Capitulum 3
Numérotation du verset
Lc. 3,1
Anno autem1 quinto decimo imperii Tiberii Cesaris, procurante Pontio Pilato Iudeam, tetrarcha autem Galilee Herode, Philippo autem fratre eius tetrarcha
1 autem
Cor2
V (grec. anti. habent sic)]
om. Cor4 (
AUTEM
non est in . .
)
Ituree2
2 Ituree
CorS2 (
sic prima correctio
)
Ω
J
Rusch
] Yturie
CorS2 (
secunda correctio
),
Yturee
Catena Catena@ (Li448 Mt366 P368)
et Trachonitidis regionis et Lysania
Abiline3
3 Abiline
Cor2
V] Bilene
Cor2
V (non
BILENE
)
tetrarcha
Numérotation du verset
Lc. 3,2
sub principibus sacerdotum Anna et Caipha factum est verbum Domini4
4 Domini Φ
Weber (G D)
Ω
J
Catena Rusch
Clementina] Dei Weber
super Ioannem Zacharie filium in deserto.
Numérotation du verset
Lc. 3,3
Et venit in omnem regionem Iordanis predicans baptismum penitentie in remissionem peccatorum.
Numérotation du verset
Lc. 3,4
Sicut scriptum esta in libro sermonum Isaie prophete dicentis5* :
0 Cf. Is. 40, 3-5.
5 dicentis (G. et parisiens. habent) (G. et parisiens. habent
DICENTIS
sed nusquam legi)
Cor3
(greca litteraliter) ΩJ]
om. CorS1
(al. non hab.
DICENTIS
)
Catena Rusch Weber
Vox
clamantis in deserto,
parate viam Domini,
rectas facite semitas eius.
Numérotation du verset
Lc. 3,5
Omnis vallis implebitur
et omnis mons et collis humiliabitur
et erunt prava in directa et aspera in vias planas.
Numérotation du verset
Lc. 3,6
Et videbit
omnis caro
salutare Dei.
Numérotation du verset
Lc. 3,7
Dicebat ergo6 ad turbas que exiebant ut baptizarentur ab eo7:
6 ergo Ω
J Rusch Weber] autem Li448@, om. Li448
|
7 eo
Catena Rusch
] ipso Ω
J
Weber
|
Genimina viperarum,
quis ostendit vobis fugere
a ventura ira?
Numérotation du verset
Lc. 3,8
Facite ergo fructus dignos penitentie
et ne ceperitis dicere patrem habemus Abraham.
Dico enim vobis quia potest Deus de lapidibus istis
suscitare filios Abrahe.
Numérotation du verset
Lc. 3,9
Iam enim securis ad radicem arborum8 posita est.9
8 ad radicem arborum
Cor2
V (grec. sicut Mt. 3:10)
CorS2
] ad radices arborum
CorS2
(al., sic g’), ad radices arboris
CorS2 (al.)
|
9 ad radicem arborum – posita est Ω
J
Li448 Rusch Weber
]
inv. Li448@
|
Omnis ergo arbor10 non faciens fructum bonum11
10 Omnis ergo arbor]
Cor2
V (grec.)
|
11 bonum Ω
J Catena Rusch] om. Weber
|
excidetur12 et in ignem mittetur13.
12 excidetur Ω
J
Li448@ Rusch
] exciditur
Weber
|
13 mittetur Ω
J
Catena Rusch
] mittitur
Weber
|
Numérotation du verset
Lc. 3,10
Et interrogabant eum turbe dicentes:
Quid ergo faciemus?
Numérotation du verset
Lc. 3,11
Respondens autem dicebat illis: Qui habet duas tunicas
det non habenti et qui habet escas similiter faciat.
Numérotation du verset
Lc. 3,12
Venerunt autem et publicani
ut baptizarentur et dixerunt ad illum14: Magister15, quid faciemus?
14 ad illum Ω
J Li448 Rusch Weber] om. Catena (Li448@ Mt366@)
|
15 ad illum Magister] Ω
J² (alia m. post. cancel. ut videtur a mf.)
|
Numérotation du verset
Lc. 3,13
At16 ille dixit ad eos17: Nihil amplius quam quod18 constitutum est vobis faciatis.
16 At Ω
J
Rusch Weber
] Et
Catena (Li448@ Mt366@),
Ac
Cor2
V |ac ille dixit ad eos]
om. Cor2
V (anti. habent nihil)
|
17 eos Catena Rusch Weber] illos Li448@*
|
18 quod Li448@ Rusch Weber] om. Ω
J Mt366 Mt366@
|
Numérotation du verset
Lc. 3,14
Interrogabant autem19 eum20 et milites dicentes: Quid faciemus et nos? Et ait illis: Neminem concutiatis
19 autem Cor2V (et sic habent anti.) Li448 Li448@ Mt366 Mt366@ Rusch Weber] om. Ω
J
|
20 eum Cor4 (. .) Ω
J Li448@ Mt366@ Rusch Weber Mt366] om. Li448 Mt366, illum Cor2V (et sic habent anti.)
|
neque calumniam faciatis
et contenti estote stipendiis vestris.
Numérotation du verset
Lc. 3,15
Existimante21 autem populo et cogitantibus omnibus in cordibus suis de Ioanne
21 Existimante
Catena Rusch Weber
] Existimantes
Li448@
*
ne forte
ipse esset Christus.
Numérotation du verset
Lc. 3,16
Respondit22 Ioannes dicens omnibus23: Ego quidem aqua24 baptizo vos25.
22 Respondit Ω
J
Catena Rusch Weber
] Respondet
Li448@
*
|
23 Respondit... omnibus]
Cor2
V (sic habent anti.)
|
24 aqua] om. Catena
|
25 vos Ω
J Rusch Weber] + in aqua Catena (=Mt. 3, 11 ; cf. Io. 1, 26)
|
Venit26* autem27 fortior me post me28
26 Veniet
CorS2
(in aliquibus
VENIET
et anti. sed plures non sed utraque correctio habet
VENIET AUTEM
)
Rusch
] Venit
Cor2
V (anti.) Cor1LP
Ω
J
Catena Weber
|
27 autem Cor1LP Cor2V (anti.) CorS2 (utraque correctio) Ω
J Rusch Weber] enim Li448@ Mt366@, om. Li448 Mt366
|
28 post me
Catena Rusch
]
om. Cor1
LP
Cor2
V (sic habent anti. sed Mc. 1, 17 :
POST ME
sed hic non est)
Cor4 (
POST ME
quod interponeba<tu>r cancellatum est in . .
)
Ω
J
Weber
|
cuius non sum dignus solvere
corrigiam calciamentorum eius.
Ipse vos baptizabit in Spiritu sancto et igni
Numérotation du verset
Lc. 3,17
cuius ventilabrum
in manu eius
et purgabit29
29 purgabit Cor1LP
Ω
J ΩS Rusch Weber] purgavit Amiatinus Weber (M Z P), permundabit Li448@ Li448 Mt366@ Mt366 (cum graeco et Cyrillo διακαθαριεῖ), cf. Mt. 3, 12 ; non hab. Wordsworth in apparatu)
aream suam
et congregabit triticum in horreum suum30
30 suum Ω
J Li448 Rusch Weber] om. Li448@
paleas autem comburet igni inextinguibili.
Numérotation du verset
Lc. 3,18
Multa quidem et alia31 exhortans evangelizabat populo32.
31 et alia
Li448@
]
om. Li448
Mt366
|
32 populo
Catena Rusch
] populum
Weber
|
Numérotation du verset
Lc. 3,19
Herodes autem tetrarcha
cum corriperetur ab illo de Herodiade uxore fratris sui et de omnibus malis que fecit Herodes.
Numérotation du verset
Lc. 3,20
Adiecit et hoc supra33 omnia et inclusit Ioannem in carcerem34.
33 supra] super Ω
J
|
34 carcerem
Catena Rusch
] carcere
Weber
|
Numérotation du verset
Lc. 3,21
Factum est autem cum baptizaretur omnis populus
et Iesu baptizato
et orante apertum est celum.
Numérotation du verset
Lc. 3,22
Et descendit Spiritus sanctus corporali specie sicut columba
in ipsum
et vox de celo facta est: Tu
es filius meus dilectus,
in te complacuit mihi.
Numérotation du verset
Lc. 3,23
Et ipse Iesus erat incipiens quasi annorum triginta ut putabatur
filius Ioseph,
qui fuit Eli35
35 Et ipse Iesus... Eli] + Ioseph fuit carnalis filius Iacob de uxore Hely fratris sui defuncti. Nota quomodo Ioseph dicitur filius Iacob secundum Mattheum, et filius Hely secundum Luce glossam. Mathan qui per Salomonem descendit genuit Iacob de Esta de qua post obitum Mathan. Mathat qui per Nathan de David descendit genuit Hely porro Iacob de uxore fratris sui Hely sine liberis defuncti. Genuit Ioseph natura suum sed secundum legem Hely filium quia suscitavit semen eius. Unde Ioseph fuit filius Iacob vel (?) et filius Hely legal’. Idem dicit Io. dani. (?) c.
LXXXVII
nisi quod vocat Melchi quem Luca Mathat ubi etiam manifesta<vi>t quomodo Maria fuit ex eadem cognomine quod et probat Augustinus libro secundo Contra Faustum
CorS2 (lectio coniec.)
Numérotation du verset
Lc. 3,24
qui fuit Mathat
qui fuit Levi
qui fuit Melchi
qui fuit Iamne
qui fuit Ioseph
Numérotation du verset
Lc. 3,25
qui fuit Mathathie
qui fuit Amos
qui fuit Naum
qui fuit Hesli 36
36 Hesli] Hely Ω
J
qui fuit Nagge
Numérotation du verset
Lc. 3,26
qui fuit Maath
qui fuit Mathathie
qui fuit Semei
qui fuit Ioseph
qui fuit Iuda
Numérotation du verset
Lc. 3,27
qui fuit Ioanna
qui fuit Resa
qui fuit Zorobabel
qui fuit Salathiel
qui fuit Neri
Numérotation du verset
Lc. 3,28
qui fuit Melchi
qui fuit Addi
qui fuit Cosan37
37 Cosan Ω
J
Li448@ Rusch
] Chosan
Li448
, Cosam
Weber
qui fuit Elmadan38
38 Helmadan] Helmodan Ω
J
qui fuit Her
Numérotation du verset
Lc. 3,29
qui fuit Iesu
qui fuit Eliezer
qui fuit Iorim39
39 Iorim
CorS2
(sic Textus non
IORAN
) ] Ioran
Cor3
(vel)
qui fuit Mathat
qui fuit Levi
Numérotation du verset
Lc. 3,30
qui fuit Simeon
qui fuit Iuda
qui fuit Ioseph
qui fuit Iona
qui fuit Eliachim
Numérotation du verset
Lc. 3,31
qui fuit Melcha40
40 Melcha
Catena Rusch
] Mel(l)ea
CorS1
(G.)
Cor3
(grecus), Melea
Weber
qui fuit Menna
qui fuit Mathata41
41 Mathata
Rusch
] Mathathia
Li448@
, Mathatia
Li448
, Matthata
Weber
qui fuit Nathan
qui fuit David
Numérotation du verset
Lc. 3,32
qui fuit Iesse
qui fuit Obed42
42 Obed Ω
J
Rusch Weber
] Obeth Ca574
Catena
(Li448 Mt366)
qui fuit Booz 43
43 Booz] Booth Ω
J
qui fuit Salmon
qui fuit Naasson
Numérotation du verset
Lc. 3,33
qui fuit Aminadab
qui fuit Aram
qui fuit Esrom
qui fuit Phares
qui fuit Iude
Numérotation du verset
Lc. 3,34
qui fuit Iacob
qui fuit Isaac
qui fuit Abraham
qui fuit Thare
qui fuit Nachor
Numérotation du verset
Lc. 3,35
qui fuit Seruch44
44 Seruch
Cas574 Catena
(
Li448@
Mt366@)] Sarug
Clementina
qui fuit Ragau
qui fuit Phaleg45
45 Phaleg Ω
J
Rusch
] Phales
Catena
(
Catena
Mt366, Phares Mt366@) , Phalec
Weber
qui fuit Heber
qui fuit Sale
Numérotation du verset
Lc. 3,36
qui fuit Cainan 46
46 Cainan]
CorS2
(Septuaginta habent Caynān sed hebr. sine ut patet Gn. 11, 1Par. 1.c), Chaman Ω
J
qui fuit Arphaxat47
47 Arphaxat
Catena Rusch
] Arfaxad
Weber
qui fuit Sem
qui fuit Noe
qui fuit Lamech
Numérotation du verset
Lc. 3,37
qui fuit Mathusale
qui fuit Enoch48
48 Enoch
Rusch
] Enos
Weber
qui fuit Iareth
qui fuit Maleleel 49
49 Maleleel] Malaleel Ω
J
qui fuit Cainan
Numérotation du verset
Lc. 3,38
qui fuit Enos
qui fuit Seth
qui fuit Adam
qui fuit Dei.
Capitulum 3
Numérotation du verset
Lc. 3,
*** distinctio 1
*** distinctio 1
prol.|
[Lc. 3, 1-6 legitur sabbato quatuor temporum hiverniae ; cf. Ordinarium OP 577]
marg.|
{CLC3d1.1}
GREGORIUS. In homiliario.
1* − Redemptoris precursor quo tempore verbum predicationis accepit, memorato romane reipublice principe et Iudee regibus designatur, cum dicitur :
1 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,1
Anno autem decimo quinto imperii Tiberii cesaris etc.2*
2 etc.] om.
Ed1953
marg.|
Quia enim illum predicare veniebat qui ex Iudea quosdam et multos ex gentibus redempturus erat, per regem gentium et principes Iudeorum predicationis eius tempora designantur. Quia autem gentilitas colligenda erat in romana republica, unus prefuisse describitur cum dicitur :
Imperii Tiberii cesaris
. A
a
a
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 1, p. 154.1-15 : «Redemptoris praecursor quo tempore uerbum praedicationis
acceperit, memorato romanae reipublicae principe et Iudaeae regibus, designatur cum dicitur : Anno quintodecimo imperii Tiberii Caesaris, procurante Pontio Pilato Iudaeam, tetrarcha autem Galilaeae Herode, Philippo autem fratre eius tetrarcha Ituraeae et Trachonitidis regionis, et Lysania Abilinae tetrarcha, sub principibus sacerdotum Anna et Caipha, factum est uerbum Domini super Iohannem, Zachariae filium, in deserto. Quia enim illum praedicare ueniebat, qui et ex Iudaea quosdam et multos ex gentibus redempturus erat, per regem gentium et principes Iudaeorum (sacerdotum : A) praedicationis eius tempora designantur. Quia autem gentilitas colligenda erat et Iudaea pro culpa perfidiae dispergenda, ipsa quoque descriptio terreni principatus ostendit, quoniam et in romana republica unus praefuisse describitur, et in Iudaeae regno per quartam partem plurimi principantur». [FG2013]*
marg.|
{CLC3d1.2}
GRECUS. − Mortuo enim Augusto monarcha, a quo Romani principes nomen Augusti adepti sunt, Tiberius post illum ad iura monarchie succedens, quintum decimum3 annum suscepti principatus agebat.B
b
b
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 1-3 (Krikones § 541 : Metaphrastes), Vat. g. 1611, f.
48r11-14ra
= ed. Mai, Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837,
p. 657
: «Τοῦ Μεταφραστοῦ. Ἀλλ' ὅπερ ἐξ ἀρχῆς λέγειν προὐθέμεθα, ὅτε
ἐτελεύτα
μὲν
ἤδη τὸν βίον μοναρχῶν ὁ [om. Mai] Αὔγουστος, ἀφ' οὗ καὶ ὁ μὴν μετωνομάσθαι Σεξτίλιος
καλούμενος πρότερον, καὶ οἱ Ῥωμαίων βασιλεῖς ἐκεῖθεν τὴν κλῆσιν ταύτην ἐκληρονόμησαν· Τιβέριος δὲ μετ' ἐκεῖνον, τὸ τῆς μοναρχίας κράτος ἀναδησάμενος, ἔτος πέμπτον
ἤδη
πρὸς τοῖς δέκα τῆς ἀρχῆς
ταύτης
ἐπειλημμένος διήνυεν […]».
<cuius fons> Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de S. Ioanne Baptista (29 augustus), § 10, ed. B. Latyšev, Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 390.19-22 : « […] ἐπεὶ καὶ ἤδη τὸν βίον ἐτελεύτα μοναρχῶν Αὔγουστος, ἔπειτα δὲ καὶ Τιβέριος μετ´ ἐκεῖνον τὸ τῆς μοναρχίας κράτος ἀναδησάμενος ἦν, ἔτος δὲ πέμπτον ἤδη πρὸς τοῖς δέκα τῆς ἀρχῆς ταύτης ἐπειλημμένος διήνυεν». [ADL2020] [MM2020] [VS2021]*
<cuius fons> Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de S. Ioanne Baptista (29 augustus), § 10, ed. B. Latyšev, Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 390.19-22 : « […] ἐπεὶ καὶ ἤδη τὸν βίον ἐτελεύτα μοναρχῶν Αὔγουστος, ἔπειτα δὲ καὶ Τιβέριος μετ´ ἐκεῖνον τὸ τῆς μοναρχίας κράτος ἀναδησάμενος ἦν, ἔτος δὲ πέμπτον ἤδη πρὸς τοῖς δέκα τῆς ἀρχῆς ταύτης ἐπειλημμένος διήνυεν». [ADL2020] [MM2020] [VS2021]*
3 quintumdecimum] decimumquintum
Ed1953
marg.|
{CLC3d1.3}
ORIGENES.
4* − Et5* prophetico quidem sermone solis Iudeis predicato, solum Iudeorum regnum describitur."Visio, inquitc,Isaie in diebus Ozie, Ioathan et Achaz regum Iuda". At, in evangelio quod erat predicandum in6* universo mundo, dominium describitur Tiberii cesaris, qui totius orbis Dominus videbatur. Verum si solum hi qui sunt de gentibus essent salvandi, satis erat solius Tiberii facere mentionem. Sed quia oportebat et Iudeos credere, ob hoc etiam Iudeorum regna describuntur seu tetrarchie, cum subditur:d
C
c Is. 1, 1
d
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 1-3 (Krikones § 542 : Origenes), Vat. gr. 1611, f.
48ra38-11
: «Ὠριγένους. Ἐπὶ μὲν
οὖν
τῷ παρὰ Ἰουδαίοις
μόνῳ
κηρυσσημένῳ λόγῳ προφητικῷ βασιλεία μόνον Ἰουδαίων ἀναγράφεται. Ὅρασις
γάρ
φησιν
ἣν εἶδεν
Ἡσαΐας
ἐν ἡμέραις Ὀζίου,
καὶ
Ἰωαθὰμ
[f. 48rb13]
καὶ Ἀχ
ά
ζ,
//
οἳ ἐβασίλευσαν τῆς Ἰουδαίας.
//
Ἐπὶ δὲ τῷ μυστηρίῳ τοῦ Εὐαγγελίου
μέλλοντι ἐν ὅλῳ τ
ῷ
κόσμῳ κηρύσσεσθαι
ἡγεμονία Τιβερίου Καίσαρος
ἀναγράφεται, ὃς
ἐδόκει
ὅλου τοῦ κόσμου εἶναι
βασιλεύς.
Καὶ εἰ
μὲν οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν μόνοι ἤμελλον σῴζεσθαι
πάντῃ
δὲ ἀπεκέκλειστο ἡ σωτηρία τῶν υἱῶν Ἰσραὴλ
ἤρκει τὸ μνησθῆναι μόνον Τιβερίου. Ἐπειδὴ δὲ δεῖ καὶ
τοὺς ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας καὶ τοῦς ἀπὸ τῆς Ἰτουραίας καὶ Τραχωνίτιδος
πιστεύειν, διὰ τοῦτο ἀναγράφονται καὶ
αὗται
αἱ βασιλεῖαι εἴτουν τετραρχίαι.
Οὐδέποτε δὲ γέγονε ῥῆμα Θεοῦ ἐπί τινα τῶν προφητῶν ἐν τῇ ἐρήμῳ εἰ μὴ νῦν μόνον διά τινα μυστικήν θεωρίαν. Ἐπειδὴ γὰρ ἔμελλε πολλὰ τὰ τέκνα τῆς ἐρήμου μᾶλλον εἶναι τ
ο
υ
τ
έ
στι
τῆς ἐξ ἐθνῶν Ἐκκλησίας, ἤπερ τῆς ἐχούσης ὡς ἄνδρα τὸν νόμον τῆς Ἰουδαίων φημὶ συναγωγῆς, διὰ τοῦτο πρὸς Ἰωάννην ἐγένετο ῥῆμα Θεοῦ
ἐν τῇ ἐρήμῳ
. Ε
ἰ γ
ὰ
ρ μ
ὴ
τοῦτο ἦν,
ἐκ
περισσοῦ
ἐποίει
κηρύσσων
ἐν
τῇ ἐρήμῳ ».
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc., hom. 21 (Lc. 3, 1), GCS 35 et 49 , Origenes Werke 9, p. 136.5 -138.10 : « Ἐπὶ μὲν τῷ παρὰ Ἰουδαίοις μόνοις κηρυσσομένῳ λόγῳ προφητικῷ ἀναγράφεται βασιλεία μόνον Ἰουδαίων. “ Ὅρασις”, γ ά ρ φησιν, “ἣν εἶδεν Ἡσαΐας κατὰ τῆς Ἰουδαίας καὶ κατὰ τῆς Ἱερουσαλήμ , ἐν βασιλείᾳ Ὀζίου καὶ Ἰωαθὰμ καὶ Ἀχὰζ καὶ Ἐζεκίου ” · καὶ οὐδένα ἄ λλον οἶδα βασιλέα ἀναγεγραμμένον ἐν τῷ χρόνῳ τῆς προφητείας , ἢ τὸν τῆς Ἰουδαίας , ἐπί τινων δὲ προφητειῶν καὶ τὸν βασιλέα τοῦ Ἰσραήλ . Ὅτε δὲ ἤμελλε τ ὸ μυστήριον τοῦ εὐαγγελίου ὁ Ἰωάννης κηρύσσειν , ἀναγέγραπται οὐχὶ Ἰουδαίων μόνος βασιλεὺς Ἡρώδης οὐδὲ Ῥωμαίων μόνος Τιβέριος · ἐπειδὴ δὲ τὸ μυστήριον τοῦ εὐαγγελίου ἔδει κηρύσσεσθαι ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ καὶ ὅλου τοῦ κόσμου ἐδόκει Τιβέριος εἶναι βασιλεύς , διὰ τοῦτο · “ ἐν ἔτει πεντεκαιδεκάτ ῳ τῆς ἡγεμονίας Τιβερίου Καίσαρος” καὶ τὰ ἑξῆς ἀναγέγραπται . Καὶ εἰ μ ὲ ν οἱ ἀ π ὸ τῶν ἐθνῶν μόνοι ἤμελλον σώζεσθαι, πάντῃ δὲ ἀπεκέκλειστο ἡ σωτηρία τῶν υἱῶν Ἰσραήλ , ἤρκει τό· “ ἐν ἔτει πεντεκαιδεκάτῳ τῆς ἡγεμονίας Τιβερίου Καίσαρος ” . Ἐπειδὴ δὲ ἔδει καὶ τοὺς ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας καὶ τοὺς ἀπὸ τῆς Ἰτουραίας καὶ Τραχωνίτιδος καὶ Ἀβιληνῆς πιστεύειν, διὰ τοῦτο ἀναγράφονται καὶ αὗται αἱ βασιλε ῖ αι ἤγουν τετραρχίαι. Οὐδέποτε “ γέγονε ῥῆμα θεοῦ ” ἐπί τινα τῶν προφητῶν “ἐντῇ ἐρήμῳ ”, εἰ μὴ νῦν μόνον διά τινα μυστικὴν θεωρίαν . Ἐπειδὴ δὲ ἤμελλε “πολλὰ τὰ τέκνα τῆς ἐρήμου μᾶλλον ” εἶναι, τοῦτ’ ἔστι τῆς ἐξ ἐθνῶν ἐκκλησίας, “ ἤπερ τῆς ἐχούσης ” ὡς “ ἄνδρα ” τὸν νόμον, τῆς Ἰουδαίων φημὶ συναγωγῆς, διὰ τοῦτο “ ἐγένετο ῥῆμα θεοῦ πρὸς Ἰωάννην ἐν τῇ ἐρήμῳ ” . Εἰ γὰρ μὴ τοῦτο ἦν, ἐκ περισσοῦ ἐποίει “ κηρύσσων ἐν τῇ ἐρήμῳ ” » ; cf. scholia PG 13, 1853D, n. 56 ; PG 17, 329D -332A (ex cod. Venet. 394 (72-73). [MM2022] [VS2023 rev.]
¶Nota : Thomas préfère ici la concision du scholion grec et sa néotraduction latine à la paraphrase de Jérôme. [MM2022]
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc., hom. 21 (Lc. 3, 1), GCS 35 et 49 , Origenes Werke 9, p. 136.5 -138.10 : « Ἐπὶ μὲν τῷ παρὰ Ἰουδαίοις μόνοις κηρυσσομένῳ λόγῳ προφητικῷ ἀναγράφεται βασιλεία μόνον Ἰουδαίων. “ Ὅρασις”, γ ά ρ φησιν, “ἣν εἶδεν Ἡσαΐας κατὰ τῆς Ἰουδαίας καὶ κατὰ τῆς Ἱερουσαλήμ , ἐν βασιλείᾳ Ὀζίου καὶ Ἰωαθὰμ καὶ Ἀχὰζ καὶ Ἐζεκίου ” · καὶ οὐδένα ἄ λλον οἶδα βασιλέα ἀναγεγραμμένον ἐν τῷ χρόνῳ τῆς προφητείας , ἢ τὸν τῆς Ἰουδαίας , ἐπί τινων δὲ προφητειῶν καὶ τὸν βασιλέα τοῦ Ἰσραήλ . Ὅτε δὲ ἤμελλε τ ὸ μυστήριον τοῦ εὐαγγελίου ὁ Ἰωάννης κηρύσσειν , ἀναγέγραπται οὐχὶ Ἰουδαίων μόνος βασιλεὺς Ἡρώδης οὐδὲ Ῥωμαίων μόνος Τιβέριος · ἐπειδὴ δὲ τὸ μυστήριον τοῦ εὐαγγελίου ἔδει κηρύσσεσθαι ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ καὶ ὅλου τοῦ κόσμου ἐδόκει Τιβέριος εἶναι βασιλεύς , διὰ τοῦτο · “ ἐν ἔτει πεντεκαιδεκάτ ῳ τῆς ἡγεμονίας Τιβερίου Καίσαρος” καὶ τὰ ἑξῆς ἀναγέγραπται . Καὶ εἰ μ ὲ ν οἱ ἀ π ὸ τῶν ἐθνῶν μόνοι ἤμελλον σώζεσθαι, πάντῃ δὲ ἀπεκέκλειστο ἡ σωτηρία τῶν υἱῶν Ἰσραήλ , ἤρκει τό· “ ἐν ἔτει πεντεκαιδεκάτῳ τῆς ἡγεμονίας Τιβερίου Καίσαρος ” . Ἐπειδὴ δὲ ἔδει καὶ τοὺς ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας καὶ τοὺς ἀπὸ τῆς Ἰτουραίας καὶ Τραχωνίτιδος καὶ Ἀβιληνῆς πιστεύειν, διὰ τοῦτο ἀναγράφονται καὶ αὗται αἱ βασιλε ῖ αι ἤγουν τετραρχίαι. Οὐδέποτε “ γέγονε ῥῆμα θεοῦ ” ἐπί τινα τῶν προφητῶν “ἐντῇ ἐρήμῳ ”, εἰ μὴ νῦν μόνον διά τινα μυστικὴν θεωρίαν . Ἐπειδὴ δὲ ἤμελλε “πολλὰ τὰ τέκνα τῆς ἐρήμου μᾶλλον ” εἶναι, τοῦτ’ ἔστι τῆς ἐξ ἐθνῶν ἐκκλησίας, “ ἤπερ τῆς ἐχούσης ” ὡς “ ἄνδρα ” τὸν νόμον, τῆς Ἰουδαίων φημὶ συναγωγῆς, διὰ τοῦτο “ ἐγένετο ῥῆμα θεοῦ πρὸς Ἰωάννην ἐν τῇ ἐρήμῳ ” . Εἰ γὰρ μὴ τοῦτο ἦν, ἐκ περισσοῦ ἐποίει “ κηρύσσων ἐν τῇ ἐρήμῳ ” » ; cf. scholia PG 13, 1853D, n. 56 ; PG 17, 329D -332A (ex cod. Venet. 394 (72-73). [MM2022] [VS2023 rev.]
¶Nota : Thomas préfère ici la concision du scholion grec et sa néotraduction latine à la paraphrase de Jérôme. [MM2022]
4 Origenes] + in Lucam
Ed1953
5 Et] + in
Mt366 Ed1953
6in] om.
Ed1953
Procurante Pontio Pilato Iudeam, tetrarcha autem Galilee Herode Philippo autem fratre eius tetrarcha Ituree et Trachonitidis regionis et Lysania Abiline tetrarcha.
marg.|
{CLC3d1.4}
GREGORIUS. In homiliario.
7* − Quia enim Iudea erat pro culpa perfidie dispergenda, in Iudee regno per partem et partem plurimi principabantur, secundum illud
e : « Omne regnum in seipsum divisum desolabitur ».D
f
e Lc. 11, 17.
f
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 1, CCSL 141, p. 154.12-17 : «Quia
autem gentilitas colligenda erat et Iudaea pro culpa perfidiae
*
dispergenda, ipsa quoque descriptio terreni principatus ostendit, quoniam et in romana republica unus praefuisse describitur, et in Iudaeae regno per quartam partem plurimi
principantur [principabantur
J F K² L R]. Voce enim nostri Redemptoris dicitur : Omne regnum in se ipsum diuisum desolabitur». [FG2013]*
<ex quo> <diff.> = Zacharias Chrysopolitanus , Unum ex quattuor, lib. 1, c. 13, PL 186, 90A : pro culpa perfidiae] om. Zacharias
<ex quo> <diff.> = Zacharias Chrysopolitanus , Unum ex quattuor, lib. 1, c. 13, PL 186, 90A : pro culpa perfidiae] om. Zacharias
7 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
marg.|
{CLC3d1.5}
BEDA. – [b] Pilatus quidem duodecimo anno Tiberii cesaris in Iudeam missus, procurationem gentis suscepit atque ibi per decem continuos annos usque ad ipsum pene finem Tiberii perduravit. [a] Herodes autem et Philippus et Lysanias filii sunt Herodis illius sub quo Dominus natus est, inter quos et ipsum Herodem8* Archelaus frater eorum decem annis regnavit, qui a Iudeis apud Augustum criminatus, apud viennam exilio periit. Regnum autem Iudee quo minus validum fieret, idem Augustus per tetrarchias dividere curavit.E
g
g
¶Fons :
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, lin. 2172-2182 sqq. : «[a]
Herodes philippus et lysanias qui cum pilato praeside romano iudaeam regebant filii sunt herodis illius sub quo dominus natus est inter quos et ipsum herodem archelaus frater eorum decem annis regnauit qui a iudaeis ob intolerabilem animi ferocitatem apud augustum criminatus aeterno apud viennam
disperiit
exilio. Regnum
uero
iudaeae quominus ualidum fieret idem augustus per tetrarchias
discindere
curauit.
[b] Porro pilatus duodecimo anno tiberii caesaris iudaeam missus procurationem gentis suscepit atque
inibi
per decem continuos annos usque ad ipsum paene finem tiberii perdurauit ». [MM2022]
8 ipsum Herodem] ipse Herodes
Ed1953
marg.|
{CLC3d1.6}
GREGORIUS. In homiliario.
9* − Et quia Ioannes illum predicavit qui simul rex et sacerdos existeret, Lucas evangelista predicationis eius tempora non solum per regnum sed etiam per sacerdotium designavit.F
h
Unde subditur :
Unde subditur :
h
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 1, p. 154.20-23 : «Voce enim nostri Redemptoris dicitur : Omne regnum in se ipsum diuisum desolabitur. Liquet ergo quod ad finem regni Iudaea peruenerat, quae tot regibus diuisa subiacebat. Apte quoque non solum quibus regibus, sed quibus etiam sacerdotibus actum sit, demonstratur, ut quia illum Iohannes Baptista praedicaret, qui simul rex et sacerdos exsisteret, Lucas evangelista praedicationis eius tempora per regnum et sacerdotium designauit». [FG2013]*
9 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,2
Sub principibus sacerdotum Anna et Caipha.
marg.|
{CLC3d1.7}
BEDA. − Ambo quidem, incipiente predicatione Ioannis, id est Annas et Caiphas, principes fuere sacerdotum, sed Annas illum annum, Caiphas vero eum quo Dominus crucem10* ascendit, administrabat, tribus aliis in medio pontificatu perfunctis verum his11* maxime qui ad Domini passionem pertinent, ab evangelista commemorantur. Legalibus namque tunc preceptis, vi et ambitione cessantibus, nulli pontificatus honor vite vel generis merito reddebatur sed romana potestate summa sacerdotii prestabatur. Iosephus enim refert quod Valerius Gracchus12 Anna13
a sacerdotio deturbato14, Ismaelem pontificem designavit filium Bassi15*, sed16
etiam hunc non multo post abiciens, Eleazarum Ananie pontificis filium subrogavit. Post annum vero et hunc arcet officio. Et Simoni17 cuidam Canisi18* filio pontificatus tradidit ministerium. Quo non amplius et19* ipse quam unius anni spatio perfunctus, Iosephum, cui et Caiphas nomen fuit, accepit successorem. Per hoc omne20* tempus quo Dominus noster in terris21* docuisse22 describitur, intra quadriennii spatia coarctatur.G
i
i
¶Fons :
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, lin. 2185 sqq. : «
Ambo quidem incipiente praedicationem iohanne, id est annas et caiphas, principes fuere sacerdotum sed annas illum annum caiphas uero eum quo dominus crucem ascendit administrabat
et quidem
tribus aliis in medio pontificatu perfunctis uerum
his
maxime qui ad domini passionem pertinerent ab euangelista
commemoratis.
Legalibus namque tunc praeceptis ui et ambitione cessantibus nulli pontificatus honor uitae uel generis merito reddebatur sed romana potestate
aliis nunc item aliis
summa sacerdotii praestabatur.
Denique
iosephus refert
in hunc modum dicens:
valerius gratus anna sacerdotio deturbato
ismahelum
pontificem designauit filium bassi.
Sed
et
hunc non multo post abiciens eleazarum annaniae pontificis filium
pontificatui
subrogauit.
Post annum uero
etiam
hunc arcet officio et symoni cuidam canisi filio pontificatus tradidit ministerium.
Quo non amplius et ipse quam unius anni spatio perfunctus iosephum cui et caiphas nomen fuit accepit successorem.
Ac
per hoc omne tempus quo dominus noster in terris docuisse describitur intra quadrienni spatia coartatur
in quo quattuor istae quas iosephus memorat successiones pontificum describuntur uix per annos singulos ministratae ».
<diff.> Glossa ordinaria (1Mcc. 16, 23) , ed. Gloss-e [MM2022]
<diff.> Glossa ordinaria (1Mcc. 16, 23) , ed. Gloss-e [MM2022]
10 Dom. crucem]
inv. Ed1953
11 his La88] hii Bar484 Li448 V795*, hi V795²
Ed1953
12 Gracchus] scrips., Gractus Bar484 La88 Li448 Ed1657
13 Anna] Annā Bar484 La88 Li448, Annam V795
14 deturbato] perturbato
Li448* (pr. m. corr.)
15 Bassi] scrips., Baphi Bar484 La88 Li448, Bachi V795
16 Sed Bar484
Ed1953
] Sed ut La88, Sunt Li448
17 Simoni] Symeoni
Bar484
18 Canisi] scrips., Camphi Bar484 La88 Li448 V795, Caiphe
Ed1953
19 et] om.
Ed1953
20 Per hoc omne] Itaque omne hoc
Ed1953
21 in terris]
om. Ed1953
22 docuisse]
om. V795
marg.|
{CLC3d1.8}
AMBROSIUS. − [b] Congregaturus autem ecclesiam Dei filius, ante operatur in servulo. Et ideo bene dicitur : [a]
Factum est verbum Domini super Ioannem Zacharie filium
marg.|
[c] ut Ecclesia non ab homine ceperit sed a verbo. [d] Bene autem Lucas compendio usus est ut Ioannem declararet prophetam, dicens: Factum est super eum verbum Dei, alia non adderet23*. Nullus enim eget iudicio sui qui verbo Dei abundat. Unum itaque dicens, omnia declaravit ; [e] at vero Mattheus et Marcus et vestitu et cinctu et cibo prophetam declarare voluerunt.H
j
j
¶Fons :
[a-c]
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 67-69, CCSL 14, p. 59.876-60.906 : «[a]
Factum est verbum Dei super Iohannem Zacchariae filium
in deserto
. [b]
Congregaturus ecclesiam Dei filius ante operatur in seruulo. Et ideo bene posuit sanctus Lucas factum esse Dei uerbum super Iohannem Zacchariae filium in deserto, [c]
ut ecclesia non ab homine coeperit, sed a uerbo. Ipsa est enim desertum, quia plures filii desertae magis quam eius quae habet uirum. Denique ipsi dicitur : laetare sterilis ; et : exsulta desertum, quia nullis adhuc conuenae plebis operibus colebatur neque ullum adhuc arbores illae, quae fructum ferre poterant, meritorum suorum uerticem praeferebant. Nondum uenerat qui diceret : ego autem sicut oliua fructifera in domo Domini, nondum uitis illa caelestis fructus palmitibus suis uerborum quodam suorum traduce ministrabat. Factum est ergo uerbum, ut quae erat ante deserta fructum nobis terra generaret, factum uerbum est, uox secunda est ; uerbum enim prius intus operatur, sequitur uocis officium. Unde et Dauid dicit : credidi propter quod locutus sum. Prius credidit, ut loqui posset. Factum est autem uerbum, ut sanctus baptista Iohannes paenitentiam praedicaret. Et ideo plerique sancto Iohanni typum legis inponunt, eo quod lex peccatum denuntiare potuit, donare non potuit ; lex enim unumquemque, qui uiam gentium sequebatur, reuocat ab errore, restringit a crimine, paenitentiam suadet, ut gratiam consequatur. Lex autem et prophetae usque ad Iohannem, Iohannes autem praenuntius Christi. Ita lex ecclesiae praenuntia et gratiae paenitentia est. [d]
Bene
itaque
sanctus Lucas conpendio usus est, ut Iohannem declararet prophetam dicens factum esse supra eum Dei uerbum. Alia non adderet ; nullus enim eget indicio sui qui uerbo Dei abundat. Unum itaque
dixit et omnia declarauit». [e]
At uero sanctus Matthaeus et Marcus et uestitu et cinctu et cibo prophetam declarare uoluerunt, eo quod uestitum de pilis camellorum habuit et zonam pelliciam super lumbos suos, lucustas autem et mel siluestre edebat». [FG2013]
23 adderet] addens
Ed1953
marg.|
{CLC3d1.9}
CHRYSOSTOMUS. − Verbum autem Dei hic
24 mandatum25* dicitur quia non a se venit Zacharie filius sed Deo ipsum movente26.I
k
k
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 1-3 (Krikones § 543 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f.
48rb25-31
: «Χρυσοστόμου. Κατὰ Ματθαῖον. Τὸ δὲ εἰπεῖν ἐγένετο ῥῆμα
Θεοῦ πρὸς Ἰωάννην, τουτέστι
πρόσταγμα
,
δείκνυσιν
ὅτι οὐκ
ἀφ’ ἑαυτοῦ
ἐπὶ τοῦτο
ἦλθεν ὁ Ζαχαρίου παῖς, ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ κινήσαντος αὐτὸν
ὅθεν καὶ τοσαῦτα περὶ τὸν Ἰωάννην ἐξ ἀρχῆς ᾠκονομήθη διὰ ταύτην τὴν διακονίαν· ἔδει γὰρ καὶ τὸν πρόδρομον τοῦ Χριστοῦ ἀξιάγαστον εἶναι ».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 1 (Mt. 3, 1-3), PG 57, 185.30-33 : «Τίνος δὲ ἕνεκεν τὸ βάπτισμα αὐτῷ ἐπενοήθη τοῦτο ; Ὅτι μὲν γὰρ οὐκ οἴκοθεν ὁ Ζαχαρίου παῖς, ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ κινήσαντος αὐτὸν, ἐπὶ τοῦτο ἦλθε, καὶ ὁ Λουκᾶς αὐτὸ δηλοῖ λέγων,"Ῥῆμα Κυρίου ἐγένετο ἐπ’ αὐτὸν" [Lc. 3, 2], τουτέστι, πρόσταγμα». [MM2022] [VS2023 rev.]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 1 (Mt. 3, 1-3), PG 57, 185.30-33 : «Τίνος δὲ ἕνεκεν τὸ βάπτισμα αὐτῷ ἐπενοήθη τοῦτο ; Ὅτι μὲν γὰρ οὐκ οἴκοθεν ὁ Ζαχαρίου παῖς, ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ κινήσαντος αὐτὸν, ἐπὶ τοῦτο ἦλθε, καὶ ὁ Λουκᾶς αὐτὸ δηλοῖ λέγων,"Ῥῆμα Κυρίου ἐγένετο ἐπ’ αὐτὸν" [Lc. 3, 2], τουτέστι, πρόσταγμα». [MM2022] [VS2023 rev.]
I
¶Codd. :
Bar484
Cbg133
La88
Li448
Mt366
V795
Ed1470
Ed1475
Ed1475C
Ed1486
Ed1493
Ed1953
{MM2020} {MM2022}
24 hic codd. Ed1486] hoc Ed1470 Ed1475 Ed1475C
25 mandatum] + esse
Ed1470 Ed1475 Ed1475C Ed1486 Ed1493 Ed1657 Ed1953
26 movente
Bar484 Mt366 Ed1470 Ed1475 Ed1486 Ed1493 Ed1657 Ed1953
] mov-
vel
mon-
Cbg133 La88 Li448
marg.|
marg
.|
{CLC3d1.10}
THEOPHYLACTUS.
27 − Per totum autem tempus preteritum usque ad sui ostensionem, occultus fuit
in deserto
.
Et hoc est quod subditur :
Et hoc est quod subditur :
27 Theophylactus] lac. V795, Theophilus Cbg133, om. Ed1470 Ed1475, Tho. Ed1475C, Theo. Ed1486, Theophi. Ed1493
in deserto
marg.|
28 ut nulla suspicio innascatur hominibus ut, gratia affinitatis ad Christum vel conversationis a teneris annis, talia de ipso testaretur. Unde ipse testificans dicebatl : « Ego nesciebam illum ».J
m
l Io. 1, 31.33.
m
¶FonsG :
<revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 1-3 (Krikones § 546 : Theodoretus !), Vat. gr. 1611, f.
48v4-11
; Paris, BnF, Grec 208, f.
110v
14 : «
Θε<οδωρ>ήτου [Θεετ].
Ὁ
τοίνυν
Ἰωάννης
ἄπαντα τὸν παρεληλυθότα χρόνον
τὸν μέχρις ἀναδείξεως αὐτοῦ
ἀφανὴς ὢν
καὶ
κατὰ τὴν ἔρημον
διάγων, οὕτως ὑπὸ τῆς θείας ἀσκούμενος [κινούμενος PG] χάριτος ἐπὶ τῷ γενέσθαι τοιοῦτον αὐτόν, οἷόν περ γενέσθαι ἐχρῆν τοσαύτῃ λειτουργίᾳ διακονεῖσθαι μέλλοντα καὶ πρόδρομον γινόμενον τοῦ [om. PG] Δεσπότου Χριστοῦ, διὰ μακροῦ τότε ἀνεφάνη τοῦ χρόνου, οὐκ εἰς τὴν πόλιν εἰσεληλυθώς, ἀλλ´ ἐπὶ τῆς ἐρήμου [τὴν ἔρημον PG] τὸ οἰκεῖον ἔργον ἐκτελῶν. Πάντα γὰρ οὕτως ἡ θεία χάρις γενέσθαι ᾠκονόμησεν·
ὡς ἂν μηδεμία φαύλη τις ἐγγένηται
[γένηται PG]
τοῖς ἀνθρώποι
ς
ὑπόνοια
τοῦ μέλλοντος μαρτυρεῖν τῷ Δεσπότῃ Χριστῷ, ὥστε τοίνυν αὐτὸν μὴ νομίζεσθαι*
ὡς ἢ συγγενείας ἕνεκεν τῆς πρὸς τὸν Χριστόν
(συγγενίδες γὰρ ἦσαν αἱ μητέρες αὐτῶν ἢ [καὶ PG] φιλίας μνημονεύοντα [ἐμνημόνευον τῆς PG]) προγόνων,
ἢ
διὰ τὴν ἐκ παίδων συνήθειαν
βούλεσθαι [βούλεσθε Vg1611]
τοιαῦτα μαρτυρεῖν αὐτῷ,
ὑπὸ τῆς θείας χάριτος εἰς τὴν ἔρημον ἐξηνέχθη, πανταχόθεν ἐπαγόμενος τοῦ τῆς ἀληθείας ἕνεκεν μαρτυρεῖν αὐτῷ τὰ γνωρίσματα. Ἀπό τε [δὲ PG] τῆς κατὰ τὴν ἔρημον διατριβῆς καὶ ἀπὸ τοῦ ἀκοινωνήτου τῆς διαγωγῆς τοῦτο αὐτὸ καὶ [om. PG]
διαμαρτυρόμενος,
ἔλεγε
· κἀγὼ οὐκ ᾔδειν αὐτόν,
ἀλλ´ ὁ πέμψας με βαπτίζειν ἐν ὕδατι ἐκεῖνός μοι εἶπεν ».
* ὥστε τοίνυν αὐτὸν μὴ νομίζεσθαι] om. PG [VS2022]
<cuius fons> Theodorus Mopsuestenus, Fragmenta in Io. 1, 32-34, PG 66, 736C - 737A6 . Cf. syriaca versio : J. M. Vosté , Theodori Mopsuesteni commentarius in Evangelium Iohannis apostoli, Louvain, 1941 (Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium 115-116), CSCO 115 (versio syriaca), p. 44-45 = CSCO 116 (versio latina moderna), p. 31 : « Inclinavit etiam quare in deserto vixerit ; hoc nempe speciali Dei dispositione factum est, ne ullum omnino cum Messia commercium haberet, quod necessario contigisset inter eos, qui eiusdem erant aetatis, propter parentelam, si in civitate transegisset vitam ; ac propterea facile orta esset suspicio, illum propter anterius hoc commercium propter amicitiam et parentelam, verba illa esse testatum. Ad removendam ergo talem suspicionem, inde ab adulescentia sua segregatus est Iohannes atque in deserto crescebat. Unde merito dixit : Ego non cognoscebam eum ».
<Non hab.> Corderius , Catena Patrum Graecorum in Io. 1, 31, Antverpiae, 1630, p. 47-52.
¶Nota 1 : Le lemme attributif « Theophylactus » a été appliqué par erreur à plusieurs sentences de la Catena par confusion avec d’autres noms d’auteurs grecs (v. g. CLC5d6.7). La sentence est ici attribuée par la chaîne grecque de façon très abrégée à « Théodoret » (Θε<οδω>ρ<ή>τ<ου>). Le traducteur ne pouvait donc reconnaître ici un texte de Théodore de Mopsueste à qui Nicétas sur Luc n'attribue que deux scholia (lemme écrit en toutes lettres) : Kr674, f. 57va (PG 66, 637) ; Kr1867, f. 161v1 (source non identifiée par Krikones), alors que Kr546, ici traduit, renvoie simplement à « Théodoret ». Sans qu’on puisse l’exclure, il est douteux que l’attribution à Théophylacte soit imputable au traducteur de la Catena. Il s’agit plutôt d’une erreur du préparateur de l’archétype ou de l’exemplar qui n’a pas su interpréter la note d’attente latin, abrégée trop drastiquement par « theo.tus » qui peut se lire aussi bien Theo<dore>tus que Theo<phylac>tus voire Theo<do>rus. - Théodore de Mopsueste a été excommunié par le concile de Constantinople II (553, ‘Trois chapitres’), tout comme Théodoret de Cyre. Au cours de la quatrième session, un important dossier d’extraits contestés des œuvres de Théodore y avait été produit à charge. La Collectio Casinensis, traduction latine des actes de Constantinople II, transmet ainsi plusieurs passages latins du commentaire de Théodore de Mopsueste sur Jean, sans équivalents dans les collections grecques de ce même concile (ACO 4/1, ed. J. Straub, p. 44-72). Mais ces fragments et d’autres encore, ont été transmis par les chaînes grecques sur Jean. Dans son édition des fragments authentiques, Devreesse (1948) rejette sans discussion 21 des 47 fragments édités par Mai (PG 66) à partir des chaînes dont ce dernier disposait à Rome (Vg756, Vg758 etc.). Devreesse considère leurs attributions comme souvent erronées et « presque d’aucune valeur pour la reconstruction et la critique de » l’exégèse de Cyrille, Origène et Chrysostome sur le 4e évangile (Devreesse 1948, p. 293). Vg1611 n’est pas mentionné. Devreesse ne tient compte que des chaînes sur Jean étayée par le dossier conciliaire et la version syriaque. Il ne pouvait que rejeter l’attribution de ce scholion dont le texte est pourtant proche de la version syriaque (ed. Vosté 1941, voir ici traduction latine). Leur coïncidence, même partielle, nous semble suffire à justifier l’attribution à Théodore de Mopsueste ; le silence du dossier conciliaire est sans portée critique puisque le scholion n’a aucune incidence dogmatique susceptible d’avoir pu être opposée à l’orthodoxie de Théodore. Par conséquent, ni Thomas, ni ses traducteurs n’avaient moyen de reconnaître Théodore de Mopsueste derrière ce texte. Le lemme erroné de la Catena ne saurait en aucun cas être le signe d’une quelconque censure implicite ou d’une réserve à l’égard citer un auteur condamné, même par un concile. Thomas connaissait bien ce dossier dont il avait compulsé la traduction par Rusticus dans la Collectio Casinensis dès la rédaction du Contra Gentiles, contemporaine du chantier de la Catena. Dans le cadre de son commentaire scolaire des Psaumes, enseigné au Studium dominicain de Naples en 1272-1273, il cite directement les débats conciliaires (et non seulement les canons dogmatiques) à partir de la Casinensis [Morard 1997], en mentionnant la condamnation de l’exégèse antiochienne, : « Circa modum exponendi sciendum est quod tam in Psalterio quam in aliis prophetiis exponendis vitare debemus unum errorem dampnatum in quinta synodo. Theodorus enim Mosuestenus dixit quod in Sacra Scriptura et prophetiis nichil expresse dicitur de Christo sed de quibusdam aliis rebus, sed apostoli adaptaverunt Christo sicut illud « Diviserunt sibi vestimenta» [Ps. 21, 19] etc. non de Christo sed ad litteram dicitur de David. Hic autem modus dampnatus est in illo concilio et qui asserit sic exponendas Scripturas hereticus est » ; In Ps. 21, 1 § 2 : « Et ideo licet figuraliter hic Psalmus dicatur de David, tamen specialiter et ad litteram refertur ad Christum. Et in synodo Constantinopoletana quidam Theodorus Mosuestenus, hic hunc Psalmum ad litteram de David exponebat, fuit dampnatus et propter hoc et propter alia multa. Et ideo de Christo exponendus est ». Cf. Morard (M.), « Une source de saint Thomas d’Aquin: le deuxième concile de Constantinople (553) », Revue des Sciences philosophiques et théologiques 81 (1997), p. 21–56 ; id ., «Thomas d’Aquin lecteur des conciles », dans ‘Ad un fine fur l’opere sue’ Miscellanea di studi per commemorare i trent’anni di permanenza della Commissione Leonina (OP) nel Collegio di S. Bonaventura (OFM) di Grottaferrata (1973-2003), Archivum franciscanum historicum, t. 98, 2005, p. 211-365, ici p. 300-302.
¶Nota 2 : Quelques témoins tardifs ont omis le lemme problématique de cette sentence. La version V795 appartient à la même famille que le manuscrit qui a servi à l’établissement de l’édition princeps. V795 remplace l’espace réservé au lemme par des points de suspension.L’édition princeps fusionne simplement la sentence avec celle qui précède attribuée à Chrysosotome. La prudence de V795 semble indiquer que l’éditeur du manuscrit a vérifié sans succès les sources de certaines sentences au moins ponctuellement.
<Non hab.> Theophylactus, in op. cit. (PG 123, 735A). [CGC2015 CGC2017] pas de citation de Io. 1, 31 dans Kr541 (Métaphraste), Kr544 (Métaphraste), Kr547 (Gregorius Nyssenus), Kr553 (Photius) ; Origenes, In Lc. (hom. 21) [MM2022] [VS2022 rev.]
* ὥστε τοίνυν αὐτὸν μὴ νομίζεσθαι] om. PG [VS2022]
<cuius fons> Theodorus Mopsuestenus, Fragmenta in Io. 1, 32-34, PG 66, 736C - 737A6 . Cf. syriaca versio : J. M. Vosté , Theodori Mopsuesteni commentarius in Evangelium Iohannis apostoli, Louvain, 1941 (Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium 115-116), CSCO 115 (versio syriaca), p. 44-45 = CSCO 116 (versio latina moderna), p. 31 : « Inclinavit etiam quare in deserto vixerit ; hoc nempe speciali Dei dispositione factum est, ne ullum omnino cum Messia commercium haberet, quod necessario contigisset inter eos, qui eiusdem erant aetatis, propter parentelam, si in civitate transegisset vitam ; ac propterea facile orta esset suspicio, illum propter anterius hoc commercium propter amicitiam et parentelam, verba illa esse testatum. Ad removendam ergo talem suspicionem, inde ab adulescentia sua segregatus est Iohannes atque in deserto crescebat. Unde merito dixit : Ego non cognoscebam eum ».
<Non hab.> Corderius , Catena Patrum Graecorum in Io. 1, 31, Antverpiae, 1630, p. 47-52.
¶Nota 1 : Le lemme attributif « Theophylactus » a été appliqué par erreur à plusieurs sentences de la Catena par confusion avec d’autres noms d’auteurs grecs (v. g. CLC5d6.7). La sentence est ici attribuée par la chaîne grecque de façon très abrégée à « Théodoret » (Θε<οδω>ρ<ή>τ<ου>). Le traducteur ne pouvait donc reconnaître ici un texte de Théodore de Mopsueste à qui Nicétas sur Luc n'attribue que deux scholia (lemme écrit en toutes lettres) : Kr674, f. 57va (PG 66, 637) ; Kr1867, f. 161v1 (source non identifiée par Krikones), alors que Kr546, ici traduit, renvoie simplement à « Théodoret ». Sans qu’on puisse l’exclure, il est douteux que l’attribution à Théophylacte soit imputable au traducteur de la Catena. Il s’agit plutôt d’une erreur du préparateur de l’archétype ou de l’exemplar qui n’a pas su interpréter la note d’attente latin, abrégée trop drastiquement par « theo.tus » qui peut se lire aussi bien Theo<dore>tus que Theo<phylac>tus voire Theo<do>rus. - Théodore de Mopsueste a été excommunié par le concile de Constantinople II (553, ‘Trois chapitres’), tout comme Théodoret de Cyre. Au cours de la quatrième session, un important dossier d’extraits contestés des œuvres de Théodore y avait été produit à charge. La Collectio Casinensis, traduction latine des actes de Constantinople II, transmet ainsi plusieurs passages latins du commentaire de Théodore de Mopsueste sur Jean, sans équivalents dans les collections grecques de ce même concile (ACO 4/1, ed. J. Straub, p. 44-72). Mais ces fragments et d’autres encore, ont été transmis par les chaînes grecques sur Jean. Dans son édition des fragments authentiques, Devreesse (1948) rejette sans discussion 21 des 47 fragments édités par Mai (PG 66) à partir des chaînes dont ce dernier disposait à Rome (Vg756, Vg758 etc.). Devreesse considère leurs attributions comme souvent erronées et « presque d’aucune valeur pour la reconstruction et la critique de » l’exégèse de Cyrille, Origène et Chrysostome sur le 4e évangile (Devreesse 1948, p. 293). Vg1611 n’est pas mentionné. Devreesse ne tient compte que des chaînes sur Jean étayée par le dossier conciliaire et la version syriaque. Il ne pouvait que rejeter l’attribution de ce scholion dont le texte est pourtant proche de la version syriaque (ed. Vosté 1941, voir ici traduction latine). Leur coïncidence, même partielle, nous semble suffire à justifier l’attribution à Théodore de Mopsueste ; le silence du dossier conciliaire est sans portée critique puisque le scholion n’a aucune incidence dogmatique susceptible d’avoir pu être opposée à l’orthodoxie de Théodore. Par conséquent, ni Thomas, ni ses traducteurs n’avaient moyen de reconnaître Théodore de Mopsueste derrière ce texte. Le lemme erroné de la Catena ne saurait en aucun cas être le signe d’une quelconque censure implicite ou d’une réserve à l’égard citer un auteur condamné, même par un concile. Thomas connaissait bien ce dossier dont il avait compulsé la traduction par Rusticus dans la Collectio Casinensis dès la rédaction du Contra Gentiles, contemporaine du chantier de la Catena. Dans le cadre de son commentaire scolaire des Psaumes, enseigné au Studium dominicain de Naples en 1272-1273, il cite directement les débats conciliaires (et non seulement les canons dogmatiques) à partir de la Casinensis [Morard 1997], en mentionnant la condamnation de l’exégèse antiochienne, : « Circa modum exponendi sciendum est quod tam in Psalterio quam in aliis prophetiis exponendis vitare debemus unum errorem dampnatum in quinta synodo. Theodorus enim Mosuestenus dixit quod in Sacra Scriptura et prophetiis nichil expresse dicitur de Christo sed de quibusdam aliis rebus, sed apostoli adaptaverunt Christo sicut illud « Diviserunt sibi vestimenta» [Ps. 21, 19] etc. non de Christo sed ad litteram dicitur de David. Hic autem modus dampnatus est in illo concilio et qui asserit sic exponendas Scripturas hereticus est » ; In Ps. 21, 1 § 2 : « Et ideo licet figuraliter hic Psalmus dicatur de David, tamen specialiter et ad litteram refertur ad Christum. Et in synodo Constantinopoletana quidam Theodorus Mosuestenus, hic hunc Psalmum ad litteram de David exponebat, fuit dampnatus et propter hoc et propter alia multa. Et ideo de Christo exponendus est ». Cf. Morard (M.), « Une source de saint Thomas d’Aquin: le deuxième concile de Constantinople (553) », Revue des Sciences philosophiques et théologiques 81 (1997), p. 21–56 ; id ., «Thomas d’Aquin lecteur des conciles », dans ‘Ad un fine fur l’opere sue’ Miscellanea di studi per commemorare i trent’anni di permanenza della Commissione Leonina (OP) nel Collegio di S. Bonaventura (OFM) di Grottaferrata (1973-2003), Archivum franciscanum historicum, t. 98, 2005, p. 211-365, ici p. 300-302.
¶Nota 2 : Quelques témoins tardifs ont omis le lemme problématique de cette sentence. La version V795 appartient à la même famille que le manuscrit qui a servi à l’établissement de l’édition princeps. V795 remplace l’espace réservé au lemme par des points de suspension.L’édition princeps fusionne simplement la sentence avec celle qui précède attribuée à Chrysosotome. La prudence de V795 semble indiquer que l’éditeur du manuscrit a vérifié sans succès les sources de certaines sentences au moins ponctuellement.
<Non hab.> Theophylactus, in op. cit. (PG 123, 735A). [CGC2015 CGC2017] pas de citation de Io. 1, 31 dans Kr541 (Métaphraste), Kr544 (Métaphraste), Kr547 (Gregorius Nyssenus), Kr553 (Photius) ; Origenes, In Lc. (hom. 21) [MM2022] [VS2022 rev.]
J
¶Codd. :
Bar484
Cbg133
La88
Li448
V795
Ed1470
Ed1475
Ed1475C
Ed1486
Ed1493
Ed1657
(34b sine nota)
Ed1953
{MM2022}
28 Et hoc est quod subditur in deserto]
om. hom. Ed1470 Ed1475
marg.|
{CLC3d1.11}
GREGORIUS NYSSENUS. − Simul etiam qui « in spiritu et virtute Elie »nhanc vitam ingressus est, amotus a conversatione humana, invisibilium speculationi vacans ne, huiusmodi fallaciis que per sensus ingeruntur assuetus, quamdam confusionem ac errorem incurreret erga viri boni discretionem. Et ideo ad tantum divinarum gratiarum elevatus est apicem ut plusquam prophetis sibi gratia infunderetur quia, mundum et expers cuiuslibet naturalis passionis, desiderium suum a principio usque ad finem divinis aspectibus obtulit.K
o
n Lc. 1, 17.
o
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 2 (Krikones §547 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f.
48v11
-30 : «Γρηγορίου Νύσσης. Περὶ Παρθενίασ. Δοκεῖ
δὲ
μοι ὀ
ἐν πνεύματι καὶ δυνάμει Ἠλιοῦ μετὰ τὸν μέγαν ἐκεῖνον ἐν προφήταις ἐπιδημήσας τῷ βίῳ
, οὗ «μείζων οὐδεὶς ἐν γεννητοῖς γυναικῶν»
//
τοῦτο μάλιστα τῷ ἰδίῳ δογματίζειν βίῳ
τὸ χωρισθῆναι τῆς τοῦ ἀνθρωπίνου βίου ἀκολουθίας
τὸν τῇ θεωρίᾳ τῶν ἀοράτων
ἀποσχολάζοντα,
ὡς ἂν μὴ ταῖς τοιαύς ἀπάταις ταῖς διὰ τῶν αἰσθήσεων γινομέναις
προσεθισθεὶς σύγχυσίν τινα καὶ πλάνην πάθοι
περὶ τὴν τοῦ ὄντως ἀγαθοῦ κρίσιν. //
εὐθὺς γὰρ ἐκ νέων ἀπεξενώθησαν τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς καὶ οἷον ἔξω τῆς φύσεως ἑαυτοὺς ἔστησαν τῇ περὶ τὴν βρῶσιν καὶ πόσιν ὑπεροψίᾳ τῆς συνήθους καὶ νενομισμένης τροφῆς καὶ τῇ κατὰ τὴν ἔρημον διαγωγῇ, ὡς καὶ τὴν ἀκοὴν ἀπεριήχητον, καὶ ἀμετεώριστον [= Greg. (CKEP), ἀπλάνητον Greg.] αὐτοῖς φυλαχθῆναι καὶ [= Greg. (CKEP), om. Greg.] τὴν ὄψιν τὴν γεῦσιν ἁπλῆν τε καὶ ἀπραγμάτευτον διαμεῖναι, ἐκ τοῦ προστυχόντος ἀυτῶι [ἑκατέροις Greg.] πληρουμένης τῆς χρείας. Ἐντεῦθεν εἰς πολλὴν εὐδίαν καὶ γαλήνην ἀπὸ τῶν ἔξωθεν θορύβων κατέστησαν καὶ διὰ τοῦτο εἰς τοσοῦτον μέγεθος τῶν θείων χαρισμάτων ἐπήρθησαν, ὅσον περὶ ἀυτoῦ [ἑκατέρου τούτων Greg.] μνημονεύειν ὁ λόγος.
//
περισσότερον
γὰρ
ἢ [= Greg., om. Greg. (CK)] κατὰ
πάντα
προφήτην τὸ ἐν αὐτῷ χάρισμα
παρὰ τοῦ τὰ κρυπτὰ βλέποντος μεμαρτύρηται· τάχα
ὅτι καθαράν τε καὶ ἀμιγῆ πάσης ὑλικῆς προσπαθείας τὴν ἑαυτῶν ἐπιθυμίαν ἀπ' ἀρχῆς εἰς τέλος τῷ κυρίῳ ἀνέθηκαν
//
ὅς
γε οὐ δὲ [οἵ γε μηδὲ Greg.] τῆς καθ' ἡμέραν ἀναγκαίου τροφῆς πρέπειν ἑαυτᾠ [ἑαυτοῖς Greg.] ὑπελαμβάνειν [= Greg. (CK), ὑπελαβόντες Greg.] τὴν μέριμναν τῆς τε τῶν ἐνδυμάτων σεμνότητος κρείττους ἐπιδειχθεὶς ἐκ τῶν ἐπιτυχόντων ἑαυτοῖς τὴν χρείαν ἀπεσχεδίαζε // «θριξὶ καμήλου» σκεπαζόμενος, οὐκ ἂν εἰς ἐκεῖνο τὸ μέγεθος, ὡς οἶμαι, φθάσας [φθάντες Greg.] , εἰ ταῖς τοῦ σώματος ἡδυπαθείαις [+ ὑπο τοῦ γάμου Greg.] κατεμαλάχθησαν [κατεμαλάκισθησαν Greg. (CK)]».
<cuius fons> Cf. Gregorius Nyssenus, De virginitate [CPG 3165] § 6, Gregorii Nysseni opera, t. 8.1, 1952, p. 278.16-23, 279.15-27 (PG 46, 349B6-C15 ).
<Paral.> Contra doctrinam retrahentium a religione, c 3, Leonina t. 41, p. C43.110-118 : «Ubi dicit Beda : praedicator poenitentiae futurus, ut liberius auditores suos a mundi illecebris erudiendo subtollat, primaevam in desertis transigit vitam, ne, ut Gregorius Nyssenus dicit,"huiusmodi fallaciis quae per sensus ingeruntur, assuetus, quandam confusionem ac errorem incurreret erga veri boni discretionem ; et ideo ad tantum divinarum gratiarum elevatus est apicem ut plusquam prophetis sibi gratia infunderetur, quia mundum et expers cuiuslibet passionis naturalis desiderium suum a principio usque ad finem divinis aspectibus obtulit».
¶Nota Par deux fois le traducteur de la Catena traduit τῷ κυρίῷ par l’expression divinis aspectibus (CLC3d1.11 CIO4d4.16). La locution est un emprunt gratuit au latin ecclésiastique médiéval (Bède, Pierre Damien, etc.) ; elle n’est pas amenée par le grec de la source. [MM2020]
<cuius fons> Cf. Gregorius Nyssenus, De virginitate [CPG 3165] § 6, Gregorii Nysseni opera, t. 8.1, 1952, p. 278.16-23, 279.15-27 (PG 46, 349B6-C15 ).
<Paral.> Contra doctrinam retrahentium a religione, c 3, Leonina t. 41, p. C43.110-118 : «Ubi dicit Beda : praedicator poenitentiae futurus, ut liberius auditores suos a mundi illecebris erudiendo subtollat, primaevam in desertis transigit vitam, ne, ut Gregorius Nyssenus dicit,"huiusmodi fallaciis quae per sensus ingeruntur, assuetus, quandam confusionem ac errorem incurreret erga veri boni discretionem ; et ideo ad tantum divinarum gratiarum elevatus est apicem ut plusquam prophetis sibi gratia infunderetur, quia mundum et expers cuiuslibet passionis naturalis desiderium suum a principio usque ad finem divinis aspectibus obtulit».
¶Nota Par deux fois le traducteur de la Catena traduit τῷ κυρίῷ par l’expression divinis aspectibus (CLC3d1.11 CIO4d4.16). La locution est un emprunt gratuit au latin ecclésiastique médiéval (Bède, Pierre Damien, etc.) ; elle n’est pas amenée par le grec de la source. [MM2020]
marg.|
{CLC3d1.12}
AMBROSIUS. − Desertum etiam est ipsa Ecclesia quia ‘plures filii deserte, magis quam eius que habet virum’p Factum est ergo verbum Domini ut que erat ante deserta fructum nobis terra generaret.L
q
p Is. 54, 1.
q
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 67, CCSL 14, p. 59.880-60.889 : «
Factum est verbum Dei super Iohannem Zacchariae filium in deserto
. Congregaturus ecclesiam Dei filius ante operatur in seruulo. Et ideo bene posuit sanctus Lucas factum esse Dei uerbum super Iohannem Zacchariae filium in deserto, ut ecclesia non ab homine coeperit, sed a uerbo. Ipsa est
enim
desertum, quia plures filii desertae magis quam eius quae habet uirum. Denique ipsi dicitur : laetare sterilis ; et : exsulta desertum, quia nullis adhuc conuenae plebis operibus colebatur neque ullum adhuc arbores illae, quae fructum ferre poterant, meritorum suorum uerticem praeferebant. Nondum uenerat qui diceret : ego autem sicut oliua fructifera in domo Domini, nondum uitis illa caelestis fructus palmitibus suis uerborum quodam suorum traduce ministrabat. Factum est ergo uerbum, ut quae erat ante deserta fructum nobis terra generaret, factum uerbum est, uox secuta est ; uerbum enim prius intus operatur, sequitur uocis officium Unde et Dauid dicit : credidi propter quod locutus sum». [FG2013]*
Numérotation du verset
Lc. 3,
distinctio 2
distinctio 2
prol.|
[Lc. 3, 1-6 legitur sabbato quatuor temporum hiverniae ; cf. Ordinarium OP 577]
marg.|
{CLC3d2.1}
AMBROSIUS. − Factum Verbum, vox secuta est. Verbum enim prius intus operatur, sequitur nobis
29
* officium.M
r
Unde dicitur :
Unde dicitur :
r
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 67, CCSL 14, p. 60.888-891 : «Factum est ergo uerbum, ut quae erat ante deserta fructum nobis terra generaret, factum uerbum est, uox secuta est ; uerbum enim prius intus operatur, sequitur
uocis
officium Unde et Dauid dicit : credidi propter quod locutus sum». [FG2013]*
M
¶Codd. :
Ars146
Bar484
Ber112
Ka12
La88
Li448
Ro18
V795
V796
Ed1470
Ed1657
Ed1861
Ed1876
Ed1953
{MM2020} {MM2022}
29 nobis] vocis
Bar484 Ed1657 Ed1861 Ed1876 Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,3
Et venit in omnem regionem Iordanis.
marg.|
{CLC3d2.2}
ORIGENES.
30* − [c] Iordanis31
idem est quod descendens32. Descendit enim Dei fluvius, aqua33* salubris. [b] Que autem loca decebat perambulare Baptistam nisi Iordani circumadiacentia ut, si quem34 penitere contingeret, protinus occurreret fluenti humilitas
35* ad recipiendum
penitentie baptismum
?
[a] Subditur enim :N s
[a] Subditur enim :N s
s
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 3 (Krikones § 548 : Origenes), Vat. gr. 1611, f.
48va32-35
;
Pg208, f. 111r : «[a] Καὶ ἦλθεν εἰς πᾶσαν τὴν περίχωρον τοῦ Ἰορδάνου, κηρύσσων βάπτισμα μετανοίας εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Ὠριγένους. [b]
Ποῦ γὰρ ἔδει τὸν Βαπτιστὴν περιέρχεσθαι
ἢ
εἰς τὴν περίχωρον τοῦ Ἰορδάνου ἵν´ ἐάν τις
βούληται
μετανοεῖν, εὐθέως εὐπορήσῃ τοῦ ποταμοῦ
;
[c]
Ἑρμηνεύεται
δὲ Ἰορδάνης καταβαίνων. Καταβαίνων γάρ ἐστιν
ἀληθῶς
ὁ ποταμὸς τοῦ Θεοῦ,
τὸ
ὕδωρ
τὸ
ἀλη
θ
ινόν
, τὸ ὕδωρ τὸ σωτήριον» .
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 21 (Lc. 3, 3), GCS 35 et 49 , Origenes Werke 9, p. 139.6-24 : «[b] Καὶ ἦλθεν εἰς πᾶσαν τὴν περίχωρον τοῦ Ἰορδάνου . Ποῦ γὰρ ἔδει τὸν βαπτιστὴν περιέρχεσθαι ἢ εἰς τὴν περίχωρον τοῦ Ἰορ δ άνου , ἵν ´ ἐ ά ν τις βούληται μετανοεῖν, εὐθέως εὐπορήσῃ τοῦ ποταμοῦ ; [c] Ἑρμηνεύεται δὲ Ἰορδάνης καταβαί ν ων . Καταβαίνων γάρ ἐστιν ἀληθῶς ὁ ποταμὸς τοῦ θεοῦ, τὸ ὕδωρ τὸ ἀλη θ ινόν , τὸ ὕδωρ τὸ σωτήριον. Καὶ κηρύσσει εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν βάπτισμα ».
<ex quo> Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 21 (Lc. 3, 1), GCS 35 et 49 , Origenes Werke 9, p. 139.6-15 : « [b] Fit verbum Dei in deserto, et venit ad omnem circa regionem Jordanis. Quae enim alia loca debuit circuire Baptista, nisi vicina Jordani, ut quicunque voluisset agere paenitentiam, praesto esset ad lavacrum aquae ? [c] Porro Jordanis descendens interpretatur. Descendens autem et largo impetu currens fluvius Dei Salvator noster Dominus est, in quem baptizamur aqua vera, aqua salutari. In remissionem quoque peccatorum baptisma praedicatur: Venite catechumeni, agite paenitentiam, ut in remissionem peccatorum baptisma consequamini. In remissionem peccatorum ille accipit baptisma, qui peccare desistit».
<Diff.> scholia PG 13, 1853D, n. 56 ; PG 17, 332B (ex cod. Venet. 394 (72-73).
¶Nota : Thomas préfère ici la néotraduction latine du scholion de la chaîne grecque à la version de Jérôme. La formule « ut protinus occureret humilitas fluenti ad recipiendum baptismum » a conservé un vestige de la traduction brute qui s’était contenté de transposer en latin le génitif grec τοῦ ποταμοῦ demandé par le verbe εὐπορέω quand il signifie « parvenir à, atteindre ». Pour justifier ce génitif latin, on a ajouté humilitas, pris au sens étymologique et spatial de « niveau inférieur » : « afin que s’il arrive à quelqu’un de faire pénitence, le niveau inférieur du fleuve puisse être aussitôt atteint pour recevoir le baptême ». La prédominance du sens moral d’humilitas et la confusion de fluentum – i, que Thomas n’utilise jamais ailleurs au singulier, avec le datif du participe présent fluens-tis, a fait hésiter les copistes et suscité plusieurs variantes individuelles. [MM2022] [VS2023 rev.]
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 21 (Lc. 3, 3), GCS 35 et 49 , Origenes Werke 9, p. 139.6-24 : «[b] Καὶ ἦλθεν εἰς πᾶσαν τὴν περίχωρον τοῦ Ἰορδάνου . Ποῦ γὰρ ἔδει τὸν βαπτιστὴν περιέρχεσθαι ἢ εἰς τὴν περίχωρον τοῦ Ἰορ δ άνου , ἵν ´ ἐ ά ν τις βούληται μετανοεῖν, εὐθέως εὐπορήσῃ τοῦ ποταμοῦ ; [c] Ἑρμηνεύεται δὲ Ἰορδάνης καταβαί ν ων . Καταβαίνων γάρ ἐστιν ἀληθῶς ὁ ποταμὸς τοῦ θεοῦ, τὸ ὕδωρ τὸ ἀλη θ ινόν , τὸ ὕδωρ τὸ σωτήριον. Καὶ κηρύσσει εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν βάπτισμα ».
<ex quo> Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 21 (Lc. 3, 1), GCS 35 et 49 , Origenes Werke 9, p. 139.6-15 : « [b] Fit verbum Dei in deserto, et venit ad omnem circa regionem Jordanis. Quae enim alia loca debuit circuire Baptista, nisi vicina Jordani, ut quicunque voluisset agere paenitentiam, praesto esset ad lavacrum aquae ? [c] Porro Jordanis descendens interpretatur. Descendens autem et largo impetu currens fluvius Dei Salvator noster Dominus est, in quem baptizamur aqua vera, aqua salutari. In remissionem quoque peccatorum baptisma praedicatur: Venite catechumeni, agite paenitentiam, ut in remissionem peccatorum baptisma consequamini. In remissionem peccatorum ille accipit baptisma, qui peccare desistit».
<Diff.> scholia PG 13, 1853D, n. 56 ; PG 17, 332B (ex cod. Venet. 394 (72-73).
¶Nota : Thomas préfère ici la néotraduction latine du scholion de la chaîne grecque à la version de Jérôme. La formule « ut protinus occureret humilitas fluenti ad recipiendum baptismum » a conservé un vestige de la traduction brute qui s’était contenté de transposer en latin le génitif grec τοῦ ποταμοῦ demandé par le verbe εὐπορέω quand il signifie « parvenir à, atteindre ». Pour justifier ce génitif latin, on a ajouté humilitas, pris au sens étymologique et spatial de « niveau inférieur » : « afin que s’il arrive à quelqu’un de faire pénitence, le niveau inférieur du fleuve puisse être aussitôt atteint pour recevoir le baptême ». La prédominance du sens moral d’humilitas et la confusion de fluentum – i, que Thomas n’utilise jamais ailleurs au singulier, avec le datif du participe présent fluens-tis, a fait hésiter les copistes et suscité plusieurs variantes individuelles. [MM2022] [VS2023 rev.]
N
¶Codd. :
Ars146
Bar484
Ber112
Cbg133
Ka12
Li448
Mt366
Ro18
V795
V796
Ed1470
Ed1657
Ed1861
Ed1876
Ed1953
{MM2022}
30 Origenes] + in Lucam
Ed1953
31 Iordanis] + enim
Mt366
32 descendens] descensus
Mt366
33 aqua Ed1876 (A B C D) codd.] aque Ed1657 Ed1861
Ed1953
34 quem] quidem
La88
35 humilitas] hîlitas
Ber112 La88,
humilians
V795,
habilitas !
Cbg133,
humiditas
Ed1861 Ed1876 Ed1953
Predicans baptismum penitentie in remissionem peccatorum.
marg.|
{CLC3d2.3}
GREGORIUS. In homiliario.
36* − Cunctis legentibus liquet quia Ioannes
baptismum penitentie
non solum predicavit, verum etiam quibusdam dedit sed37* tamen baptismum suum in remissionem peccatorum dare non potuit. O
t
t
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 1, p. 154.25-155.28 : «Et uenit in omnem regionem Iordanis praedicans baptismum penitentiae in remissionem peccatorum. Cunctis legentibus liquet quia Iohannes baptismum paenitentiae non solum praedicauit, uerum etiam quibusdam dedit, sed tamen in remissionem peccatorum baptismum suum dare non potuit. Remissio etenim peccatorum in solo nobis baptismo Christi tribuitur». [FG2013]*
36 in homiliario
Cbg133
]
scrips.
, in homil’
Cbg133 Li448
, in omel.
Ars146
, in homilia.
Ed1470
, Evangelia
Ed1953
,
om. Ber112 La88
37 sed] om. Ed1470 Ed1861
Ed1953
marg.|
{CLC3d2.4}
CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum.
38* − Cum enim nondum oblata esset hostia nec descendisset Spiritus, qualiter erat fienda remissio ? Quid est ergo quod Lucas dicit
in remissionem peccatorum ?
Erant siquidem Iudei ignari nec culpas proprias perpendebant39. Quoniam igitur hec erat causa malorum, ut peccata agnoscerent, ad redemptorem querendum venit Ioannes, hortans illos40 penitentiam |pecia 7|
41 agere, ut, per penitentiam effecti42
meliores atque contriti, ad recipiendam veniam43 satagant. Apte ergo, cum44 dixisset quod
venit predicans baptismum penitentie,
adiecit45*
in remissionem peccatorum
quasi dicat : Idcirco suadebat illis penitere ut subsequentem veniam facilius impetrarent, credentes in Christum. Nam nisi penitentia ducerentur, nequaquam exposcerent gratiam. Unde baptisma illud nullam aliam habuit
46* causam nisi
47
quod preparatorium erat ad fidem Christi.P
u
u
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 1-3 (Krikones § 550 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f.
48va38-b31
: «Χρυσοστόμου. Πράξεων καὶ κατὰ Ματθαῖον. Ἀτελὲς μέντοι τὸ βάπτισμα Ἰωάννου μετανοίας ὄν οὐκ ἀφέσεως διὸ καὶ ἀλλαχοῦ φησιν· Ἰωάννης μὲν ἐκήρυξε βάπτισμα μετανοίας· καὶ οὐ λέγει, Ἀφέσεως, ἵνα πιστεύσωσιν εἰς τὸν ἐρχόμενον μετ’ αὐτόν.
Οὔπω γὰρ τῆς
[f. 48vb13]
θυσίας προσενηνεγμένης, οὐδὲ τοῦ πνεύματος καταβάντος,
//
πῶς ἔμελλεν ἄφεσις γίνεσθαι
πρὸ τοῦ σταυροῦ ; Τί οὖν ἐστι τό, Εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν
παρὰ τοῦ Λοῦκα εἰρημένον :
Ἀγνώμονες ἦσαν οἱ Ἰουδαῖοι, καὶ τῶν οἰκείων
οὐδέποτε
ἁμαρτημάτων ᾐσθάνοντο,
ἀλλ ἑαυτοὺς //
ἐδικαίουν
//
ὅπερ αὐτοὺς μάλιστα ἀπώλεσε, καὶ τῆς πίστεως ἀπήγαγεν.
//
Ἐπεὶ οὖν τοῦτο ἦν τὸ αἴτιον τῶν κακῶν, τὸ δὲ
εἰς ἔννοιαν
ἔρχεσθαι
τῶν
ἁμαρτημάτων
//
εἰς
ἐπιθυμίαν καθίστη τοῦ
τὸν λυτρωτὴν
ἐπιζητεῖν
καὶ τῆς ἀφέσεως ἐπιθυμεῖν· τοῦτο
ἦλθε
κατασκευάζων ὁ
Ἰωάννης,
καὶ
πείθων αὐτοὺς
μετανοεῖν·
οὐχ ἵνα κολασθῶσιν, ἀλλ’
ἵνα τῇ μετανοίᾳ γενόμενοι
ταπεινότεροι,
καὶ καταγνόντες
ἑαυτῶν,
εἰς τὸ λαβεῖν τὴν ἄφεσιν δράμωσιν.
Ὅρα γοῦν πῶς αὐτὸ τέθεικεν
ἀκριβῶς
ὁ Λοῦκᾶς·
εἰπὼν γὰρ ὅτι
, Ἦλθε κηρύσσων βάπτισμα μετανοίας
ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς Ἰουδαίας,
ἐπήγαγεν, Εἰς
ἄφεσιν·ἁμαρτιῶν, ὡς
ἂ
ν ε
ἰ
ἔλεγε·
διὰ τοῦτο αὐτοὺς ἔπειθεν
ὁμολογεῖν καὶ
μετανοεῖν
ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασιν,
//
ἵνα εὐκολώτερον τὴν μετὰ ταῦτα ἄφεσιν δέξωνται,
προσδραμόντες τῷ Χριστῷ καὶ πιστεύσαντες· Εἰ μὴ γὰρ
κατέγνωσαν ἑαυτῶν,
οὐκ ἂν οὐδὲ τὴν χάριν ᾔτησαν··
μὴ
ζητοῦντες
δέ, οὐκ ἂν
τῆς ἀφέσεως ἔτυχον.
Ὥστε τούτῳ ἐκεῖνο προωδοποίει
τὸ βάπτισμα·
διὸ καὶ ἔλεγεν,
Ἵνα πιστεύσωσιν
εἰς τὸν ἐρχόμενον μετ’ αὐτ
ό
ν
».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 1-2 (Mt. 3, 3), PG 57, 185.57-186.31 : «Καὶ ἀλλαχοῦ δέ φησιν· Ἰωάννης μὲν ἐκήρυξε βάπτισμα μετανοίας· καὶ οὐ λέγει, Ἀφέσεως· Ἵνα πιστεύσωσιν εἰς τὸν ἐρχόμενον μετ’ αὐτόν. Οὔπω γὰρ τῆς θυσίας προσενηνεγμένης, οὐδὲ τοῦ πνεύματος καταβάντος, οὐδὲ τῆς ἁμαρτίας λυθείσης, οὐδὲ τῆς ἔχθρας ἀνῃρημένης, οὐδὲ τῆς κατάρας ἀφανισθείσης, πῶς ἔμελλεν ἄφεσις γίνεσθαι ; [βʹ.] Τί οὖν ἐστι τὸ, Εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν ; Ἀγνώμονες ἦσαν οἱ Ἰουδαῖοι, καὶ τῶν οἰκείων οὐδέποτε ᾐσθάνοντο ἁμαρτημάτων, ἀλλὰ τοῖς ἐσχάτοις ὄντες ὑπεύθυνοι κακοῖς, ἐδικαίουν ἑαυτοὺς πανταχοῦ· ὅπερ αὐτοὺς μάλιστα ἀπώλεσε, καὶ τῆς πίστεως ἀπήγαγε. Τοῦτο γοῦν καὶ ὁ Παῦλος ἐγκαλῶν αὐτοῖς ἔλεγεν, ὅτι Ἀγνοοῦντες τὴν τοῦ Θεοῦ δικαιοσύνην, καὶ τὴν ἰδίαν ζητοῦντες στῆσαι, τῇ δικαιοσύνῃ τοῦ Θεοῦ οὐχ ὑπετάγησαν. Καὶ πάλιν· Τί οὖν ἐροῦμεν ; Ὅτι ἔθνη, τὰ μὴ διώκοντα δικαιοσύνην, κατέλαβε δικαιοσύνην· Ἰσραὴλ δὲ διώκων νόμον δικαιοσύνης, εἰς νόμον δικαιοσύνης οὐκ ἔφθασε. Διατί ; Ὅτι οὐκ ἐκ πίστεως, ἀλλ’ ὡς ἐξ ἔργων. Ἐπεὶ οὖν τοῦτο ἦν τὸ αἴτιον τῶν κακῶν, παραγίνεται ὁ Ἰωάννης, οὐδὲν ἕτερον ποιῶν, ἢ εἰς ἔννοιαν αὐτοὺς ἄγων τῶν οἰκείων ἁμαρτημάτων. Τοῦτο γοῦν καὶ τὸ σχῆμα αὐτοῦ ἐδήλου, μετανοίας καὶ ἐξομολογήσεως ὄν. Τοῦτο καὶ τὸ κήρυγμα ἐδείκνυ· οὐδὲν γὰρ ἄλλο ἔλεγεν, ἀλλ’ ὅτι, Ποιήσατε καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. Ἐπεὶ οὖν τὸ μὴ καταγινώσκειν τῶν οἰκείων ἁμαρτημάτων, ὡς καὶ Παῦλος ἐδήλωσεν, ἀποσκιρτᾷν αὐτοὺς ἐποίει τοῦ Χριστοῦ· τὸ δὲ εἰς ἔννοιαν ἔρχεσθαι, εἰς ἐπιθυμίαν καθίστη τοῦ τὸν λυτρωτὴν ἐπιζητεῖν καὶ τῆς ἀφέσεως ἐπιθυμεῖν· τοῦτο ἦλθε κατασκευάζων Ἰωάννης, καὶ πείθων αὐτοὺς μετανοεῖν· οὐχ ἵνα κολασθῶσιν, ἀλλ’ ἵνα τῇ μετανοίᾳ γενόμενοι ταπεινότεροι, καὶ καταγνόντες ἑαυτῶν, εἰς τὸ λαβεῖν τὴν ἄφεσιν δράμωσιν. Ὅρα γοῦν πῶς αὐτὸ τέθεικεν ἀκριβῶς. Εἰπὼν γὰρ ὅτι, Ἦλθε κηρύσσων βάπτισμα μετανοίας ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς Ἰουδαίας, ἐπήγαγεν, Εἰς ἄφεσιν··ὡσανεὶ ἔλεγε· διὰ τοῦτο αὐτοὺς ἔπειθεν ὁμολογεῖν καὶ μετανοεῖν ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασιν, οὐχ ἵνα κολασθῶσιν, ἀλλ’ ἵνα εὐκολώτερον τὴν μετὰ ταῦτα ἄφεσιν δέξωνται. Εἰ μὴ γὰρ κατέγνωσαν ἑαυτῶν, οὐκ ἂν οὐδὲ τὴν χάριν ᾔτησαν· μὴ ζητοῦντες δὲ, οὐκ ἂν τῆς ἀφέσεως ἔτυχον. Ὥστε τούτῳ ἐκεῖνο προωδοποίει τὸ βάπτισμα· διὸ καὶ ἔλεγεν, Ἵνα πιστεύσωσιν εἰς τὸν ἐρχόμενον μετ’ αὐτὸν, μετὰ τῆς εἰρημένης καὶ ταύτην ἑτέραν αἰτίαν τιθεὶς τοῦ βαπτίσματος ».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 31va : «Iohannes quidem predicavit baptismum penitentie et non dicit remissionis ut credant in eum qui venit post ipsum. Cum nondum enim hostia oblata esset neque Spiritus descendisset neque peccatum solutum esset, neque inimicitia destructa esset neque maledictio interempta esset, qualiter deberet remissio fieri ? Quid igitur est"in remissionem peccatorum" ? Insensati erant Iudei et propria nequaquam sentiebant peccata sed ultimis existentes obnoxii malis iustificabant seipsos ubique quod maxime eos disperdiderat et a fide abduxerat. In hoc igitur et Paulus incusans eos dixit : Quoniam ignorantes Dei iustitiam et suam {propriam} querentes statuere iustitie Dei non sunt subiecti. Et rursus : Quid igitur dicemus quoniam gens que non persequuntur iustititiam assumpserunt iustitiam ? Israel autem persequens legem iustitie ad legem iustitie non pervenit. Propter quid? Quoniam non ex fide sed ut ex operibus. Quoniam igitur hec erat causa malorum advenit Iohannes nichil aliud faciens quam in excogitationem eos ducens propriorum peccatorum hoc denique et forma {habitus} eius manifestabat penitentie et confessionis existens [f. 31vb] hoc et predicatio monstrabat. Nichil enim aliud dixit sed"facite fructus dignos penitentie". Quoniam igitur non accusare propria peccata ut et Paulus monstavit resilire eos faciebat a Christo in excogitationem autem eorum venire concupiscentiam constituti ex quirendi redemptorem et desiderandi remissionem. Hoc venit construens Iohannes et suadens eis penitentiam agere non ut puniantur sed ut penitentia facti humiliores et condemnantes seipsos, ad accipiendum remissionem currant. Vide itaque qualiter id posuit diligenter ? Dicens enim quoniam venit predicaturus baptismum penitentie in heremum Iudee induxit in remissionem ac si diceret propterea eis suadebat confiteri et penitere de peccatis non ut punirentur sed ut facilius posteriorem remissionem susciperent. Si enim non accusas<s>ent seipsos non utique gratiam quesissent, non querentes autem, non utique remissione potiti essent. Quare hoc baptisma illi viam prefaciebat baptismati. Ideoque dicebant ut credant in venientem post ipsum, cum predicta autem et hanc aliam causam ponentes baptismatis».
<Non hab.> Chrysostomum in Io. (Burgundio)
¶Nota : Nicétas cite à la suite l’un de l’autre trois scholia chrysostomiens tirés successivement des homélies sur Jean, sur Matthieu et à nouveau sur Jean (Kr549 Kr550 Kr551). La Catena retient le fragment des homélies sur Matthieu (Kr550). Une partie des manuscrits l’attribue aux homélies de Chrysostome sur Jean, l’autre aux homélies du même sur Matthieu, d’autres encore ne précisent pas l’évangile commenté. L’erreur ne peut pas être imputée au traducteur : la néotraduction est panachée avec celle de Burgundio sur les homélies sur Matthieu. Le ms. Vg1611 ne prête pas à confusion à cet endroit. Dans l’état des recherches à la date de cette note, il semble que l’exemplar-souche ait renvoyé par accident aux homélies sur Jean. L’exemplar devait comporter une rature ou une surcharge qui a attiré l’attention. Une partie des manuscrits a préféré omettre la référence à l’oeuvre de Chrysostome, avant que l’exemplar corrigé Π² ne restitue la référence aux homélies de Matthieu, soit par recours à l’archétype, soit à la suite d’une vérification dans les originalia de Chrysostome ; la traduction de Burgundio était connue et utilisée à Paris dès l’époque d’Hugues de Saint-Cher au plus tard. [MM2022] [VS2023 rev.]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 1-2 (Mt. 3, 3), PG 57, 185.57-186.31 : «Καὶ ἀλλαχοῦ δέ φησιν· Ἰωάννης μὲν ἐκήρυξε βάπτισμα μετανοίας· καὶ οὐ λέγει, Ἀφέσεως· Ἵνα πιστεύσωσιν εἰς τὸν ἐρχόμενον μετ’ αὐτόν. Οὔπω γὰρ τῆς θυσίας προσενηνεγμένης, οὐδὲ τοῦ πνεύματος καταβάντος, οὐδὲ τῆς ἁμαρτίας λυθείσης, οὐδὲ τῆς ἔχθρας ἀνῃρημένης, οὐδὲ τῆς κατάρας ἀφανισθείσης, πῶς ἔμελλεν ἄφεσις γίνεσθαι ; [βʹ.] Τί οὖν ἐστι τὸ, Εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν ; Ἀγνώμονες ἦσαν οἱ Ἰουδαῖοι, καὶ τῶν οἰκείων οὐδέποτε ᾐσθάνοντο ἁμαρτημάτων, ἀλλὰ τοῖς ἐσχάτοις ὄντες ὑπεύθυνοι κακοῖς, ἐδικαίουν ἑαυτοὺς πανταχοῦ· ὅπερ αὐτοὺς μάλιστα ἀπώλεσε, καὶ τῆς πίστεως ἀπήγαγε. Τοῦτο γοῦν καὶ ὁ Παῦλος ἐγκαλῶν αὐτοῖς ἔλεγεν, ὅτι Ἀγνοοῦντες τὴν τοῦ Θεοῦ δικαιοσύνην, καὶ τὴν ἰδίαν ζητοῦντες στῆσαι, τῇ δικαιοσύνῃ τοῦ Θεοῦ οὐχ ὑπετάγησαν. Καὶ πάλιν· Τί οὖν ἐροῦμεν ; Ὅτι ἔθνη, τὰ μὴ διώκοντα δικαιοσύνην, κατέλαβε δικαιοσύνην· Ἰσραὴλ δὲ διώκων νόμον δικαιοσύνης, εἰς νόμον δικαιοσύνης οὐκ ἔφθασε. Διατί ; Ὅτι οὐκ ἐκ πίστεως, ἀλλ’ ὡς ἐξ ἔργων. Ἐπεὶ οὖν τοῦτο ἦν τὸ αἴτιον τῶν κακῶν, παραγίνεται ὁ Ἰωάννης, οὐδὲν ἕτερον ποιῶν, ἢ εἰς ἔννοιαν αὐτοὺς ἄγων τῶν οἰκείων ἁμαρτημάτων. Τοῦτο γοῦν καὶ τὸ σχῆμα αὐτοῦ ἐδήλου, μετανοίας καὶ ἐξομολογήσεως ὄν. Τοῦτο καὶ τὸ κήρυγμα ἐδείκνυ· οὐδὲν γὰρ ἄλλο ἔλεγεν, ἀλλ’ ὅτι, Ποιήσατε καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. Ἐπεὶ οὖν τὸ μὴ καταγινώσκειν τῶν οἰκείων ἁμαρτημάτων, ὡς καὶ Παῦλος ἐδήλωσεν, ἀποσκιρτᾷν αὐτοὺς ἐποίει τοῦ Χριστοῦ· τὸ δὲ εἰς ἔννοιαν ἔρχεσθαι, εἰς ἐπιθυμίαν καθίστη τοῦ τὸν λυτρωτὴν ἐπιζητεῖν καὶ τῆς ἀφέσεως ἐπιθυμεῖν· τοῦτο ἦλθε κατασκευάζων Ἰωάννης, καὶ πείθων αὐτοὺς μετανοεῖν· οὐχ ἵνα κολασθῶσιν, ἀλλ’ ἵνα τῇ μετανοίᾳ γενόμενοι ταπεινότεροι, καὶ καταγνόντες ἑαυτῶν, εἰς τὸ λαβεῖν τὴν ἄφεσιν δράμωσιν. Ὅρα γοῦν πῶς αὐτὸ τέθεικεν ἀκριβῶς. Εἰπὼν γὰρ ὅτι, Ἦλθε κηρύσσων βάπτισμα μετανοίας ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς Ἰουδαίας, ἐπήγαγεν, Εἰς ἄφεσιν··ὡσανεὶ ἔλεγε· διὰ τοῦτο αὐτοὺς ἔπειθεν ὁμολογεῖν καὶ μετανοεῖν ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασιν, οὐχ ἵνα κολασθῶσιν, ἀλλ’ ἵνα εὐκολώτερον τὴν μετὰ ταῦτα ἄφεσιν δέξωνται. Εἰ μὴ γὰρ κατέγνωσαν ἑαυτῶν, οὐκ ἂν οὐδὲ τὴν χάριν ᾔτησαν· μὴ ζητοῦντες δὲ, οὐκ ἂν τῆς ἀφέσεως ἔτυχον. Ὥστε τούτῳ ἐκεῖνο προωδοποίει τὸ βάπτισμα· διὸ καὶ ἔλεγεν, Ἵνα πιστεύσωσιν εἰς τὸν ἐρχόμενον μετ’ αὐτὸν, μετὰ τῆς εἰρημένης καὶ ταύτην ἑτέραν αἰτίαν τιθεὶς τοῦ βαπτίσματος ».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 31va : «Iohannes quidem predicavit baptismum penitentie et non dicit remissionis ut credant in eum qui venit post ipsum. Cum nondum enim hostia oblata esset neque Spiritus descendisset neque peccatum solutum esset, neque inimicitia destructa esset neque maledictio interempta esset, qualiter deberet remissio fieri ? Quid igitur est"in remissionem peccatorum" ? Insensati erant Iudei et propria nequaquam sentiebant peccata sed ultimis existentes obnoxii malis iustificabant seipsos ubique quod maxime eos disperdiderat et a fide abduxerat. In hoc igitur et Paulus incusans eos dixit : Quoniam ignorantes Dei iustitiam et suam {propriam} querentes statuere iustitie Dei non sunt subiecti. Et rursus : Quid igitur dicemus quoniam gens que non persequuntur iustititiam assumpserunt iustitiam ? Israel autem persequens legem iustitie ad legem iustitie non pervenit. Propter quid? Quoniam non ex fide sed ut ex operibus. Quoniam igitur hec erat causa malorum advenit Iohannes nichil aliud faciens quam in excogitationem eos ducens propriorum peccatorum hoc denique et forma {habitus} eius manifestabat penitentie et confessionis existens [f. 31vb] hoc et predicatio monstrabat. Nichil enim aliud dixit sed"facite fructus dignos penitentie". Quoniam igitur non accusare propria peccata ut et Paulus monstavit resilire eos faciebat a Christo in excogitationem autem eorum venire concupiscentiam constituti ex quirendi redemptorem et desiderandi remissionem. Hoc venit construens Iohannes et suadens eis penitentiam agere non ut puniantur sed ut penitentia facti humiliores et condemnantes seipsos, ad accipiendum remissionem currant. Vide itaque qualiter id posuit diligenter ? Dicens enim quoniam venit predicaturus baptismum penitentie in heremum Iudee induxit in remissionem ac si diceret propterea eis suadebat confiteri et penitere de peccatis non ut punirentur sed ut facilius posteriorem remissionem susciperent. Si enim non accusas<s>ent seipsos non utique gratiam quesissent, non querentes autem, non utique remissione potiti essent. Quare hoc baptisma illi viam prefaciebat baptismati. Ideoque dicebant ut credant in venientem post ipsum, cum predicta autem et hanc aliam causam ponentes baptismatis».
<Non hab.> Chrysostomum in Io. (Burgundio)
¶Nota : Nicétas cite à la suite l’un de l’autre trois scholia chrysostomiens tirés successivement des homélies sur Jean, sur Matthieu et à nouveau sur Jean (Kr549 Kr550 Kr551). La Catena retient le fragment des homélies sur Matthieu (Kr550). Une partie des manuscrits l’attribue aux homélies de Chrysostome sur Jean, l’autre aux homélies du même sur Matthieu, d’autres encore ne précisent pas l’évangile commenté. L’erreur ne peut pas être imputée au traducteur : la néotraduction est panachée avec celle de Burgundio sur les homélies sur Matthieu. Le ms. Vg1611 ne prête pas à confusion à cet endroit. Dans l’état des recherches à la date de cette note, il semble que l’exemplar-souche ait renvoyé par accident aux homélies sur Jean. L’exemplar devait comporter une rature ou une surcharge qui a attiré l’attention. Une partie des manuscrits a préféré omettre la référence à l’oeuvre de Chrysostome, avant que l’exemplar corrigé Π² ne restitue la référence aux homélies de Matthieu, soit par recours à l’archétype, soit à la suite d’une vérification dans les originalia de Chrysostome ; la traduction de Burgundio était connue et utilisée à Paris dès l’époque d’Hugues de Saint-Cher au plus tard. [MM2022] [VS2023 rev.]
38 Super Mattheum Ars146 Ber112 Cbg133 La88 Ed1657 Ed1876 ] Super Ioannem Bar484 Li448 Mt366 Ed1861
Ed1953
, om. Ro18 V795 V796 Ed1470
39 perpendebant] perpendebat
Ber112
40 illos Ars146 Bar484 Cbg133
Ed1953
] + ad Li448
42 effecti] affecti
V795
43 veniam] veniant
V795
44 cum] eum
V795 V796
45 adiecit] addit
Ed1657
,
addidit
Ed1953
46 habuit] habet
Ed1953
47 Unde... nisi]
om. Ed1657
marg.|
{CLC3d2.5}
GREGORIUS. In homiliario.
48* − Vel Ioannes dicitur
predicans baptismum penitentie in remissionem peccatorum
quoniam baptismum quod peccata solveret, quia dare non poterat, predicabat ut sicut incarnatum Verbum49 Patris precurrebat verbo predicationis, ita baptismum penitentie, quo peccata solvuntur, precurret suo baptismate quo peccata solvi non possint50*.Q
v
v
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 1, CCSL 141, p. 155.30-35 : «Et uenit in omnem regionem Iordanis praedicans baptismum paenitentiae in remissionem peccatorum. Cunctis legentibus liquet quia Iohannes baptismum paenitentiae non solum praedicauit, uerum etiam quibusdam dedit, sed tamen in remissionem peccatorum baptismum suum dare non potuit. Remissio etenim peccatorum in solo nobis baptismo Christi tribuitur. Notandum itaque quod dicitur : Praedicans baptismum paenitentiae in remissionem peccatorum, quoniam baptismum quod peccata solueret, quia dare non poterat, praedicabat, ut sicut incarnatum Verbum Patris praecurrebat praedicationis uerbo, ita baptismum paenitentiae quo peccata soluuntur praecurreret suo baptismate, quo peccata solui non
possunt, ut quia eius sermo praecurrebat praesentiam Redemptoris, ipsum quoque eius baptisma praecedendo fieret umbra ueritatis». [FG2013]
48 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
49 Verbum]
om. V795
50 possint] possunt
Ed1953
marg.|
{CLC3d2.6}
AMBROSIUS. − Et ideo plerique sancto Ioanni typum legis imponunt eo quod lex peccatum denuntiare potuit, donare non potuit.R
w
w
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 68, CCSL 14, p. 60.894-896 : «Prius credidit, ut loqui posset. Factum est autem uerbum, ut sanctus baptista Iohannes paenitentiam praedicaret. Et ideo plerique sancto Iohanni typum legis inponunt, eo quod lex peccatum denuntiare potuit, donare non potuit ; lex enim unumquemque, qui uiam gentium sequebatur, reuocat ab errore, restringit a crimine, paenitentiam suadet, ut gratiam consequatur». [FG2013]*
marg.|
{CLC3d2.7}
GREGORIUS NAZIANZENUS. − Et ut aliquatenus de baptismatum differentia disseramus, baptizavit Moyses, sed in aqua, in51* nube et mari ; hoc autem figuraliter agebatur. Baptizavit quoque Ioannes non utique ritu Iudeorum, non enim solum in aqua, sed etiam in remissionem52* non tamen omnino spiritualiter neque enim addit, in spiritu. Baptizat Iesus sed in spiritu et hic est perfectio. Est quoque quartum baptisma, quod fit per martyrium et sanguinem, quo etiam ipse Christus est baptizatus ; quod ceteris est venerabilius nimis, eatenus, quatenus iteratis contagiis non fedatur. Est etiam quintum ex lacrimis, laboriosius tamen ; iuxta quod quidam singulis noctibus suum rigat cubile et stratum in lacrimisx.S
y
Sequitur :
Sequitur :
x Cf. Ps. 6, 7.
y
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 3 (Krikones §552 : Gregorius Theologus), Vat. gr. 1611, f.
48vb
33-49r2 = Vg1642, f.
144vb-145ra
= Pg208, f.
111v
: «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Καὶ ἵνά
τι περὶ διαφορᾶς βαπτισμάτων φιλοσοφήσωμεν, [+ ἵν' ἀπέλθωμεν ἐντεῦθεν κεκαθαρμένοι Gregorius] ἐβάπτισε Μωϋσῆς, ἀλλ᾿ ἐν ὕδατι· καὶ πρὸ τούτου, ἐν νεφέλῃ καὶ [+ἐν Gregorius] θαλάσσῃ. Τυπικῶς δὲ καὶ τοῦτο ἦν
,
ὡς καὶ Παύλῳ δοκεῖ· ἡ θάλασσα τοῦ ὕδατος, ἡ νεφέλη, τοῦ πνεύματος· τὸ μάννα, τοῦ τῆς ζωῆς ἄρτου· τὸ πόμα, τοῦ θείου πόματος. Ἐβάπτισε καὶ Ἰωάννης, οὐκέτι μέν, Ἰουδαϊκῶς· οὐ γὰρ ἐν ὕδατι μόνον, ἀλλὰ καὶ εἰς μετάνοιαν· οὔπω δὲ ὅλον πνευματικῶς· οὐ γὰρ προστίθησι τὸ ἐν πνεύματι. [+ Βαπτίζει καὶ Ἰησοῦς, ἀλλ’ ἐν Πνεύματι Pg208] Τοῦτο ἡ τελειότης.
Καὶ πῶς οὐ θεός, ἵνα τι παραθεωρήσω μικρόν, ἐξ οὗ σὺ [+ γίνῃ Gregorius] θεός.
Οἷδα καὶ τέταρτον βάπτισμα, τὸ διὰ μαρτυρίου καὶ αἵματος, ὃ καὶ αὐτὸς Χριστὸς ἐβαπτίσατο καὶ πολύ γε τῶν ἄλλων αἰδεσιμώτερον, ὅσῳ δευτέροις ῥύποις οὐ μολύνεται [+ κατὰμολύνεται
Pg208]. Οἶδα καὶ πέμπτον ἔτι, τὸ τῶν δακρύων· ἀλλ᾿ ἐπιπονώτερον, ὡς ὁ λούων καθ᾿ ἑκάστην νύκτα τὴν κλίνην αὐτοῦ καὶ τὴν στρωμνὴν τοῖς
ὕδασιν [δάκρυσιν
Pg208 cum Greg.]».
<cuius fons> = Gregorius Nazianzenus, Orationes [CPG 3010.39], In sancta lumina, § 17.3-20, SChr 358, p. 186-188 ; PG 36, 353C- 356A.
<diff.> Gregorius Nazianzenus secundum translationem Rufini Orationes IX [CPL 0198 G (A)], oratio 3 (De luminibus), § 17.2-3, CSEL 46, p. 180.1-181.2 : «Uerum quoniam baptismi sollemnitas agitur et necessarium uidetur conformari nos ei qui pro nobis formam suscepit humanam et baptizatus et crucifixus est, commodum uidetur et dignum de baptismorum diuersitate nos pauca disserere, ut et in hac parte si quae illae sunt sordes ignorantiae abluantur. 2. baptizauit Moyses in mari et in nube, sed in typo et in figura ; ita enim Paulus pronuntiat. habuit ergo mare formam aquae, nubes uero spiritus sancti, manna panis uitae, poculum petrae poculi Christi. baptizauit et Iohannes, sed non ex toto Iudaice ; non enim solum in aqua, nec tamen in spiritu, sed hoc solum addit quod in paenitentiam baptizat. 3. baptizat et Iesus, sed in spiritu. haec est perfectio ; deus enim est qui baptizat, ut possit et qui baptizatur fieri deus. quotquot enim eum receperunt, dedit eis potestatem filios dei fieri, qui non ex uoluntate uiri neque ex uoluntate carnis, sed ex deo nati sunt. 4. scio et quartum baptismum, quo quis sanguine suo per martyrium baptizatur, quo baptismo etiam Christus baptizatus est, ut et in hoc sicut in ceteris formam credentibus et se sequentibus daret, sicut dicebat ad discipulos suos, filios Zebedaei : potestis bibere calicem quem ego bibiturus sum, et baptismo quo ego baptizator baptizari? 5. scio et quintum adhuc baptismum lacrimarum, quod laboriosius transigitur, sicut ille qui lauat per singulas noctes lectum suum et in lacrimis suis rigat stratum suum, et cuius conputruerunt et exesae sunt cicatrices eius, et sicut lugens et contristatus ingreditur».
¶Nota Le dernier mot de la sentence (lacrimis) rejoint le texte original de Grégoire et la version athonite interpolée de Nicétas qui lisent δάκρυσιν que la version italiote de Nicétas a remplacé par ὕδασιν (aquis). Thomas rejoint ici l’original de Grégoire par l’intermédiaire de la traduction de Rufin. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
<cuius fons> = Gregorius Nazianzenus, Orationes [CPG 3010.39], In sancta lumina, § 17.3-20, SChr 358, p. 186-188 ; PG 36, 353C- 356A.
<diff.> Gregorius Nazianzenus secundum translationem Rufini Orationes IX [CPL 0198 G (A)], oratio 3 (De luminibus), § 17.2-3, CSEL 46, p. 180.1-181.2 : «Uerum quoniam baptismi sollemnitas agitur et necessarium uidetur conformari nos ei qui pro nobis formam suscepit humanam et baptizatus et crucifixus est, commodum uidetur et dignum de baptismorum diuersitate nos pauca disserere, ut et in hac parte si quae illae sunt sordes ignorantiae abluantur. 2. baptizauit Moyses in mari et in nube, sed in typo et in figura ; ita enim Paulus pronuntiat. habuit ergo mare formam aquae, nubes uero spiritus sancti, manna panis uitae, poculum petrae poculi Christi. baptizauit et Iohannes, sed non ex toto Iudaice ; non enim solum in aqua, nec tamen in spiritu, sed hoc solum addit quod in paenitentiam baptizat. 3. baptizat et Iesus, sed in spiritu. haec est perfectio ; deus enim est qui baptizat, ut possit et qui baptizatur fieri deus. quotquot enim eum receperunt, dedit eis potestatem filios dei fieri, qui non ex uoluntate uiri neque ex uoluntate carnis, sed ex deo nati sunt. 4. scio et quartum baptismum, quo quis sanguine suo per martyrium baptizatur, quo baptismo etiam Christus baptizatus est, ut et in hoc sicut in ceteris formam credentibus et se sequentibus daret, sicut dicebat ad discipulos suos, filios Zebedaei : potestis bibere calicem quem ego bibiturus sum, et baptismo quo ego baptizator baptizari? 5. scio et quintum adhuc baptismum lacrimarum, quod laboriosius transigitur, sicut ille qui lauat per singulas noctes lectum suum et in lacrimis suis rigat stratum suum, et cuius conputruerunt et exesae sunt cicatrices eius, et sicut lugens et contristatus ingreditur».
¶Nota Le dernier mot de la sentence (lacrimis) rejoint le texte original de Grégoire et la version athonite interpolée de Nicétas qui lisent δάκρυσιν que la version italiote de Nicétas a remplacé par ὕδασιν (aquis). Thomas rejoint ici l’original de Grégoire par l’intermédiaire de la traduction de Rufin. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
51 in]
om. Ed1953
52 remissionem] +peccatorum
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,4
Sicut scriptum est in libro sermonum53* Isaie prophete : Vox clamantis in deserto.
53 sermonum]
om. Ed1953
marg.|
{CLC3d2.8}
AMBROSIUS. − Bene vox dicitur Ioannes Verbi prenuntius quia vox precedit inferior, verbum sequitur quod precellit.T
z
z
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 73, CCSL 14, p. 62.946-950 : «Vox clamantis in deserto. Bene uox dicitur Iohannes, uerbi praenuntius. Nam ipse interrogatus Iohannes : quid dicis de te ipso? Ait : ego uox clamantis in deserto. Ideo ait : qui post me uenit ante me factus est, quia uox praecedit inferior, uerbum sequitur, quod praecellit». [FG2013]
marg.|
{CLC3d2.9}
GREGORIUS. In homiliario.
54* − Qui etiam in deserto clamat quia derelicte ac destitute Iudee solacium redemptionis annuntiat. Quid autem clamaret, aperitur, cum dicitur
55 :
54 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
55 dicitur] subditur
Li448
Parate viam Domini, rectas facite semitas eius.
marg.|
Omnis enim qui fidem rectam et bona opera predicat, quid aliud quam venienti domino ad corda audientium viam parat, ut rectas Deo semitas faciat, dum mundas in animo cogitationes per sermonem bone predicationis format?U
aa
aa
¶Fons : <revera>
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 76.2237-2245 : «Qui ideo uox a propheta uocatus est quia uerbum praeibat ; [1]
qui etiam in deserto clamat quia derelictae ac destitutae iudaeae solatium redemptionis adnuntiat.
[2]
Quid autem clamaret aperitur cum
subditur : parate uiam domini rectas facite semitas eius. Omnis qui fidem rectam et bona opera praedicat quid aliud quam uenienti domino ad corda audientium uiam parat
ut haec uis gratiae penetret et lumen ueritatis illustret
ut rectas deo semitas faciat dum mundas in animo cogitationes per sermonem bonae praedicationis format».
<cuius fons> [1] Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 2, CCSL 141, p. 47.46: « Qui etiam in deserto clamat, quia derelictae ac destitutae Iudaeae solacium (suae: add. A) redemptionis annuntiat ». [2] Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 3, CCSL 141, p. 155.43-48 : «Sequitur : Sicut scriptum est in libro sermonum Isaiae prophetae : Vox clamantis in deserto : Parate uiam Domini, rectas facite semitas eius. Idem uero Iohannes Baptista requisitus quis esset respondit : Ego uox clamantis in deserto. Qui, sicut ante nos dictum est, ideo uox a propheta uocatus est, quia Verbum praeibat. Quid autem clamaret aperitur cum subditur : Parate uiam Domini, rectas facite semitas eius. Omnis qui fidem rectam et bona opera praedicat, quid aliud quam uenienti Domino ad corda audientium uiam parat? ut haec uis gratiae penetret, lumen ueritatis illustret, ut rectas Deo semitas faciat, dum mundas in animo cogitationes per sermonem bonae praedicationis format. Omnis uallis implebitur et omnis mons et collis humiliabitur». [FG2013]
<ex quo> [21] Glossa ordinaria, Lc. 3, 4, [Strasbourg, t. 4: Erfurt, f. 995va; facsim., p. 150a Cas574], ed. Gloss-e.irht.cnrs.fr. PARATE VIAM etc. Qui fidem et opera predicat bona quid aliud quam venienti Domino ad corda audientium viam parat ut hec vis gratie illustret, ut rectas Deo semitas faciat? Dum mundas in animo cogitationes per sermonem predicationis format».
<Paral.> CMT3d1.31 (Gregorius) CMC1d2.15 (Beda) CLC3d2.9 (Gregorius) [MM2022]
<cuius fons> [1] Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 2, CCSL 141, p. 47.46: « Qui etiam in deserto clamat, quia derelictae ac destitutae Iudaeae solacium (suae: add. A) redemptionis annuntiat ». [2] Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 3, CCSL 141, p. 155.43-48 : «Sequitur : Sicut scriptum est in libro sermonum Isaiae prophetae : Vox clamantis in deserto : Parate uiam Domini, rectas facite semitas eius. Idem uero Iohannes Baptista requisitus quis esset respondit : Ego uox clamantis in deserto. Qui, sicut ante nos dictum est, ideo uox a propheta uocatus est, quia Verbum praeibat. Quid autem clamaret aperitur cum subditur : Parate uiam Domini, rectas facite semitas eius. Omnis qui fidem rectam et bona opera praedicat, quid aliud quam uenienti Domino ad corda audientium uiam parat? ut haec uis gratiae penetret, lumen ueritatis illustret, ut rectas Deo semitas faciat, dum mundas in animo cogitationes per sermonem bonae praedicationis format. Omnis uallis implebitur et omnis mons et collis humiliabitur». [FG2013]
<ex quo> [21] Glossa ordinaria, Lc. 3, 4, [Strasbourg, t. 4: Erfurt, f. 995va; facsim., p. 150a Cas574], ed. Gloss-e.irht.cnrs.fr. PARATE VIAM etc. Qui fidem et opera predicat bona quid aliud quam venienti Domino ad corda audientium viam parat ut hec vis gratie illustret, ut rectas Deo semitas faciat? Dum mundas in animo cogitationes per sermonem predicationis format».
<Paral.> CMT3d1.31 (Gregorius) CMC1d2.15 (Beda) CLC3d2.9 (Gregorius) [MM2022]
marg.|
{CLC3d2.10}
ORIGENES.
56* − Vel in corde nostro via57 preparanda est Domino. Magnum enim est cor hominis et spatiosum si tamen fuerit mundum. Neque in corporis quantitate sed in virtute sensuum58, magnitudinemque59* eius intellige que tantam scientiam capiat veritatis. Prepara ergo in tuo corde viam Domino per conversationem bonam et egregiis vel perfectis operibus dirige semitam60* ut in te sermo Dei absque offensa perambulet.V
ab
ab
¶Fons :
Origenes
, Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 21 (Lc. 3, 4),
GCS 49
, Origenes Werke 9, p.
141.11-142.8
: « Quam viam Domino praeparemus? [...] Numquid corpoream ? Aut potest sermo Dei tali itinere pergere ? An intrinsecus
via
praeparanda est Domino,
et
in corde nostro
rectae et aequales semitae componendae ? Haec est via, per quam ingressus est sermo Dei, qui in humani cordis capacitate consistit.
Magnum est cor hominis et spatiosum
et capax,
si tamen mundum fuerit.
Vis ejus magnitudinem latitudinemque cognoscere? Vide, quantam divinorum sensuum [
sensum
E] magnitudinem capiat. lpse ait: dedit mihi eorum, quae sunt, notitiam veram: scire rationem mundi et opera elementorum, principium et finem et medietatem saeculorum, temporum varietates et translationes mensium, annorum circulos et siderum sedes, naturas animalium et furores bestiarum, spirituum violentias et cogitationes hominum, diversitates arborum et vim radicum«. Vides non parvum esse cor hominis, quod tanta capiat.
Neque in corporis quantitate, sed in
fortitudine
sensus
magnitudinem ejus intellege, quae tantam scientiam capiat veritatis.
Ut autem et simplices quosque de cotidianis exemplis ad credendum adducam, quod grande sit cor hominis, videamus sequentia. Quascunque urbes transivimus, habemus illas in animo, et qualitates et situs platearum murorumque et aedificiorum in corde nostro versantur. Viam, quam ingressi sumus, in memoriae pictura ac descriptione retinemus; mare, quod navigavimus, tacita cogitatione amplectimur. Non est parvum, ut dixi, cor hominis, quod potest tanta capere. Si autem non est parvum tanta capiens, consequenter in illo via Domini praeparatur et recta fit semita, ut ambulet in illa sermo Dei atque sapientia.
Praepara viam Domino per conversationem bonam, et egregiis operibus
tere
semitam, ut absque offensa
ulla deambulet
in te
verbum
Dei
et donet tibi mysteriorum suorum adventusque notitiam: cui est gloria et τὸ imperium in saecula saeculorum. Amen ».
<Non hab.> Origenus graecus nec Nicetas Heracleesis, Catena Graecorum Patrum in loc. cit. [MM2022]
<Non hab.> Origenus graecus nec Nicetas Heracleesis, Catena Graecorum Patrum in loc. cit. [MM2022]
56 Origenes] + in Lucam
Ed1953
57 via] viam
Mt366
58 sensuum] sensum
Li448 Mt366
59 -que] om.
Ed1953
60 semitam] + vite
Ed1953
marg.|
{CLC3d2.11}
BASILIUS. – Et, quia semita est via quam precedentes calcaverant et quam priores homines corrumperunt61*, eam iterato dirigere iubet sermo illis qui a precedentium zelo recedunt. W
ac
ac
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 4 (Krikones § 560 : Basilius, In Is.), Vat. gr. 1611, f
. 49rb21-25
: «Βασιλείου Ἐν Ἠσαΐᾳ.
Ἐπειδὴ δὲ τρίβος ἐστὶν ἡ
προτετριμμένη καὶ διωδευμένη
ὑπὸ τῶν
προλαμβόντῶν ὁδὸς τουτ’ ἐστὶν ἡ κατ’ἀρετὴν πολυειδὴς πολιτεία· δι’ ἧς ἐστὶν ἀπελθεῖν πρὸς τὸν Θεόν ταύτην
δὲ διέφθειραν οί
τότε
ἀνθρώποις, κατευθύναι πάλιν ἀυτὴν ὀ λογός προτρέπεται, τοὶς
ἀπολειπομένοις τοῦ ζήλου τῶν προαγόντων».
<cuius fons> Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 3, 12), § 118, PG 30, 309C1-4 : « Ἐπεὶ δὲ τρίβος ἐστὶν ἡ προτετριμμένη καὶ διωδευμένη ὑπὸ τῶν προλαβόντων ὁδός, ὁ μὴ ἐῶν εἰς αἴσθησιν ἐλθεῖν λυπηρὰν τοὺς ἀπολειπομένους τοῦ ζήλου τῶν προαγόντων, ἀλλ' ὡς κατ ορθοῦντας μακαρίζων τοὺς ἁμαρτάνοντας, τὴν τρίβον τῶν ποδῶν αὐτῶν συνταράσσει ».
¶Nota : La sentence latine fait la synthèse de plusieurs expressions grecques redondantes : « Parce que le sentier est une voie qui a été effacée par le piétinement de ceux qui l’ont empruntée les premiers et détériorée par les anciens, Jean-Baptiste enjoint de la redresser à ceux qui se sont éloignés du zèle des pionniers ». [MM2022] [VS2023] [MM2024 rev.]
<cuius fons> Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 3, 12), § 118, PG 30, 309C1-4 : « Ἐπεὶ δὲ τρίβος ἐστὶν ἡ προτετριμμένη καὶ διωδευμένη ὑπὸ τῶν προλαβόντων ὁδός, ὁ μὴ ἐῶν εἰς αἴσθησιν ἐλθεῖν λυπηρὰν τοὺς ἀπολειπομένους τοῦ ζήλου τῶν προαγόντων, ἀλλ' ὡς κατ ορθοῦντας μακαρίζων τοὺς ἁμαρτάνοντας, τὴν τρίβον τῶν ποδῶν αὐτῶν συνταράσσει ».
¶Nota : La sentence latine fait la synthèse de plusieurs expressions grecques redondantes : « Parce que le sentier est une voie qui a été effacée par le piétinement de ceux qui l’ont empruntée les premiers et détériorée par les anciens, Jean-Baptiste enjoint de la redresser à ceux qui se sont éloignés du zèle des pionniers ». [MM2022] [VS2023] [MM2024 rev.]
61 corrumperunt]
scrips.,
corruperunt
Li448 Mt366,
corruperant
Ed1953
marg.|
{
CLC3d2.12}
CHRYSOSTOMUS. − Clamare autem
Parate viam Domini,
non regis erat sed precursoris officium. Et ideo eum ‘vocem’ vocaverat62* quia Verbi erat precursor. X
ad
ad
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 4 (Krikones § 557 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f.
49ra34-36
: «Χρυσοστόμου.
Τὸ οὖν μετανοεῖτε ὅπερ Ἰωάννης
ἔλεγε,
καὶ τὸ Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν Κυρίου
οὐ βασιλέως ἦν ὅπερ Ἡσαΐας προηγόρευε, ταυτόν ἐστιν· ἓν γὰρ δι´ ἀμφοτέρων δηλοῦται μόνον, ὅτι προοδοποιῶν παρεγένετο καὶ προετοιμάζων, οὐ τὴν δωρεὰν χαριζόμενος·
τὸ γὰρ βοᾷν
" Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν Κυρίου",
οὺ βασιλέως ἦν ἀλλὰ Προδρόμου ἔργον. Διὸ καὶ φωνὴν ἐαυτὸν κατωνόμαζεν ἐπειδὴ τοῦ Λόγου Πρόδρομος ἦν».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 21 (22) § 3 (Mt. 6, 24-27), PG 57, 187.17-27 : «Αὐτὸς δὲ παραγενόμενος ἔλεγε· Ποιήσατε καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. Ὅπερ ἴσον ἐστὶ τῷ· Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν Κυρίου. Ὁρᾷς ὅτι καὶ δι’ ὧν ὁ Προφήτης εἶπε, καὶ δι’ ὧν αὐτὸς ἐκήρυττεν, ἓν τοῦτο δηλοῦται μόνον, ὅτι προοδοποιῶν παρεγένετο καὶ προετοιμάζων, οὐ τὴν δωρεὰν χαριζόμενος, ὅπερ ἦν ἡ ἄφεσις, ἀλλὰ προπαρασκευάζων τὰς ψυχὰς τῶν μελλόντων δέχεσθαι τὸν τῶν ὅλων Θεόν ; Ὁ δὲ Λουκᾶς καὶ πλέον τί φησιν··οὐ γὰρ τὸ προοίμιον εἰπὼν ἀπηλλάγη, ἀλλὰ καὶ πᾶσαν τίθησι τὴν προφητείαν». [MM2022] [VS2023 rev.]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 21 (22) § 3 (Mt. 6, 24-27), PG 57, 187.17-27 : «Αὐτὸς δὲ παραγενόμενος ἔλεγε· Ποιήσατε καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. Ὅπερ ἴσον ἐστὶ τῷ· Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν Κυρίου. Ὁρᾷς ὅτι καὶ δι’ ὧν ὁ Προφήτης εἶπε, καὶ δι’ ὧν αὐτὸς ἐκήρυττεν, ἓν τοῦτο δηλοῦται μόνον, ὅτι προοδοποιῶν παρεγένετο καὶ προετοιμάζων, οὐ τὴν δωρεὰν χαριζόμενος, ὅπερ ἦν ἡ ἄφεσις, ἀλλὰ προπαρασκευάζων τὰς ψυχὰς τῶν μελλόντων δέχεσθαι τὸν τῶν ὅλων Θεόν ; Ὁ δὲ Λουκᾶς καὶ πλέον τί φησιν··οὐ γὰρ τὸ προοίμιον εἰπὼν ἀπηλλάγη, ἀλλὰ καὶ πᾶσαν τίθησι τὴν προφητείαν». [MM2022] [VS2023 rev.]
62 vocem v.]
inv
.
Ed1953
marg.|
{CLC3d2.
13
}
CYRILLUS. − [1] Sed quasi responderet quis63 et diceret : Qualiter viam preparabimus Domino, vel qualiter eius semitas rectas faciemus, cum plura sint impedimento64* honestam vitam volentibus ducere ad hoc propheticus sermo respondet. [2] Sunt enim vie quedam et semite nequaquam ad eundum habiles ; adeo ut alicubi ad tumulos et iuga tollantur, alicubi declives sint ; et ad hoc removendum dicit :
63 responderet quis]
inv. Ed1953
64 impedimento] impedimenta
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,5
Omnis vallis implebitur et omnis mons et collis humiliabitur.
marg.|
Quedam vero65* viarum inequaliter disposite sunt ; et dum nunc sursum erigunt, nunc vergunt deorsum, valde sunt ad eundum difficiles ; et quantum ad hoc subdit :
65 enim Li448] vero Mt366,
om. Ed1953
Et erunt prava in directa et aspera in vias planas.
marg.|
Hoc autem intelligibiliter actum est66* per nostri salvatoris potentiam. Quondam enim evangelice conversationis et vite iter erat ad eundum difficile, ex eo quod et mentes singulorum mundane voluptates oppresserant. Ut autem Deus factus homo peccatum damnavit in carne, explanata sunt omnia, et reddita sunt ad eundum facilia et nec collis nec convallis67* proficere volentibus obviat. Y
ae
ae
¶FonsG : <revera> [1]
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 4 (Krikones § 561 : Cyrillus), «Ἀλλ’ ὥσπερ τινὸς ἀνταναφωνοῦντος καὶ λέγοντος, Πῶς ἑτοιμάσομεν τὴν ὁδὸν Κυρίου, ἢ πῶς εὐθείας αὐτοῦ τὰς τρίβους ποιήσομεν ; πολλὰ γάρ ἐστι τὰ μεταξὺ παρεμποδὼν τοῖς εὖ βιοῦν ἐθέλουσιν, ὁ μισόκαλος Σατανᾶς, τῶν πονηρῶν πνευμάτων ἡ ἀνοσία πληθὺς, αὐτὸς τῆς ἁμαρτίας ὁ νόμος ὁ ἐν τοῖς μέλεσι τῆς σαρκὸς ἀνθοπλιζόμενος ταῖς εἰς τὸ ἀγαθὸν τοῦ νοῦ [513A] ῥοπαῖς· πολλὰ δὲ πρὸς τούτοις ἕτερα πάθη, τῆς τοῦ ἀνθρώπου διανοίας κατακρατεῖ· τί οὖν ἄρα δράσομεν, τοσαύτης δυσχερείας κειμένης ; πρὸς ταῦτα τῆς προφητείας ὁ λόγος ὑπαντᾷ λέγων·"Πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται, καὶ πᾶν ὄρος καὶ βουνὸς ταπεινωθήσεται· καὶ ἔσται ἡ σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν, καὶ αἱ τραχεῖαι εἰς ὁδοὺς λείας· καὶ ὄψεται πᾶσα σὰρξ τὸ σωτήριον τοῦ Θεοῦ»
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 512.46D-513A [MOB2014] [MM2105]
[2] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 5-6 (Krikones §562 : Cyrillus)
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 513A-B26 : «Εἰσὶ μὲν γὰρ λεωφόροι τινὲς ἢ καὶ τρίβοι, βάσιμοι μὲν ἥκιστά γε, τραχεῖαι δὲ οὕτως, ὡς πῆ μὲν ἀνίστασθαι πρὸς ὄρη τε καὶ βουνοὺς, πῆ δὲ καταφέρεσθαι, καὶ εἰς κρημνοὺς ἀποφέρεσθαι· αἱ δὲ τοιαῦται τῶν ὁδῶν ὡς ἐν ὕψει τε καὶ βάθει, δυσπόρευτοι λίαν εἰσίν. Εἰ δὲ δὴ γένοιτό πως ὑφιζῆσαι μὲν τὰ ὑψοῦ καὶ ἀνάντη, ἀνεμπίμπλασθαι δὲ τὰ ἐν κοίλῳ καὶ βάθει, τότε δὴ εἰς εὐθεῖαν ἔσται τὰ σκολιὰ, καὶ εἰς ψιλὰ πεδία καὶ οἷονὑπτίαν ἔχοντα τὴν ὁδὸν τὰ τραχέα τε καὶ φαραγγώδη ποτέ. Τοῦτο γέγονε νοητῶς διὰ τῆς τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν ἰσχύος. Πάλαι μὲν γὰρ δυσπόρευτα ἦν τῆς εὐαγγελικῆς ζωῆς τε καὶ πολιτείας τὰ βάσιμα, διὰ τὸ κρατεῖσθαι τὸν ἁπάντων νοῦν κοσμικαῖς ἐπιθυμίαις· ἐπειδὴ δὲ ὁ πάντων Θεὸς γεγονὼς ἄνθρωπος κατήργηκεν ἐν τῇ σαρκὶ τὴν ἁμαρτίαν, λεῖα πάντα γέγονε καὶ εὐήλατα· οὐχ ὕψος, οὐ βάθος τοῖς εὐδοκιμεῖν ἐθέλουσιν ἀπαντᾷ, ἀλλὰ πάντα τὰ σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν μετεποιήθη τρίβον». [MOB2014] [MM2105]
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 512.46D-513A [MOB2014] [MM2105]
[2] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 5-6 (Krikones §562 : Cyrillus)
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 513A-B26 : «Εἰσὶ μὲν γὰρ λεωφόροι τινὲς ἢ καὶ τρίβοι, βάσιμοι μὲν ἥκιστά γε, τραχεῖαι δὲ οὕτως, ὡς πῆ μὲν ἀνίστασθαι πρὸς ὄρη τε καὶ βουνοὺς, πῆ δὲ καταφέρεσθαι, καὶ εἰς κρημνοὺς ἀποφέρεσθαι· αἱ δὲ τοιαῦται τῶν ὁδῶν ὡς ἐν ὕψει τε καὶ βάθει, δυσπόρευτοι λίαν εἰσίν. Εἰ δὲ δὴ γένοιτό πως ὑφιζῆσαι μὲν τὰ ὑψοῦ καὶ ἀνάντη, ἀνεμπίμπλασθαι δὲ τὰ ἐν κοίλῳ καὶ βάθει, τότε δὴ εἰς εὐθεῖαν ἔσται τὰ σκολιὰ, καὶ εἰς ψιλὰ πεδία καὶ οἷονὑπτίαν ἔχοντα τὴν ὁδὸν τὰ τραχέα τε καὶ φαραγγώδη ποτέ. Τοῦτο γέγονε νοητῶς διὰ τῆς τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν ἰσχύος. Πάλαι μὲν γὰρ δυσπόρευτα ἦν τῆς εὐαγγελικῆς ζωῆς τε καὶ πολιτείας τὰ βάσιμα, διὰ τὸ κρατεῖσθαι τὸν ἁπάντων νοῦν κοσμικαῖς ἐπιθυμίαις· ἐπειδὴ δὲ ὁ πάντων Θεὸς γεγονὼς ἄνθρωπος κατήργηκεν ἐν τῇ σαρκὶ τὴν ἁμαρτίαν, λεῖα πάντα γέγονε καὶ εὐήλατα· οὐχ ὕψος, οὐ βάθος τοῖς εὐδοκιμεῖν ἐθέλουσιν ἀπαντᾷ, ἀλλὰ πάντα τὰ σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν μετεποιήθη τρίβον». [MOB2014] [MM2105]
66 intelligibiliter actum est] intelligitur actum esse
Ed1953
67 convallis] vallis Mt366* (pr. m. corr. marg.)
Ed1953
marg.|
{CLC3d2.14}
ORIGENES. − Quando enim venit Iesus et Spiritum suum misit,
omnis vallis
repleta est operibus bonis et fructibus Spiritus sancti quos, si habueris, non solum vallis esse desistis sed etiam mons Dei esse incipies.Z
af
af
¶Fons :
Origenes
, Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 22 (Lc. 3, 5),
GCS 49
, Origenes Werke 9, p.
142.22-143.8
: «Quando
vero
venit Dominus Jesus et misit Spiritum sanctum
vicarium
suum
,
vallis omnis
expleta
est.
Expleta
est
autem
operibus bonis et fructibus Spiritus sancti.
Caritas
non
sinit
permanere
in
te
vallem
,
quod
,
si
pacem
habueris
et
patientiam
et
bonitatem
,
non solum vallis esse
desistes
[desistis
C D],
sed etiam mons esse incipies Dei».
<Non hab.> scholia : Nicetas Kr571 ; PG 17, 329D (ex cod. Venet. 394. 72-73). [MM2022]
<Non hab.> scholia : Nicetas Kr571 ; PG 17, 329D (ex cod. Venet. 394. 72-73). [MM2022]
marg.|
{CLC3d2.15}
GREGORIUS
NYSSENUS. −Vel quietam in virtutibus conversationem significat per convalles, secundum illud Psalmi
68*ag : «Valles abundabunt frumento».
AA
ah
ag Ps. 64, 14 : « κοιλάδες πληθυνοῦσι σῖτον »
ah
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 5 (Krikones § 577 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611,
f. 50va34-35
: «Γρηγορίου Νύσσης. Εἰ δὲ βούλει ὥσπερ
ὁ Δαυίδ
λέγων· ὅτι
χαρήσεται τὰ πεδία τὸντὸν ὁμαλὸν ἐν ἀρετῇ βίον
ὀνομάζει [...] » [sequentia : cf. CLC3d2.21]».
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , In inscriptiones Psalmorum, pars 2.9 [CPG 3155], Gregorii Nysseni opera, t. 5, 1962, p. 103.23-24 (PG 44, 529B1-13 ) : «Σαλευθήτω γάρ, φησίν, ἡ θάλασσα καὶ τὸ πλήρωμα αὐτῆς [Ps. 95, 12 ; 97, 7]. χαρήσεσθαι δὲ τὰ πεδία λέγει, τὸν ὁμαλὸν ἐν ἀρετῇ βίον πεδία λέγων [...] » [sequentia : cf. CLC3d2.21].
¶Nota : L’écart entre la sentence latine et le scholion grec est inhabituel dans la Catena : convalles et le Ps. 64, 14 remplacent χαρήσεται τὰ πεδία (Ps. 95, 12) et la citation d’Is 40, 4. Il n’y a pas lieu de supposer une leçon variante de la chaîne grecque, possible en théorie. Faute d’avoir reconnu la citation du Ps. 95 et/ou par souci d’harmonisation, Thomas a choisi un verset qui faisait expressément écho au vocabulaire de Lc. 3, 5 et de la sentence précédente (vallis). [MM2022]
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , In inscriptiones Psalmorum, pars 2.9 [CPG 3155], Gregorii Nysseni opera, t. 5, 1962, p. 103.23-24 (PG 44, 529B1-13 ) : «Σαλευθήτω γάρ, φησίν, ἡ θάλασσα καὶ τὸ πλήρωμα αὐτῆς [Ps. 95, 12 ; 97, 7]. χαρήσεσθαι δὲ τὰ πεδία λέγει, τὸν ὁμαλὸν ἐν ἀρετῇ βίον πεδία λέγων [...] » [sequentia : cf. CLC3d2.21].
¶Nota : L’écart entre la sentence latine et le scholion grec est inhabituel dans la Catena : convalles et le Ps. 64, 14 remplacent χαρήσεται τὰ πεδία (Ps. 95, 12) et la citation d’Is 40, 4. Il n’y a pas lieu de supposer une leçon variante de la chaîne grecque, possible en théorie. Faute d’avoir reconnu la citation du Ps. 95 et/ou par souci d’harmonisation, Thomas a choisi un verset qui faisait expressément écho au vocabulaire de Lc. 3, 5 et de la sentence précédente (vallis). [MM2022]
68 Psalmi]
om. Ed1953
marg.|
{CLC3d2.16}*
CHRYSOSTOMUS. − Elatos autem superbos nomine montis denuntiat quos Christus humiliavit. Colles autem desperatos appellat, non solum ob superbiam mentis sue sed propter desperationis sterilitatem. Collis enim nullos fructus producit. AB
ai
ai
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 4 (Krikones § 574: Chrysostomus),
Vat. gr. 1611, f. 50v1-10
: «Χρυσοστόμου. Ταῦτα κατώρθωσεν ἡ τοῦ Χριστοῦ παρουσία. Αὐτὸς γὰρ ἦν ὁ τὰ δύσκολα ῥᾴδια ποιῶν, καὶ ὅπερ ὁ προφήτης ἔλεγεν ὅτι· Ἐγὼ ἔμπροσθέν σου προπορεύσομαι· καὶ ὄρη ὁμαλιῶ, τοῦτο ἐπὶ τῶν ἀποστόλων νοητῶς συνέβαινε· προωδοποίει γὰρ αὐτοῖς καὶ ῥᾳδίαν ἐποίει τὴν ὁδόν. Ὅπερ καὶ ὁ μεγαλοφωνότατος Ἰωάννης δηλῶν ἔλεγεν·
Πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται, καὶ πᾶν ὄρος καὶ βουνὸς ταπεινωθήσεται·
οὐ περὶ
ὀρῶν
λέγων καὶ βουνῶν· οὐ γὰρ συνέβη τοῦτο· ἀλλὰ
τοὺς ἀπονενοημένους καὶ φυσωμένους καὶ μεγάλα φρονοῦντας τῷ τῶν ὀρῶν ὀνόματι
καλῶν
.
Ἀλλ’
ἐταπείνωσε
πάντας
ὁ Χριστὸς
ταπεινότητα ὕψους γέμουσαν,
καὶ
τὰ ὄρη
πεδία ἐποίει· οὕτως δὲ
καλεῖ τοὺς ἀπονενοημένους, οὐ
μόνον
διὰ τὸ ὕψος αὐτῶν τῆς διανοίας, ἀλλὰ διὰ τὸ ἄκαρπον τῆς ἀπονοίας, καὶ τὸ ἄγονον τῆς ψυχῆς, καὶ τὸ ἀναίσθητον τῶν λόγων. Ὥσπερ
γὰρ τὸ ὄρος οὐκ ἂν ἐνέγκῃ καρπόν,
οὕτως οὐδὲ ἀπόνοια· μᾶλλον δὲ οὐχ οὕτως, ἀλλὰ καὶ πολλῷ χαλεπώτερον. Τὸ μὲν γὰρ ὄρος οὐκ ἂν ἐνέγκῃ καρπόν, ἡ δὲ ἀπόνοια οὐ μόνον οὐ δίδωσί τινα καρπόν, ἀλλὰ καὶ τὸν ὄντα καταμαραίνει ὥσπερ οὖν ἡ ταπεινοφροσύνη οὐ μόνον θάλπει
τὸν ὄντα, ἀλλὰ καὶ τὸν οὐκ ὄντα τίκτειν εἴωθε [...]».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 3 (Mt. 9:57), PG 63, 520-521 .18 : « Αὐτὸς γὰρ ἦν ὁ τὰ δύσκολα ῥᾴδια ποιῶν, καὶ ὅπερ ὁ προφήτης ἔλεγεν, ὅτι Ἐγὼ ἔμπροσθέν σου πορεύομαι καὶ ὄρη ὁμαλιῶ· ταῦτα ἐπὶ τῶν ἀποστόλων αἰσθητῶς συνέβαινε· προωδοποίει γὰρ αὐτοῖς ὁ Χριστὸς καὶ ῥᾳδίαν ἐποίει τὴν ὁδόν. Τοῦτο καὶ ὁ μεγαλοφωνότατος Ἡσαΐας δηλῶν ἔλεγε· Πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται, καὶ πᾶν ὄρος καὶ βουνὸς ταπεινωθήσεται· οὐ περὶ ὀρῶν λέγων καὶ βουνῶν· οὐδὲ γὰρ συνέβη τοῦτο· ἀλλὰ τοὺς ἀπονενοημένους καὶ φυσωμένους καὶ μεγαλοφρονοῦντας τῷ τῶν ὀρῶν ὀνόματι καλῶν. Ἀλλ’ ἐταπείνωσε πάντας ὁ Χριστὸς ταπεινότητα ὕψους γέμουσαν, καὶ τὰ ὄρη πεδία Χριστὸς ταπεινότητα ὕψους γέμουσαν, καὶ τὰ ὄρη πεδία ἐποίησεν· οὕτω δὲ καλεῖ τοὺς ἀπονενοημένους, οὐ διὰ τὸ ὕψος αὐτῶν τῆς διανοίας, ἀλλὰ διὰ τὸ ἄκαρπον τῆς ἀπονοίας, καὶ τὸ ἄγονον τῆς ψυχῆς, καὶ τὸ ἀναίσθητον τῶν λόγων. Ὥσπερ γὰρ τὸ ὄρος οὐκ ἂν ἐνέγκῃ καρπὸν, οὕτως οὐδὲ ἀπόνοια· μᾶλλον δὲ οὐχ οὕτως, ἀλλὰ καὶ πολλῷ χαλεπώτερον. Τὸ μὲν γὰρ ὄρος οὐκ ἂν ἐνέγκῃ καρπὸν, ἡ δὲ ἀπόνοια οὐ μόνον οὐ δίδωσί τινα καρπὸν, ἀλλὰ καὶ τὸν ὄντα καταμαραίνει καὶ τὸν βλαστήσαντα ξηραίνει· ὥσπερ οὖν ἡ ταπεινοφροσύνη οὐ μόνον θάλπει τὸν ὄντα, ἀλλὰ καὶ τὸν οὐκ ὄντα τίκτειν εἴωθε». [VS2023 ident. et transcr.] [MM2025 ed.]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 3 (Mt. 9:57), PG 63, 520-521 .18 : « Αὐτὸς γὰρ ἦν ὁ τὰ δύσκολα ῥᾴδια ποιῶν, καὶ ὅπερ ὁ προφήτης ἔλεγεν, ὅτι Ἐγὼ ἔμπροσθέν σου πορεύομαι καὶ ὄρη ὁμαλιῶ· ταῦτα ἐπὶ τῶν ἀποστόλων αἰσθητῶς συνέβαινε· προωδοποίει γὰρ αὐτοῖς ὁ Χριστὸς καὶ ῥᾳδίαν ἐποίει τὴν ὁδόν. Τοῦτο καὶ ὁ μεγαλοφωνότατος Ἡσαΐας δηλῶν ἔλεγε· Πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται, καὶ πᾶν ὄρος καὶ βουνὸς ταπεινωθήσεται· οὐ περὶ ὀρῶν λέγων καὶ βουνῶν· οὐδὲ γὰρ συνέβη τοῦτο· ἀλλὰ τοὺς ἀπονενοημένους καὶ φυσωμένους καὶ μεγαλοφρονοῦντας τῷ τῶν ὀρῶν ὀνόματι καλῶν. Ἀλλ’ ἐταπείνωσε πάντας ὁ Χριστὸς ταπεινότητα ὕψους γέμουσαν, καὶ τὰ ὄρη πεδία Χριστὸς ταπεινότητα ὕψους γέμουσαν, καὶ τὰ ὄρη πεδία ἐποίησεν· οὕτω δὲ καλεῖ τοὺς ἀπονενοημένους, οὐ διὰ τὸ ὕψος αὐτῶν τῆς διανοίας, ἀλλὰ διὰ τὸ ἄκαρπον τῆς ἀπονοίας, καὶ τὸ ἄγονον τῆς ψυχῆς, καὶ τὸ ἀναίσθητον τῶν λόγων. Ὥσπερ γὰρ τὸ ὄρος οὐκ ἂν ἐνέγκῃ καρπὸν, οὕτως οὐδὲ ἀπόνοια· μᾶλλον δὲ οὐχ οὕτως, ἀλλὰ καὶ πολλῷ χαλεπώτερον. Τὸ μὲν γὰρ ὄρος οὐκ ἂν ἐνέγκῃ καρπὸν, ἡ δὲ ἀπόνοια οὐ μόνον οὐ δίδωσί τινα καρπὸν, ἀλλὰ καὶ τὸν ὄντα καταμαραίνει καὶ τὸν βλαστήσαντα ξηραίνει· ὥσπερ οὖν ἡ ταπεινοφροσύνη οὐ μόνον θάλπει τὸν ὄντα, ἀλλὰ καὶ τὸν οὐκ ὄντα τίκτειν εἴωθε». [VS2023 ident. et transcr.] [MM2025 ed.]
marg.|
{CLC3d2.17}
ORIGENES.
69* − Vel intelligas quoniam montes et colles, qui sunt adversarie potestates, per adventum Christi prostrati sunt.AC
aj
aj
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 5-6 (Krikones § 571 : Origenes), Vat. gr. 1611, f.
50rb23-24
: « Ὠριγένους.
Ἢ
τοίνυν οὕτω
νοήσεις ὅτι ὄρη μὲν καὶ βουνοὶ αἱ ἀντικείμεναι δυνάμεις
αἵ [om. Vg1611 PG17] διὰ τῆς Χριστοῦ ἐπιδημίας ἐταπεινώθησαν·
αἱ δὲ φάραγγες οἱ ἄνθρωποι, [+ οἵ GCS] πεπλήρωνται ἐπ’ ἔργοις ἀγαθοῖς. Γεγένηται δὲ καὶ [om. PG17] πάντα τὰ [om. GCS PG17] σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν.
*
Καὶ πάλιν τραχὺς ἦν ἡμῶν ὁ βίος, καὶ ὁ λόγος ἀνώμαλος
**· ἐλθὼν δὲ ὁ Κύριος [ + ἡμῶν GCS] λεῖα πάντα πεποίηκεν».
*εὐθεῖαν] + Ἕκαστος γὰρ ἡμῶν σκολιὸς ἦν· ἐν μὲν τοίνυν τῇ Χριστοῦ ἐπιδημίᾳ τῇ γενομένῃ εἰς τὴν ψυχὴν γίνεται τὰ σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν GCS PG17
** ἀνώμαλος ὁ λόγος] inv. GCS PG17
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc., hom. 22 (Lc. 3), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 143.18-145.1 .
<ex quo> Scholia in Lucam (Lc. 1, 63) (fragmenta e cod. Venet. 28), PG 17, 329C12-14 : «Ἢ τοίνυν οὕτω νοήσεις· ὅτι ὄρη μὲν καὶ βουνοὶ αἱ ἀντικείμεναι δυνάμεις διὰ τῆς Χριστοῦ ἐπιδημίας ἐταπεινώθησαν· αἱ δὲ φάραγγες οἱ ἄνθρωποι πεπλήρωνται ἐπ´ ἔργοις ἀγαθοῖς. Γεγένηται δὲ πάντα σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν. Ἕκαστος γὰρ ἡμῶν σκολιὸς ἦν. Ἐν μὲν τοίνυν τῇ Χριστοῦ ἐπιδημίᾳ τῇ γενομένῃ εἰς τὴν ψυχὴν γίνεται τὰ σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν. Καὶ πάλιν τραχὺς ἦν ἡμῶν ὁ βίος, καὶ ὁ λόγος ἀνώμαλος· ἐλθὼν δὲ ὁ Κύριος, λεῖα πάντα πεποίηκε ».
<Diff.> Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 22 (Lc. 3), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 143.13--4 : «Mons erat quondam ille populus et collis, qui depositus est atque destructus. Illorum delicto salus gentibus data est, ad aemulandum eos. Quod si et contrarias fortitudines, quae adversus mortales erigebantur, dixeris montes et colles esse depositos, non peccabis. Ut enim impleantur hujuscemodi valles, contrariae fortitudines, montes et colles, humilianndae sunt. Sed et hoc, quod in adventu Christi prophetatum est, utrum expletum sit, contemplemur. Sequitur enim: et omnia prava erunt in directa. Unusquisque nostrum pravus erat, si tamen erat et non usque hodie perseverat et per adventum Christi, qui factus est ad animam nostram, prava quaeque directa sunt ». [MM2022] [VS2023 rev.]
*εὐθεῖαν] + Ἕκαστος γὰρ ἡμῶν σκολιὸς ἦν· ἐν μὲν τοίνυν τῇ Χριστοῦ ἐπιδημίᾳ τῇ γενομένῃ εἰς τὴν ψυχὴν γίνεται τὰ σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν GCS PG17
** ἀνώμαλος ὁ λόγος] inv. GCS PG17
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc., hom. 22 (Lc. 3), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 143.18-145.1 .
<ex quo> Scholia in Lucam (Lc. 1, 63) (fragmenta e cod. Venet. 28), PG 17, 329C12-14 : «Ἢ τοίνυν οὕτω νοήσεις· ὅτι ὄρη μὲν καὶ βουνοὶ αἱ ἀντικείμεναι δυνάμεις διὰ τῆς Χριστοῦ ἐπιδημίας ἐταπεινώθησαν· αἱ δὲ φάραγγες οἱ ἄνθρωποι πεπλήρωνται ἐπ´ ἔργοις ἀγαθοῖς. Γεγένηται δὲ πάντα σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν. Ἕκαστος γὰρ ἡμῶν σκολιὸς ἦν. Ἐν μὲν τοίνυν τῇ Χριστοῦ ἐπιδημίᾳ τῇ γενομένῃ εἰς τὴν ψυχὴν γίνεται τὰ σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν. Καὶ πάλιν τραχὺς ἦν ἡμῶν ὁ βίος, καὶ ὁ λόγος ἀνώμαλος· ἐλθὼν δὲ ὁ Κύριος, λεῖα πάντα πεποίηκε ».
<Diff.> Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 22 (Lc. 3), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 143.13--4 : «Mons erat quondam ille populus et collis, qui depositus est atque destructus. Illorum delicto salus gentibus data est, ad aemulandum eos. Quod si et contrarias fortitudines, quae adversus mortales erigebantur, dixeris montes et colles esse depositos, non peccabis. Ut enim impleantur hujuscemodi valles, contrariae fortitudines, montes et colles, humilianndae sunt. Sed et hoc, quod in adventu Christi prophetatum est, utrum expletum sit, contemplemur. Sequitur enim: et omnia prava erunt in directa. Unusquisque nostrum pravus erat, si tamen erat et non usque hodie perseverat et per adventum Christi, qui factus est ad animam nostram, prava quaeque directa sunt ». [MM2022] [VS2023 rev.]
69 Origenes] + in Lucam
Ed1953
marg.|
marg
.|
{CLC3d2.18}
BASILIUS.
70 − Sicut autem colles respectu montium magnitudine differunt, in71 aliis autem72* sunt idem. Sic et73 adverse potestates, proposito quidem conformes sunt, immanitate tamen74 offensionum75 secernuntur.AD
ak
ak
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 6 (Krikones § 570 : Basilius, In Is.), Vat. gr. 1611, f
. 50ra40-rb13-18
: «Βασιλείου Ἐν Ἡσαΐᾳ. [1]
Ὄρος μὲν γάρ ἐστι γῆ ὑψηλή· βουνοὶ δέ, γεώλοφοί τινές εὐπερίγραπτον ἔχοντες τὴν ἀπὸ γῆς ἐπανάστασιν, τῶν μὲν ταπεινῶν ὑπερέχοντες, τῶν δὲ ὑψηλοτέρων ἀπολειπόμενοι. [2]
Ὥσπερ
οὖν [om. Basilius]
τὰ ὄρη πρὸς τοὺς βουνοὺς τὴν κατὰ μέγεθος ἔχει διαφοράν, τῷ δὲ λοιπῷ τὰ αὐτὰ
ἀλλήλοις
ἐστίν. Οὕτω καὶ αἱ ἐναντίαι δυνάμεις τῇ μὲν προαιρέσει
ἀλλήλαις
ἐοίκασι, τῷ δὲ μεγέθει τῶν ἀδικημάτων, διενηνόχασι [...]».
<cuius fons> [1] Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 2, 2), 2.67, PG 30, 233C7-10 : «Καὶ ὑψωθήσεται ὑπεράνω τῶν βουνῶν. Καὶ οἱ βουνοὶ γήλοφοί τινές εἰσιν εὐπερίγραπτον ἔχοντες τὴν ἀπὸ γῆς ἐπανάστασιν, τῶν μὲν ταπεινῶν ὑπερέχοντες, τῶν δὲ ὑψηλοτάτων ἀπολειπόμενοι».
[2] Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 2, 14-15), 2.92, PG 30, 269A13-B2 : «Ὥσπερ τὰ ὄρη πρὸς τοὺς βουνοὺς τὴν κατὰ μέγεθος ἔχει διαφορὰν, τῷ δὲ λοιπῷ τὰ αὐτὰ ἀλλήλοις ἐστίν· οὕτω καὶ αἱ ἐναντίαι δυνάμεις τῇ μὲν προαιρέσει ἀλλήλαις ἐοίκασι, τῷ δὲ μεγέθει τῶν ἀδικημάτων, διενηνόχασιν».[MM2022] [VS2023 rev.]
<cuius fons> [1] Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 2, 2), 2.67, PG 30, 233C7-10 : «Καὶ ὑψωθήσεται ὑπεράνω τῶν βουνῶν. Καὶ οἱ βουνοὶ γήλοφοί τινές εἰσιν εὐπερίγραπτον ἔχοντες τὴν ἀπὸ γῆς ἐπανάστασιν, τῶν μὲν ταπεινῶν ὑπερέχοντες, τῶν δὲ ὑψηλοτάτων ἀπολειπόμενοι».
[2] Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 2, 14-15), 2.92, PG 30, 269A13-B2 : «Ὥσπερ τὰ ὄρη πρὸς τοὺς βουνοὺς τὴν κατὰ μέγεθος ἔχει διαφορὰν, τῷ δὲ λοιπῷ τὰ αὐτὰ ἀλλήλοις ἐστίν· οὕτω καὶ αἱ ἐναντίαι δυνάμεις τῇ μὲν προαιρέσει ἀλλήλαις ἐοίκασι, τῷ δὲ μεγέθει τῶν ἀδικημάτων, διενηνόχασιν».[MM2022] [VS2023 rev.]
AD
¶Codd. :
Ars146
Bar484
Ber12
Cbg133
Clv160.7
Fi263
Fi309
Ka12
Kla42
Kla121
La88
Li448
Lf194
Mt366
P638
Urb28
Ut294
V795
V796
WI1391
Ed1470
Ed1953
{MM2022}
70 Basilius]
om. Fi309
71 in] et praem. Ka12
72 autem] om. Ut294
Ed1953
73 et] om. La88
74 tamen] ut
V796
75 offensionum cum graec.] ostentionum Clv160.7 Ka12 Li448 V796
marg.|
{CLC3d2.19}
GREGORIUS. In homiliario.
76* − Vel
[a] vallis impleta crescit, mons autem et collis humiliatus decrescit quia in fide Christi et gentilitas plenitudinem gratie accepit, et Iudea per errorem perfidie hoc unde tumebat perdidit. [b] Humiles enim donum accipiunt, quod a se corda superbientium repellunt.AE
al
al
¶Fons : [a]
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 3, p. 155.54-58 : «Quid hoc loco uallium nomine nisi humiles, quid montium et collium nisi superbi homines designantur? In aduentu igitur Redemptoris nostri ualles impletae, montes uero et colles humiliati sunt, quia iuxta eius uocem : Omnis qui se exaltat humiliabitur et omnis qui se humiliat exaltabitur. Vallis etenim impleta crescit, mons autem et uallis humiliatus decrescit, quia nimirum in fide Mediatoris Dei et hominum hominis Christi Iesu et gentilitas plenitudinem gratiae accepit, et Iudaea per errorem perfidiae hoc unde tumebat perdidit. Omnis enim uallis implebitur, quia corda humilium sacrae doctrinae eloquio uirtutum gratia replebuntur, iuxta hoc quod scriptum est : Qui emittit fontes in conuallibus». [b]
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 5, p. 158.111-112 : «Igitur quoniam et idem Iohannes ideo in sanctitate perstitit, quia in cordis humilitate perdurauit, et multi idcirco ceciderunt, quia apud semetipsos elata cogitatione tumuerunt, dicatur recte : Omnis uallis implebitur et omnis mons et collis humiliabitur, quia humiles donum accipiunt quod a se corda superbientium repellunt». [FG2013]
76 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
marg.|
{CLC3d2.20}
CHRYSOSTOMUS.
77* − Vel per hoc declarat legis difficultatem in fidei facilitatem conversam ac si dicat : Non ulterius sudores et dolores imminent
78 sed gratia et remissio peccatorum facilem viam perhibent79* ad salutem.AF
am
am
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 5-6 (Krikones § 564 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f.
49va
40-vb16 : «Χρυσοστόμου Κατὰ Ματθαῖον. [...] Ὅταν γὰρ εἴπῃ, Πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται, καὶ τὰ ἑξῆς, καὶ τοὺς ταπεινοὺς ὑψουμένους
δείκνυσι,
καὶ [f. 49vb13] τοὺς ἀπονενοημένους τεταπεινωμένους,
καὶ τὴν τοῦ νόμου δυσκολίαν
εἰς εὐκολίαν πίστεως μεταβαλλομένην. Οὐκέτι γὰρ ἱδρῶτες καὶ πόνοι, φησίν, ἀλλὰ χάρις καὶ συγχώρησις ἁμαρτημάτων, πολλὴν παρέχουσα τῆς σωτηρίας τὴν εὐκολίαν [...]».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 3 (Mt. 3, 3-8), PG 57, 187 .40-45 : «Ὅταν γὰρ εἴπῃ, Πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται, καὶ πᾶν ὄρος καὶ βουνὸς ταπεινωθήσεται, καὶ ἔσονται αἱ τραχεῖαι εἰς ὁδοὺς λείας· καὶ τοὺς ταπεινοὺς ὑψουμένους δείκνυσι, καὶ τοὺς ἀπονενοημένους ταπεινουμένους, καὶ τὴν τοῦ νόμου δυσκολίαν εἰς εὐκολίαν πίστεως μεταβαλλομένην. Οὐκέτι γὰρ ἱδρῶτες καὶ πόνοι, φησὶν, ἀλλὰ χάρις καὶ συγχώρησις ἁμαρτημάτων, πολλὴν παρέχουσα τῆς σωτηρίας τὴν εὐκολίαν».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 32rb : «Cum enim dicat"Omnis vallis implebitur et omnis mons et collis humiliabitur et erunt aspere in vias planas" et humiles exaltatos monstrat et superbos humiliatos et legis difficultatem in levitatem fidei transmutatam. Non amplius enim erunt sudores et labores ait sed gratia et venia peccatorum multam tribuentes salutis facilitatem ».
¶Nota : La Catena traduit le scholion indépendamment de Burgundio. Elle ne partage avec lui que le vocabulaire le plus commun (moins de la moitié des termes grecs sont traduits par les mêmes mots latins). [MM2023] [VS2023 rev.]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 3 (Mt. 3, 3-8), PG 57, 187 .40-45 : «Ὅταν γὰρ εἴπῃ, Πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται, καὶ πᾶν ὄρος καὶ βουνὸς ταπεινωθήσεται, καὶ ἔσονται αἱ τραχεῖαι εἰς ὁδοὺς λείας· καὶ τοὺς ταπεινοὺς ὑψουμένους δείκνυσι, καὶ τοὺς ἀπονενοημένους ταπεινουμένους, καὶ τὴν τοῦ νόμου δυσκολίαν εἰς εὐκολίαν πίστεως μεταβαλλομένην. Οὐκέτι γὰρ ἱδρῶτες καὶ πόνοι, φησὶν, ἀλλὰ χάρις καὶ συγχώρησις ἁμαρτημάτων, πολλὴν παρέχουσα τῆς σωτηρίας τὴν εὐκολίαν».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 32rb : «Cum enim dicat"Omnis vallis implebitur et omnis mons et collis humiliabitur et erunt aspere in vias planas" et humiles exaltatos monstrat et superbos humiliatos et legis difficultatem in levitatem fidei transmutatam. Non amplius enim erunt sudores et labores ait sed gratia et venia peccatorum multam tribuentes salutis facilitatem ».
¶Nota : La Catena traduit le scholion indépendamment de Burgundio. Elle ne partage avec lui que le vocabulaire le plus commun (moins de la moitié des termes grecs sont traduits par les mêmes mots latins). [MM2023] [VS2023 rev.]
77 Chrysostomus
Li448
] + In Matthaeum
Ed1953
78 imminent] invenient
Ed1470
79 perhibent] pariunt
Ed1470 Ed1953
marg.|
{CLC3d2.21}
GREGORIUS NYSSENUS. − Vel iubet valles impleri, deiici vero colles et montes, volens ostendere quod nec ob defectum virtutis ordo sit concavus, nec discrepet ob excessum.AG
an
an
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 5 (Krikones § 577 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611,
f. 50va35-39
: «Γρηγορίου Νύσσης. Εἰ δὲ βούλει ὥσπερ ὁ Δαυίδ λέγων· ὅτι χαρήσεται τὰ πεδία τὸντὸν ὁμαλὸν ἐν ἀρετῇ βίον ὀνομάζει,
οὕτω καὶ
Ἠσαίας
ἄλλῳ τρόπῳ τὰ αι τὰ αἰνίττηται
ἀναπληροῦσθαι μὲν κελεύων τὰς φάραγγας, καταστέλλειν δὲ τοὺς βουνοὺς καὶ τὰ ὄρη.
ὅπερ οὐδὲν ἕτερόν μοι δοκεῖ ἢ τὰς ἐλλείψεις τε καὶ ὑπερπτώσεις τῶν κατ' ἀρετὴν ἐπιτηδευμάτων
θεραπεύειν
βουλόμενος
ταῦτα λέγειν,
ὥστε μήτε δι' ἐλλείψεως
τοῦ ἀγαθοῦ
τὸν τῆς ἀρετῆς λόγον κοιλαίνεσθαι μήτε ἀνωμαλεῖν διὰ τῆς ὑπερπτώσεως».
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , In inscriptiones Psalmorum, pars 2.9 [CPG 3155], Gregorii Nysseni opera, t. 5, 1962, p. 103.25-104.4 (PG 44, 529B5-9 ). [MM2022]
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , In inscriptiones Psalmorum, pars 2.9 [CPG 3155], Gregorii Nysseni opera, t. 5, 1962, p. 103.25-104.4 (PG 44, 529B5-9 ). [MM2022]
marg.|
{CLC3d2.22}
GREGORIUS. In homiliario.
80* − Prava autem directa fiunt, cum malorum corda per iniustitiam detorta, ad iustitie regulam diriguntur. Aspera autem in vias planas immutantur, cum immites atque iracunde mentes per infusionem superne gratie ad lenitatem mansuetudinis redeunt.AH
ao
ao
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 6, p. 158.114-117 : «Sequitur : Et erunt praua in directa et aspera in uias planas. Praua directa fiunt, cum malorum corda per iniustitiam detorta ad iustitiae regulam diriguntur. Et aspera in uias planas immutantur, cum immites atque iracundae mentes per infusionem supernae gratiae ad lenitatem mansuetudinis redeunt. Quando enim uerbum ueritatis ab iracunda mente non recipitur, quasi asperitas itineris gressum pergentis repellit. Sed cum mens iracunda per acceptam mansuetudinis gratiam, correptionem uel exhortationis uerbum recipit, ibi planam uiam praedicator inuenit, ubi prius pro asperitate itineris pergere, id est praedicationis gressum ponere non ualebat». [FG2013]*
80 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
marg.|
{CLC3d2.23}
CHRYSOSTOMUS.
81* − [a]
Deinde horum subicit causam, dicens : [b]
81 Chrysostomus
Li448
] + In Matthaeum
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,6
Et videbit omnis caro salutare Dei.
marg.|
[e]
Ostendens quoniam usque ad fines mundi diffundetur evangelii virtus atque cognitio, ex more ferino et obstinata voluntate ad mansuetudinem et lenitatem humanum genus convertens. [c]
Non autem solum Iudei et proselyti, immo tota humana natura [d]
salutare Dei videbit.AI
ap
ap
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 5-6 (Krikones § 564: Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f.
49vb16-18.22-26
: «Χρυσοστόμου Κατὰ Ματθαῖον. [...] [a]
Εἶτα τὸ τούτων αἴτιον τίθησι λέγων,
[b]
ὅτι
Ὄψεται πᾶσα σὰρξ τὸ Σωτήριον τοῦ Θεοῦ·
[c]
οὐκέτι Ἰουδαῖοι καὶ προσήλυτοι μόνον, ἀλλὰ
καὶ
πᾶσα // ἡ τῶν ἀνθρώπων φύσις.
[...] [f. 49vb22] [d]
εἰπὼν
οὖν ὅτι
Ὄψεται
πᾶσα σὰρξ
τὸ Σωτήριον τοῦ Θεοῦ·πάντας ἀνθρώπους
[e]
δηλοῖ καὶ ὅτι πρὸς τὰ πέρατα
[+ τῆς οἰκουμένης
Chrys. Catena]
χυθήσεται τῶν Εὐαγγελίων
τούτων
ἡ δύναμις καὶ ἡ γνῶσις, ἀπὸ θηριώδους τρόπου καὶ
σκληρᾶς
γνώμης εἰς ἡμερότητα
πολλὴν
καὶ ἁπαλότητα μεταβάλλουσα τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 3 (Mt. 3, 3-8), PG 57, 187 .45-48, 188.4-10 : «[a] Εἶτα τὸ τούτων αἴτιον τίθησι λέγων, [b] ὅτι Ὄψεται πᾶσα σὰρξ τὸ Σωτήριον τοῦ Θεοῦ· [c] οὐκέτι Ἰουδαῖοι καὶ προσήλυτοι μόνον, ἀλλὰ καὶ πᾶσα γῆ καὶ θάλαττα, καὶ ὅλη τῶν ἀνθρώπων ἡ φύσις. [...] Ὅπερ οὖν καὶ ἐνταῦθα ἔλεγεν, ὅτι [d] Ὄψεται πᾶσα σὰρξ τὸ Σωτήριον τοῦ Θεοῦ· πανταχοῦ [e] δηλῶν ὅτι πρὸς τὰ πέρατα τῆς οἰκουμένης χυθήσεται τῶν Εὐαγγελίων τούτων ἡ δύναμις καὶ ἡ γνῶσις, ἀπὸ θηριώδους τρόπου καὶ σκληρότητος γνώμης εἰς ἡμερότητα πολλὴν καὶ ἁπαλότητα μεταβάλλουσα τῶν ἀνθρώπων τὸ γένος ».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 32rb . «[a] Deinde horum causam ponit dicens [b] quoniam videbit omnis caro salutare Dei. [c] Non amplius Iudei et proseliti solum sed et omnis terra et mare et universa hominum natura. [...] [f. 32va] [...] Quod nempe et hic {loci} dixit {alias} ait : [d]"Quoniam videbit omnis caro salutare Dei". [e] Ubique manifestans quod ad fines orbis terrarum effundetur evangeliorum horum virtus et cognitio a ferali modo et duritie mentis in mansuetudinem multam et simplicitatem transmutans hominum genus».
¶Nota : Le ms. de la chaîne grecque Vg1611 omet τῆς οἰκουμένης que Burgundio (fines terrarum) et Thomas (mundi) traduisent. L’omission de Vg1611 n’est pas nécessairement accidentelle : la signification même de πέρατα (f ines), au sens local ou géographique, implique par métonymie le complément que Thomas a conjecturé, peut-être à partir de Burgundio bien que la traduction de la Catena s’en écarte nettement. Le recours à un manuscrit différent de Vg1611 ne s’impose donc pas ici. [MM2023] [VS2023 rev.]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 3 (Mt. 3, 3-8), PG 57, 187 .45-48, 188.4-10 : «[a] Εἶτα τὸ τούτων αἴτιον τίθησι λέγων, [b] ὅτι Ὄψεται πᾶσα σὰρξ τὸ Σωτήριον τοῦ Θεοῦ· [c] οὐκέτι Ἰουδαῖοι καὶ προσήλυτοι μόνον, ἀλλὰ καὶ πᾶσα γῆ καὶ θάλαττα, καὶ ὅλη τῶν ἀνθρώπων ἡ φύσις. [...] Ὅπερ οὖν καὶ ἐνταῦθα ἔλεγεν, ὅτι [d] Ὄψεται πᾶσα σὰρξ τὸ Σωτήριον τοῦ Θεοῦ· πανταχοῦ [e] δηλῶν ὅτι πρὸς τὰ πέρατα τῆς οἰκουμένης χυθήσεται τῶν Εὐαγγελίων τούτων ἡ δύναμις καὶ ἡ γνῶσις, ἀπὸ θηριώδους τρόπου καὶ σκληρότητος γνώμης εἰς ἡμερότητα πολλὴν καὶ ἁπαλότητα μεταβάλλουσα τῶν ἀνθρώπων τὸ γένος ».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 32rb . «[a] Deinde horum causam ponit dicens [b] quoniam videbit omnis caro salutare Dei. [c] Non amplius Iudei et proseliti solum sed et omnis terra et mare et universa hominum natura. [...] [f. 32va] [...] Quod nempe et hic {loci} dixit {alias} ait : [d]"Quoniam videbit omnis caro salutare Dei". [e] Ubique manifestans quod ad fines orbis terrarum effundetur evangeliorum horum virtus et cognitio a ferali modo et duritie mentis in mansuetudinem multam et simplicitatem transmutans hominum genus».
¶Nota : Le ms. de la chaîne grecque Vg1611 omet τῆς οἰκουμένης que Burgundio (fines terrarum) et Thomas (mundi) traduisent. L’omission de Vg1611 n’est pas nécessairement accidentelle : la signification même de πέρατα (f ines), au sens local ou géographique, implique par métonymie le complément que Thomas a conjecturé, peut-être à partir de Burgundio bien que la traduction de la Catena s’en écarte nettement. Le recours à un manuscrit différent de Vg1611 ne s’impose donc pas ici. [MM2023] [VS2023 rev.]
marg.|
{CLC3d2.24}
CYRILLUS.
82* − Id est Patris qui Filium misit ut nostrum salvatorem. Caro autem ad presens83* accipitur pro toto homine.AJ
aq
aq
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 6 (Krikones § 565 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f.
49vb26-28
; Vg1642, f.
147vb4-8
; : «”Τεθέαται δὲ πᾶσα σὰρξ τὸ Σωτήριον τοῦ Θεοῦ"
δῆλονότι τοῦ Πατρός· Σωτῆρα γὰρ ἡμῖν
πέπομφε
τὸν Υἱόν. Σάρκα
δὲ
ἐν τούτοις ὁλοκλήρως τὸν ἄνθρωπον νοητέον
*».
*νοητέον Vg1611 Vg1642] + καὶ πᾶν τὸ ἀνθρώπειον γένος ὑποληπτέον PG72 (ex Macario Chrysocephalo [CPG C 136] F = Vat. gr. 1610 et E)
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus, Fragmenta in Lc. (Lc. 3, 6) ex catenis, ed. J. Reuss , Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, n° 12.1-3, p. 228.1-3 ; PG 72, 513C7-10 .
<cuius fons> Cyrilllus Alexandrinus , In Is. (Is. 40, 3-5) [CPG 5203], lib. 3, t. 4, c. 40, PG 70, 804C4-15 : «Ὤφθη τοίνυν ἡ δόξα Κυρίου· τεθέαται δὲ καὶ πᾶσα σὰρξ τὸ σωτήριον τοῦ Θεοῦ, δῆλον δὲ ὅτι τοῦ Πατρός. Σωτῆρα γὰρ ἡμῖν καὶ Λυτρωτὴν πέπομφεν ἐξ οὐρανοῦ τὸν Υἱόν. Τελειοῦντος γὰρ οὐδὲν τοῦ νόμου, καὶ τῶν ἐν τύποις θυσιῶν οὐκ ἐχουσῶν τὸ δύνασθαι διασμήχειν ἁμαρτίας, ἐν Χριστῷ τελειούμεθα, καὶ ἁπάσης κηλῖδος ἀπηλλαγμένοι, τῷ τῆς υἱοθεσίας τετιμήμεθα πνεύματι. Καὶ ἡ μὲν ἐπὶ τούτῳ χάρις, τό γε ἧκον εἰς τὸν τοῦ διασώζοντος σκοπὸν, ἐπὶ πᾶσαν ἂν ἴοι σάρκα, τοῦτ’ ἔστιν, ἐπὶ πάντας ἀνθρώπους. Σάρκα γὰρ ἐν τούτοις τὸν ἄνθρωπον νοητέον». [MM2020]
*νοητέον Vg1611 Vg1642] + καὶ πᾶν τὸ ἀνθρώπειον γένος ὑποληπτέον PG72 (ex Macario Chrysocephalo [CPG C 136] F = Vat. gr. 1610 et E)
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus, Fragmenta in Lc. (Lc. 3, 6) ex catenis, ed. J. Reuss , Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, n° 12.1-3, p. 228.1-3 ; PG 72, 513C7-10 .
<cuius fons> Cyrilllus Alexandrinus , In Is. (Is. 40, 3-5) [CPG 5203], lib. 3, t. 4, c. 40, PG 70, 804C4-15 : «Ὤφθη τοίνυν ἡ δόξα Κυρίου· τεθέαται δὲ καὶ πᾶσα σὰρξ τὸ σωτήριον τοῦ Θεοῦ, δῆλον δὲ ὅτι τοῦ Πατρός. Σωτῆρα γὰρ ἡμῖν καὶ Λυτρωτὴν πέπομφεν ἐξ οὐρανοῦ τὸν Υἱόν. Τελειοῦντος γὰρ οὐδὲν τοῦ νόμου, καὶ τῶν ἐν τύποις θυσιῶν οὐκ ἐχουσῶν τὸ δύνασθαι διασμήχειν ἁμαρτίας, ἐν Χριστῷ τελειούμεθα, καὶ ἁπάσης κηλῖδος ἀπηλλαγμένοι, τῷ τῆς υἱοθεσίας τετιμήμεθα πνεύματι. Καὶ ἡ μὲν ἐπὶ τούτῳ χάρις, τό γε ἧκον εἰς τὸν τοῦ διασώζοντος σκοπὸν, ἐπὶ πᾶσαν ἂν ἴοι σάρκα, τοῦτ’ ἔστιν, ἐπὶ πάντας ἀνθρώπους. Σάρκα γὰρ ἐν τούτοις τὸν ἄνθρωπον νοητέον». [MM2020]
82 Cyrillus
La88 Li448 Mt366 Ed1657
] + (lib. 3 in Esa. 40)
Ed1657
, Chrysostomus
Ed1470 Ed1570
Ed1571 Ed1618 Ed1861 Ed1876
Ed1953
83 adpresens] presens !
Ed1953
marg.|
{CLC3d2.25}*
GREGORIUS. In homiliario.
84* − Vel aliter. Omnis caro, id est omnis homo, salutare Dei, videlicet Christum, in hac vita videre non potuit. Propheta ergo oculum ad extremum iudicii diem tendit, quando hunc omnes et electi et reprobi pariter videbunt.AK
ar
ar
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 7, p. 158.124-159.130 : «Sequitur : Et uidebit omnis caro salutare Dei. Quia omnis caro accipitur omnis homo, salutare Dei, uidelicet Christum, in hac uita omnis homo uidere non potuit. Vbi ergo in hac sententia propheta prophetiae oculum nisi ad
extremi
iudicii diem tendit? Vbi cum apertis caelis, ministrantibus angelis, consedentibus apostolis, in sede maiestatis suae Christus apparuerit, omnes hunc et electi et reprobi pariter uidebunt, ut et iusti de munere retributionis sine fine gaudeant, et iniusti in ultione supplicii in perpetuum gemant». [FG2013]*
84 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,
distinctio 3
distinctio 3
marg.|
{CLC3d3.1}*
ORIGENES.
85* − [b] Manens aliquis in pristino statu et mores suos et consuetudinem non relinquens, nequaquam rite ad baptismum venit. [a] Si quis ergo velit baptizari, egrediatur.
Unde signanter dicitur :
Unde signanter dicitur :
85 Origenes] + (hom. 22)
Ed1657
, Chrysostomus
Ed1470 Ed1570 Ed1475C Ed1570 Ed1746 Ed1861 Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,7
Et dicebat ad turbas que86 exibant ut baptizarentur ab eo87*.
86 que] qua
Ed1746
87 eo] ipso
Ed1570 Ed1571 Ed1746 Ed1861 Ed1953
marg.|
[c] Egredientibus itaque ad lavacrum turbis, loquitur que sequuntur. Si enim iam egressi essent, nequaquam ad eos diceret :AL
as
as
¶Fons :
Origenes
, Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 22 (Lc. 3),
GCS 49
, Origenes Werke 9, p.
145.25
-146.11 : «[a]
Si quis vult baptizari, egrediatur ;
[b]
manens enim in pristino statu et mores suos et consuetudinem non relinquens nequaquam rite ad baptismum venit. Ut autem intellegas, quid sit egredi ad baptismum, accipe testimonium et ausculta verba, quibus Deus loquitur ad Abraham : egredere de terra tua et reliqua. [c]
Egredientibus
itaque ad lavacrum turbis, non egressis, sed tantum egredi nitentibus Joannes loquitur, quae sequuntur. Si enim jam egressi fuissent,
nunquam
ad eos diceret : generatio viperarum». [MM2020]
<Non hab.> Nicetas, Catena Graecorum Patrum in loc. cit.[MM2023]
<Non hab.> Nicetas, Catena Graecorum Patrum in loc. cit.[MM2023]
Genimina viperarum.
marg.|
{
CLC3d3.2}
CHRYSOSTOMUS.
88 – [1] Ille itaque cultor deserti, videns omnes incolas Palestine circumstantes ipsum et admirantes, non flectebatur pro tanta reverentia sed, insurgens in ipsos, arguebat eos. [2] Sacra89 autem Scriptura, secundum stimulantes passiones, plerumque ferarum nomina imponit hominibus. Interdum canes eos nominans causa procacitatis, equos ob luxum, asinos propter dementiam90*, leones et pardos causa rapacitatis et petulantie, aspides causa doli, serpentes et viperas causa veneni et calliditatis. Unde et nunc Ioannes Iudeos audacter
genimina viperarum
vocat.AM
at
at
¶FonsG : [1]<revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 580 Chrysostomus in Rm.), Vat. gr. 1611, f.
51r2-8
: «Πρὸς Ρωμαίους. Βαβαὶ τῆς μεγαλονοίας καὶ τῆς παρρησίας· πῶς ὑπερεώρα πλήθους
ὁ τῆς ἐρήμου πολίτης
ἐκεῖνος,
καὶ κολακεύοντας ὁρῶν οὐκ ἐπεστρέφετο, ἀλλ’
ὁρῶν [f. 51r] ἅπαντας τοὺς τὴν Παλαιστίνην οἰκοῦντας περὶ αὐτὸν
ἐκκεχυμένους
καὶ θαυμάζοντας
καὶ ἐκπληττομένους,
οὐκ ἐχαυνοῦτο τῇ τοσαύτῃ τιμῇ, ἀλλὰ [+ καὶ Chrys.] κατεξανίστατο αὐτῶν,
καὶ ὡς ἑνὶ μειρακίῳ, τοσούτῳ δήμῳ [inv. Chrys.] διαλεγόμενος, οὕτως
ἐπέπληττε
λέγων· [+ Ὄφεις Chrys.]
γεννήματα ἐχιδνῶν [...]
».
<cuius fons> Cf. Chrysostomus, In Rm., hom. 17, § 5 (Rm. 10, 1), PG 60, 572.3-7 : « Ἡ ἀγγέλους κρινοῦσα, ὑπὸ καθαρμάτων κρίνεσθαι βούλει, καὶ μετὰ τῶν ὀρχηστῶν ἐπαινεῖσθαι καὶ μίμων καὶ θηριομάχων καὶ ἡνιόχων ; ταύτας γὰρ οὗτοι τὰς εὐφημίας διώκουσιν. Ἀλλὰ σὺ ὑψηλότερον τῆς τούτων κραυγῆς τὸ πτερὸν κατασκεύασον, καὶ ζήλωσον τὸν τῆς ἐρημίας πολίτην Ἰωάννην, καὶ μάθε πῶς ὑπερεώρα πλήθους ἐκεῖνος [... reliqua ut supra] ».
¶Nota 1 : L’attribution à Chrysostome est déduite du lemme attributif du scholion qui précède dans la chaîne [Kr 579 : Chrysostomus in Mt.]
[2]<revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 585 Chrysostomus in Exameron), Vat. gr. 1611, f. 51ra 31-b13 : «Χρυσοστόμου <ἐκ τῆς> Ἑξαημέρου. Ἠ μέντοι θεία Γραφὴ πρὸς τὰ ἐνοχλοῦντα [+ τὰ Chrys.] πάθη οὕτως [οὕτω καὶ Chrys.] τὰς τῶν ἀλόγων προσηγορίας, πολλαχοῦ δὲ καὶ τῶν θηρίων τοῖς λόγῳ τετιμημένοις ἐπιτίθησι ποτὲ μὲν κύνας καλοῦσα διὰ τὸ ἀναίσχυντον καὶ ἰταμόν· Κύνες γάρ, φησίν, ἐννεοί, οὐ δυνάμενοι ὑλακτεῖν· ποτὲ δὲ ἵππους, διὰ τὸ λάγνον · Ἵπποι γὰρ θηλυμανεῖς ἐγένοντο*· ποτὲ δὲ ὄνους, διὰ τὴν ἀγνωμοσύνην καὶ τὴν ἄνοιαν. · Παρασυνεβλήθη γὰρ τοῖς κτήνεσι**, ποτὲ δὲ λέοντας καὶ παρδάλεις, διὰ τὸ ἁρπακτικὸν καὶ πλεονεκτικόν· ποτὲ δὲ ἀσπίδας, διὰ τὸ δολερόν· Ἰὸς γάρ, φησίν, ἀσπίδων ὑπὸ τὰ χείλη αὐτῶν· ποτὲ δὲ ἔχεις καὶ ὄφεις διὰ τὸν ἰὸν καὶ τὴν πονηρίαν , ὥσπερ καὶ νῦν Ἰωάννης τοὺς Ἰουδαίους [f. 51rb13] ἐκάλεσε πολλῇ τῇ παῤῥησίᾳ χρώμενος***».
*+ ἕκαστος ἐπὶ τὴν γυναῖκα τοῦ πλησίον χρεμετίζοντες·PG |** + τοῖς ἀνοήτοις, καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς·PG |***ὥσπερ καὶ νῦν ... χρώμενος] καθὼς καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης ἐβόα, λέγων· Ὄφεις, γεννήματα ἐχιδνῶν, τίς ὑπέδειξεν ὑμῖν φυγεῖν ἀπὸ τῆς μελλούσης ὀργῆς ; PG
<cuius fons> Chrysostomus, Homiliae 67 in Gn. [CPG 4409], hom. 12 (Gn. 2, 4), § 3, PG 53, 102.1-16 : «Διὰ τοῦτο καὶ ἡ θεία Γραφὴ πρὸς τὰ πάθη τὰ ἐνοχλοῦντα οὕτω καὶ τὰς τῶν ἀλόγων προσηγορίας, πολλαχοῦ δὲ καὶ τῶν θηρίων τοῖς λόγῳ τετιμημένοις· ἐπιτίθησι· ποτὲ μὲν κύνας καλοῦσα διὰ τὸ ἀναίσχυντον καὶ ἰταμόν· Κύνες γὰρ, φησὶν, ἐνεοὶ, οὐ δυνάμενοι ὑλακτεῖν· ποτὲ δὲ ἵππους διὰ τὸ λάγνον· ·Ἵπποι γὰρ θηλυμανεῖς ἐγένοντο, ἕκαστος ἐπὶ τὴν γυναῖκα τοῦ πλησίον χρεμετίζοντες· ποτὲ δὲ ὄνους, διὰ τὴν ἀγνωμοσύνην καὶ τὴν ἄνοιαν· Παρασυνεβλήθη γὰρ, φησὶ, τοῖς κτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις, καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς· ποτὲ δὲ λέοντας καὶ παρδάλεις, διὰ τὸ ἁρπακτικὸν καὶ πλεονεκτικόν· ποτὲ δὲ ἀσπίδας, διὰ τὸ δολερόν· Ἰὸς γὰρ, φησὶν, ἀσπίδων ὑπὸ τὰ χείλη αὐτῶν· ποτὲ δὲ ὄφεις καὶ ἔχεις, διὰ τὸν ἰὸν καὶ τὴν πονηρίαν, καθὼς καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης ἐβόα, λέγων· Ὄφεις, γεννήματα ἐχιδνῶν, τίς ὑπέδειξεν ὑμῖν φυγεῖν ἀπὸ τῆς μελλούσης ὀργῆς ; »
¶Nota 2 : Cultor associé à un nom de lieu avec le sens de incola / ‘habitant de’ est d’un latin un peu précieux, plus attesté chez les classiques latins (cultor caeli) que chez les auteurs ecclésiastiques ( Forcellini , Lexicon totius latinitatis) ; cultor deserti est un hapax (LLT 2023), inusité par Thomas (voir cependant Thomae de Aquino, In Mt. reportatio, cap. 17, lect. 1, Marietti n° 1448 : « eremi cultor »).
¶Nota 3 : Luxus traduit ici λάγνον qui n'a en grec que le sens de luxure. Thomas n’utilise luxus en ce sens que 5 fois, toujours dans des citations et jamais au sens de luxe ou faste de la richesse. Son vocabulaire propre lui préfère toujours luxuria. (572 occ. dont 39 dans la Catena). L’usage de luxus est ici un vestige du vocabulaire archaïsant du traducteur. Probable hellénophone de l’Italie méridionale, son latin est une langue de culture apprise dans les livres. Il se montre moins familier avec le latin théologique et philosophique du 13e siècle, le lexique de la Vulgate et de la liturgie latine qu’avec celui des classiques latins et des lexicographes du 12e siècle, tout en faisant usage de termes juridiques et de quelques expressions populaires. [MM2023] [VS2023 rev.]*
<cuius fons> Cf. Chrysostomus, In Rm., hom. 17, § 5 (Rm. 10, 1), PG 60, 572.3-7 : « Ἡ ἀγγέλους κρινοῦσα, ὑπὸ καθαρμάτων κρίνεσθαι βούλει, καὶ μετὰ τῶν ὀρχηστῶν ἐπαινεῖσθαι καὶ μίμων καὶ θηριομάχων καὶ ἡνιόχων ; ταύτας γὰρ οὗτοι τὰς εὐφημίας διώκουσιν. Ἀλλὰ σὺ ὑψηλότερον τῆς τούτων κραυγῆς τὸ πτερὸν κατασκεύασον, καὶ ζήλωσον τὸν τῆς ἐρημίας πολίτην Ἰωάννην, καὶ μάθε πῶς ὑπερεώρα πλήθους ἐκεῖνος [... reliqua ut supra] ».
¶Nota 1 : L’attribution à Chrysostome est déduite du lemme attributif du scholion qui précède dans la chaîne [Kr 579 : Chrysostomus in Mt.]
[2]<revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 585 Chrysostomus in Exameron), Vat. gr. 1611, f. 51ra 31-b13 : «Χρυσοστόμου <ἐκ τῆς> Ἑξαημέρου. Ἠ μέντοι θεία Γραφὴ πρὸς τὰ ἐνοχλοῦντα [+ τὰ Chrys.] πάθη οὕτως [οὕτω καὶ Chrys.] τὰς τῶν ἀλόγων προσηγορίας, πολλαχοῦ δὲ καὶ τῶν θηρίων τοῖς λόγῳ τετιμημένοις ἐπιτίθησι ποτὲ μὲν κύνας καλοῦσα διὰ τὸ ἀναίσχυντον καὶ ἰταμόν· Κύνες γάρ, φησίν, ἐννεοί, οὐ δυνάμενοι ὑλακτεῖν· ποτὲ δὲ ἵππους, διὰ τὸ λάγνον · Ἵπποι γὰρ θηλυμανεῖς ἐγένοντο*· ποτὲ δὲ ὄνους, διὰ τὴν ἀγνωμοσύνην καὶ τὴν ἄνοιαν. · Παρασυνεβλήθη γὰρ τοῖς κτήνεσι**, ποτὲ δὲ λέοντας καὶ παρδάλεις, διὰ τὸ ἁρπακτικὸν καὶ πλεονεκτικόν· ποτὲ δὲ ἀσπίδας, διὰ τὸ δολερόν· Ἰὸς γάρ, φησίν, ἀσπίδων ὑπὸ τὰ χείλη αὐτῶν· ποτὲ δὲ ἔχεις καὶ ὄφεις διὰ τὸν ἰὸν καὶ τὴν πονηρίαν , ὥσπερ καὶ νῦν Ἰωάννης τοὺς Ἰουδαίους [f. 51rb13] ἐκάλεσε πολλῇ τῇ παῤῥησίᾳ χρώμενος***».
*+ ἕκαστος ἐπὶ τὴν γυναῖκα τοῦ πλησίον χρεμετίζοντες·PG |** + τοῖς ἀνοήτοις, καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς·PG |***ὥσπερ καὶ νῦν ... χρώμενος] καθὼς καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης ἐβόα, λέγων· Ὄφεις, γεννήματα ἐχιδνῶν, τίς ὑπέδειξεν ὑμῖν φυγεῖν ἀπὸ τῆς μελλούσης ὀργῆς ; PG
<cuius fons> Chrysostomus, Homiliae 67 in Gn. [CPG 4409], hom. 12 (Gn. 2, 4), § 3, PG 53, 102.1-16 : «Διὰ τοῦτο καὶ ἡ θεία Γραφὴ πρὸς τὰ πάθη τὰ ἐνοχλοῦντα οὕτω καὶ τὰς τῶν ἀλόγων προσηγορίας, πολλαχοῦ δὲ καὶ τῶν θηρίων τοῖς λόγῳ τετιμημένοις· ἐπιτίθησι· ποτὲ μὲν κύνας καλοῦσα διὰ τὸ ἀναίσχυντον καὶ ἰταμόν· Κύνες γὰρ, φησὶν, ἐνεοὶ, οὐ δυνάμενοι ὑλακτεῖν· ποτὲ δὲ ἵππους διὰ τὸ λάγνον· ·Ἵπποι γὰρ θηλυμανεῖς ἐγένοντο, ἕκαστος ἐπὶ τὴν γυναῖκα τοῦ πλησίον χρεμετίζοντες· ποτὲ δὲ ὄνους, διὰ τὴν ἀγνωμοσύνην καὶ τὴν ἄνοιαν· Παρασυνεβλήθη γὰρ, φησὶ, τοῖς κτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις, καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς· ποτὲ δὲ λέοντας καὶ παρδάλεις, διὰ τὸ ἁρπακτικὸν καὶ πλεονεκτικόν· ποτὲ δὲ ἀσπίδας, διὰ τὸ δολερόν· Ἰὸς γὰρ, φησὶν, ἀσπίδων ὑπὸ τὰ χείλη αὐτῶν· ποτὲ δὲ ὄφεις καὶ ἔχεις, διὰ τὸν ἰὸν καὶ τὴν πονηρίαν, καθὼς καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης ἐβόα, λέγων· Ὄφεις, γεννήματα ἐχιδνῶν, τίς ὑπέδειξεν ὑμῖν φυγεῖν ἀπὸ τῆς μελλούσης ὀργῆς ; »
¶Nota 2 : Cultor associé à un nom de lieu avec le sens de incola / ‘habitant de’ est d’un latin un peu précieux, plus attesté chez les classiques latins (cultor caeli) que chez les auteurs ecclésiastiques ( Forcellini , Lexicon totius latinitatis) ; cultor deserti est un hapax (LLT 2023), inusité par Thomas (voir cependant Thomae de Aquino, In Mt. reportatio, cap. 17, lect. 1, Marietti n° 1448 : « eremi cultor »).
¶Nota 3 : Luxus traduit ici λάγνον qui n'a en grec que le sens de luxure. Thomas n’utilise luxus en ce sens que 5 fois, toujours dans des citations et jamais au sens de luxe ou faste de la richesse. Son vocabulaire propre lui préfère toujours luxuria. (572 occ. dont 39 dans la Catena). L’usage de luxus est ici un vestige du vocabulaire archaïsant du traducteur. Probable hellénophone de l’Italie méridionale, son latin est une langue de culture apprise dans les livres. Il se montre moins familier avec le latin théologique et philosophique du 13e siècle, le lexique de la Vulgate et de la liturgie latine qu’avec celui des classiques latins et des lexicographes du 12e siècle, tout en faisant usage de termes juridiques et de quelques expressions populaires. [MM2023] [VS2023 rev.]*
88 Chrysostomus] + in Matth. ho. 11.
Ed1657
89 Sacra] Et in Gen. hom. 12
praem. Ed1657
90 dementiam] + et
Ed1657 Ed1953
marg.|
{
CLC3d3.3}
BASILIUS.
91* − Oportet autem scire quod hec nomina ‘natus’ et ‘filius’ de animalibus dicuntur. Genimen vero potest dici fetus antequam effigietur92*. Fructus etiam palmarum genimina dicuntur. Raro autem in animalibus accipiuntur et semper in malo.AN
au
au
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 588 : Basilius (Adversus Eunomium),
Vat. gr. 1611, f. 51v
5-8 : «Βασιλείου Ἀντιρρητικός. Καὶ τοῦτο δὲ
ἐπισημήνασθαι
ἄξιον
ὅτι ὁ μὲν υἱὸς καὶ τὸ τέκνον ἐμψύχων
ἐστὶν
ὀνόματα,
τὸ δὲ γέννημα οὐ πάντως.
Γέννημα μὲν γὰρ δύναται λέγεσθαι
καὶ
τὸ πρὸ τοῦ ἐξεικονισθῆναι [+ ἐν PG] ταῖς ἀμβλώσεσιν
ἐκβαλλόμενον·
·οὐ μὴν καὶ τῆς τοῦ τέκνου προσηγορίας ἄξιον τὸ τοιοῦτον.
Καὶ γεν<ν>ήματα μὲν οἱ καρποὶ
τῆς γῆς,
τέκνα δὲ [+ ταῦτα PG] οὐκέτι. Οὐ γὰρ μὴ πίω,
φησίν,
ἀπὸ [ἐκ PG] τοῦ γεν<ν>ήματος τῆς ἀμπέλου ταύτης.
Σπανίως δὲ ἐπὶ
ἐμψύχου [ἐμψύχων PG] τὴν προσηγορίαν ταύτην
παραληφθεῖσαν
εὕροιμεν [εὕρομεν PG]. Καὶ ὅπου γε
εὕρηται
[εἴρηται PG], ἐπὶ ζώου κατηγορουμένου
καὶ
εἰς
εἰκόνα
πονηρίας
παραληφθέντος ἐστὶν ἰδεῖν. Ὄφεις γάρ, φησί, γεννήματα ἐχιδνῶν».
<cuius fons> Basilius Caesariensis, Adversus Eunomium [CPG 2837], 2.8, PG 29, 585C11 (39)-588A2 : «[...]"Υἱὸς σοφὸς εὐφραίνει πατέρα" [Prv. 10, 1]· καὶ εἴ τι τοιοῦτον. Οὐδαμοῦ δὲ γέννημα τὸν ἐξ αὐτοῦ ἕκαστος προσειπὼν ἐπιδείκνυται. Καὶ ἡ αἰτία σαφής··ὅτι ὁ μὲν υἱὸς καὶ τὸ τέκνον ἐμψύχων εἰσὶν ὀνόματα, τὸ γέννημα δὲ οὐ πάντως. Γέννημα μὲν [reliqua ut supra]». [MM2023] [VS2023]*
<cuius fons> Basilius Caesariensis, Adversus Eunomium [CPG 2837], 2.8, PG 29, 585C11 (39)-588A2 : «[...]"Υἱὸς σοφὸς εὐφραίνει πατέρα" [Prv. 10, 1]· καὶ εἴ τι τοιοῦτον. Οὐδαμοῦ δὲ γέννημα τὸν ἐξ αὐτοῦ ἕκαστος προσειπὼν ἐπιδείκνυται. Καὶ ἡ αἰτία σαφής··ὅτι ὁ μὲν υἱὸς καὶ τὸ τέκνον ἐμψύχων εἰσὶν ὀνόματα, τὸ γέννημα δὲ οὐ πάντως. Γέννημα μὲν [reliqua ut supra]». [MM2023] [VS2023]*
AN
¶Codd. :
La88
Li448
Mt366
Ed1470
Ed1475C
Ed1482
Ed1486
Ed1618
Ed1569
Ed1571
Ed1637
Ed1657
Ed1746
Ed1953
{MM2023}
91 Basilius] + Contra Eunomium
Ed1953
92 effigietur codd. Ed1470 Ed1475C Ed1482] efficitur Ed1486 Ed1569, effigitur Ed1571, effingitur Ed1618 Ed1637, effingatur Ed1657 Ed1746
Ed1953
marg.|
{CLC3d3.4}
ORIGENES.
93* − [1] Ferunt94 autem viperam marem95* coeundo necare cuius semen96 excrescens perimit matrem. Et sic prodit in lucem, scisso parentis utero, in vindictam quodammodo perempti97* genitoris. Itaque98 parricida est proles viperea99. Tales erant Iudei qui patres spirituales eorum atque doctores occidebant.av
[2] Quid autem queritur ? Si novit100* eos peccantes sed incipientes converti, non debebat eis 101* conviciari sed permulcere. Dicendum quod non adhibebat mentem his que fiebant exterius. Mentis enim eorum arcana cognoverat, Domino revelante. Nimis enim se iactabant 102 in progenitoribus. Hanc ergo radicem descindens103*, nominat illos genimina viperarum, non quidem vituperans patriarchas aut eos viperas nominans.AO aw
[2] Quid autem queritur ? Si novit100* eos peccantes sed incipientes converti, non debebat eis 101* conviciari sed permulcere. Dicendum quod non adhibebat mentem his que fiebant exterius. Mentis enim eorum arcana cognoverat, Domino revelante. Nimis enim se iactabant 102 in progenitoribus. Hanc ergo radicem descindens103*, nominat illos genimina viperarum, non quidem vituperans patriarchas aut eos viperas nominans.AO aw
av
¶FonsG : <revera> [1]
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 584 Origenes et Gregorius Theologus), Vat. gr. 1611,
f. 51ra25-30
: «Ὠριγένους καὶ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Φασὶ δὲ τὴν ἔχιδναν ἐν τῷ συλλαμβάνειν ἀναιρεῖν τὸν ἐξ οὗ συλλαμβάνει ἄῤῥενα· οὗ ἡ σπορὰ αὐξάνουσα, τὴν
συλλαβοῦσαν
ἀναιρεῖ καὶ οὕτως εἰς φῶς ἐξέρχεται, διαῤῥήξασα τῆς
μητρὸς
τὴν γαστέρα, ποινὴν ὥσπερ τοῦ διαφθαρέντος πατρός πατρολῶον οὖν
καὶ μητρολῶον τῆς ἐχίδνης τὸ γένημα·* τοιοῦτοι καὶ [+οἱ PG17] Ἰουδαῖοι τοὺς πνευματικοὺς αὐτῶν πατέρας καὶ διδασκάλους διαφθείροντες χερσίν. Εἴρηται περὶ τούτων ἐν τῷ Ματθαίῳ πλατύτερον ».
*πατρολῶον ... γένημα] ... PG17
<cuius fons> = Scholia in Lucam (Lc. 3, 7) (fragmenta e cod. Venet. 28), PG 17, 332B11-C3 .
Cf. Gregorius Nazianzenus, Carmina quae spectant ad alios, 5 : Nicobuli patris ad filium, PG 37 (1862), 1529.12-1530.1 (v. 111-113)]: « Οὐδεὶς γὰρ πόνος ἐστὶ μένειν ὑπὸ χείλεσι μῦθον· /Οὐ γὰρ ἐχιδνα ῖός τε γόνος διὰ γαστέρα ῥήξει / Μητρὸς ἀναβρώσκων, ποινὴν πατρὸς οὐλομένοιο».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 11 § 2 (Mt. 3, 7), PG 57, 194.1-5 : «Καλῶς δὲ αὐτοὺς καὶ γεννήματα ἐχιδνῶν ἐκάλεσε. Καὶ γὰρ ἐκεῖνο τὸ θηρίον διαφθεῖρον τὴν ὠδίνουσαν, καὶ διατρῶγον τὴν γαστέρα αὐτῆς, οὕτω λέγεται προϊέναι εἰς φῶς· ὅπερ καὶ οὗτοι ἐποίουν, πατραλοῖαι καὶ μητραλοῖαι γινόμενοι, καὶ τοὺς διδασκάλους ταῖς ἑαυτῶν διαφθείροντες χερσίν».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 11, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 35ra : «Bene autem eos et genimina viperarum vocavit. Etenim illa fera corrumpens, pressuram pacientem {vel parturientem} et devorans ventrem eius, ita dicitur exire in lumen quod et hii faciebant. Parricide patris et matris effecti et doctores suis manibus corrumpentes, sed non stat usque ad increpationem sed et consilium inducit :"Facite, ait, fructus dignos penitentie" [reliqua ut infra (2)]».
<cuius fons> Cf. Herodotus , Historia, 3.109.1-2 : « Ὣς δὲ καὶ αἱ ἔχιδναί τε καὶ οἱ ἐν Ἀραβίοισι ὑπόπτεροι ὄφιες εἰ ἐγίνοντο ὡς ἡ φύσις αὐτοῖσι ὑπάρχει , οὐκ ἂν ἦν βιώσιμα ἀνθρώποισι · νῦν δ ὲ ἐπεὰν θορνύωνται κατὰ ζεύγεα καὶ ἐν αὐτῇ ᾖ ὁ ἔρσην τῇ ἐκποιήσι , ἀπιεμένου αὐτοῦ τὴν γονὴν ἡ θήλεα ἅπτεται τῆς δειρῆς , καὶ ἐμφῦσα οὐκ ἀνίει πρὶν ἂν διαφάγῃ . (2) ὁ μὲν δὴ ἔρσην ἀποθνήσκει τρόπῳ τῷ εἰρημένῳ , ἡ δὲ θήλεα τίσιν τοιήνδε ἀποτίνει τῷ ἔρσενι · τῷ γονέι τιμωρέοντα ἔτι ἐν τῇ γαστρὶ ἐόντα τὰ τέκνα διεσθίει τὴν μητέρα , διαφαγόντα δὲ τὴν νηδὺν αὐτῆς οὕτω τὴν ἔκδυσιν ποιέεται ». Cf. Aelianus, De natura animalium, 1.24.
<ex quo> Plinius Maior, Historia naturalis, lib. 10, § 169 (al. c. 62 vel 82), Teubner, t. 2, p. 270 : « Coeunt conplexu, adeo circumvolutae sibi ipsae, ut una existimari biceps possit. viperae mas caput inserit in os, quod illa abrodit voluptatis dulcedine ».
¶Nota : La Catena place sous l’autorité d’Origène une sentence composée de deux scholia. L’un est attribué par Nicétas à Origène et Grégoire de Nazianze [Kr584]. Le second est sans attribution nominale explicite [Kr581]. La critique moderne n’a pas retenu l’attribution de Kr584 à Origène, la Catena n’a pas reconnu (ou retenu) l’origine chrysostomienne de Kr581. Nicétas n’indique que Κατὰ Ματθαῖον. Le nom de Chrysotome, auteur des séquences contigues Kr578 à Kr581, n’est mentionné qu’au début de la série. Comme nous en avons acquis la conviction, Thomas n’a jamais eu accès à une traduction intégrale de la chaîne : les traducteurs étaient aussi des excepteurs. Ils ont omis le scholion Kr578 seul porteur du nom de Chrysostome. Le traitement des scholia par fiches et dossiers a achevé d’embrouiller les pistes. Il est en tout cas certain que l’attribution à Chrysostome était absente de l’exemplar, et peut-être dès l’antigraphe de la Catena. Nicolai (Ed1657), suivi par De Rubeis (Secunda Veneta Ed1748) et les éditions postérieures, réattribue à tort toute la sentence à Chrysostome dont l’homélie 11 sur Mt. résume le contenu du scholion ‘origénien’ sur la génération des vipères. Il ne fait pas de doute, à la lecture des textes transcrits, que Thomas a préféré la version ‘origénienne’ du scholion Kr584, plus explicite et plus complet que Kr581.
Quoiqu’il en soit, concernant la génération des vipères, la Catena a transféré à la culture latine sous l’autorité d’Origène un élément de la culture hellénique attesté par Hérodote, véhiculé par les chaînes grecques, plus complet et plus explicite que les originalia de Chrysostome et même que Pline l’Ancien qui n’y fait qu’une insignifiante allusion. Le contraste avec Aristote, qui ne retient rien du récit d’Hérodote, fait ressortir l’intelligence exégétique de Thomas qui sait, au besoin, recourir à la culture populaire antique pour expliciter la portée des expressions évangéliques, sans se considérer comme empêché par une science plus exacte. Cf. Aristoteles, De generatione animalium (transl. Guillelmi de Morbeka), 1.10 (718b32), AL 17.2.5, p. 11 ; ibid., 2.1 (732b), p. 44) ; cf. Bekker 718a4- 719a6 , 732b etc. [MM2023] [VS2023 rev.] [MM2024]
*πατρολῶον ... γένημα] ... PG17
<cuius fons> = Scholia in Lucam (Lc. 3, 7) (fragmenta e cod. Venet. 28), PG 17, 332B11-C3 .
Cf. Gregorius Nazianzenus, Carmina quae spectant ad alios, 5 : Nicobuli patris ad filium, PG 37 (1862), 1529.12-1530.1 (v. 111-113)]: « Οὐδεὶς γὰρ πόνος ἐστὶ μένειν ὑπὸ χείλεσι μῦθον· /Οὐ γὰρ ἐχιδνα ῖός τε γόνος διὰ γαστέρα ῥήξει / Μητρὸς ἀναβρώσκων, ποινὴν πατρὸς οὐλομένοιο».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 11 § 2 (Mt. 3, 7), PG 57, 194.1-5 : «Καλῶς δὲ αὐτοὺς καὶ γεννήματα ἐχιδνῶν ἐκάλεσε. Καὶ γὰρ ἐκεῖνο τὸ θηρίον διαφθεῖρον τὴν ὠδίνουσαν, καὶ διατρῶγον τὴν γαστέρα αὐτῆς, οὕτω λέγεται προϊέναι εἰς φῶς· ὅπερ καὶ οὗτοι ἐποίουν, πατραλοῖαι καὶ μητραλοῖαι γινόμενοι, καὶ τοὺς διδασκάλους ταῖς ἑαυτῶν διαφθείροντες χερσίν».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 11, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 35ra : «Bene autem eos et genimina viperarum vocavit. Etenim illa fera corrumpens, pressuram pacientem {vel parturientem} et devorans ventrem eius, ita dicitur exire in lumen quod et hii faciebant. Parricide patris et matris effecti et doctores suis manibus corrumpentes, sed non stat usque ad increpationem sed et consilium inducit :"Facite, ait, fructus dignos penitentie" [reliqua ut infra (2)]».
<cuius fons> Cf. Herodotus , Historia, 3.109.1-2 : « Ὣς δὲ καὶ αἱ ἔχιδναί τε καὶ οἱ ἐν Ἀραβίοισι ὑπόπτεροι ὄφιες εἰ ἐγίνοντο ὡς ἡ φύσις αὐτοῖσι ὑπάρχει , οὐκ ἂν ἦν βιώσιμα ἀνθρώποισι · νῦν δ ὲ ἐπεὰν θορνύωνται κατὰ ζεύγεα καὶ ἐν αὐτῇ ᾖ ὁ ἔρσην τῇ ἐκποιήσι , ἀπιεμένου αὐτοῦ τὴν γονὴν ἡ θήλεα ἅπτεται τῆς δειρῆς , καὶ ἐμφῦσα οὐκ ἀνίει πρὶν ἂν διαφάγῃ . (2) ὁ μὲν δὴ ἔρσην ἀποθνήσκει τρόπῳ τῷ εἰρημένῳ , ἡ δὲ θήλεα τίσιν τοιήνδε ἀποτίνει τῷ ἔρσενι · τῷ γονέι τιμωρέοντα ἔτι ἐν τῇ γαστρὶ ἐόντα τὰ τέκνα διεσθίει τὴν μητέρα , διαφαγόντα δὲ τὴν νηδὺν αὐτῆς οὕτω τὴν ἔκδυσιν ποιέεται ». Cf. Aelianus, De natura animalium, 1.24.
<ex quo> Plinius Maior, Historia naturalis, lib. 10, § 169 (al. c. 62 vel 82), Teubner, t. 2, p. 270 : « Coeunt conplexu, adeo circumvolutae sibi ipsae, ut una existimari biceps possit. viperae mas caput inserit in os, quod illa abrodit voluptatis dulcedine ».
¶Nota : La Catena place sous l’autorité d’Origène une sentence composée de deux scholia. L’un est attribué par Nicétas à Origène et Grégoire de Nazianze [Kr584]. Le second est sans attribution nominale explicite [Kr581]. La critique moderne n’a pas retenu l’attribution de Kr584 à Origène, la Catena n’a pas reconnu (ou retenu) l’origine chrysostomienne de Kr581. Nicétas n’indique que Κατὰ Ματθαῖον. Le nom de Chrysotome, auteur des séquences contigues Kr578 à Kr581, n’est mentionné qu’au début de la série. Comme nous en avons acquis la conviction, Thomas n’a jamais eu accès à une traduction intégrale de la chaîne : les traducteurs étaient aussi des excepteurs. Ils ont omis le scholion Kr578 seul porteur du nom de Chrysostome. Le traitement des scholia par fiches et dossiers a achevé d’embrouiller les pistes. Il est en tout cas certain que l’attribution à Chrysostome était absente de l’exemplar, et peut-être dès l’antigraphe de la Catena. Nicolai (Ed1657), suivi par De Rubeis (Secunda Veneta Ed1748) et les éditions postérieures, réattribue à tort toute la sentence à Chrysostome dont l’homélie 11 sur Mt. résume le contenu du scholion ‘origénien’ sur la génération des vipères. Il ne fait pas de doute, à la lecture des textes transcrits, que Thomas a préféré la version ‘origénienne’ du scholion Kr584, plus explicite et plus complet que Kr581.
Quoiqu’il en soit, concernant la génération des vipères, la Catena a transféré à la culture latine sous l’autorité d’Origène un élément de la culture hellénique attesté par Hérodote, véhiculé par les chaînes grecques, plus complet et plus explicite que les originalia de Chrysostome et même que Pline l’Ancien qui n’y fait qu’une insignifiante allusion. Le contraste avec Aristote, qui ne retient rien du récit d’Hérodote, fait ressortir l’intelligence exégétique de Thomas qui sait, au besoin, recourir à la culture populaire antique pour expliciter la portée des expressions évangéliques, sans se considérer comme empêché par une science plus exacte. Cf. Aristoteles, De generatione animalium (transl. Guillelmi de Morbeka), 1.10 (718b32), AL 17.2.5, p. 11 ; ibid., 2.1 (732b), p. 44) ; cf. Bekker 718a4- 719a6 , 732b etc. [MM2023] [VS2023 rev.] [MM2024]
aw
[2]
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 581: <Chrysostomus> in Mt.), Vat. gr. 1611, f.
51r5-11
: «Κατὰ Ματθαῖον. Ἀλλ’ ὅτι μὲν ἡ παρρησία πολλή
, δῆλον·
τὸ δὲ ζητούμενον,
εἰ
λόγον ἔχει τινὰ ἡ παῤῥησία αὕτη.
Οὐδὲ γὰρ
ἁμαρτάνοντας εἶδεν, ἀλλὰ μεταβαλλομένους
·
διόπερ
οὐδὲ ἐγκαλέσαι ἐχρῆν, ἀλλὰ
καὶ ἐπαινέσαι καὶ
ἀποδέξασθαι,
ἀλλ’οὐ
προσεῖχε τοῖς γινομένοις,
ἀλλὰ
τὰ ἀπόῤῥητα τῆς διανοίας αὐτῶν ἠπίστατο, τοῦτο τοῦ Θεοῦ ἐκκαλύψαντος.
Ἐπεὶ
οὖν μέγα ἐπὶ τοῖς προγόνοις
ἐφρόνουν
,
καὶ
τὴν ῥίζαν
τῆς ἀπονοίας
περικόπτει. Ἄλλωστε καὶ ἐγκωμίῳ τὴν ἐπιτίμησιν ἐκέρασεν· ὅταν γὰρ φαίνηται ἐκπληττόμενος, καὶ τὴν ἔμπροσθεν δείκνυσιν αὐτῶν πονηρίαν πολλὴν οὖσαν, καὶ τὴν νῦν μεταβολὴν θαυμαστὴν καὶ παράδοξον· διὰ μὲν οὖν τοῦ ὀνόματος τῆς ἐχίδνης, τὴν ἀρχαίαν αὐτῶν κατάστασιν δείκνυσι· διὰ δὲ τοῦ φεύγειν τὴν μέλλουσαν ὀργήν, τουτέστι τὴν γέενναν ἢ καὶ τὸν ὑπὸ Ῥωμαίων ὄλεθρον, τὸν καρπὸν τῆς μετανοίας ἡρμήνευσεν· ὡς ἂν εἰ ἔλεγε τίς ὑμῖν ἀξίοις οὖσι τοῦ σωθῆναι, ὁδὸν σωτηρίας ὑπέδειξε. Καλεῖ δὲ αὐτοὺς
γεννήματα ἐχιδνῶν,
οὐ τοὺς πατριάρχας ὑβρίζων οὐδὲ ἐκείνους καλῶν ἐχίδνας [...]».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 11 § 1 (Mt. 3, 7), PG 57, 193.26-35 : «Βαβαὶ τῆς μεγαλονοίας! Πῶς διαλέγεται πρὸς ἀνθρώπους αἱμάτων ἀεὶ διψῶντας προφητικῶν, καὶ ὄφεων οὐδὲν ἄμεινον διακειμένους· πῶς καὶ αὐτοὺς, καὶ τοὺς γεγεννηκότας μετὰ πολλῆς διαβάλλει τῆς παῤῥησίας. Ναὶ, φησίν· ἀλλ’ ἡ μὲν παῤῥησία πολλή· τὸ δὲ ζητούμενον, εἰ λόγον ἔχει τινὰ ἡ παῤῥησία αὕτη. Οὐδὲ γὰρ ἁμαρτάνοντας εἶδεν, ἀλλὰ μεταβαλλομένους· διόπερ οὐδὲ ἐγκαλέσαι ἐχρῆν, ἀλλὰ καὶ ἐπαινέσαι καὶ ἀποδέξασθαι, ὅτι πόλιν ἀφέντες καὶ οἰκίας ἔδραμον ἀκουσόμενοι τοῦ κηρύγματος. Τί οὖν ἂν εἴποιμεν ; Ὅτι οὐ τοῖς παροῦσιν, οὐδὲ τοῖς γινομένοις προσεῖχεν, ἀλλὰ τὰ ἀπόῤῥητα τῆς διανοίας αὐτῶν ἠπίστατο, τοῦ Θεοῦ τοῦτο ἐκκαλύψαντος. Ἐπεὶ οὖν μέγα ἐφρόνουν ἐπὶ τοῖς προγόνοις, καὶ τοῦτο αἴτιον αὐτοῖς τῆς ἀπωλείας ἐγίνετο, καὶ εἰς ῥᾳθυμίαν ἐνέβαλλε, τὴν ῥίζαν τῆς ἀπονοίας περικόπτει. [...] βʹ. Καλῶς δὲ αὐτοὺς καὶ γεννήματα ἐχιδνῶν ἐκάλεσε. [...] Ποιήσατε γὰρ, φησὶ, καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. Οὐ γὰρ ἀρκεῖ τὸ φυγεῖν τὴν πονηρίαν, ἀλλὰ καὶ ἀρετὴν δεῖ πολλὴν ἐπιδείξασθαι. [...] Ὅρα δὲ πῶς μετὰ τῆς εἰς τὸν πατριάρχην τιμῆς τὴν ὑπὲρ τούτων ποιεῖται διόρθωσιν. Εἰπὼν γὰρ, Μὴ δόξητε λέγειν, ὅτι πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβραὰμ, οὐκ εἶπεν, Οὐδὲν γὰρ ὑμᾶς ὁ πατριάρχης ὠφελῆσαι δυνήσεται·[...]».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 11, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 34va-vb ; Firenze, BML, Plut. 14.d.4, f. 40va : «Pape de magna mente qualiter loquitur ad homines sanguinem semper sitientes propheticum et serpentibus nullo melius dispositos. Qualiter et ipsis et genitoribus cum multa detrahit confidentia. Utique ait : Sed confidentia quidem multa est. Quid autem queritur ? Est, si rationem habet aliquam [aliqua Fi], confidentia hec [hicFi]. Neque enim peccantes videbat sed transmutatos, ideoque [34vb] neque incusare oportebat sed laudare et placere quoniam civitates relinquentes et domos currebant ut audierent predicationem. Quid igitur dicemus ? Quoniam non presentibus neque his que fiebant intendedat sed ineffabilia cordis eorum noverat, Deo hoc revelante. Quoniam igitur magna sapiebant in progenitoribus et hec causa perditionis eis facta est et in desidiam immisit, radicem presumptionis incidit. [...] [35ra6] Bene autem eos et genimina viperarum vocavit. [reliqua ut supra (1)] Non enim sufficit fugere maliciam. [...] Hec autem dixit non prohibens eos dicere ex illis se esse sanctis sed prohibens non in hoc confidere virtutique secundum animam est non insistentes et ea que in mente erant in medium proferens et futura predicens. [...] Vides autem qualiter cum honore patriarche horum facit directionem ? Dicens enim ne videamini dicere quoniam patrem habemus Abraham, non dixit : Nihil enim vobis patriarcha prodesse poterit [...]» . [MM2023] [VS2023 rev.]
¶Nota : Permulcere est pris au sens de flatter, traiter égards, ce qui est bien le sens de ἀποδέξασθαι. [MM2024]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 11 § 1 (Mt. 3, 7), PG 57, 193.26-35 : «Βαβαὶ τῆς μεγαλονοίας! Πῶς διαλέγεται πρὸς ἀνθρώπους αἱμάτων ἀεὶ διψῶντας προφητικῶν, καὶ ὄφεων οὐδὲν ἄμεινον διακειμένους· πῶς καὶ αὐτοὺς, καὶ τοὺς γεγεννηκότας μετὰ πολλῆς διαβάλλει τῆς παῤῥησίας. Ναὶ, φησίν· ἀλλ’ ἡ μὲν παῤῥησία πολλή· τὸ δὲ ζητούμενον, εἰ λόγον ἔχει τινὰ ἡ παῤῥησία αὕτη. Οὐδὲ γὰρ ἁμαρτάνοντας εἶδεν, ἀλλὰ μεταβαλλομένους· διόπερ οὐδὲ ἐγκαλέσαι ἐχρῆν, ἀλλὰ καὶ ἐπαινέσαι καὶ ἀποδέξασθαι, ὅτι πόλιν ἀφέντες καὶ οἰκίας ἔδραμον ἀκουσόμενοι τοῦ κηρύγματος. Τί οὖν ἂν εἴποιμεν ; Ὅτι οὐ τοῖς παροῦσιν, οὐδὲ τοῖς γινομένοις προσεῖχεν, ἀλλὰ τὰ ἀπόῤῥητα τῆς διανοίας αὐτῶν ἠπίστατο, τοῦ Θεοῦ τοῦτο ἐκκαλύψαντος. Ἐπεὶ οὖν μέγα ἐφρόνουν ἐπὶ τοῖς προγόνοις, καὶ τοῦτο αἴτιον αὐτοῖς τῆς ἀπωλείας ἐγίνετο, καὶ εἰς ῥᾳθυμίαν ἐνέβαλλε, τὴν ῥίζαν τῆς ἀπονοίας περικόπτει. [...] βʹ. Καλῶς δὲ αὐτοὺς καὶ γεννήματα ἐχιδνῶν ἐκάλεσε. [...] Ποιήσατε γὰρ, φησὶ, καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. Οὐ γὰρ ἀρκεῖ τὸ φυγεῖν τὴν πονηρίαν, ἀλλὰ καὶ ἀρετὴν δεῖ πολλὴν ἐπιδείξασθαι. [...] Ὅρα δὲ πῶς μετὰ τῆς εἰς τὸν πατριάρχην τιμῆς τὴν ὑπὲρ τούτων ποιεῖται διόρθωσιν. Εἰπὼν γὰρ, Μὴ δόξητε λέγειν, ὅτι πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβραὰμ, οὐκ εἶπεν, Οὐδὲν γὰρ ὑμᾶς ὁ πατριάρχης ὠφελῆσαι δυνήσεται·[...]».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 11, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 34va-vb ; Firenze, BML, Plut. 14.d.4, f. 40va : «Pape de magna mente qualiter loquitur ad homines sanguinem semper sitientes propheticum et serpentibus nullo melius dispositos. Qualiter et ipsis et genitoribus cum multa detrahit confidentia. Utique ait : Sed confidentia quidem multa est. Quid autem queritur ? Est, si rationem habet aliquam [aliqua Fi], confidentia hec [hicFi]. Neque enim peccantes videbat sed transmutatos, ideoque [34vb] neque incusare oportebat sed laudare et placere quoniam civitates relinquentes et domos currebant ut audierent predicationem. Quid igitur dicemus ? Quoniam non presentibus neque his que fiebant intendedat sed ineffabilia cordis eorum noverat, Deo hoc revelante. Quoniam igitur magna sapiebant in progenitoribus et hec causa perditionis eis facta est et in desidiam immisit, radicem presumptionis incidit. [...] [35ra6] Bene autem eos et genimina viperarum vocavit. [reliqua ut supra (1)] Non enim sufficit fugere maliciam. [...] Hec autem dixit non prohibens eos dicere ex illis se esse sanctis sed prohibens non in hoc confidere virtutique secundum animam est non insistentes et ea que in mente erant in medium proferens et futura predicens. [...] Vides autem qualiter cum honore patriarche horum facit directionem ? Dicens enim ne videamini dicere quoniam patrem habemus Abraham, non dixit : Nihil enim vobis patriarcha prodesse poterit [...]» . [MM2023] [VS2023 rev.]
¶Nota : Permulcere est pris au sens de flatter, traiter égards, ce qui est bien le sens de ἀποδέξασθαι. [MM2024]
AO
¶Codd. :
Bar484
La88
Li448
Mt366
Ed1470
Ed1475C
Ed1482
Ed1486
Ed1569
Ed1571
Ed1637
Ed1657
Ed1746
Ed1953
{MM2023}
93 Origenes] Chrysostomus In Matthaeum
Ed1657 Ed1746 Ed1953
94 Ferunt] Fuerunt
Ed1475C
95 marem] matrem
Ed1953
96 semen codd. Ed1470 Ed1475C Ed1482 Ed1486
Ed1953
] foetus Ed1569 Ed1571 Ed1618 Ed1637 Ed1657
97 perempti codd. Ed1571 Ed1637 Ed1657] parentis Ed1470 Ed1475C Ed1482 Ed1486 Ed1569 Ed1746
Ed1953
98 Itaque codd. Ed1475C Ed1571 Ed1657
Ed1953
] Ita Ed1470 Ed1482
99 viperea codd. Ed1746
Ed1953
] vipera Ed1470 Ed1475C Ed1482 Ed1486 Ed1569 Ed1571 Ed1618 Ed1637 Ed1657
100 queritur si novit] queritur si invenit Ed1470 Ed1475C, si invenit Ed1482 Ed1486 Ed1618 Ed1569 Ed1571 Ed1637, si non invenit Ed1657 Ed1746
Ed1953
101 eis La88
Ed1953
] eos Li448
102 iactabant codd. Ed1470 Ed1475C Ed1571 Ed1657 Ed1746
Ed1953
] iactabat Ed1482
103 descindens] scindens Ed1470 Ed1475C Ed1482 Ed1486 Ed1618 Ed1569 Ed1571 Ed1637 Ed1657 Ed1746
Ed1953
marg.|
{CLC3d3.5}
GREGORIUS.
104* − [c]
Sed quia per hoc quod bonis invident eosque persequuntur, patrum suorum carnalium vias sequentes, quasi venenati filii de veneficis parentibus nati sunt. [a] Quia vero supradicta sententia intendit quod in105* extremo Christus examine ab omni carne videbitur, [b] recte subditur :
104 Gregorius] + in Evangelia
Ed1953
105 in] om. Ed1470
Ed1953
Quis ostendit vobis fugere a ventura ira ?
marg.|
Ventura ira est animadversio ultionis extreme. AP
ax
ax
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 7, CCSL 141, p. 159.132-143 : «[a]
Nam
quia hoc ista
sententia intendit, quod in extremo examine ab omni carne uidebitur, recte subiungitur : Dicebat autem ad turbas quae exiebant ut baptizarentur ab eo : Genimina uiperarum, [b]
quis ostendit uobis fugere a uentura ira? Ventura enim ira est animaduersio ultionis extremae, quam tunc fugere peccator non ualet, qui nunc ad lamenta paenitentiae non recurrit. Et notandum quod malae soboles malorum parentum actiones imitantes, genimina uiperarum uocantur, [c]
quia per hoc quod bonis inuident eos que persequuntur, quod quibusdam mala retribuunt, quod laesiones proximis exquirunt, quoniam in his omnibus priorum
suorum carnalium uias
sequuntur, quasi uenenati filii de
uenenatis
parentibus nati sunt». [FG2013]*
marg.|
{CLC3d3.6}
AMBROSIUS. − Ostenditur autem his Dei miseratione infusa prudentia, ut gerant suorum penitentiam delictorum, futuri terrorem iudicii provida devotione metuentes aut fortasse, iuxta quod scriptum estay : « Estote prudentes sicut serpentes », ostenduntur habere prudentiam naturalem, qui profutura videant et sponte deposcant sed adhuc noxia non relinquant.AQ
az
ay Mt 10, 16
az
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 74, CCSL 14, p. 62.956-967 : «Argui quidem uidetur malitia Iudaeorum, eo quod uarii noxiae mentis ueneno serpentinos lapsus et terrena cubilia, non diuinae aliquod mysterium cognitionis operentur, sed tamen cum dicitur : quis ostendit uobis fugere a uentura ira? Ostenditur his Dei miseratione infusa prudentia, ut gerant suorum paenitentiam delictorum futuri terrorem iudicii prouida deuotione metuentes. Ad generationem ergo, non ad successionem referenda est conparatio uiperarum. Aut fortasse iuxta quod scriptum est : estote prudentes sicut serpentes, ostenduntur habere prudentiam naturalem, qui profutura uideant et sponte deposcant, sed adhuc noxia non relinquant». [FG2013]
marg.|
{CLC3d3.7}
GREGORIUS. In homiliario.
106* − Quia vero tunc fugere ab ira peccatorum non valet qui nunc ad lamenta penitentie non recurrit, subditur : AR
ba
ba
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § : 7, p. 159.136-138 : «Ventura enim ira est animaduersio ultionis extremae, quam tunc fugere
peccator
non ualet, qui nunc ad lamenta paenitentiae non recurrit. Et notandum quod malae soboles malorum parentum actiones imitantes, genimina uiperarum uocantur, quia per hoc quod bonis inuident eos que persequuntur, quod quibusdam mala retribuunt, quod laesiones proximis exquirunt, quoniam in his omnibus priorum suorum carnalium uias sequuntur, quasi uenenati filii de uenenatis parentibus nati sunt». [FG2013]*
106 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,8
[1a] Facite ergo dignos fructus107* penitentie108.
107 dignos fructus]
inv
.
Ed1953
108 penitentie] om. La88* (al. m. compl. marg.)
marg.|
{CLC3d3.8}
CHRYSOSTOMUS. – [3] Non enim satis est penitentibus peccata dimittere sed opus est eis109*
fructus
ferre, [1d]
secundum illud
bb : « Declina a malo et fac bonum », [1c] sicut non sufficit ad sanationem sagittam evellere sed oportet ulceri medicamentum apponere. [2] Νon autem dicit fructum sed
fructus
, copiam designans.AS
bc
bb Ps. 33, 15.
bc
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 591: Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f.
51v23-30
: «Χρυσοστόμου Κατὰ Ματθαῖον. [1a]
Μετάνοιαν δὲ λέγω, οὐ
[+τὸ Chrys.]
τῶν προτέρων ἀποστῆναι κακῶν μόνον, ἀλλὰ καὶ τὸ μείζονα ἐπιδείξασθαι καλά.
Ποιήσατε γάρ,
φησὶ,
καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας.
[2]
Οὐ καρπὸν εἶπεν ἀλλὰ καρπούς, τὸ τὸ πλῆθος ἐμφαίνων·
[1b]
ποιήσομεν δέ, ἄν τὰ ἐναντία πράττωμεν·
[3]
τοῖς
γὰρ
μετανοοῦσιν οὐκ ἀρκεῖ
πρὸς σωτηρίαν
ἡ ἀναχώρησις μόνη
τῶν ἁμαρτημάτων, χρεία δὲ αὐτοῖς
καὶ
καρπῶν
ἀξίων τῆς μετανοίας·
[1c]
ὥσπερ οὐδὲ ωσπερ
οὐ δὲ εἰς ὑγείαν τὸ βέλος ἐξελεῖν
μόνον,
ἀλλὰ καὶ τῷ τραύματι φάρμακον [φάρμακα Chrys.] ἐπιθεῖναι.
// [1d]
Ἔκκλινον γὰρ, φησὶν, ἀπὸ κακοῦ, καὶ ποίησον ἀγαθόν».
[1] <cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 6 (Mt. 3, 8), PG 57, 190.54-191.11 : «Μετάνοιαν δὲ λέγω, οὐ τὸ τῶν προτέρων ἀποστῆναι κακῶν μόνον, ἀλλὰ καὶ τὸ μείζονα ἐπιδείξασθαι καλά. [1a] Ποιήσατε γὰρ, φησὶ, καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. [1b] Πῶς δὲ ποιήσομεν; Ἂν τὰ ἐναντία πράττωμεν· οἷόν τι λέγω·ἥρπασας τὰ ἀλλότρια; Δὸς καὶ τὰ σὰ λοιπόν. Πολὺν ἐπόρνευσας χρόνον; Ἀπόσχου καὶ τῆς γυναικὸς τῆς σῆς ὡρισμένας ἡμέρας· ἐγκράτειαν ἄσκησον. Ὕβρισας καὶ ἐτύπτησας παριόντας; Εὐλόγει λοιπὸν τοὺς ὑβρίζοντας, καὶ εὐεργέτει τοὺς πλήττοντας. [1c] Οὐ γὰρ ἀρκεῖ εἰς ὑγείαν ἡμῖν τὸ βέλος ἐξελεῖν μόνον, ἀλλὰ καὶ τῷ τραύματι φάρμακα ἐπιθεῖναι. Ἐτρύφησας καὶ ἐμεθύσθης τὸν ἔμπροσθεν χρόνον; Νήστευε καὶ ὑδροποσίᾳ πρόσεχε, ἵνα τὴν ἐκεῖθεν ἐγγενομένην λύμην ἀνέλῃς. Εἶδες ἀκολάστοις ὀφθαλμοῖς κάλλος ἀλλότριον; Μηδὲ ὅλως ἴδῃς γυναῖκα λοιπὸν, ἵν’ ἐπὶ πλείονι καταστῇς ἀσφαλείᾳ. [1d] Ἔκκλινον γάρ, φησίν, ἀπὸ κακοῦ, καὶ ποίησον ἀγαθόν·[...]». [VS2023 rev.] *
<ex quo>[1] Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 33vb ; Firenze, BML, Plut. 14.d.4, f. 39va ) : «Penitentiam autem dico non a prioribus desistere solum malis sed et maiora demonstrare bona. [a] Facite enim ait fructus dignos penitentia. [b] Qualiter autem faciemus ? Si contraria operabimur, quale quid dico ? Rapuisti aliena ? Da et que tua sunt ergo, multo adulterasti tempore ? Abstine et a muliere tua, determinatis diebus, continentiam erudi. Convitiatus es et percussisti transeuntues, benedic ex reliquo conviciantes et benefac tibi plagam inferentibus. [c] Non enim sufficit ad sanitatem nobis sagittam extrahere solum sed et vulneri farmaca superapponere. Lascivisti et ebrius factus es anteriori tempore ieiuna et potui aquae intende ut iacturam que inde facta est destruas. Vidisti incontinentibus oculis pulcritudinem alienam neque universaliter videas mulierem ex reliquo ut in ampliora constituaris stabilitate. [d] Declina enim ait a malo et fac bonum [...]» .
[2] Chrysostomus, In epistulam ad Hebraeos (homiliae 1-34), PG 63, 209.25-26 : «Ὕστερον δὲ καρποὺς εἰρηνικοὺς τοῖς δι’ αὐτῆς γεγυμνασμένοις ἀποδίδωσι δικαιοσύνης. Οὐ καρπὸν, ἀλλὰ καρποὺς εἶπε, τὸ πλῆθος ἐμφαίνων πολύ».
[3] Basilius Caesariensis, Regulae morales, PG 31, 701.37-39 : « Ὅτι τοῖς μετανοοῦσιν οὐκ ἀρκεῖ πρὸς σωτηρίαν ἡ ἀναχώρησις μόνη τῶν ἁμαρτημάτων, χρεία δὲ αὐτοῖς καὶ καρπῶν ἀξίων τῆς μετανοίας ».
¶Nota 1 : La proposition principale de la sentence thomasienne [3] est en réalité un emprunt par Nicétas aux Règles morales de Basile qui répète et confirme en des termes proches le segment [1b]. Ce phénomène de doublon hétérogène n’est pas isolé chez Nicétas : il est probablement accidentel, induit par la façon dont le caténiste avait classé sa documentation préparatoire.
¶Nota 2 : Le traducteur travaille à partir de Burgundio de Pise auquel il emprunte la locution non sufficit (ἀρκεῖ) [1c] omise par la chaîne grecque. [MM2023]
[1] <cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 6 (Mt. 3, 8), PG 57, 190.54-191.11 : «Μετάνοιαν δὲ λέγω, οὐ τὸ τῶν προτέρων ἀποστῆναι κακῶν μόνον, ἀλλὰ καὶ τὸ μείζονα ἐπιδείξασθαι καλά. [1a] Ποιήσατε γὰρ, φησὶ, καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. [1b] Πῶς δὲ ποιήσομεν; Ἂν τὰ ἐναντία πράττωμεν· οἷόν τι λέγω·ἥρπασας τὰ ἀλλότρια; Δὸς καὶ τὰ σὰ λοιπόν. Πολὺν ἐπόρνευσας χρόνον; Ἀπόσχου καὶ τῆς γυναικὸς τῆς σῆς ὡρισμένας ἡμέρας· ἐγκράτειαν ἄσκησον. Ὕβρισας καὶ ἐτύπτησας παριόντας; Εὐλόγει λοιπὸν τοὺς ὑβρίζοντας, καὶ εὐεργέτει τοὺς πλήττοντας. [1c] Οὐ γὰρ ἀρκεῖ εἰς ὑγείαν ἡμῖν τὸ βέλος ἐξελεῖν μόνον, ἀλλὰ καὶ τῷ τραύματι φάρμακα ἐπιθεῖναι. Ἐτρύφησας καὶ ἐμεθύσθης τὸν ἔμπροσθεν χρόνον; Νήστευε καὶ ὑδροποσίᾳ πρόσεχε, ἵνα τὴν ἐκεῖθεν ἐγγενομένην λύμην ἀνέλῃς. Εἶδες ἀκολάστοις ὀφθαλμοῖς κάλλος ἀλλότριον; Μηδὲ ὅλως ἴδῃς γυναῖκα λοιπὸν, ἵν’ ἐπὶ πλείονι καταστῇς ἀσφαλείᾳ. [1d] Ἔκκλινον γάρ, φησίν, ἀπὸ κακοῦ, καὶ ποίησον ἀγαθόν·[...]». [VS2023 rev.] *
<ex quo>[1] Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 33vb ; Firenze, BML, Plut. 14.d.4, f. 39va ) : «Penitentiam autem dico non a prioribus desistere solum malis sed et maiora demonstrare bona. [a] Facite enim ait fructus dignos penitentia. [b] Qualiter autem faciemus ? Si contraria operabimur, quale quid dico ? Rapuisti aliena ? Da et que tua sunt ergo, multo adulterasti tempore ? Abstine et a muliere tua, determinatis diebus, continentiam erudi. Convitiatus es et percussisti transeuntues, benedic ex reliquo conviciantes et benefac tibi plagam inferentibus. [c] Non enim sufficit ad sanitatem nobis sagittam extrahere solum sed et vulneri farmaca superapponere. Lascivisti et ebrius factus es anteriori tempore ieiuna et potui aquae intende ut iacturam que inde facta est destruas. Vidisti incontinentibus oculis pulcritudinem alienam neque universaliter videas mulierem ex reliquo ut in ampliora constituaris stabilitate. [d] Declina enim ait a malo et fac bonum [...]» .
[2] Chrysostomus, In epistulam ad Hebraeos (homiliae 1-34), PG 63, 209.25-26 : «Ὕστερον δὲ καρποὺς εἰρηνικοὺς τοῖς δι’ αὐτῆς γεγυμνασμένοις ἀποδίδωσι δικαιοσύνης. Οὐ καρπὸν, ἀλλὰ καρποὺς εἶπε, τὸ πλῆθος ἐμφαίνων πολύ».
[3] Basilius Caesariensis, Regulae morales, PG 31, 701.37-39 : « Ὅτι τοῖς μετανοοῦσιν οὐκ ἀρκεῖ πρὸς σωτηρίαν ἡ ἀναχώρησις μόνη τῶν ἁμαρτημάτων, χρεία δὲ αὐτοῖς καὶ καρπῶν ἀξίων τῆς μετανοίας ».
¶Nota 1 : La proposition principale de la sentence thomasienne [3] est en réalité un emprunt par Nicétas aux Règles morales de Basile qui répète et confirme en des termes proches le segment [1b]. Ce phénomène de doublon hétérogène n’est pas isolé chez Nicétas : il est probablement accidentel, induit par la façon dont le caténiste avait classé sa documentation préparatoire.
¶Nota 2 : Le traducteur travaille à partir de Burgundio de Pise auquel il emprunte la locution non sufficit (ἀρκεῖ) [1c] omise par la chaîne grecque. [MM2023]
109 eis] eius Ed1470
Ed1953
marg.|
{CLC3d3.9}
GREGORIUS. In homiliario.
110* − Nec solum
fructus penitentie
, sed
dignos penitentie
admonet esse faciendos. Quisquis enim illicita nulla commisit, huic conceditur ut licitis utatur. At si quis in culpam lapsus est, tanto a se licita debet abscidere111*, quanto meminit illicita perpetrasse112*. Neque enim par fructus esse boni113 operis debet eius qui minus, et114 qui amplius deliquit aut eius qui in nullis et eius qui in quibusdam facinoribus cecidit. Per hoc ergo cuiuslibet conscientia convenitur, ut tanto maiora querat bonorum operum115* lucra per penitentiam, quanto graviora sibi intulit damna per culpam. AT
bd
bd
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 8, CCSL 141, p. 159.147-160.162 : «Sed quia iam peccauimus, quia usu malae consuetudinis inuoluti sumus, dicat quid nobis faciendum sit, ut fugere a uentura ira ualeamus. Sequitur : Facite ergo fructus dignos paenitentiae. In quibus uerbis notandum est quod amicus sponsi non
solum fructus paenitentiae, sed dignos paenitentiae admonet esse faciendos. Aliud namque est fructum facere, aliud dignum paenitentiae facere. Vt enim secundum dignos paenitentiae fructus loquamur, sciendum est quia quisquis illicita nulla commisit, huic iure conceditur ut licitis utatur ; sic que pietatis opera faciat, ut tamen, si noluerit, ea quae mundi sunt non relinquat. At si quis in fornicationis culpa, uel fortasse, quod est grauius, in adulterio lapsus est, tanto a se licita debet abscidere, quanto se meminit et illicita perpetrasse. Neque enim par fructus esse boni operis debet eius qui minus et eius qui amplius deliquit, aut eius qui in nullis et eius qui in quibusdam facinoribus cecidit. Per hoc ergo quod dicitur : Facite fructus dignos paenitentiae, uniuscuiusque
conscientia conuenitur, ut tanto maiora quaerat bonorum operum [om. T B S L p.c.] lucra per paenitentiam, quanto grauiora sibi intulit damna per culpam». [FG2013]*
110 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
111 abscidere] abscindere
Ed1470 Ed1953
112 illicita perpetrasse] se perpetrasse illicita
Ed1470 Ed1953
113 boni] bonum Li448* (exp.)
114 et] + eius
Li448
115 operum]
om. Ed1953
marg.|
{CLC3d3.10}
MAXIMUS. − Penitentie etiam
116* fructus est impassibilitas anime, qua plenarie non fruimur dum interdum passionibus instigamur. Nondum enim fructus penitentie dignos peregimus. Peniteamus ergo veraciter ut, a passionibus expediti, peccatorum veniam consequamur.AU
be
be
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 8 (Krikones §590) = Vat. gr. 1611,
f. 51va14-22
: «Μαξίμου Ἀσκητικòς Λòγος. Καρπὸς μετανοίας ἐστὶν ἀπάθεια ψυχῆς
·
ἀπάθεια δέ, ἐξάλειψις ἁμαρτίας. Οὐδέπω
δὲ
ἔχομεν
τελείαν
ἀπάθειαν, ποτὲ μὲν ὀχλούμενοι ὑπὸ τῶν παθῶν
,
ποτὲ δὲ μὴ ὀχλούμενος· ἐφ ὅσαν γὰρ ὁ νοῦς ἡμῶν ὑπὸ ἁμαρτίας ὀχλεῖται. Οὔπω τῆς συγχωρήσεως αὐτῆς ἐτύχομεν
.
Οὐδέπω γὰρ"καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας" πεποιήκαμεν. Τῆς μὲν γὰρ προγονικῆς ἁμαρτίας διὰ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος ἐλευθερώθημεν, τῆς δὲ μετὰ τὸ βάπτισμα τολμηθείσης διὰ τῆς μετανοίας. Μετανοήσωμεν οὖν γνησίως, ἵνα τῶν παθῶν ἐλευθερούμενοι τῆς τῶν ἁμαρτιῶν ἀφέσεως τύχωμεν». [ADL2020] [MM2020]
<cuius fons> Maximus Confessor , Liber asceticus [CPG 7692], § 44-45, PG 90, 956A5-B2 : «Καρπὸς μετανοίας ἐστὶν ἀπάθεια ψυχῆς· ἀπάθεια δέ, ἐξάλειψις ἁμαρτίας. Οὔπω δὲ ἔχομεν τελείαν ἀπάθειαν, ποτὲ μὲν ὀχλούμενοι ὑπὸ τῶν παθῶν, ποτὲ δὲ μὴ ὀχλούμενοι. Οὐκ ἄρα τῆς τῶν ἁμαρτιῶν ἀφέσεως τελείως ἐτύχομεν. Τῆς μὲν γὰρ προγονικῆς ἁμαρτίας διὰ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος ἐλευθερώθημεν, τῆς δὲ μετὰ τὸ βάπτισμα τολμηθείσης διὰ τῆς μετανοίας ἐλευθερούμεθα. Μετανοήσωμεν οὖν γνησίως, ἵνα τῶν παθῶν ἐλευθερούμενοι τῆς τῶν ἁμαρτιῶν ἀφέσεως τύχωμεν».
<ex quo> Translatio vetus, in : Monte Cassino, cod. 324, p. 207, ed. Bibliotheca Casinensis, t. 5.2, p. 324b : «Nam fructus penitentie inpassibilitas anime, inpassibilitas vero de lesione peccati est. Nondum autem habemus perfectam inpassibilitatem. Aliquando quidem molestiam patientes de vitiis, aliquando autem non patientes. Nec utique peccatorum remissionem accepimus». [MM2019]*
<Non hab.> Maximus Taurinensis, Homiliae, PL 57 et ms. Paris, BnF, lat. 18095 ; PL Database ; LLT (2018). Maximus Confessor secundum interpretationem antiquam anonymam in cod. Vat. lat. 1889 servatam, Liber asceticus, CCSG 40, p. 177.910 [MM2018]
¶Nota La sentence de la Catena commence par les mêmes mots que la plus ancienne traduction latine de l’œuvre de Maxime, conservée dans un manuscrit du 11e siècle (non vidi). Thomas aurait pu y avoir accès au Mont-Cassin (cf. Bibliotheca Casinensis, t. 5.1, p. 119b). Cependant la Catena s’en écarte rapidement pour lui préférer une traduction à la fois plus exacte et plus littéraire. [MM2020]
<cuius fons> Maximus Confessor , Liber asceticus [CPG 7692], § 44-45, PG 90, 956A5-B2 : «Καρπὸς μετανοίας ἐστὶν ἀπάθεια ψυχῆς· ἀπάθεια δέ, ἐξάλειψις ἁμαρτίας. Οὔπω δὲ ἔχομεν τελείαν ἀπάθειαν, ποτὲ μὲν ὀχλούμενοι ὑπὸ τῶν παθῶν, ποτὲ δὲ μὴ ὀχλούμενοι. Οὐκ ἄρα τῆς τῶν ἁμαρτιῶν ἀφέσεως τελείως ἐτύχομεν. Τῆς μὲν γὰρ προγονικῆς ἁμαρτίας διὰ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος ἐλευθερώθημεν, τῆς δὲ μετὰ τὸ βάπτισμα τολμηθείσης διὰ τῆς μετανοίας ἐλευθερούμεθα. Μετανοήσωμεν οὖν γνησίως, ἵνα τῶν παθῶν ἐλευθερούμενοι τῆς τῶν ἁμαρτιῶν ἀφέσεως τύχωμεν».
<ex quo> Translatio vetus, in : Monte Cassino, cod. 324, p. 207, ed. Bibliotheca Casinensis, t. 5.2, p. 324b : «Nam fructus penitentie inpassibilitas anime, inpassibilitas vero de lesione peccati est. Nondum autem habemus perfectam inpassibilitatem. Aliquando quidem molestiam patientes de vitiis, aliquando autem non patientes. Nec utique peccatorum remissionem accepimus». [MM2019]*
<Non hab.> Maximus Taurinensis, Homiliae, PL 57 et ms. Paris, BnF, lat. 18095 ; PL Database ; LLT (2018). Maximus Confessor secundum interpretationem antiquam anonymam in cod. Vat. lat. 1889 servatam, Liber asceticus, CCSG 40, p. 177.910 [MM2018]
¶Nota La sentence de la Catena commence par les mêmes mots que la plus ancienne traduction latine de l’œuvre de Maxime, conservée dans un manuscrit du 11e siècle (non vidi). Thomas aurait pu y avoir accès au Mont-Cassin (cf. Bibliotheca Casinensis, t. 5.1, p. 119b). Cependant la Catena s’en écarte rapidement pour lui préférer une traduction à la fois plus exacte et plus littéraire. [MM2020]
116 etiam]
om. Ed1953
marg.|
{CLC3d3.11}
GREGORIUS. In homiliario.
117* − Sed Iudei de generis nobilitate gloriantes, idcirco se agnoscere peccatores nolebant, quia de Abrahe stirpe descenderant quibus recte dicitur :AV
117 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
Et ne ceperitis dicere : Patrem habemus Abraham.bf
bf
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 9, CCSL 141, p. 160.163-167 : «Sed Iudaei de generis nobilitate gloriantes, idcirco se agnoscere peccatores nolebant, quia de Abrahae stirpe descenderant. Quibus recte dicitur : Et ne coeperitis dicere : Patrem habemus Abraham. Dico enim uobis quia potens est Deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahae». [FG2013]*
marg.|
{CLC3d3.12}
CHRYSOSTOMUS. − [1] Non hoc indicans quod ab Abraham naturali origine non descenderant
118* sed quia nihil eis119* prodest ab Abraham descendisse nisi secundum virtutem cognationem observent. [2] Cognationis namque leges consuevit Scriptura vocare non eas que secundum naturam consistunt sed que derivantur a virtute vel vitio quibus namque se quisque conformem statuit, horum filius vel frater vocatur.AW
bg
bg
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 8 (Krikones § 601: Chrysostomus in Lazarum), Vat. gr. 1611, f.
52ra22-29
: «Χρυσοστόμου Εἰς τὸν Λάζαρον. [1] Διὰ τοῦτο καὶ ὁ Βαπτιστὴς τῇ τῶν ἠθῶν ταυτότητι τὴν οἰκειότητα ζωγραφῶν, φησὶ πρὸς Ἰουδαίους :
Μ
ὴ ἄρξησθε [δόξητε Chrys.
]
λέγειν, Πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβρα
ά
μ,
οὐ τοῦτο δεικνύων, ὅτι οὐκ
ἦσαν
ἐκ τοῦ Ἀβραὰμ κατὰ φύσιν, ἀλλ’ ὅτι οὐδὲν αὐτοὺς ὠφελεῖ τὸ
εἶναι
ἐκ τοῦ Ἀβραάμ, εἰ μὴ τὴν ἀπὸ
τρόπου [τῶν τρόπων Chrys.] συγγένειαν ἔχοιεν··// [...] [2]
Συγγενείας γὰρ νόμους, οὐ τοὺς ἀπὸ τῆς φύσεως, ἀλλὰ τοὺς
ἐξ [ἀπὸ τῆς Chrys.] ἀρετῆς
ἢ [καὶ τῆς Chrys.] κακίας
οἶδεν
ἡ Γραφὴ καλεῖν· καὶ ὧν ἄν τις ὁμότροπος γένηται,
τούτων ἀδελφὸς ἢ υἱὸς ὀνομάζεται*».
*τούτων ... ὀνομάζεται] τοῦτον καὶ υἱὸν καὶ ἀδελφὸν Chrys.
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 11 § 2 (Mt. 3, 7), PG 57, 466 .
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 44 , Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 149ra : « Sed et precursor dicens genimina viperarum ne estimetis {vel videamini} dicere patrem habemus Abraham, non hoc ostendit quoniam non erant ex Abraham secundum naturam sed quoniam nichil eis prodest esse ex Abraham nisi cognationem que est amoribus habuerint ».
<cuius fons> [1] Chrysostomus , In Mt., hom. 44 (45) § 2 (Mt. 12, 46-49), PG 57, 466.16-19 : « Καὶ ὁ πρόδρομος δὲ λέγων, Γεννήματα ἐχιδνῶν, μὴ δόξητε λέγειν, Πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβραὰμ, οὐ τοῦτο δείκνυσιν, ὅτι οὐκ ἦσαν ἐκ τοῦ Ἀβραὰμ κατὰ φύσιν, ἀλλ’ ὅτι οὐδὲν αὐτοὺς ὠφελεῖ τὸ εἶναι ἐκ τοῦ Ἀβραὰμ, εἰ μὴ τὴν ἀπὸ τῶν τρόπων συγγένειαν ἔχοιεν ·». [2] Chrysostomus, De Lazaro homiliae 7, hom. 2 § 1, PG 48, 983.21-26 : «Ποιήσατε οὖν καρπὸν ἄξιον τῆς μετανοίας, καὶ μὴ δόξητε λέγειν, Πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβραάμ. Συγγενείας γὰρ νόμους, οὐ τοὺς ἀπὸ τῆς φύσεως, ἀλλὰ τοὺς ἀπὸ τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς κακίας οἶδεν ἡ Γραφὴ καλεῖν· καὶ ὧν ἄν τις ὁμότροπος γένηται, τοῦτον καὶ υἱὸν καὶ ἀδελφὸν εἶναί φησιν ἡ Γραφή ». [MM2023] [VS2023 rev.]*
¶Nota : Dans le segment 2, la restitution fidèle du raisonnement de Chrysostome se fait au détriment des équivalences lexicales strictes. Les verbes, en particulier, sont traduits avec plus de liberté qu’à l’ordinaire. [MM2024
*τούτων ... ὀνομάζεται] τοῦτον καὶ υἱὸν καὶ ἀδελφὸν Chrys.
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 11 § 2 (Mt. 3, 7), PG 57, 466 .
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 44 , Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 149ra : « Sed et precursor dicens genimina viperarum ne estimetis {vel videamini} dicere patrem habemus Abraham, non hoc ostendit quoniam non erant ex Abraham secundum naturam sed quoniam nichil eis prodest esse ex Abraham nisi cognationem que est amoribus habuerint ».
<cuius fons> [1] Chrysostomus , In Mt., hom. 44 (45) § 2 (Mt. 12, 46-49), PG 57, 466.16-19 : « Καὶ ὁ πρόδρομος δὲ λέγων, Γεννήματα ἐχιδνῶν, μὴ δόξητε λέγειν, Πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβραὰμ, οὐ τοῦτο δείκνυσιν, ὅτι οὐκ ἦσαν ἐκ τοῦ Ἀβραὰμ κατὰ φύσιν, ἀλλ’ ὅτι οὐδὲν αὐτοὺς ὠφελεῖ τὸ εἶναι ἐκ τοῦ Ἀβραὰμ, εἰ μὴ τὴν ἀπὸ τῶν τρόπων συγγένειαν ἔχοιεν ·». [2] Chrysostomus, De Lazaro homiliae 7, hom. 2 § 1, PG 48, 983.21-26 : «Ποιήσατε οὖν καρπὸν ἄξιον τῆς μετανοίας, καὶ μὴ δόξητε λέγειν, Πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβραάμ. Συγγενείας γὰρ νόμους, οὐ τοὺς ἀπὸ τῆς φύσεως, ἀλλὰ τοὺς ἀπὸ τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς κακίας οἶδεν ἡ Γραφὴ καλεῖν· καὶ ὧν ἄν τις ὁμότροπος γένηται, τοῦτον καὶ υἱὸν καὶ ἀδελφὸν εἶναί φησιν ἡ Γραφή ». [MM2023] [VS2023 rev.]*
¶Nota : Dans le segment 2, la restitution fidèle du raisonnement de Chrysostome se fait au détriment des équivalences lexicales strictes. Les verbes, en particulier, sont traduits avec plus de liberté qu’à l’ordinaire. [MM2024
118 descenderant
codd. Ed1470
] descenderent
Ed1953
119 eis] om. Ed1470
Ed1953
marg.|
{CLC3d3.13}
CYRILLUS. − [a] Quid enim confert carnalis generositas, nisi consimilibus studiis fulciatur? [b] Vanum est igitur extolli de bonis predecessoribus et deficere ab eorum virtutibus.AX
bh
bh
¶Fons : Cf.
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 8 (Krikones §596).
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Commentarii in Lc. , PG 72, 516, [a] 29-31, [b] 34-36 : «[a] Τί γὰρ ἡ σαρκὸς εὐγένεια τοὺς ἔχοντας ὠϕελεῖ, εἰ μὴ διὰ τῶν ὁμοίων ἔρχοιντο σπουδασμάτων, καὶ τῆς τῶν τεκόντων ἀρετῆς κατόπιν ;"Εἰ γὰρ τέκνα τοῦ ’Αβραὰμ ἦτε, ϕησὶ πρὸς αὐτοὺς ὁ Σωτὴρ, τὰ ἔργα τοῦ ’Αβραὰμ ἐποιεῖτε ἄν.” Τὴν ἐν ἤθει καὶ τρόποις συγγένειαν ζητεῖ ὁ Θεός. [b] Μάταιον οὖν τὸ προγόνοις ἐπαυχεῖν ἁγίοις καὶ ἀγαθοῖς, ἀπολιμπάνεσθαι δὲ μακρὰν τῆς ἐκείνων ἀρετῆς». [MOB2015]
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Commentarii in Lc. , PG 72, 516, [a] 29-31, [b] 34-36 : «[a] Τί γὰρ ἡ σαρκὸς εὐγένεια τοὺς ἔχοντας ὠϕελεῖ, εἰ μὴ διὰ τῶν ὁμοίων ἔρχοιντο σπουδασμάτων, καὶ τῆς τῶν τεκόντων ἀρετῆς κατόπιν ;"Εἰ γὰρ τέκνα τοῦ ’Αβραὰμ ἦτε, ϕησὶ πρὸς αὐτοὺς ὁ Σωτὴρ, τὰ ἔργα τοῦ ’Αβραὰμ ἐποιεῖτε ἄν.” Τὴν ἐν ἤθει καὶ τρόποις συγγένειαν ζητεῖ ὁ Θεός. [b] Μάταιον οὖν τὸ προγόνοις ἐπαυχεῖν ἁγίοις καὶ ἀγαθοῖς, ἀπολιμπάνεσθαι δὲ μακρὰν τῆς ἐκείνων ἀρετῆς». [MOB2015]
marg.|
{
CLC3d3.14}
BASILIUS. − [1]
Neque enim equum velocem esse facit patris erga cursum strenuitas sed, veluti ceterorum animalium probitas consideratur in singulis, sic quoque120 laus propria viri discernitur quam presentium bonorum in se comprobat argumentum. [2]
Turpe namque est alienis ornari decoribus quem virtus propria non venustat. AY
bi
bi
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3:8 (Krikones § 599 : Basilius), Vat. gr. 1611, f.
52ra13-18
: « Βασιλείου.
[1=b]
Οὔτε γὰρ ἵππον ταχὺν ποιεῖ ἡ τοῦ πατρὸς περὶ τὸν δρόμον εὐμοιρία,
οὔτε κυνὸς ἐγκώμιον τὸ ἐκ ταχυτάτων φῦναι·
ἀλλ´ ὥσπερ τῶν ἄλλων ζώων ἡ ἀρετὴ ἐν
ἑαυτῷ
θεωρεῖται ἑκάστῳ, οὕτω καὶ ἀνδρὸς ἴδιος ἔπαινος,
ὁ
ἐκ τῶν
ὑπαρχόντων
αὐτῷ
κατορθωμάτων
μαρτυρούμενος.
// [2=a]
Αἰσχρὸν δὲ ἀλλοτρίοις κόσμοις κοσμεῖσθαι τῇ οἰκείᾳ ἀρετῇ
μὴ
διαφαίνοντα ».
<cuius fons> [1] = Basilius Caesariensis, Sermo 1. de virtute et de vitio, in : Sermones de moribus a Symeone Metaphrasta collecti [CPG 2908], PG 32, 1129C14-D5 (43-48) , [2] = 1132A7-8 : « [...] Αἰσχρὸν δὲ, ἀλλοτρίοις κόσμοις κοσμεῖσθαιτὸν τῇ οἰκείᾳ ἀρετῇ διαφαίνοντα ».
<potius quam>
Basilius Caesariensis, In Mamantem martyrem [CPG 2868], PG 31, 592A4-13 : « [a=2] Αἰσχρὸν γὰρ ἀλλοτρίοις κόσμοις κοσμεῖσθαι τὸν τῇ οἰκείᾳ ἀρετῇ διαφανῆ. Συνηθείας γὰρ νόμοις τὰ τοιαῦτα ἐν τοῖς ἐγκωμίοις παραλαμβάνουσιν. Ἐπεὶ ὅ γε τῆς ἀληθείας ἴδια ἑκάστου ἀπαιτεῖ τὰ ἐγκώμια. [b=1] [ut supra laud.]». [VS2024] [MM2024 rev. et ed.]
¶Nota: Nicétas ne suit pas la tradition directe de l’homélie de Basile. Il lui préfère la version des sermons compilés par Symon Métaphraste (†987) avec lequel il inverse l’ordre des deux segments empruntés à Basile, écrit δὲ au lieu de γὰρ et διαφαίνοντα au lieu de διαφανῆ. Nicétas ajoute en outre une négation avant διαφαίνοντα qui ne figure dans aucune des deux versions éditées de Basile. La Catena comprend donc avec Nicétas : “Il est honteux de décorer avec les parures d’autrui celui que sa propre vertu ne met pas en beauté” alors que Basile avait écrit : “Il est honteux de décorer avec les parures d’autrui celui qui brille par sa propre vertu”. Le traducteur aura estimé que mettre en beauté (venusto) est synonyme de mettre en lumière ou de faire briller qui est le sens de διαφαίνω. [MM2024]
<cuius fons> [1] = Basilius Caesariensis, Sermo 1. de virtute et de vitio, in : Sermones de moribus a Symeone Metaphrasta collecti [CPG 2908], PG 32, 1129C14-D5 (43-48) , [2] = 1132A7-8 : « [...] Αἰσχρὸν δὲ, ἀλλοτρίοις κόσμοις κοσμεῖσθαιτὸν τῇ οἰκείᾳ ἀρετῇ διαφαίνοντα ».
<potius quam>
Basilius Caesariensis, In Mamantem martyrem [CPG 2868], PG 31, 592A4-13 : « [a=2] Αἰσχρὸν γὰρ ἀλλοτρίοις κόσμοις κοσμεῖσθαι τὸν τῇ οἰκείᾳ ἀρετῇ διαφανῆ. Συνηθείας γὰρ νόμοις τὰ τοιαῦτα ἐν τοῖς ἐγκωμίοις παραλαμβάνουσιν. Ἐπεὶ ὅ γε τῆς ἀληθείας ἴδια ἑκάστου ἀπαιτεῖ τὰ ἐγκώμια. [b=1] [ut supra laud.]». [VS2024] [MM2024 rev. et ed.]
¶Nota: Nicétas ne suit pas la tradition directe de l’homélie de Basile. Il lui préfère la version des sermons compilés par Symon Métaphraste (†987) avec lequel il inverse l’ordre des deux segments empruntés à Basile, écrit δὲ au lieu de γὰρ et διαφαίνοντα au lieu de διαφανῆ. Nicétas ajoute en outre une négation avant διαφαίνοντα qui ne figure dans aucune des deux versions éditées de Basile. La Catena comprend donc avec Nicétas : “Il est honteux de décorer avec les parures d’autrui celui que sa propre vertu ne met pas en beauté” alors que Basile avait écrit : “Il est honteux de décorer avec les parures d’autrui celui qui brille par sa propre vertu”. Le traducteur aura estimé que mettre en beauté (venusto) est synonyme de mettre en lumière ou de faire briller qui est le sens de διαφαίνω. [MM2024]
120 quoque ] namque
T47
marg.|
{CLC3d3.15}
GREGORIUS NYSSENUS. − Sic igitur Iudeorum promulgato exilio, consequenter ingerit convocationem gentilium, quos lapides appellat.AZ
bj
Unde sequitur :
Unde sequitur :
bj
<revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. #, # (Krikones § # Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611,
f. # #
: «Γρηγορίου Νύσσης».
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , # [CPG 3#], Gregorii Nysseni opera, t. # #, 19#, p. # (PG 4#, #),
<Non hab.> Némésius d’Emèse, De natura hominis, selon E. Dobler , Falsche Väterzitate bei Thomas von Aquin, Fribourg (CH), 2001, p. 136. [MM2019]
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , # [CPG 3#], Gregorii Nysseni opera, t. # #, 19#, p. # (PG 4#, #),
<Non hab.> Némésius d’Emèse, De natura hominis, selon E. Dobler , Falsche Väterzitate bei Thomas von Aquin, Fribourg (CH), 2001, p. 136. [MM2019]
Dico enim vobis quia potest Deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahe.
marg.|
{CLC3d3.16}
CHRYSOSTOMUS.
121* {hom.11}. − Quasi dicat ne putetis quod, si vos perieritis, filiis privetur patriarcha potest enim Deus etiam ex lapidibus homines illi prebere, et ad illum perducere sanguinem nam et ab ipso principio sic evenit ei namque quod est ex lapidibus homines fieri, equipollet exitus filii ab illo emortuo utero sare.
121 Chrysostomus
Li448
] + In Matthaeum
Ed1953
marg.|
{CLC3d3.17}
AMBROSIUS. − Sed licet Deus possit diversas convertere et mutare naturas, tamen mihi plus mysterium quam miraculum prodest. Quid enim aliud quam lapides habebantur qui lapidibus serviebant, similes utique his qui fecerant eos? Prophetatur igitur saxosis gentilium fides infundenda pectoribus, et futuros per fidem Abrahe filios oraculo pollicetur. Ut autem scias quia lapidibus comparati sunt homines, arboribus quoque homines comparavit, cum subdit :
Numérotation du verset
Lc. 3,9
Iam enim securis posita est ad radicem arboris.
marg.|
Exempli autem ideo facta est mutatio, ut illo comparationis processu quidam intelligatur homini clementior iam profectus.bk
bk
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 75, CCSL 14, p. 62.972-63.1002 : «Et ideo admonentur claritatem sibi magis operis quam nobilitatem generis uindicare, quod nulla in successione praerogatiua sit, nisi fidei adstipuletur hereditas, quam dei nutu ad populos gentilium transferendam sermone prophetico reuelauit dicens : potens est deus de lapidibus his suscitare filios Abrahae. nam licet deus possit diuersas conuertere et conmutare naturas, tamen quia mihi plus mysterium quam miraculum prode est, in praenuntio christi nihil magis quam aedificationem ecclesiae debeo surgentis agnoscere, quae non rupeis saxis, sed uiuis lapidibus exstructa in habitaculum dei et fastigium templi conuersione nostrorum surrexit animorum. etenim parabat deus mentium nostrarum dura mollire et de lapidibus offensionis excitare cultores religionis. quid enim aliud quam lapides habebantur qui lapidibus seruiebant, similes utique his qui facerent eos? prophetatur igitur saxosis gentilium fides infundenda pectoribus et futuros per fidem Abrahae filios oracula pollicentur, quibus per duritiam mentis saxeus quidam insensibilis inrationabilis que naturae usus inoleuerat. nam si lapidibus uiuis firmatos uiros fidei robore sententia apostolica conparauit iuxta quod scriptum est : et uos tamquam lapides uiui aedificamini domus spiritalis in sacerdotium sanctum offerentes hostias spiritales, multo altius hic uidentur uoce prophetica lapidibus homines conparati, qui ita humanae sensum mentis amiserant, ut dum lapidibus putant diuinitatis alicuius inesse rationem, ipsi in naturam lapidum non usu corporis, sed mentis habitu uerterentur. denique ex Abrahae secundum carnem successione manantes et principes Sodomorum appellantur et pariete dealbati. ita sibi praerogatiuam generis morum magis similitudo uindicat quam ordo maiorum. quin etiam ut scias quia lapidibus conparati sunt homines, arboribus quoque homines conparauit subiciens propheta quia iam securis ad
radices arborum
posita est. Exempli autem ideo facta mutatio est, ut illo conparationis processu quidam intellegatur hominis clementior iam profectus». [FG2013]
marg.|
{CLC3d3.18}
ORIGENES.
122* {hom.23}. − Et quidem si iam ingrueret consummatio et temporum finis instaret, nulla mihi questio nasceretur dicerem enim propterea hoc prophetatum esse, quia illo tempore complebitur. Cum autem tanta post secula fluxerint ex quo spiritus sanctus hoc dixit, ego puto israelitico populo prophetari, quod precisio eius vicina sit. His enim qui egrediebantur ad eum ut baptizarentur, hec inter cetera loquebatur.
122 Origenes] + in Lucam
Ed1953
marg.|
{CLC3d3.19}
CYRILLUS. − [a] Securim ergo in presenti nominat mortiferam iram, que divinitus irruit in Iudeos propter exercitam impietatem in Christum. [b] Non tamen hesisse radici securim prenuntiat, sed ad radicem, id est iuxta radicem positam decisi namque fuerunt rami, nec radicitus extirpata est planta ; reliquie enim Israel salve fient.bl
bl
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. (Krikones § ?)
<cuius fons> Cyrillus Alexandrinus , Commentarii in Lc. , PG 72, 516, 54-517, 17 : «[a] ῍Η ἀξίνην ἐν τούτοις ὀνομάζει τὴν τομωτάτην ὀργὴν, ἣν τοῖς ’Ιουδαίοις ἐπήνεγκεν ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ, τῆς εἰς Χριστὸν δυσσεβείας ἕνεκα· ἐπενήνεκται γὰρ αὐτοῖς ὡς πέλεκυς, ἡ ὀργή. Καὶ τοῦτο ἡμῖν ὁ προϕήτης Ζαχαρίας ϕανερὸν ἐποίει, λέγων· “῎Εσται ὁ κοπετὸς τῆς ‘Ιερουσαλὴμ ὡς κοπετὸς ῥοῶνος ἐν πεδίῳ ἐκκοπτομένου." ῎Εϕη δὲ καὶ ‘Ιερεμίας, ὡς πρὸς αὐτήν· “’Ελαίαν ὡραίαν εὔσκιον τῷ εἴδει ἐκάλεσε Κύριος τὸ ὄνομά σου· εἰς ϕωνὴν περιτομῆς αὐτῆς ἀνήϕθη πῦρ ἐπ' αὐτήν· μεγάλη ἡ θλῖψις ἐπ' αὐτὴν, ἠχρειώθησαν οἱ κλάδοι αὐτῆς, καὶ Κύριος τῶν δυνάμεων ὁ καταϕυτεύσας σε, ἐλάλησεν ἐπὶ σὲ κακά.” Εἰς τοῦτο λήψῃ καὶ τὴν ἐν τοῖς Εὐαγγελίοις περὶ τῆς συκῆς παραβολήν. [b] Οὐκοῦν ὡς ἄκαρπον καὶ οὐκ εὐγενὲς ἔτι ϕυτὸν ἐξεκόπη παρὰ Θεοῦ· πλὴν οὐκ εἰς τὴν ῥίζαν τὴν ἀξίνην τεθεῖσθαί ϕησιν, ἀλλὰ πρὸς τὴν ῥίζαν, τουτέστιν ἐγγὺς τῆς ῥίζης. ’Εξεκόπησαν γὰρ οἱ κλάδοι, καὶ οὐκ ἐκ ῥίζης αὐτῆς ἀνεβοθρεύθη τὸ ϕυτόν· σέσωσται γὰρ τὸ κατάλειμμα τοῦ ’Ισραὴλ, καὶ οὐχ ὁλόρῥιζος ἀπόλωλεν». [MOB2015]
<cuius fons> Cyrillus Alexandrinus , Commentarii in Lc. , PG 72, 516, 54-517, 17 : «[a] ῍Η ἀξίνην ἐν τούτοις ὀνομάζει τὴν τομωτάτην ὀργὴν, ἣν τοῖς ’Ιουδαίοις ἐπήνεγκεν ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ, τῆς εἰς Χριστὸν δυσσεβείας ἕνεκα· ἐπενήνεκται γὰρ αὐτοῖς ὡς πέλεκυς, ἡ ὀργή. Καὶ τοῦτο ἡμῖν ὁ προϕήτης Ζαχαρίας ϕανερὸν ἐποίει, λέγων· “῎Εσται ὁ κοπετὸς τῆς ‘Ιερουσαλὴμ ὡς κοπετὸς ῥοῶνος ἐν πεδίῳ ἐκκοπτομένου." ῎Εϕη δὲ καὶ ‘Ιερεμίας, ὡς πρὸς αὐτήν· “’Ελαίαν ὡραίαν εὔσκιον τῷ εἴδει ἐκάλεσε Κύριος τὸ ὄνομά σου· εἰς ϕωνὴν περιτομῆς αὐτῆς ἀνήϕθη πῦρ ἐπ' αὐτήν· μεγάλη ἡ θλῖψις ἐπ' αὐτὴν, ἠχρειώθησαν οἱ κλάδοι αὐτῆς, καὶ Κύριος τῶν δυνάμεων ὁ καταϕυτεύσας σε, ἐλάλησεν ἐπὶ σὲ κακά.” Εἰς τοῦτο λήψῃ καὶ τὴν ἐν τοῖς Εὐαγγελίοις περὶ τῆς συκῆς παραβολήν. [b] Οὐκοῦν ὡς ἄκαρπον καὶ οὐκ εὐγενὲς ἔτι ϕυτὸν ἐξεκόπη παρὰ Θεοῦ· πλὴν οὐκ εἰς τὴν ῥίζαν τὴν ἀξίνην τεθεῖσθαί ϕησιν, ἀλλὰ πρὸς τὴν ῥίζαν, τουτέστιν ἐγγὺς τῆς ῥίζης. ’Εξεκόπησαν γὰρ οἱ κλάδοι, καὶ οὐκ ἐκ ῥίζης αὐτῆς ἀνεβοθρεύθη τὸ ϕυτόν· σέσωσται γὰρ τὸ κατάλειμμα τοῦ ’Ισραὴλ, καὶ οὐχ ὁλόρῥιζος ἀπόλωλεν». [MOB2015]
marg.|
{CLC3d3.20}
GREGORIUS. In homiliario.
123* − Vel aliter. [a] Arbor huius mundi est universum genus humanum securis vero est redemptor noster, qui velut ex manubrio et ferro, tenetur ex humanitate, sed incidit ex divinitate que videlicet securis iam ad radicem arboris posita est, quia etsi per patientiam exspectata, videtur tamen quid factura est. [c] Et notandum quod non iuxta ramos securim positam, sed ad radicem dicit cum enim malorum filii tolluntur, quid aliud quam rami infructuose arboris abscinduntur cum vero tota simul progenies cum parente tollitur, infructuosa arbor a radice abscissa est. [b] Unusquisque autem perversus paratam citius gehenne concremationem invenit, qui fructum boni operis contemnit.bm
Unde sequitur :
Unde sequitur :
bm
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § : 10, p. 161.188-162.206 : «Sequitur : Iam enim securis ad radicem arboris posita est. Omnis enim arbor non faciens fructum bonum excidetur et in ignem mittetur. [a]
Arbor huius mundi est uniuersum genus humanum. Securis uero scilicet Redemptor noster est, qui uelut ex manubrio et ferro tenetur ex humanitate, sed incidit ex diuinitate. Quae uidelicet securis iam ad radicem arboris posita est, quia etsi per patientiam exspectat, uidetur tamen quid factura est. Omnis enim arbor non faciens fructum bonum excidetur et in ignem mittetur, quia [b]
unusquisque peruersus paratam citius gehennae concremationem inuenit, qui hic fructum boni operis facere contemnit. [c]
Et notandum quod securim non iuxta ramos positam sed ad radicem dicit. Cum enim malorum filii tolluntur, quid aliud quam rami infructuosae arboris abscinduntur? Cum uero tota simul progenies cum parente tollitur, infructuosa arbor a radice abscissa est, ne iam remaneat unde praua iterum soboles succrescat. In quibus Iohannis Baptistae uerbis constat quod audientium corda turbata sunt, cum protinus subinfertur : Et interrogabant eum turbae dicentes : Quid ergo faciemus? Percussae enim terrore fuerant, quae consilium quaerebant». [FG2013]
123 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,19
Omnis ergo arbor que non facit fructum bonum excidetur, et in ignem mittetur.
marg.|
{CLC3d3.21}
CHRYSOSTOMUS. − Eleganter dictum est non faciens fructum, et adicitur bonum officiosum enim hoc animal Deus creavit, et naturalis est sibi exercitiorum instantia, otium vero innaturale. Obest enim inertia etiam cunctis corporis membris, nulli autem ut anime ea namque cum continuo sit naturaliter mobilis, otiari non patitur. Sicut autem otium malum est, ita et indecens exercitium. Ex eo autem quod premisit penitentiam, predicat quod securis adiacet, non quidem incidens, sed terrorem incutiens.
marg.|
{CLC3d3.22}
AMBROSIUS. − Faciat ergo fructum qui potest gratie124*, qui debet penitentie. Adest Dominus qui fructum requirat, fecundos vivificet, steriles reprehendat.BA
bn
bn
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 76, CCSL 14, p. 64.1016-1018 : «Faciat fructum qui potest gratiae, qui debet paenitentiae. Adest Dominus, qui fructum requirat, fecundos uiuificet, steriles
deprehendat». [FG2013]*
124 gratie] + et
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,
distinctio 4
distinctio 4
marg.|
{CLC3d4.1}
GREGORIUS. In homiliario.
125* − [a] In premissis verbis baptiste Ioannis constat quod audientium corda turbata sunt, [c] que consilium querebant, [b] cum subinfertur :
125 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,10
Et interrogabant eum turbe dicentes : Quid ergo faciemus?BB
bo
bo
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § : 10, p. 161.203-162.206 : «Cum uero tota simul progenies cum parente tollitur, infructuosa arbor a radice abscissa est, ne iam remaneat unde praua iterum soboles succrescat. [a]
In
quibus
Iohannis Baptistae uerbis constat quod audientium corda turbata sunt
,
[b]
cum protinus subinfertur : Et interrogabant eum turbae dicentes : Quid ergo faciemus? Percussae enim terrore fuerant, [c]
quae consilium quaerebant». [FG2013]
marg.|
{CLC3d4.2}
ORIGENES.
126* {hom.23}. − Tres ordines inducuntur sciscitantium Ioannem super salute sua unus quem scriptura appellat turbas ; alius quem publicanos nominat ; tertius qui militum appellatione censetur. BC
126 Origenes] + in Lucam
Ed1953
marg.|
{CLC3d4.3}
THEOPHYLACTUS. – [b] Et quidem publicanis et militibus a malo abstinere precepit. [a] Turbis autem, quasi127 non malitiosis existentibus, bonum aliquod precepit observari.BD
bp
bp
¶FonsG :
Theophylactus,
Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 3, 10), PG 123,
740C4-10
: «Τοῖς μὲν οὖν ὄχλοις παραινεῖ προσέχειν τῇ ἐλεημοσύνῃ, τὸν ἔχοντα δύο χιτῶνας κελεύων μεταδοῦναι τῷ μὴ ἔχοντι
· τοῖς δὲ τελώναις,
τὸ μηδὲν πλέον εἰσπράσσειν, τουτέστιν, ἀπαιτεῖν· τοῖς δὲ στρατιώταις, τὸ μὴ ἁρπάζειν, ἀλλ’ ἀρκεῖσθαι τοῖς ὀψωνίοις, τουτέστι, ταῖς διδομέναις παρὰ τοῦ βασιλέως κατὰ συνήθειαν φιλοτιμίαις.
[a]
Ὅρα δὲ πῶς
τοῖς μὲν ὄχλοις ὡς ἀκάκοις οὖσι παραινεῖ πρᾶξαί τι ἀγαθὸν,
τουτέστι, τὸ μεταδοῦναι,
[b]
τοῖς δὲ τελώναις καὶ στρατιώταις, ἀποσχέσθαι τοῦ κακοῦ
». [CGC2015] [VS2022] [rev. MM2022]
127 quasi] tanquam
Li448
marg.|
Unde sequitur :
Numérotation du verset
Lc. 3,11
Respondens autem dicebat illis : Qui habet duas tunicas, det non habenti.
marg.|
{CLC3d4.4}
GREGORIUS. In homiliario.
128* − Propter hoc quod tunica plus est necessaria usui nostro quam pallium, ad fructum dignum penitentie pertinet ut non solum exteriora quecumque, sed ipsa nobis valde necessaria dividere cum proximis debeamus, scilicet vel tunicam qua vestimur, vel escam qua carnaliter vivimus.bq
Unde sequitur :
Unde sequitur :
bq
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § : 11, p. 162.208-213 : «Sequitur : Respondens autem dicebat illis : Qui habet duas tunicas det non habenti, et qui habet escas similiter faciat. Per
hoc quod tunica plus est necessaria usui nostro quam pallium, ad fructum dignum paenitentiae pertinet ut non solum exteriora
quaeque et minus necessaria, sed ipsa ualde nobis necessaria diuidere cum proximis debeamus, scilicet uel escam qua carnaliter uiuimus, uel tunicam qua uestimur». [FG2013]
128 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
Et qui habet escas, similiter faciat.
marg.|
{CLC3d4.5}
BASILIUS. − Hic129 autem docemur quod ex omni eo quod affluit supra proprii victus necessitatem, tenemur erogare illi qui non habet, propter Deum, qui quecumque possidemus largitus est. BE
129 Hic] Hinc
Li448
marg.|
{CLC3d4.6}
GREGORIUS. In homiliario.
130* − Quia enim in lege scriptum est ‘Diliges proximum tuum sicut teipsum’, minus proximum amare convincitur qui non cum eo in necessitate illius etiam ea que sunt sibi necessaria partitur. Idcirco de dividendis cum proximo duabus tunicis datur preceptum ; quoniam si una dividitur, nemo vestitur. Inter hec autem sciendum est quantum misericordie opera valeant, cum ad fructus dignos penitentie ipsa pre ceteris precipiuntur.br
br
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § : 11, p. 162.213-222 : «Quia enim in lege scriptum est : Diliges proximum tuum sicut te ipsum, minus proximum amare conuincitur, qui non cum eo in necessitate illius etiam ea quae sibi sunt necessaria partitur. Idcirco ergo de diuidendis cum proximo duabus tunicis datur praeceptum, quia hoc de una dici non potuit, quoniam si una diuiditur, nemo uestitur. In dimidia quippe tunica et nudus remanet qui accipit, et nudus qui dedit. Inter haec autem sciendum est quantum misericordiae opera ualeant, cum ad fructus dignos paenitentiae ipsa prae ceteris praecipiuntur». [FG2013]*
130 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
marg.|
{CLC3d4.7}
AMBROSIUS. − Alia enim officiorum131 precepta propria sunt singulorum misericordia communis est usus ideo commune preceptum est omnibus ut conferant non habenti. Misericordia est plenitudo virtutum. Misericordie tamen ipsius pro possibilitate conditionis humane mensura servatur, ut non sibi unusquisque totum eripiat, sed quod habet cum paupere partiatur.bs
bs
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 77, CCSL 14, p. 64.1030-1040 : «Sed haec et alia officiorum praecepta propria singulorum, misericordia conmunis est usus, ideo conmune praeceptum, omnibus officiis, omnibus aetatibus necessaria et ab omnibus deferenda. Non publicanus, non miles excipitur, non agricola uel urbanus, diues et pauper, omnes in conmune admonentur, ut conferant non habenti misericordia enim plenitudo uirtutum est et ideo omnibus est proposita perfectae forma uirtutis nec uestimentis alimentis que suis parcant. Misericordiae tamen ipsius pro possibilitate condicionis humanae mensura seruatur, ut non sibi unusquisque totum eripiat, sed quod habet cum paupere partiatur». [FG2013]
131 officiorum] officia
Li448
marg.|
{CLC3d4.8}
ORIGENES.
132* {hom.23}. − Profundiorem autem locus iste recipit intellectum. Quomodo enim non debemus duobus servire dominis, sic nec duas habere tunicas, ne sit unum indumentum veteris hominis et alterum novi sed debemus nos exuere veterem hominem, et ei dare qui nudus est alius enim habet unum, alius vero omnino non habet, contraria scilicet fortitudo ; et quomodo scriptum est ut in profundum maris precipitemus nostra delicta, sic proiici a nobis oportet vitia atque peccata, et iacere super eum qui eorum nobis causa extitit.
132 Origenes] + in Lucam
Ed1953
marg.|
{CLC3d4.9}
THEOPHYLACTUS. – Quidam autem : duas tunicas133* esse134* spiritum Scripture et litteram. Habentem vero duo hec monet Ioannes ut instruat ignorantem et det ei ad minus litteram.BF
bt
bt
¶FonsG :
Theophylactus,
Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 3, 11), PG 123,
740D2-9
: «Τινὲς δὲ καὶ κατὰ ἀναγωγὴν νοοῦσι τὸ, τὸν ἔχοντα δύο χιτῶνας μεταδοῦναι τῷ μὴ ἔχοντι· φασὶ γὰρ δύο χιτῶνας εἶναι, τό τε πνεῦμα τῆς Γραφῆς, και τὸ γράμμα. Τὸν ἔχοντα οὖν τὰ δύο, προτρέπεται ὁ Ἰωάννης μεταδοῦναι τῷ παντελῶς γυμνῷ· οἷον, ἔστι τις τὴν Γραφὴν νοῶν διττῶς, κατά τε τὸ γράμμα καὶ κατὰ τὸ πνεῦμα, μεταδότω οὖν τῷ μὴ ἔχοντι, διδαξάτω τὸν ἀγνοοῦντα, καὶ δότω αὐτῷ κἂν τὸ γράμμα». [CGC2015]* [MM2020] [VS2022 rev.]
133 duas tunicas]
inv
.
Ed1953
134 esse] + dixit
Ed1953
marg.|
{CLC3d4.10}
BEDA. – Quantam135* autem Baptiste sermo virtutem habuerit, hinc probatur, cum etiam136* publicanos et milites ad consilium salutis sue coegerit inquirendum.BG
bu
Unde sequitur :
Unde sequitur :
bu
¶Fons :
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, lin. 2360-2363 sqq. : «Quantam beati baptistae sermo uirtutem habuerit quantum que mentes concusserit audientium hinc probatur cum etiam publicanos et milites ad consilium salutis suae coegerit inquirendum. Quibus ipse non aliter quam turbis iuxta congruum sibi modum misericordiam suadet agendam ». [MM2022]
135 Quantam] Quantum
Ed1953
136 etiam] et
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,12
Venerunt autem et137* publicani ut baptizarentur et dixerunt ad illum138* : Magister, quid faciemus?
137 et] om.
Ed1953
138 ad illum] om. Mt366@
Ed1953
marg.|
{CLC3d4.11}
CHRYSOSTOMUS. − Magna est virtutis fortitudo, dum felicitatis viam requirunt ab indigo locupletes.BH
marg.|
{CLC3d4.12}
BEDA. − [a] Precepit ergo eis ne ultra prescriptum exigant.
Unde sequitur :
Unde sequitur :
Numérotation du verset
Lc. 3,13
Et ille dixit ad eos : Nihil amplius quam quod139 constitutum est vobis140* faciatis.
139 quod] om. Mt366
140 constitutum est - vobis]
inv. Ed1953
marg.|
Publicani enim
141* appellantur hi qui vectigalia publica exigunt142, sive qui conductores sunt vectigalium fisci vel rerum publicarum. Nec non et hi qui seculi huius lucra per negotia sectantur, eodem vocabulo censentur. Quos omnes pariter in suo quemque143 gradu ab agenda fraude coercet ; ut dum primo se ab alienorum temperarent appetitu, tandem ad propria cum proximis communicanda pertingerent.
Sequitur :
Sequitur :
141 enim] vero
Ed1953
142 exigunt] exigant
Mt366
143 quemque] quecumque
Mt366
Numérotation du verset
Lc. 3,14
Interrogabant autem144* et milites, dicentes : Quid faciemus et nos?
144 autem Li448 Mt366] + eum Li448@
Ed1953
marg.|
[c] Iustissimo autem moderamine premonet, ne ab eis calumniando predam requirant, quibus militando prodesse debuerant.
[b] Unde sequitur :
[b] Unde sequitur :
Et ait illis : Neminem concutiatis
marg.|
scilicet per violentiam
neque calumniam faciatis,
marg.|
scilicet per fraudulentam malitiam.BI
bv
bv
¶Fons :
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, lin. 2365 sqq. : «[a] Praecepit ergo publicanis ne ultra praescriptum exigant. Publicani etenim sicut etiam nomina probant appellantur hi qui uectigalia publica exigunt siue qui conductores sunt uectigalium fisci uel rerum publicarum. Nec non et hi qui saeculi huius lucra per negotia sectantur eodem uocabulo censentur. Quos omnes pariter in suo quemque gradu ab agenda fraude coercet ut dum primo se ab alienarum temperarent appetitu tandem ad propria cum proximis communicanda pertingerent. Interrogabant autem illum et milites dicentes: quid faciemus et nos? [b] et ait illis: neminem concutiatis neque calumniam faciatis et contenti estote stipendiis uestris. [c] Iustissimo doctor eximius moderamine praemonet ne ab eis calumniando praedam requirant quibus militando prodesse debuerant docens idcirco stipendia constituta militiae ne dum sumptus quaeritur praedo grassetur». [MM2022]
Et contenti estote stipendiis vestris.
marg.|
{CLC3d4.13}
AMBROSIUS. − Docens idcirco stipendia constituta militie145*, ne dum sumptus queritur, predo grassetur146.BJ
bw
bw
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 77, CCSL 14, p. 64.1028-1030 : «Singulis quoque generibus hominum conueniens tribuit sanctus baptista responsum, unum omnibus, ita publicanis, ne ultra praescriptum exigant, militibus, ne calumniam faciant, praedam requirant, docens idcirco stipendia constituta militiae, ne dum sumtus quaeritur, praedo grassetur». [FG2013]
145 constituta militie]
inv
.
Ed1953
146 grassetur] crassetur
Li448
marg.|
{CLC3d4.14}
GREGORIUS NAZIANZENUS. − Stipendium enim appellat imperialem provisionem et deputata per legem dignitatibus munera.BK
bx
bx
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 14-15 (Krikones §616 : Gregorius Theologus) Vat. gr. 1611
, f. 53ra25-26
: «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου.
Τί λέγων ὀψώνιον; Τὸ βασιλικὸν σιτηρέσιον δηλονότι καὶ τὰς ὑπαρχούσας ἐκ νόμου τοῖς ἀξιώμασι δωρεάς».
<cuius fons> = Gregorius Nazianzenus, Oratio 19 [CPG 3010.19], Ad Iulianum tributorum exaequatorem, § 11, PG 35, 1056A 6-8. [MM2019] [ADL2020] [VS2021 rev.]
<cuius fons> = Gregorius Nazianzenus, Oratio 19 [CPG 3010.19], Ad Iulianum tributorum exaequatorem, § 11, PG 35, 1056A 6-8. [MM2019] [ADL2020] [VS2021 rev.]
marg.|
{CLC3d4.15}
AUGUSTINUS. Contra Faustum. − [c] Sciebat enim eos cum militarent non esse homicidas, sed ministros legis ; et non ultores iniuriarum suarum, sed salutis publice defensores alioquin responderet eis [b] arma abicite, militiam istam deserite, neminem percutite, vulnerate, prosternite. [a] Quid enim culpatur in bello? An quia moriuntur quandoque morituri, ut dominentur in pace victuri? Hoc reprehendere timidorum est, non religiosorum. Nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, implacatus atque implacabilis animus, feritas rebellandi, libido dominandi, et si qua similia, hec sunt que in bellis iure culpantur ; que plerumque ut etiam inde puniantur, adversus violentiam resistentium, sive Deo, sive aliquo legitimo imperio iubente, gerenda ipsa bella suscipiuntur a bonis, cum in eo rerum humanarum ordine inveniuntur ubi eos vel iubere tale aliquid, vel in talibus ofaubedire iuste ipse ordo constringit.by
by
¶Fons :
Augustinus Hipponensis
,
Contra Faustum, lib. 22, § 74, p. 672.5-23 : «
[a]
Quid enim culpatur in bello ? An quia moriuntur quandoque morituri, ut domentur in pace uicturi ? Hoc reprehendere timidorum est, non religiosorum. Nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, inpacatus
atque inplacabilis animus, feritas rebellandi, libido dominandi et si qua similia, haec sunt, quae in bellis iure culpantur, quae plerumque ut etiam iure puniantur, aduersus uiolentiam resistentium siue Deo siue aliquo legitimo imperio iubente gerenda ipsa bella suscipiuntur a bonis. Cum in eo rerum humanarum ordine inueniuntur, ubi eos uel iubere tale aliquid uel in talibus oboedire iuste ordo ipse constringit. Alioquin Iohannes, cum ad eum baptizandi milites uenirent dicentes : et nos quid faciemus ? responderet eis : [b]
arma abicite, militiam istam deserite, neminem percutite, uulnerate, prosternite ; sed quia [c]
sciebat eos, cum haec
militando facerent, non esse homicidas, sed ministros legis, et non ultores iniuriarum suarum, sed salutis publicae defensores, respondit
eis : neminem concusseritis, nulli calumniam feceritis, sufficiat uobis stipendium uestrum». [FG2013]
marg.|
{CLC3d4.16}
CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Volebat autem Ioannes, quando publicanis et militibus loquebatur, ad aliam maiorem philosophiam ipsos traducere. Sed quoniam nondum erant ad illam idonei, minora reserat ne, si potiora proferret, nequaquam illis intenderent et his etiam privarentur.BL
bz
bz
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 14-15 (Krikones § 617 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f.
53ra26-31
: «Χρυσοστόμου. Κατὰ Ματθαῖον. Ὲβούλετο
μὲν γὰρ ὁ
μακάριος
Ἰωάννης ὅτε τοῖς περὶ τὴν τελωνείαν
ἐσχολακόσι
καὶ τοῖς στρατευομένοις διελέγετο, ἐφ’ ἑτέραν μείζονα ἀγαγεῖν αὐτοὺς φιλοσοφίαν
ἐπειδὴ δὲ οὐδέπω πρὸς ταῦτα ἦσαν ἐπιτήδειοι τὰ ἐλάττονα λέγει - καὶ ἀρκεῖσθε τέως προστάττειτοις ὀψωνίοις
καὶ μηδὲν ὑπὲρ τὸ διατεταμένον ἀπαιτεῖν -
ὡς εἰ τὰ ὑψηλότερα τούτων εἶπεν, οὔτ’ ἂν ἐκείνοις προσέσχον, καὶ τούτων ἐξέπεσον ἄν ».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 21 (22) § 4 (Mt. 6, 24-27), PG 57, 299. 44.53-57 : «Τέως τοίνυν τὴν πολυτέλειαν ἀποθώμεθα τὴν περιττὴν, καὶ ἀνασχώμεθα τῆς συμμετρίας, καὶ μάθωμεν ἀπὸ δικαίων πόνων κτᾶσθαι ἅπαντα ἅπερ μέλλομεν ἔχειν· ἐπεὶ καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης, ὅτε διελέγετο τοῖς περὶ τὴν τελωνείαν ἐσχολακόσι καὶ τοῖς στρατευομένοις, ἀρκεῖσθαι τοῖς ὀψωνίοις προσέταττεν [Lc. 3, 14]. Ἐβούλετο μὲν γὰρ καὶ ἐφ’ ἑτέραν μείζονα αὐτοὺς ἀγαγεῖν φιλοσοφίαν· ἐπειδὴ δὲ οὐδέπω πρὸς ταῦτα ἦσαν ἐπιτήδειοι, τὰ ἐλάττονα λέγει, ὡς εἰ τὰ ὑψηλότερα τούτων εἶπεν, οὔτ’ ἂν ἐκείνοις προσέσχον, καὶ τούτων ἐξέπεσον ἄν ».
<Non hab.> Opus imp. in Mt., PL, LLT [MM2020]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 21 (22) § 4 (Mt. 6, 24-27), PG 57, 299. 44.53-57 : «Τέως τοίνυν τὴν πολυτέλειαν ἀποθώμεθα τὴν περιττὴν, καὶ ἀνασχώμεθα τῆς συμμετρίας, καὶ μάθωμεν ἀπὸ δικαίων πόνων κτᾶσθαι ἅπαντα ἅπερ μέλλομεν ἔχειν· ἐπεὶ καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης, ὅτε διελέγετο τοῖς περὶ τὴν τελωνείαν ἐσχολακόσι καὶ τοῖς στρατευομένοις, ἀρκεῖσθαι τοῖς ὀψωνίοις προσέταττεν [Lc. 3, 14]. Ἐβούλετο μὲν γὰρ καὶ ἐφ’ ἑτέραν μείζονα αὐτοὺς ἀγαγεῖν φιλοσοφίαν· ἐπειδὴ δὲ οὐδέπω πρὸς ταῦτα ἦσαν ἐπιτήδειοι, τὰ ἐλάττονα λέγει, ὡς εἰ τὰ ὑψηλότερα τούτων εἶπεν, οὔτ’ ἂν ἐκείνοις προσέσχον, καὶ τούτων ἐξέπεσον ἄν ».
<Non hab.> Opus imp. in Mt., PL, LLT [MM2020]
Numérotation du verset
Lc. 3,
distinctio 5
distinctio 5
prol.|
[Parall. bibl. : Mt. 3, 11-12 // Lc. 3, 15-17]
marg.|
{CLC3d5.1}
ORIGENES.
147* {hom.25}. − Dignum148 erat ut plus Ioanni quam ceteris hominibus deferretur, qui aliter quam cuncti mortales vixerat. Quam ob causam diligebant quidem eum iustissime, sed non servabant in caritate modum.BM
Unde dicitur :
Unde dicitur :
147 Origenes] + in Lucam
Ed1953
148 Dignum] Indignum
Ed1470
Numérotation du verset
Lc. 3,15
Existimante autem populo et cogitantibus149 omnibus in cordibus suis de Ioanne, ne forte ipse esset Christus150*.
149 cogitantibus
Mt366@ Ed1953
] cogitationibus
Mt366
150 Christus] + etc.
Ed1953
marg.|
{CLC3d5.2}
AMBROSIUS. − Quid autem ineptius quam quod is qui in alio estimatur, in seipso esse non creditur? Quem per mulierem venturum putabant, per virginem venisse non credunt et utique divini adventus signum in virginis partu, non in mulieris constitutum est.ca
ca
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 78, CCSL 14, p. 65.1053-1060 : «Quid autem ineptius quam quod is qui in alio aestimatur in se ipso esse non creditur? Quem per mulierem uenturum putabant per uirginem uenisse non credunt. Quae Deo secundum carnem dignior generatio quam ut inmaculatus Dei filius inmaculatae generationis seruaret etiam in suscipiendo corpore puritatem? Et utique diuini aduentus signum in uirginis partu, non in mulieris constitutum est. Ego inquit uos aqua baptizo». [FG2013]*
marg.|
{CLC3d5.3}
ORIGENES. {hom.25}. − Habet autem periculum dilectio, si modum transeat debet enim qui aliquem diligit, naturam et causas considerare diligendi, et non plus diligere quam meretur nam mensuram caritatis modumque si transcenderit, et qui diligit et qui diligitur in peccato erunt151*.
151 erunt
Li448
] erit
Ed1953
marg.|
{CLC3d5.4}
GRECUS. − Unde Ioannes non fuit gloriatus in habita opinione de ipso ab omnibus152*, nec aliquatenus visus est primatum appetere ; sed infirmam humilitatem amplexus est.
Nam 153* sequitur :BN cb
Nam 153* sequitur :BN cb
cb
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 15-16 (Krikones § 635 : Metaphrastes) : ed. Mai, Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837,
p. 660
= Vat. g. 1611,
f. 54vb26-29
: «Τοῦ Μεταφραστοῦ. Οὕτως οὐκ
ἐπῆρε
τὸν Βαπτιστὴν
ἡ πάντων περὶ αὐτοῦ ἀπόνοια· οὔτε μὴν ὅλως ἐφάνη τῶν πρωτείων μεταποιούμενος, ἀλλὰ τὴν ἐσχάτην ἑαυτῷ
μᾶλλον
περιάπτων εὐτέλειαν […]».
<cuius fons> Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de S. Ioanne Baptista (29 augustus), § 12, ed. B. Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 392.5-7 : « Ἐκεῖνον δὲ τῶν τοιούτων ἐπῆρεν οὐδέν, οὔτε μὴν ὅλως ἐφάνη τῶν πρωτείων μεταποιούμενος, ἀλλὰ τὴν ἐσχάτην ἑαυτῷ μᾶλλον εὐτέλειαν περιάπτων ». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.].
<cuius fons> Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de S. Ioanne Baptista (29 augustus), § 12, ed. B. Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 392.5-7 : « Ἐκεῖνον δὲ τῶν τοιούτων ἐπῆρεν οὐδέν, οὔτε μὴν ὅλως ἐφάνη τῶν πρωτείων μεταποιούμενος, ἀλλὰ τὴν ἐσχάτην ἑαυτῷ μᾶλλον εὐτέλειαν περιάπτων ». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.].
152 omnibus] hominibus
Ed1953
153 Nam] Unde
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,16
Respondit Ioannes dicens omnibus : Ego quidem baptizo vos in aqua.
marg.|
{CLC3d5.5}
BEDA. − Quomodo autem respondit eis qui in secreto corde154* quia Christus esset, cogitabant155, nisi quia non solum cogitabant, sed etiam, sicut alius evangelista declarat, missis ad eum sacerdotibus ac levitis, an esset Christus inquirebant.BO
cc
cc
¶Fons :
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, lin. 2389 sqq. : «Quomodo respondit eis qui existimabant de illo et secreto
in
corde quia christus esset cogitabant, nisi quia non solum cogitabant sed etiam sicut alius euangelista declarat missis ad eum sacerdotibus ac leuitis an esset christus inquirebant». [MM2022]
154 corde] cordis
Ed1953
155 cogitabant] recogitabant
Mt366*
marg.|
{CLC3d5.6}
AMBROSIUS. − Vel
[a] videbat Ioannes cordis occulta. Sed consideremus cuius gratia. Dei enim munus est qui revelat, non virtus hominis qui divino magis adiuvatur beneficio quam naturali cernit officio. Cito autem respondens probavit non esse se Christum, qui visibili operetur156* officio. Nam cum ex duabus naturis homo, id est ex anima157 subsistat et corpore, visibile per visibilia, invisibile per invisibile mysterium consecratur. Aqua enim corpus abluitur, spiritu anime delicta mundantur, licet etiam in ipso fonte sanctificatio divinitatis aspiret. Et ideo aliud fuit baptisma penitentie, aliud est gratie. Istud baptisma ex158 utroque, illud ex uno. [c] Opus hominis est gerere penitentiam delictorum, Dei munus est gratiam implere mysterii. [b] Declinans ergo maiestatis invidiam, non verbo sed opere declaravit non esse se Christum.
Unde sequitur :
Unde sequitur :
156 operetur] operatur
Ed1953
157 homo - id est ex anima]
inv. Ed1953
158 ex] e
Li448
Venit159* fortior me post me.
159 Venit] + enim
Ed1953
marg.|
[d]
In hoc quod dicit
fortior me
, comparationem non fecit, neque enim inter Dei filium et hominem ulla poterat160 esse collatio161* sed quia multi fortes. Fortior nemo nisi Christus. Denique eo usque non162* fecit comparationem ut163* addiderit :BP
cd
cd
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 78-80, CCSL 14, p. 65.1043-66.1084 : «[a]
Videbat ergo Iohannes cordis occulta. Sed consideremus cuius haec gratia. Quemadmodum autem prophetis palam fiant cordis occulta Paulus ostendit dicens : occulta quoque cordis eius manifesta fient, et procidens in faciem adorabit Deum pronuntians quod uere Deus est in uobis. Dei
ergo
munus est, qui reuelat, non uirtus hominis. Qui diuino magis adiuuatur beneficio quam naturali cernit officio. Quo autem proficit ista cogitatio Iudaeorum nisi ut secundum scripturas uenisse Christum probetur? Erat enim qui exspectabatur et ipse utique qui exspectabatur, non is qui non exspectabatur aduenit. Quid autem ineptius quam quod is qui in alio aestimatur in se ipso esse non creditur? Quem per mulierem uenturum putabant per uirginem uenisse non credunt. Quae Deo secundum carnem dignior generatio quam ut inmaculatus Dei filius inmaculatae generationis seruaret etiam in suscipiendo corpore puritatem? Et utique diuini aduentus signum in uirginis partu, non in mulieris constitutum est. Ego inquit uos aqua baptizo. Cito probauit non esse se Christum, qui uisibili operetur officio. Nam cum ex duabus naturis homo, id est ex anima subsistat et corpore, uisibile per uisibilia, inuisibile per inuisibile mysterium consecratur ; aqua enim corpus abluitur, spiritu animae delicta mundantur. Aliud agimus, aliud inuocamus, licet etiam in ipso fonte sanctificatio diuinitatis adspiret ; non enim aqua omnis ablutio est, sed haec inter se diuisa esse non possunt et ideo aliud fuit baptismum paenitentiae, aliud est
baptismum
gratiae, istud ex utroque illud ex uno. Nam cum delicta conmunia sint mentis et corporis, purificatio quoque debuit esse conmunis. Et bene sanctus Iohannes se intellexisse significans quid in cordibus cogitarent et quasi non intellexerit [b]
declinans maiestatis inuidiam non uerbo, sed opere declarauit non esse se Christum. [c]
Opus enim hominis est gerere paenitentiam delictorum, Dei munus est gratiam inplere mysterii. [d]
Venit
autem
fortior me. Non conparationem fecit, ut ipso se tantum fortiorem dixerit Christum neque enim inter Dei filium et hominem ulla poterat esse conlatio [comparatio O (München Clm. 9543) L (Oxford, Bodleian Laud. misc. 259)] sed quia multi fortes. Nam et diabolus fortis ; nemo enim potest uasa fortis diripere nisi prius adligauerit fortem. Multi ergo fortes, fortior nemo nisi Christus. Denique eo usque non fecit conparationem, ut addiderit :
cuius non sum dignus calciamenta portare
, evangelicae praedicationis ostendens in apostolos gratiam esse conlatam, qui sunt calciati in evangelium». [FG2013]*
160 poterat] poterit
Li448
161 collatio] comparatio
Ed1953
162 eo usque non]
om. Ed1953
163 ut] eo quod
Ed1953
Cuius non sum dignus solvere corrigiam calciamentorum eius.
marg.|
{CLC3d5.7}
AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − Mattheus quidem dicit : « Cuius non sum dignus calciamenta portare »ce. Itaque si ad rem pertinet aliquid aliud164* intelligere in eo quod dictum est calciamenta portare, et corrigiam calciamentorum solvere, ut unus evangelistarum hoc, alii aliud dicerent, omnes verum narraverunt. Si autem nihil intendit Ioannes, cum de calciamentis Domini diceret, nisi excellentiam eius et humilitatem suam ; quodlibet horum dixerit, sive de solvenda corrigia calciamentorum165*, sive de portandis calciamentis, eamdem tamen sententiam tenuit. Quisquis etiam verbis suis per calciamentorum memoriam, eamdem significationem humilitatis expressit. BQ
cf
ce Mt. 3, 11.
cf
¶Fons :
Augustinus Hipponensis
,
De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 12, § 29, CSEL 43, p. 129.11-130.12 : «Quid ergo in his quae de narrationibus euangelistarum conlata proposui putandum est esse contrarium? an quod alius dixit
cuius non sum dignus calciamenta portare, alii uero corrigiam calciamenti soluere? non enim uerbis aut uerborum ordine aut aliquo genere locutionis, sed etiam re ipsa uidetur aliud esse calciamenta portare, aliud corrigiam calciamenti soluere. [...] omnem autem falsitatem abesse ab euangelistis decet, non solum eam quae mentiendo promitur, sed etiam eam quae obliuiscendo. Itaque si ad rem pertinet aliquid aliud intellegere ex eo quod dictum est calciamenta portare et aliquid aliud ex eo quod dictum est corrigiam
calciamenti
soluere, quid aliud accipiendum recte existimaueris nisi iohannem utrumque dixisse, siue aliud alio tempore siue contextim? potuit enim sic dicere cuius non sum dignus corrigiam calciamenti soluere nec calciamenta portare, ut unus evangelistarum
hinc aliud, alii uero aliud, omnes tamen uerum
narrauerint [narraverunt B]. si autem nihil intendit iohannes, cum de calciamentis domini diceret, nisi excellentiam eius et humilitatem suam, quodlibet horum dixerit, siue de soluenda corrigia calciamentorum siue de portandis calciamentis, eandem tamen sententiam tenuit, quisquis etiam uerbis suis per calciamentorum
commemorationem
eandem significationem humilitatis expressit, unde ab eadem uoluntate non aberrauit». [FG2013]* [MM2023]
164 aliquid aliud] aliud
Ed1953
165 cor. calci.]
inv.Ed1953
marg.|
{CLC3d5.8}
AMBROSIUS. − Per hoc etiam quod dicit :
cuius non sum dignus calciamenta portare
, evangelice predicationis ostendit in apostolos gratiam esse collatam, qui sunt calciati in evangelium. Videtur tamen ideo hoc dicere quod plerumque Ioannes personam accipit populi Iudeorum. BR
cg
cg
¶Fons : [a]
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 80-81, CCSL 14, p. 66.1082-1084-1086 : «Multi ergo fortes, fortior nemo nisi Christus. Denique eo usque non fecit conparationem, ut addiderit : cuius non sum dignus calciamenta portare, evangelicae praedicationis ostendens in apostolos gratiam esse conlatam, qui sunt calciati in evangelium. Videtur tamen ideo hoc dicere, quod plerumque Iohannes personam accepit populi Iudaeorum». [FG2013]
marg.|
{CLC3d5.9}
GREGORIUS. In homiliario.
166* − [b]
Sed et Ioannes se indignum esse ad solvendum corrigiam calciamenti eius denuntiat ; ac si aperte dicat ego redemptoris vestigia denudare non valeo, qui sponsi nomen mihi immeritus non usurpo. [a] Mos enim apud veteres fuit ut si quis eam que sibi competeret, accipere nollet uxorem, ille ei calciamentum solveret qui ad hanc sponsus iure propinquitatis veniret. [c] Vel quia calciamenta ex mortuis animalibus fiunt, incarnatus Dominus quasi calciatus apparuit, qui morticina nostre corruptionis assumpsit. Corrigia ergo calciamenti est ligatura mysterii. Ioannes itaque solvere corrigiam calciamenti eius non valet quia incarnationis mysterium nec ipse investigare sufficit qui hanc per prophetie spiritum agnovit.ch
ch
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 3, CCSL 141, p. 49.92-50.118 : «Cui quantae reuerentiae humilitatem debeat, subdendo manifestat : Cuius non sum dignus soluere corrigiam calceamenti. [a]
Mos apud ueteres fuit, ut si quis eam quae sibi competeret accipere uxorem nollet, ille ei calceamentum solueret, qui ad hanc sponsus iure propinquitatis ueniret. Quid igitur inter homines Christus, nisi sanctae ecclesiae sponsus apparuit? De quo et idem Iohannes dicit : Qui habet sponsam sponsus est. Sed quia Iohannem homines Christum esse putauerunt, quod idem [b]
Iohannes negat, recte se indignum esse ad soluendam corrigiam eius calceamenti denuntiat. Ac si aperte dicat : Ego Redemptoris uestigia denudare non ualeo, quia sponsi nomen mihi immeritus non usurpo. Quod tamen intelligi et aliter potest. [c] Quis enim nesciat quod calceamenta ex mortuis animalibus
fiant? Incarnatus (in carne : α) uero Dominus ueniens quasi calceatus apparuit, qui in diuinitate sua morticina nostrae corruptionis assumpsit. Vnde etiam per prophetam dicit : In Idumaeam extendam calceamentum meum. Per Idumaeam quippe gentilitas, per calceamentum uero assumpta mortalitas designatur. In Idumaeam ergo Dominus calceamentum suum se extendere asserit, quia dum per carnem gentibus innotuit, quasi calceata ad nos diuinitas uenit. Sed huius incarnationis mysterium humanus oculus penetrare non sufficit. Inuestigari enim nullatenus potest quomodo corporatur Verbum, quomodo summus et uiuificator spiritus intra uterum matris animatur, quomodo is qui initium non habet, et exsistit et concipitur. Corrigia ergo calceamenti est ligatura mysterii. Iohannes itaque soluere corrigiam calceamenti eius non ualet, quia incarnationis eius mysterium nec ipse inuestigare sufficit, qui hanc per prophetiae spiritum agnouit». [FG2013]
<Paral.>CIO1d20.14 ; cf. CMC1d3.14 (Chrysostomus) [MM2019]
<Paral.>CIO1d20.14 ; cf. CMC1d3.14 (Chrysostomus) [MM2019]
166 homiliario]
scrips.
, homil’
Li448
, Evangelia
Ed1953
marg.|
{CLC3d5.10}
CHRYSOSTOMUS.
167
{hom.21}. − Et quia dixerat quod suum baptisma nil plus haberet quam aquam, consequenter ostendit excellentiam exhibiti per Christum baptismatis, cum subdit :
167 Chrysostomus] + In Mattheum.
Ed1953
Ipse vos baptizabit in Spiritu sancto et igni.
marg.|
Per ipsam dicti metaphoram ostendens abundantiam gratie non enim ait dabit vobis spiritum sanctum, sed baptizabit ac rursus per id quod de igne subicit, ostendit virtutem gratie ; et sicut Christus aquam vocat spiritus gratiam, ostendens per vocabulum aque, nitorem qui contingit ex ea, et consolationem immensam que mentibus capacibus illius ingeritur ; sic et Ioannes per ignis vocabulum exprimit fervorem et rectitudinem gratie, necnon et peccatorum consumptionem.
marg.|
{CLC3d5.11}
BEDA. − Potest et Spiritus sanctus nomine ignis significatus intelligi quia incendit per amorem et per sapientiam corda que replet, illuminat. Unde et apostoli baptisma spiritus in ignis visione percipiunt. Sunt qui ita exponunt quod in presenti in spiritu et in futuro baptizemur168* in igne ut videlicet sicut nunc169* in remissionem omnium peccatorum ex aqua et spiritu nascimur
170* ; ita et tunc de levibus quibusdam peccatis171 purgatorii ignis baptismate mundemur
172*.BS
ci
ci
¶Fons :
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, lin. 2430 sqq. : «Potest
autem idem spiritus sanctus etiam nomine ignis significatus intellegi quia et incendit per amorem et per sapientiam corda quae replet illuminat. Vnde et illi quibus dictum est, quia iohannes quidem baptizauit aqua, uos autem baptizabimini in spiritu sancto, idem baptisma spiritus in ignis uisione percipiunt. Sunt qui ita exponunt quod in praesenti in spiritu et in futuro baptizemur in igni ut uidelicet sicut nunc in remissionem omnium peccatorum ex aqua et spiritu
renascimur
ita et tunc de leuibus quibusdam peccatis quae hinc nobis euntibus adhaeserint purgatorii ignis ante ultimum iudicium baptismate
permundemur dicente apostolo : si quis superaedificauerit super hoc fundamentum aurum argentum lapides pretiosos ligna faenum stipulam, uniuscuiusque opus quale sit ignis probabit ; si cuius opus manserit quod superaedificauit, mercedem accipiet ; si cuius opus arserit, detrimentum patietur, ipse autem saluus erit sic tamen quasi per ignem». [MM2020]
168 baptizemur] baptizentur
Mt36,
baptizaremur
Ed1953
169 nunc
T47
]
om. Ed1953
170 nascimur] renascimur
Mt366 T47 Ed1953
171 peccatis] peccati
cacogr. Li448
172 ignis baptismate mundemur] ante ultimum iudicium baptismate permundemur
Ed1953
marg.|
{
CLC3d5.12}
ORIGENES.
173 − Et quomodo Ioannes iuxta Iordanem fluvium venientes ad baptismum prestolabatur et174 alios abigebat, dicenscj : « Generatio viperarum etc.175* » ? Eos vero qui confitebantur peccata suscipiebat. Sic stabit176 in igneo flumine177 Dominus Iesus iuxta flammeam rhompheam178 ut quicumque post exitum vite huius ad paradisum transire desiderat et purgatione indiget, hoc eum179 lavamine180* baptizet181 et ad <cu>pita182* transmittat183. Eum184 vero qui non habet signum priorum185 baptismatum, lavacro igneo non baptizet.BT
ck
cj Mt. 3, 7.
ck
¶Fons :
Origenes
, Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 24 (Lc. 3),
GCS 49
, Origenes Werke 9, p.
158.16-24
: « Sed quomodo Joannes juxta Jordanem fluvium venientes ad baptismum praestolabatur, et alios abigebat dicens: "generatio viperarum" et
reliqua, porro
eos, qui confitebantur vitia sua atque peccata, suscipiebat, sic stabit in igneo flumine Dominus Jesus Christus juxta flammeam romphaeam, ut quicunque post exitum vitae hujus ad paradisum transire desiderat et purgatione indiget, hoc eum
amne [lavamine
GCS (A B)] baptizet et ad cupita transmittat, eum vero, qui non habet signum priorum baptismatum, lavacro igneo non baptizet ».
<Non hab.> Nicetas, Catena Graecorum Patrum in loc. cit. ; cf. CLC3d3.4 (Kr584).
¶Nota: Une erreur qui remonte à l’origine de la tradition se retrouve dans tous les manuscrits examinés à la date de cette note, non contaminés par l’édition princeps (16 ms. sur 17). Le copiste de l’antigraphe (plus vraisemblablement de l’exemplar) n’a pas su lire les deux premières lettres de cupita (part. neutre pluriel de cupio) en raison d’un défaut du premier jambage du u. Associé au c il a été lu d par Li448 Ka12: « cupita » écrit « clipita » lu « dipita ». Le reste de la tradition remplace le jambage illisible par une lacune réduite à la taille d’un espace entre deux mots : ad ipica, ou colle les lettres lisibles à la préposition : adipica. [MM2023]
<Non hab.> Nicetas, Catena Graecorum Patrum in loc. cit. ; cf. CLC3d3.4 (Kr584).
¶Nota: Une erreur qui remonte à l’origine de la tradition se retrouve dans tous les manuscrits examinés à la date de cette note, non contaminés par l’édition princeps (16 ms. sur 17). Le copiste de l’antigraphe (plus vraisemblablement de l’exemplar) n’a pas su lire les deux premières lettres de cupita (part. neutre pluriel de cupio) en raison d’un défaut du premier jambage du u. Associé au c il a été lu d par Li448 Ka12: « cupita » écrit « clipita » lu « dipita ». Le reste de la tradition remplace le jambage illisible par une lacune réduite à la taille d’un espace entre deux mots : ad ipica, ou colle les lettres lisibles à la préposition : adipica. [MM2023]
BT
¶Codd. :
Bar484
Ber112
(20v)
Cbg133
Clv160.7
Fi263
Fi309
Ka12
La88
Li448
Mt366
P638
Ro18
Urb28
Ut294
V795
V796
V798
WI1391
Ed1470
Ed1569
Ed1657
Ed1861
Ed1876
Ed1953
{MM2023}
173 Origenes] +hom. 25
Ed1861 Ed1876,
+ In Lucam (hom. 25)
Ed1953
174 et] in Ber112 Fi309
175 etc.] om. Ut294 Ed1470
Ed1953
176 stabit] stabat
La88
177 flumine] flamine
Clv160.7
178 rhompheam] rumpheam
codd.
179 eum] enim La88, cum Fi263 WI1391
180 lavamine codd. Ed1470 Ed1569 Ed1876 (P615 P616 P639 P15760)] amne Ed1861
Ed1953
(cum originali Hieron.)
181 baptizet] baptizaret
V798
182 ad <cu>pita
restit. cum Hieron.
] ad dipica
Ka12 Li448,
ad ipica
Ber112
Clv160.7
La88 Mt366 P638 V795 WI1391
, adipica
Bar484 Cbg133 Ro18 Urb28 V796
(adipita!)
V798,
ad spica
Fi309,
ad ip<s>a
Fi263
] ad paradisum
Urb28² (al. m. saec. 15°) Ut294 Ed1470 Ed1569 Ed1657 Ed1861 Ed1876 Ed1953
184 Eum] Cum
Fi263
185 priorum] p’uorum
Ro18
marg.|
{CLC3d5.13}
BASILIUS. − Non autem propter hoc quod dicit :
Baptizabit vos in Spiritu sancto
, integrum quis esse baptisma186 fatebitur in quo nomen solius Spiritus invocatum est187. Oportet enim semper188 illibatam manere assignatam traditionem in vivificante gratia. Nam addere vel minuere quicquam excludit a vita perpetua. Sicut enim credimus, sic et baptisma suscipimus in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti.BU
186 baptisma]
om. Ka12
187 est] om. V795
188 semper Fi309 Ro18 Urb28 WI1391]
om. Li448
marg.|
{
CLC3d5.14}
GRECUS.
189* − Per hoc ergo quod dixit190* :
Baptizabit in Spiritu sancto
, ostendit abundantiam gratie et beneficii copiam. Ne autem aliqui putent quod dona largiri et potestas et voluntas est creatori, punire vero inobedientes nullam sibi fore curam
191*, ob hoc subdit :
189 Grecus]
lac. La88
Origenes
Ed1470
190 dixit] dicit
Ed1470 Ed1657 Ed1953
191 curam] causam
Ed1470 Ed1657 Ed1953 (cum graec.)
Numérotation du verset
Lc. 3,17
Cuius ventilabrum in manu eius,
marg.|
ostendens quod non solum munificus est dignis sed etiam prevaricationum ultor. Ventilabrum autem promptitudinem iudicii exprimit. Non enim cum indutiis sed in instanti et absque quolibet intervallo separat damnandos a collegio salvandorum.BV
cl
cl
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 17, (Krikones §649 : Photius), ed. Mai, Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837,
p. 660
-
661
= Vat. gr. 1611, f.
56v12-b35
: «Φωτίου. Ἀλλὰ
τί δή ποτε ὁ Βαπτιστὴς εἰπὼν περὶ τοῦ Χριστοῦ ὅτι “βαπτίσει ἐν πνεύματι ἁγίῳ”, ἐπήγαγεν ὅτι τὸ πτύον ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ; ἐπειδὴ τό, “βαπτίσει ἐν πνεύματι”, τὸν πλοῦτον τῆς δωρεᾶς* καὶ τὸ δαψιλὲς τῆς εὐεργεσίας** παρίστησι· καὶ γὰρ ἀπολύτρωσιν καὶ υἱοθεσίαν παρεχόμενος
3
*, πανταχόθεν ἡμᾶς περιαντλεῖ τοῖς τῆς χάριτος ἀειρρύτοις νάμασι· ταῦτα εἰπὼν τὰ σωτήρια, καὶ πολλῆς τῆς περὶ ἡμᾶς φιλοτιμίας γέμοντα, ἵνα μὴ δόξῃ τισίν, ὡς δωρήσασθαι
μὲν τηλικαῦτα
δῶρα,
4
*
παρῆν τῷ
Σωτῆρι
5*
βούλησίς
τε καὶ δύναμις·6*
τιμωρήσασθαι δὲ καὶ κολάσαι τοὺς
ὑπευθύνους καὶ
ἀπειθεῖς, οὐδεὶς αὐτῷ
λόγος
περιῆν· διὰ τοῦτο ἐπήγαγε
διορθούμενος τὴν ἀπάτην αὐτῶν
, ὅτι7*
τὸ πτύoν ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ” ἐστι· τουτέστιν
8*
οὐ μόνον ἐστὶν εὐεργετικὸς καὶ χορηγὸς ἄφθονος τοῖς ἐπιτηδείοις τῶν ἀγαθῶν, ἀλλὰ καὶ κολαστικὸς τῶν ἐκθέσμων ἔργων, καὶ τῶν παραβάσεων τιμωρητικός. “Τὸ γὰρ πτύoν, ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ”· ἀντὶ τοῦ· πρόχειρος αὐτῷ ἡ ἀνταποδοτικὴ τῶν φαύλων πράξεων τιμωρία, ὥσπερ δὴ καὶ τῶν καλῶν ἡ ἀντιμισθία ἀνὰ χεῖρας αὐτῷ
9*
, ἡ διακρίνουσα καὶ χωρίζουσα δύναμις καὶ ἐξουσία τοὺς ἐνόχους τιμωρίας, τῶν ἀξίων τῆς εὐεργεσίας
10*
. Ἐξ οὗ τὸν μὲν σῖτον ὃ11*
νῦν ὁ τῶν δικαίων ὀνομάζεται
12*
χορός, εἰς τὰς ἄνω μονὰς ἀποθησαυρίζει τὰς αἰωνίους13*
οἷς δὲ τὸ ἀμεταμέλητον 14*, κακοῦ προσθήκη, τοῖς ἡμαρτημένοις συνεφέλκεται, τούτους πυρὶ ἀσβέστῳ παραπέμπει τὴν τιμωρίαν οὐκ ἔχοντι λήγουσαν
15*
. Εἰκότως
δὲ “τὸ ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ
πτύον”, τὸ πρόχειρον αἰνιγματίζει καὶ ἕτοιμον· οὐ γὰρ
μελέτῃ καὶ
χρόνῳ [om. PG], καὶ λογισμῶν ἐρεύνῃ διαχωρίζει τῶν βελτιόνων τοὺς χείρονας, ἀλλ' ἐκ τοῦ εὐθέος [εὐθέως PG] καὶ παραχρῆμα διαστέλλει τῆς σωζομένης μοίρας τὸ τιμωρούμενον […]».
*Ἀλλὰ τί δή ποτε ... τὸν πλοῦτον τῆς δωρεᾶς] Ἐπειδὴ τὸν Σωτῆρα κηρύσσων ὁ Πρόδρομος, ἄλλα τε θεολογῶν περὶ αὐτοῦ διεξῄει, καὶ ὡς “ἐν Πνεύματι ἁγίῳ, καὶ πυρὶ τοὺς προσιόντας αὐτῷ βαπτίσει” (τὸ δὲ βαπτίσει τῆς δωρεᾶς τὸν πλοῦτον PG | **εὐεργεσίας] + ἐμφαίνει τε καὶ PG | 3*παρεχόμενος] + παρεχόμενον PG | 4*δῶρα] + καὶ ἐν εὐεργεσίᾳ τοσαύτῃ καταστῆσαι PG | 5*Σωτῆρι] + ἡμῶν PG | 6*δύναμις] ἰσχύς PG | 7*ὅτι] οὗ PG | 8* ἐστι· τουτέστιν] καὶ διακαθαρίσει τὴν ἅλωνα αὐτοῦ. Οἷον PG | 9*ἀνὰ χεῖρας αὐτῷ] Διὸ PG | 10* εὐεργεσίας] + πρόχειρος αὐτῷ, ἡ ἀνὰ χεῖρα PG | 11*ὃ] ὃν PG | 12*ὀνομάζεται] ὀνομαζόμενος PG | 13*τὰς αἰωνίους] ἐν αἷς ἀποθήκαις οὔτε σὴς οὔτε βρῶσις ἀφανίζει, οὔτε κλέπται διορύσσουσι, καὶ κλέπτουσι PG | 14*ἀμεταμέλητον] ἀμετάβλητον PG | 15*τούτους πυρὶ... ἔχοντι λήγουσαν] πυρὶ ἀσβέστῳ τὴν τιμωρίαν οὐκ ἔχοντι λήγουσαν τούτους παραπέμψειεν PG | 16* χρόνῳ] om. PG
<cuius fons> Photius Constantinopolitanus, Ad Amphilochium, q. 32 (31/70), PG 101, 229B9 - 232A11 = id., In Lc. (Lc. 2, 15-20), ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 309, n° 32.
¶Nota : au goût du jLa traduction analogique de λόγος par cura (οὐδεὶς αὐτῷ λόγος περιῆν : nullam sibi curam) se justifie par le contexte, la sémantique grecque (Liddell Scott 1940 : λόγος § 4 : esteem, consideration) et latine (cf. Latinitatis italicae medii aevi lexicon, addendum 2, ALMA, 2001, art. «cura-causa»). Causa, adopté par les éditions, peut provenir d’une confusion entre les abréviations cua , cã et ca. Lapsus ou correction humaniste, cette lectio facilior illustre l’erreur qui consiste à corriger les traductions médiévales à partir d’évidences lexicographiques théoriques ou scolaires, biaisées par les classements lexicographiques posterieurs aux textes édités. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.] [MM2023]
*Ἀλλὰ τί δή ποτε ... τὸν πλοῦτον τῆς δωρεᾶς] Ἐπειδὴ τὸν Σωτῆρα κηρύσσων ὁ Πρόδρομος, ἄλλα τε θεολογῶν περὶ αὐτοῦ διεξῄει, καὶ ὡς “ἐν Πνεύματι ἁγίῳ, καὶ πυρὶ τοὺς προσιόντας αὐτῷ βαπτίσει” (τὸ δὲ βαπτίσει τῆς δωρεᾶς τὸν πλοῦτον PG | **εὐεργεσίας] + ἐμφαίνει τε καὶ PG | 3*παρεχόμενος] + παρεχόμενον PG | 4*δῶρα] + καὶ ἐν εὐεργεσίᾳ τοσαύτῃ καταστῆσαι PG | 5*Σωτῆρι] + ἡμῶν PG | 6*δύναμις] ἰσχύς PG | 7*ὅτι] οὗ PG | 8* ἐστι· τουτέστιν] καὶ διακαθαρίσει τὴν ἅλωνα αὐτοῦ. Οἷον PG | 9*ἀνὰ χεῖρας αὐτῷ] Διὸ PG | 10* εὐεργεσίας] + πρόχειρος αὐτῷ, ἡ ἀνὰ χεῖρα PG | 11*ὃ] ὃν PG | 12*ὀνομάζεται] ὀνομαζόμενος PG | 13*τὰς αἰωνίους] ἐν αἷς ἀποθήκαις οὔτε σὴς οὔτε βρῶσις ἀφανίζει, οὔτε κλέπται διορύσσουσι, καὶ κλέπτουσι PG | 14*ἀμεταμέλητον] ἀμετάβλητον PG | 15*τούτους πυρὶ... ἔχοντι λήγουσαν] πυρὶ ἀσβέστῳ τὴν τιμωρίαν οὐκ ἔχοντι λήγουσαν τούτους παραπέμψειεν PG | 16* χρόνῳ] om. PG
<cuius fons> Photius Constantinopolitanus, Ad Amphilochium, q. 32 (31/70), PG 101, 229B9 - 232A11 = id., In Lc. (Lc. 2, 15-20), ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 309, n° 32.
¶Nota : au goût du jLa traduction analogique de λόγος par cura (οὐδεὶς αὐτῷ λόγος περιῆν : nullam sibi curam) se justifie par le contexte, la sémantique grecque (Liddell Scott 1940 : λόγος § 4 : esteem, consideration) et latine (cf. Latinitatis italicae medii aevi lexicon, addendum 2, ALMA, 2001, art. «cura-causa»). Causa, adopté par les éditions, peut provenir d’une confusion entre les abréviations cua , cã et ca. Lapsus ou correction humaniste, cette lectio facilior illustre l’erreur qui consiste à corriger les traductions médiévales à partir d’évidences lexicographiques théoriques ou scolaires, biaisées par les classements lexicographiques posterieurs aux textes édités. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.] [MM2023]
marg.|
{CLC3d5.15} CYRILLUS. − Per hoc autem quod subdit :
Et permundabit aream suam,
marg.|
designat Baptista Ecclesiam pertinere ad Christum, quasi ad Dominum.BW
cm
cm
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 17 (Krikones §644 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f.
56rb34-35
: «Καί
διακαθαριεῖ τὴν ἅλωνα αὑτοῦ [...] ’Ιδοὺ δέ ϕησιν
ὁ μακάριος
Βαπτιστὴς
, Χριστῷ διαϕέρειν ὡς Δεσπότῃ"τὴν ἅλωνα"·
τοῦτο γὰρ
σημαίνει
τὸ"
αὐτοῦ
"».
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 521A2-4 . [MOB2014]*
<cuius fons> Cf. Cyrillus Alexandrinus, Thesaurus de sancta et consubstantiali Trinitate, assertio 11.18 = lib. 2.4 [CGP 5215], PG 75, 160C12-14, D4-12 (40-56), «Καὶ αὐτὸς μὲν, ὡς οἰκέτης, οὐδ’ ὅσον ἀποθίγειν τοῦ ἱμάντος ἀποτολμᾷ· τὸν δὲ τῆς ἅλω Δεσπότην εἶναί φησι. Τοῦτο γὰρ σημαίνει τὸ, Διακαθαριεῖ τὴν ἅλωνα αὐτοῦ . [...] Ἀλλ’ εἴπερ ἦν ἐν ἴσῳ μέτρῳ τῷ μικρὸν ὕστερον ἐσομένῳ μείζονι, τί μὴ καὶ αὐτὸς βαπτίζει μὲν ἐν ἁγίῳ Πνεύματι· διακαθαίρει δὲ τὴν ἅλωνα αὐτοῦ, καὶ τὸ Δεσποτικὸν ἀξίωμα περικείμενος κρίνει τὴν οἰκουμένην ἐν δικαιοσύνῃ ; Ἐπειδὴ δὲ τούτων οὐδὲν ὁ μακάριος Βαπτιστὴς Ἰωάννης ἐπιτελῶν εὑρίσκεται, πράττει δὲ ὁ Χριστὸς ἐν ἐξουσίᾳ θεοπρεπεῖ, οὐκ ἴσος ἄρα ἐκεῖνος τῷ τοσοῦτον ἐξαλλομένῳ καὶ ἀναβαίνοντι».
<ex quo> Cf. Theophylactus, Enarratio in Evangelium Matthaei (Mt. 3, 12), PG 123, 176D13 : «Καὶ διακαθαριεῖ τὴν ἅλωνα αὐτοῦ. Τουτέστι τἡν Ἐκκλησίαν ἤτις πολλοὺς μὲν ἕχει βεβαπτισμένους ῶσπερ ἑν τῇ ἄλωνι πᾶν τὸ γεώργιον».
<Non hab.> Theophylactus in Lc. 3, 10-18, PG 123, 740.
Nota> 1 Angelo Mai a cru que Thomas traduisait ici un scholion inconnu et différent de ceux qu’il éditait (PG 72, 521 , n. 1). Il s’agit donc plutôt d’une différence de compréhension – et donc de traduction – du même scholion. Le traducteur de la Catena construit en effet la phrase ainsi : σημαίνει Βαπτιστὴς τὴν ἅλωνα·διαϕέρειν Χριστῷ ὡς Δεσπότῃ. Le verbe διαϕέρειν n’est pas compris au sens premier de «différer» - comme l’a compris la traduction latine d’Angelo Mai (PG), influencé par le contexte qui évoque la séparation du grain et de la paille - mais au sens ultime de «pertinere : appartenir à, concerner» ( Liddell-Scott-Jones Greek-English Lexicon : διαφέρω § 8). Pour le reste, Thomas explique en des termes quasi identiques la signification des éléments de la métaphore évangélique.
¶Nota 2 Cependant, le mot Ecclesia est absent du scholion et de sa source, identifiée par Nicolaï. Le Thesaurus de Cyrille s’appuie sur l’expression «τὴν ἅλωνα αὑτοῦ» (Lc. 3, 17) pour justifier la seigneurerie du Christ. Le recours au pronom possessif suam implique que le Christ se considère comme seigneur, c’est-à-dire comme jouissant de droits sur un sujet qui n’est nommé que par allusion dans le seul Thesaurus : l’οἰκουμένη jugée par le Christ en vertu de sa seigneurerie.
<cuius fons> Nota> 2 La Catena a donc remplaçé aream (ἅλωνα) par ecclesiam pour des raisons qui ne sont imputables qu’au seul glossateur, soit à cause d’une erreur de lecture, lapsus ad mentem recipientis, induit par la proximité paléographique des abréviations areã et eccã, soit plutôt en vertu d’une intervention intentionnelle de Thomas, glosant la traduction qui lui était soumise. Selon le procédé métonymique souvent mis en oeuvre dans la Catena, l’image de l’aire est traduite par la réalité à laquelle elle renvoie. L ecommentaire de Théophylacte sur le passage parallèle de Mt. 3, 12, source de la sentence CLC3d5.17 (Cyrillus), confirme cette interprétation. [MM2020]
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 521A2-4 . [MOB2014]*
<cuius fons> Cf. Cyrillus Alexandrinus, Thesaurus de sancta et consubstantiali Trinitate, assertio 11.18 = lib. 2.4 [CGP 5215], PG 75, 160C12-14, D4-12 (40-56), «Καὶ αὐτὸς μὲν, ὡς οἰκέτης, οὐδ’ ὅσον ἀποθίγειν τοῦ ἱμάντος ἀποτολμᾷ· τὸν δὲ τῆς ἅλω Δεσπότην εἶναί φησι. Τοῦτο γὰρ σημαίνει τὸ, Διακαθαριεῖ τὴν ἅλωνα αὐτοῦ . [...] Ἀλλ’ εἴπερ ἦν ἐν ἴσῳ μέτρῳ τῷ μικρὸν ὕστερον ἐσομένῳ μείζονι, τί μὴ καὶ αὐτὸς βαπτίζει μὲν ἐν ἁγίῳ Πνεύματι· διακαθαίρει δὲ τὴν ἅλωνα αὐτοῦ, καὶ τὸ Δεσποτικὸν ἀξίωμα περικείμενος κρίνει τὴν οἰκουμένην ἐν δικαιοσύνῃ ; Ἐπειδὴ δὲ τούτων οὐδὲν ὁ μακάριος Βαπτιστὴς Ἰωάννης ἐπιτελῶν εὑρίσκεται, πράττει δὲ ὁ Χριστὸς ἐν ἐξουσίᾳ θεοπρεπεῖ, οὐκ ἴσος ἄρα ἐκεῖνος τῷ τοσοῦτον ἐξαλλομένῳ καὶ ἀναβαίνοντι».
<ex quo> Cf. Theophylactus, Enarratio in Evangelium Matthaei (Mt. 3, 12), PG 123, 176D13 : «Καὶ διακαθαριεῖ τὴν ἅλωνα αὐτοῦ. Τουτέστι τἡν Ἐκκλησίαν ἤτις πολλοὺς μὲν ἕχει βεβαπτισμένους ῶσπερ ἑν τῇ ἄλωνι πᾶν τὸ γεώργιον».
<Non hab.> Theophylactus in Lc. 3, 10-18, PG 123, 740.
Nota> 1 Angelo Mai a cru que Thomas traduisait ici un scholion inconnu et différent de ceux qu’il éditait (PG 72, 521 , n. 1). Il s’agit donc plutôt d’une différence de compréhension – et donc de traduction – du même scholion. Le traducteur de la Catena construit en effet la phrase ainsi : σημαίνει Βαπτιστὴς τὴν ἅλωνα·διαϕέρειν Χριστῷ ὡς Δεσπότῃ. Le verbe διαϕέρειν n’est pas compris au sens premier de «différer» - comme l’a compris la traduction latine d’Angelo Mai (PG), influencé par le contexte qui évoque la séparation du grain et de la paille - mais au sens ultime de «pertinere : appartenir à, concerner» ( Liddell-Scott-Jones Greek-English Lexicon : διαφέρω § 8). Pour le reste, Thomas explique en des termes quasi identiques la signification des éléments de la métaphore évangélique.
¶Nota 2 Cependant, le mot Ecclesia est absent du scholion et de sa source, identifiée par Nicolaï. Le Thesaurus de Cyrille s’appuie sur l’expression «τὴν ἅλωνα αὑτοῦ» (Lc. 3, 17) pour justifier la seigneurerie du Christ. Le recours au pronom possessif suam implique que le Christ se considère comme seigneur, c’est-à-dire comme jouissant de droits sur un sujet qui n’est nommé que par allusion dans le seul Thesaurus : l’οἰκουμένη jugée par le Christ en vertu de sa seigneurerie.
<cuius fons> Nota> 2 La Catena a donc remplaçé aream (ἅλωνα) par ecclesiam pour des raisons qui ne sont imputables qu’au seul glossateur, soit à cause d’une erreur de lecture, lapsus ad mentem recipientis, induit par la proximité paléographique des abréviations areã et eccã, soit plutôt en vertu d’une intervention intentionnelle de Thomas, glosant la traduction qui lui était soumise. Selon le procédé métonymique souvent mis en oeuvre dans la Catena, l’image de l’aire est traduite par la réalité à laquelle elle renvoie. L ecommentaire de Théophylacte sur le passage parallèle de Mt. 3, 12, source de la sentence CLC3d5.17 (Cyrillus), confirme cette interprétation. [MM2020]
marg.|
{CLC3d5.16}
BEDA. − Per aream enim presens Ecclesia figuratur, in qua"multi sunt vocati, pauci vero electi"cnCuius aree purgatio et nunc viritim geritur, cum quisque perversus vel ob manifesta peccata de Ecclesia, sacerdotali castigatione, eicitur, vel ob occulta post mortem divina districtione damnatur. Et universaliter in fine perficietur, quando mittet filius hominis angelos suos et colligent de regno eius omnia scandalaco
BX
cp
cn Mt. 20, 16
co Mt. 13, 41
cp
¶Fons :
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, lin. 2458 sqq. : « Per uentilabrum, id est palam, discretio iusti examinis
per aream
uero
praesens ecclesia figuratur. In qua
procul dubio quod lugubre satis est,
multi sunt uocati pauci uero electi,
pauca grana supernis recipienda mansionibus in comparatione loliorum quae flammis sunt mancipanda perpetuis.
Cuius areae purgatio et nunc uiritim geritur cum quisque peruersus uel ob manifesta peccata de ecclesia sacerdotali castigatione
reicitur
uel ob occulta post mortem diuina districtione damnatur et uniuersaliter in fine perficietur quando mittet filius hominis angelos suos et colligent de regno eius omnia scandala
». [MM2022
BX
¶Codd. :
Li448
{MM2022}
marg.|
{CLC3d5.17}
AMBROSIUS. − Ventilabri ergo indicio, discriminandorum Dominus declaratur ius habere meritorum, eo quod dum frumenta ventilantur in area, plena a vacuis velut quodam aure spirantis examine separantur.
Unde sequitur :
Unde sequitur :
Et congregabit triticum in horreum suum ; paleas autem comburet igne inextinguibili.
marg.|
Per hanc comparationem Dominus ostendit quod iudicii die solida merita fructusque virtutis ab inanis iactantie, exiliumque factorum infructuosa levitate discernat, perfectioris meriti viros locaturus in mansione celesti. Ipse enim perfectior fructus est qui meruit eius esse conformis qui sicut granum tritici excidit, ut plurimos fructus afferret.cq
cq
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 82, CCSL 14, p. 67.1107-1120 : «Ipse vos baptizabit in spiritu sancto et igni habens ventilabrum in manu sua et purgabit aream suam et congregabit triticum in horreum suum, paleas autem conburet igni inexstinguibili. Habens ventilabrum in manu. Ventilabri indicio discriminandorum Dominus declaratur ius habere meritorum, eo quod dum frumenta in area uentilantur, plena a uacuis, ab inanibus fructuosa ueluti quodam aurae spirantis examine separantur. Per hanc igitur conparationem Dominus ostendit
ur quod iudicii die solidae merita fructus que uirtutis ab inanis iactantiae exilium que factorum infructuosa leuitate discernat perfectioris meriti uiros locaturus in mansione caelesti. Ipse enim perfectior fructus est, qui meruerit eius esse conformis ; qui sicut granum tritici cecidit, ut plurimos fructus adferret in nobis, inuisus paleis, inanibus meritis non amicus. Et ideo ante eum ignis ardebit non natura sui noxius, utpote qui mala inprobitatis exurat, splendorem probitatis adcumulet». [FG2013]
marg.|
{CLC3d5.18}
CYRILLUS. − [1b] At palee lentos et inanes signant [1°]
et quolibet vento peccati ventilatos [2] et volubiles.BY
cr
cr
¶FonsG : [1] <revera> Cf.
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 17 (Krikones §644 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f.
56rb40-56v2
= Vat. gr. 1642, f.
168ra
: «Κυρίλλου. […] τοῦτο γὰρ σημαίνει τὸ" αὐτοῦ"». Οὕτω γὰρ αὐτὴν καθαίρει, διιστὰς καὶ διακρίνων ἀπὸ τοῦ σίτου τὸ ἄχυρον. Διανομέα τε καὶ οἱονεὶ σημάντορα τῶν ἑκάστῳ πρεπόντων, ὀφθήσεσθαι λέγει, ὡς τὸν μὲν δίκαιόν τε καὶ ἀγαθὸν, σίτου δίκην ταῖς οὐρανίαις εἰσκομίζειν αὐλαῖς, πυρὸς δὲ ποιεῖσθαι τροφὴν, [a]
ἀχύρου
τρόπον
ἀποτιναχθένα
τὸν ἄδικον. Ὁ μὲν γὰρ σῖτος, φησὶ, εἰς ἀποθήκην εἰσκομίζεται, τουτέστιν ἀσφαλείας ἀξιοῦται τῆς παρὰ Θεοῦ, φειδοῦς τε καὶ φυλακῆς καὶ ἀγάπης· [b]
τό γε μὴν ἄχυρον ὡς ἄχρηστος
ὕλη, πυρὶ δαπανᾶται».
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 521A10-14<
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 17 (Krikones §648 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 56v10-12 = Vat. gr. 1642, f. 168v : «Ἄκουε δὲ τί καὶ διὰ Ἱερεμίου φησὶν ὁ Θεὸς, σύγκρισιν προφητῶν καὶ ψευδοπροφητῶν ποιούμενος·"Τί τὸ ἄχυρον πρὸς τὸν σῖτον ;» ἤγουν ἡ κουφολογία πρὸς τὴν ἀλήθειαν. Ὁ μὲν γὰρ παρὰ Θεοῦ λόγος τροφιμωτάτην ἔχει τὴν δύναμιν· ὁ δὲ τῶν ἀνοσίων ψευδοδιδασκάλων, εὐδιαθρυπτότατός τε καὶ ἀχυρώδης ὑπάρχων, οὐδεμίαν τοῖς ἀκροωμένοις ἐμποιεῖ τὴν ὄνησιν».
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 521 B3-6 .
<ex quo> Cf. Theophylactus, Enarratio in Evangelium Matthaei (Mt. 3, 12), PG 123, 177A1-3 : «Καὶ διακαθαριεῖ τὴν ἅλωνα αὐτοῦ. Τουτέστι τἡν Ἐκκλησίαν ἤτις πολλοὺς μὲν ἕχει βεβαπτισμένους ῶσπερ ἑν τῇ ἄλωνι πᾶν τὸ γεώργιον ἀλλ’ ἐν τοὑτοις οί μέν εἰσιν ἄχυρα όσοι κοῦφοι εἰσι καὶ τοῖσ πνεύμασι τῆσ πονηρίας κινούμενοι οί δὲ σῖτος ὄσοι καὶ ἑτέροσλ έτερους ὠφελοῦσι καὶ τρέφουσι διἀ διδασκαλίας καὶ πρἀξεως».
¶Nota Nous n’avons pas trouvé de source littérale de cette sentence [MOB2014]. Angelo Mai (PG 72, 521 , n. 2) a cru que Thomas traduisait ici un autre fragment. Nous pensons que Thomas traduit et réagence deux scholia de Cyrille transmis par Nicétas, de manière à réunir les signifiés associés à l’image de la paille. 1° Lentos traduit ἄχρηστος (ὕλη πυρὶ δαπανᾶται) et répond à l’image d’un mauvais combustible «lent (à s’enflammer) ; 2° inanes traduit ἄχρηστος ; 3° ventilatos traduit ἀποτιναχθένα et évoque la cause de l’agitation exprimée : le péché assimilé au vent ; le même adjectif latin répond de manière encore plus littérale à πνεύμασι utilisé par Théophylacte à propos du passage parallèle de Mt. ; 4°volubiles répond à κουφολογία, ou plus littéralement à κοῦφοι (Théophylacte), allusion aux paroles faciles et prononcées à la légères évoquées par la légèreté de la paille. Il est possible que Théophylacte ait fait le même travail que Thomas en puisant comme lui à la chaîne de Nicétas, sans que cela ne prouve une utilisation directe de son commentaire sur Matthieu par la Catena aurea ; cf. CLC3d5.14.
<Non hab.> Basilius (Krikones §645 ; PG 31, 1253) ; Theophylactus in Lc. 3, 10-18, PG 123, 740 ; LLT ; PL ; Glossa ordinaria (Gloss-e) ; Reuss, Lukas-Kommentare ; Catena Graecorum Patrum in loc. cit. (Cramer) [MM2020]
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 521A10-14<
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 17 (Krikones §648 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 56v10-12 = Vat. gr. 1642, f. 168v : «Ἄκουε δὲ τί καὶ διὰ Ἱερεμίου φησὶν ὁ Θεὸς, σύγκρισιν προφητῶν καὶ ψευδοπροφητῶν ποιούμενος·"Τί τὸ ἄχυρον πρὸς τὸν σῖτον ;» ἤγουν ἡ κουφολογία πρὸς τὴν ἀλήθειαν. Ὁ μὲν γὰρ παρὰ Θεοῦ λόγος τροφιμωτάτην ἔχει τὴν δύναμιν· ὁ δὲ τῶν ἀνοσίων ψευδοδιδασκάλων, εὐδιαθρυπτότατός τε καὶ ἀχυρώδης ὑπάρχων, οὐδεμίαν τοῖς ἀκροωμένοις ἐμποιεῖ τὴν ὄνησιν».
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 521 B3-6 .
<ex quo> Cf. Theophylactus, Enarratio in Evangelium Matthaei (Mt. 3, 12), PG 123, 177A1-3 : «Καὶ διακαθαριεῖ τὴν ἅλωνα αὐτοῦ. Τουτέστι τἡν Ἐκκλησίαν ἤτις πολλοὺς μὲν ἕχει βεβαπτισμένους ῶσπερ ἑν τῇ ἄλωνι πᾶν τὸ γεώργιον ἀλλ’ ἐν τοὑτοις οί μέν εἰσιν ἄχυρα όσοι κοῦφοι εἰσι καὶ τοῖσ πνεύμασι τῆσ πονηρίας κινούμενοι οί δὲ σῖτος ὄσοι καὶ ἑτέροσλ έτερους ὠφελοῦσι καὶ τρέφουσι διἀ διδασκαλίας καὶ πρἀξεως».
¶Nota Nous n’avons pas trouvé de source littérale de cette sentence [MOB2014]. Angelo Mai (PG 72, 521 , n. 2) a cru que Thomas traduisait ici un autre fragment. Nous pensons que Thomas traduit et réagence deux scholia de Cyrille transmis par Nicétas, de manière à réunir les signifiés associés à l’image de la paille. 1° Lentos traduit ἄχρηστος (ὕλη πυρὶ δαπανᾶται) et répond à l’image d’un mauvais combustible «lent (à s’enflammer) ; 2° inanes traduit ἄχρηστος ; 3° ventilatos traduit ἀποτιναχθένα et évoque la cause de l’agitation exprimée : le péché assimilé au vent ; le même adjectif latin répond de manière encore plus littérale à πνεύμασι utilisé par Théophylacte à propos du passage parallèle de Mt. ; 4°volubiles répond à κουφολογία, ou plus littéralement à κοῦφοι (Théophylacte), allusion aux paroles faciles et prononcées à la légères évoquées par la légèreté de la paille. Il est possible que Théophylacte ait fait le même travail que Thomas en puisant comme lui à la chaîne de Nicétas, sans que cela ne prouve une utilisation directe de son commentaire sur Matthieu par la Catena aurea ; cf. CLC3d5.14.
<Non hab.> Basilius (Krikones §645 ; PG 31, 1253) ; Theophylactus in Lc. 3, 10-18, PG 123, 740 ; LLT ; PL ; Glossa ordinaria (Gloss-e) ; Reuss, Lukas-Kommentare ; Catena Graecorum Patrum in loc. cit. (Cramer) [MM2020]
marg.|
{CLC3d5.19}
BASILIUS. − Conferunt autem his qui digni sunt192 regno celorum velut palee193* tritico ; non tamen intuitu divine caritatis et proximorum hoc faciunt sive spiritualibus donis sive corporalibus beneficiis.BZ
192 sunt]
om. Li448
193 palee
Li448
] palea
Ed1953
marg.|
{CLC3d5.20}
ORIGENES.
194
{hom.26}. − Vel quia absque vento non possunt triticum et palee separari ; ideo habet ventilabrum in manu sua ; quod alios paleas, alios triticum esse demonstrat. Cum enim esses palea levis, id est incredulus, ostendit te esse temptatio quod latebas. Cum autem fortiter temptamenta toleraveris, non te faciet fidelem temptatio atque patientem ; sed virtutem, que in te latebat, profert in medium.
194 Origenes] + In Lucam
Ed1953
marg.|
{CLC3d5.21}
GREGORIUS NYSSENUS. − Expedit autem scire quod nec bona que per repromissiones reposita sunt honeste viventibus, talia sunt ut verbo valeant explicari quia “nec oculus vidit nec auris audivit nec in cor hominis ascenderunt” nec pene peccatorum195* ad aliquid eorum que in presenti sensum afficiunt, proportionem habent. Et quamvis aliqua196* illarum penarum per nostra nominentur vocabula, differt tamen non modicum. Cum enim audis ignem, aliud quiddam conicere doceris ex eo quod additur
inextinguibili
quod in istum ignem non cadit.CA
cs
cs
<revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. #, # (Krikones § # Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611,
f. # #
: «Γρηγορίου Νύσσης».
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , # [CPG 3#], Gregorii Nysseni opera, t. # #, 19#, p. # (PG 4#, #),
<Non hab.> Némésius d’Emèse, De natura hominis, selon E. Dobler , Falsche Väterzitate bei Thomas von Aquin, Fribourg (CH), 2001, p. 136. [MM2019]
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , # [CPG 3#], Gregorii Nysseni opera, t. # #, 19#, p. # (PG 4#, #),
<Non hab.> Némésius d’Emèse, De natura hominis, selon E. Dobler , Falsche Väterzitate bei Thomas von Aquin, Fribourg (CH), 2001, p. 136. [MM2019]
195 pene peccatorum]
inv
.
Ed1953
196 aliqua] alique
Ed1953
marg.|
{CLC3d5.22}
GREGORIUS. Quinto decimo Moralium.
197 − Miro modo expressus est ignis gehenne. Ignis namque noster corporeus per congesta ligna nutritur, nec valet nisi fotus198 subsistere. At contra gehenne ignis, cum sit corporeus, et in se missos reprobos corporaliter exurat, lignis non nutritur, sed creatus199 semel inextinguibilis durat.CB
ct
ct
¶Fons :
Gregorius Magnus
, Moralia in Iob, lib. 15, § 29.2, CCSL 143A, p. 769.2-10 : «Miro ualde modo paucis uerbis expressus est ignis gehennae. Ignis namque corporeus, ut esse ignis ualeat, corporeis indiget fomentis. Qui cum necesse est ut seruetur per congesta ligna procul dubio nutritur ; nec ualet nisi succensus esse, et nisi
refotus
subsistere. At contra gehennae ignis, cum sit corporeus, et in se missos reprobos corporaliter exurat, nec studio humano succenditur nec
lignis nutritur, sed creatus semel durat inexstinguibilis, et succensione non indiget, et ardore non caret».
<Non hab.> Paterius , In Mc. nec in Lc. [MM2019]
<Non hab.> Paterius , In Mc. nec in Lc. [MM2019]
197 Quidecimo]
om. Ed1953
198 fotus] focus !
Li448
199 creatus
Ed1953
] cratus
cacogr. Li448
Numérotation du verset
Lc. 3,
distinctio 6
distinctio 6
marg.|
{CLC3d6.1}
ORIGENES.
200
{hom.27}. − Annuntiaverat201 Ioannes Christum, baptismum Spiritus sancti predicaverat202*, et cetera que evangelii tradit historia. Exceptis ergo his, alia203 annuntiasse monstratur in eo quod dicitur :
200 Origenes] + In Lucam
Ed1953
201 Annuntiaverat] annuntiabat
P638
202 predicaverat] predicabat
P638 Ed1953
203 alia] que altera
P638
Numérotation du verset
Lc. 3,18
Multa quidem204 exhortans evangelizabat populo.CC
204 quidem] + et alia
P638 Ed1953
marg.|
{CLC3d6.2}
THEOPHYLACTUS. − Exhortatio enim eius erat bona doctrina et ideo convenienter evangelium dicitur. CD
cu
cu
¶FonsG :
Theophylactus,
Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 3, 18), PG 123,
741B6-7
: «Πολλὰ δὲ καὶ ἕτερα παρακαλῶν, εὐηγγελίζετο τὸν λαόν. Παράκλησις γὰρ ὄντως ἐστὶν
ἡ ἀγαθὴ διδασκαλία· καὶ Εὐαγγέλιον δὲ εἰκότως ἂν λεχθείη». [CGC2015]* [MM2020] [VS2022 rev.]
marg.|
{CLC3d6.3}
ORIGENES.
205* − Et quomodo in evangelio secundum Ioannem de Christo refertur quia multa et alia locutus est, sic et in presenti loco intellige quod Lucas hoc
206* dixit quoniam maiora quedam a Ioanne annuntiabantur quam ut deberent litteris credi. Miramur autem Ioannem quo “inter natos mulierum maior nemo fuerit”cv et207* in tantam opinionem meritis virtutis ascenderit ut a plerisque Christus putaretur. Sed illud multo mirabilius, quod non timuit Herodem, non formidavit interitum.CE
cw
cv Cf. Lc. 7, 28.
cw
¶Fons :
Origenes
, Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 27 (Lc. 3),
GCS 49
, Origenes Werke 9, p.
168.19-169.17
: «
Et quomodo
in e
vangelio secundum Joannem de Christo refertur
, q
uia multa et alia locutus est
‘quae non sunt scripta in libro isto’ quae si scriberentur, neque ipsum puto mundum capere potuisse libros, qui scribendi erant;
sic et in praesenti loco intell
e
ge, quod
forsitan
Lucas, quoniam majora quaedam a Joanne annuntiabantur, quam ut deberent litteris credi,
voluerit ea nominatim dicere, sed tantum significaverit quod dicta sint: et idcirco dixisse: Multa quidem et alia exhortans annuntiabat populo.
Miremur
Joannem et ex his quidem, quae sequuntur, maxime quod inter natos mulierum major Joanne Baptista nemo fuerit et in tantam opinionem merito virtutis adscenderit, ut a plerisque Christus putaretur. Sed illud multo mirabilius : Herodes tetrarcha habebat regiam potestatem, et poterat eum, cum voluisset, occidere[Mc. 6] ; et cum rem fecisset injustam, et contra legem Moysi, ut uxorem fratris sui acciperet, quae habebat filiam de priori viro, non
eum
timuit, non accepit personam, non cogitavit, ut dixi, regiam potestatem, non formidavit interitum - sciebat enim, etiam si propheta non esset, quod lacessitus eum posset occidere ». [MM2022]
205 Origenes] + in Lucam
Ed1953
206 hoc] hic
Ed1953
207 et] quod
Ed1953
marg.|
Unde sequitur :
Numérotation du verset
Lc. 3,19
Herodes autem tetrarcha cum corriperetur ab illo208.
208 illo] + etc.
Ed1953
marg.|
{CLC3d6.4}
EUSEBIUS.
209* − [1]
Dicitur autem tetrarcha ad differentiam alterius210* quo regnante natus est Christus. Erat enim ille rex, hic autem
tetrarcha
. [2] Erat autem illi coniux, Arete regis Arabum filia, quam, cum “coniux esset fratris sui Philippi”cx, more sacrilego duxit, quamvis prolem haberet a fratre. His enim solum licebat hoc agere quorum fratres vitam sine prole211* compleverant. [4] Cum autem super hoc Herodem compellaret212* Baptista, primo quidem diligenter eius audiebat sermones, cum sciret eos ponderosos et consolatione plenos, sed Herodiadis concupiscentia cogebat eum aspernari verba Ioannis. Unde et eum detrudit in carcerem.
Et hoc est quod dicitur : CF cy
Et hoc est quod dicitur : CF cy
cx Cf. Mc. 6, 17 : «… propter Herodiadem uxorem Philippi fratris sui».
cy
¶FonsG : [1] <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 19-20 (Krikones §656 : Metaphrastes et Eusebius), ed.
Mai
, Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837,
p. 661-662
= Vat. gr. 1611, f.
57v
3 : f.
57v
3-28
(
non contuli : Vg1642, f.
171rb
) : «
[1]
Τοῦ Μεταφραστοῦ καὶ
Εὐσεβίου
.
Ἐπισημαίνεται
τὸ ἀξίωμα ὁ εὐαγγελιστὴς ἵνα πρὸς τὸν ἕτερον αὐτὸν Ἡρῴδην εὐκρινῶς
ὰντιδιαστείλη ἐφ οὗ Χριστὸς ἐγεννήθη ἐκείνος γὰρ βασιλεὺς ἦν οὗτος δὲ τετράρχης ἐκείνου γὰρ οἰκείους ὦν εἰργάσατο δρεψαμένου καρποὺς καὶ ὅλον τὸ σῶμα θεηλάτῳ πληγῇ βληθέντος καὶ κακοῦ κακῶς ὀλωλότος, τετραχῶς αὐτοῦ ἡ βασιλεία διηρέθη· Ἀρχελάου μὲν Ἰουδαίας ἄρχοντος, τοῦ δἐ ὁμωνυμούντος αὐτῷ
Ἡρῴδου
καὶ
Φιλίππου
καὶ Λυσανίου τοῦ μὲν
τῆς Γαλιλαίας
τοῦ δὲ
τῆς Ἰτουραίας και Τραχωνίτιδος χώρας·
τοῦ τελευταίου δἒ
Αβιληνῆς τετραρχοῦντος
οὐ παρέλκουσα οὖν τῷ εὺαγγελιστῇ ἡ τοῦ τετράρχου προσθήκη, [+ καὶ Mai] ὁ Ἡρῴδης γὰρ φησιν ὁ τετράρχης· ἀλλ’ ὥστε τοῦτον ἀντιδιαστεῖλαι πρὸς τὸν πατέρα αυτοῦ Ἡρῴδην καὶ αὐτὸν ὁμωνύμως καλούμενον· οὗτος τοίνυν [+ καὶ Mai] ὁ τετράρχης καὶ ἐφοβεῖτο τὸν Ἰωάννην, καὶ ἡδέως αὐτοῦ ἤκουε· τὸ μὲν γὰρ ἀπὸ τῆς τοῦ συνειδότος εἶχε κατακρίσεως διεφθαρμένος ὢν τὸν βίον καὶ κομιδῆ πλημμελής
[2]
τὸ δὲ ἀπὸ τῆς τοῦ λέγοντος ἀρετῆς· καὶ οὕτω μὲν ἀρετὴ δυσωπεῖν
οἱ δὲ
καὶ τους παντάπασιν ἀλλοτρίους, ἀλλ’ ἰσχυὸν οὕτως ἀκόλαστος ἐπιθυμία καὶ ψυχὴν δουλῶσαι, τῶν πάντων ανυσιμώτατον ὥσπερ ἄρα καὶ
τὸν
Ἡρῴδην ἁθλίως σφόδρα διέθηκε καὶ
ὡς
ἀνδραπόδῳ τῷ βασιλεῖ
φεῦ
ἐχρήσατο, ὃς ὑπεριδὼν
τῆς κατὰ νόμους αὐτὸ γεγενημένης
γυναικὸς
καὶ τὸ πρὸς αὐτἠν ἀτιμάσας φίλτρον
Ἀρέτα δὲ
ἦν
αὔτη τοῦ βασιλέως Ἀρράβων θυγάτηρ
τοὺς
πρὸς Ἠρωδιάδα κενοὺς ἔρωτας τοῦ παντὸς ἠξίου
ταύτην
γὰρ
γυναῖκα οὖσαν τοῦ ἀδελφοῦ Φιλίππου
,
παρανόμος
οὗτος ἠγάγετο, σπέρμα ἤδη τοῦ ἀδελφοῦ ἔχουσαν, ἐκείνοις [+ πρὸς κωφῷ Mai] γὰρ ἐφεῖτο μόνοις τοῦτο ποιεῖν τοῖς παίδων ἄνευ ἀπολιποῦσι τὸν βίον ἐφείτο
δὲ κατὰ πρόνοιαν πάντως τοῦ ἀναστῆσαι σπέρμα τις ἀδελφοῖς.
[3]
τὴν δὲ Ἡρωδιάδα
καὶ
ζῶντος
ἔτι
τοῦ ἀνδρὸς
ὡς Ἰώσηπος ἱσορεί Ἡρῴδης
διαστήσας πόλεμον αἰρεῖται πρὸς Ἀρέταν ὡς ἄν ἠτιμασμένης αὐτὸ τῆς θυγατρός
· ἐν ᾧ πολέμῳ
πάντα φησὶ τὸν Ἡρῴδου σρατὸν διαφθαρῆναι καὶ ταῦτα
πεπονθέναι
τῆς ὲπιβουλῆς ἕνεκεν τῆς κατὰ τοῦ Ἰωάννου γεγενημένης
,
[4]
τέως μὲν τοῦ ἐπὶ τούτοις ὁ Βαπτιστὴς τὸν Ἡρῴδην ἐλέγχων
ᾅδειν πρὸς κωφῷ
ἑώκει καὶ νεκρῷ πρὸς οὖσα
διαλέγεσθαι· καίτοι γε ἡδέως αὐτοῦ
πρότερον
είώθει ἀκούειν
πολύ γε
εἰδὼς
αὐτὸν
ἔχειν τὸ δυσωπικὸν καὶ αιδέσιμον, ἀλλ
’
καὶ
πρὸς Ἡρῳδιάδα ἔρως
ἰσχυρότερος αὐτῷ έμπεσὼν
τῶν Ἰωάννου λόγων ἀμελεῖν ἐποίει καὶ τὸν μὲν ἐδίδου τῇ φυλακῇ
δέσμιον
παραριμφθέντα εἰς Μαχαιροῦντα τὸ φρούριον
Ἡρῳδιάδος δὲ μᾶλλον ἡδέως παρεῖχεν ἀκούειν καὶ τῶν αὐτῆς ἱμέρων ἐπιμελῶς γίνεσθαι
[5]
ὁ δ’ αὐτὸς Ἰώσηπος
ἱστορεῖ καὶ τῆς βασιλείας
διὰ τὴν αὐτὴν
Ἡρῳδιάδα τὸν Ἡρῴδην
ἐκπεπτωκέναι καὶ
μεθ’ ἧς αὺτὸν καὶ εἰς τὴν ὑπερορίαν ὰπεληλάσθαι Βιενναν τῆς Γαλλίας πόλιν οἰκεῖν καταδικασθέντα». [ADL2020] [MM2020]
<cuius fons>
[1] Cf. Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de S. Ioanne Baptista (29 augustus), § 11, ed. B. Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 391.2-6.
<Paral.> In Mt. 14, lectio 1, Marietti n° 1217, p. 190 : «Audivit Herodes tetrarcha, ad differentiam Herodis regis, sub quo natus est Christus, ut habetur supra cap. ii. Unde, illo defuncto, reversus est Christus de Aegypto. Iste Herodes fuit filius eius, et fuit tetrarcha».
[2 et 4] <cuius fons> Cf. Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de S. Ioanne Baptista (29 augustus), § 13-14, ed. B. Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 392-393.
[3] Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (grecus), lib. 1, c. 11.1-4, GCS 9.1, p. 76.15-25 : «Οὐκ εἰς μακρὸν δὲ τοῦ βαπτιστοῦ Ἰωάννου ὑπὸ τοῦ νέου Ἡρῴδου τὴν κεφαλὴν ἀποτμηθέντος, μνημονεύει μὲν καὶ ἡ θεία τῶν εὐαγγελίων γραφή, συνιστορεῖ γε μὴν καὶ ὁ Ἰώσηπος ὀνομαστὶ τῆς τε Ἡρῳδιάδος μνήμην πεποιημένος καὶ ὡς ἀδελφοῦ γυναῖκα οὖσαν αὐτὴν ἠγάγετο πρὸς γάμον Ἡρῴδης, ἀθετήσας μὲν τὴν προτέραν αὐτῷ κατὰ νόμους γεγαμημένην Ἀρέτα δὲ ἦν αὕτη τοῦ Πετραίων βασιλέως θυγάτηρ, τὴν δὲ Ἡρῳδιάδα ζῶντος διαστήσας τοῦ ἀνδρός. δι' ἣν καὶ τὸν Ἰωάννην ἀνελὼν πόλεμον αἴρεται πρὸς τὸν Ἀρέταν, ὡς ἂν ἠτιμασμένης αὐτῷ τῆς θυγατρός, ἐν ᾧ πολέμῳ μάχης γενομένης πάντα φησὶν τὸν Ἡρῴδου στρατὸν διαφθαρῆναι καὶ ταῦτα πεπονθέναι τῆς ἐπιβουλῆς ἕνεκεν τῆς κατὰ τοῦ Ἰωάννου γεγενημένης. § 3 ὁ δ' αὐτὸς Ἰώσηπος ἐν τοῖς μάλιστα δικαιότατον καὶ βαπτιστὴν ὁμολογῶν γεγονέναι τὸν Ἰωάννην, τοῖς περὶ αὐτοῦ κατὰ τὴν τῶν εὐαγγελίων γραφὴν ἀναγεγραμμένοις συμμαρτυρεῖ, ἱστορεῖ δὲ καὶ τὸν Ἡρῴδην τῆς βασιλείας ἀποπεπτωκέναι διὰ τὴν αὐτὴν Ἡρῳδιάδα, μεθ' ἧς αὐτὸν καὶ εἰς τὴν ὑπερορίαν ἀπεληλάσθαι, Βίενναν τῆς Γαλλίας πόλιν οἰκεῖν καταδικασθέντα».
<ex quo> Cf. Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (transl. Rufini), lib. 1, c. 11.1-4, GCS 9.1, p. 77.93.18 -22 : «Verum brevi interiecto tempore Iohannes baptista ab Herode filio Herodis capite punitur, de quo et in evangeliis quidem refertur. concordi vero testimonio etiam Ioseppus de hoc scribit, nominatim etiam de Herodiade commemorans velut de coniugio fratris Philippi viventis violenter abstractae et suis ab Herode incestis nuptiis sociatae propria et legitima uxore depulsa. quam Herodiadem filiam dicit fuisse Aretae regis Arabiae, propter quam etiam Iohannem baptistam ab eo commemorat interemptum. 2. bellum quoque exortum inter Aretam dicit et Herodem tamquam ob ignominiam filiae vindicandam. in quo bello exercitum refert Herodis extinctum, haec autem omnia ei accidisse propter piaculum, quod in necem Iohannis ammisit. 3. idem quoque Ioseppus iustissimum super omnes Iohannem fuisse secundum euangeliorum fidem et ab Herode propter Herodiadem capite caesum refert, propter quam etiam regno eum esse depulsum atque in exilium Viennam Galliae urbem trusum».
<Non hab.> LLT ; PL ; Hugo de Sancto Caro (Postille).
¶Nota 1. De la double attribution à Metaphraste et Eusèbe par Nicétas, Thomas retient l’attribution à Eusèbe parce qu’il a reconnu une partie des éléments du scholion dans la version latine de Rufin, mais le texte retenu provient essentiellement de Nicétas et Métaphraste. Ailleurs, la Catena cite toujours sous l’attribution «Grecus». [MM2019] [MM2020]
¶Nota 2. En rapport précis avec le contexte du récit évangélique, le mot γυνή est traduit ici par coniux qui désigne plus particulièrement la communauté factuelle de lit, tandis que la Vulgate a retenu uxor, seul terme utilisé par Justinien pour désigner le partenaire féminin du contrat matrimonial. La traduction de παρανόμος – qui désigne tout acte contre la loi - par sacrilegium renvoie à la théologie de Thomas qui considère certains actes de luxure comme sacrilèges dans la mesure où ils sont assimilables au viol d’un lien spirituel, assimilable à l’inceste (Summa theologiae, IIa IIae, q. 154, a. 10, spécialement ad 2 : «Si enim aliquis abutatur persona coniuncta sibi secundum spiritualem cognationem, committit sacrilegium ad modum incestus» ; cf. etiam In Sent. 4, d. 41, q. 1, a. 4, qa. 2, ad 7). [ADL2020] [MM2020]
<cuius fons>
[1] Cf. Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de S. Ioanne Baptista (29 augustus), § 11, ed. B. Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 391.2-6.
<Paral.> In Mt. 14, lectio 1, Marietti n° 1217, p. 190 : «Audivit Herodes tetrarcha, ad differentiam Herodis regis, sub quo natus est Christus, ut habetur supra cap. ii. Unde, illo defuncto, reversus est Christus de Aegypto. Iste Herodes fuit filius eius, et fuit tetrarcha».
[2 et 4] <cuius fons> Cf. Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de S. Ioanne Baptista (29 augustus), § 13-14, ed. B. Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 392-393.
[3] Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (grecus), lib. 1, c. 11.1-4, GCS 9.1, p. 76.15-25 : «Οὐκ εἰς μακρὸν δὲ τοῦ βαπτιστοῦ Ἰωάννου ὑπὸ τοῦ νέου Ἡρῴδου τὴν κεφαλὴν ἀποτμηθέντος, μνημονεύει μὲν καὶ ἡ θεία τῶν εὐαγγελίων γραφή, συνιστορεῖ γε μὴν καὶ ὁ Ἰώσηπος ὀνομαστὶ τῆς τε Ἡρῳδιάδος μνήμην πεποιημένος καὶ ὡς ἀδελφοῦ γυναῖκα οὖσαν αὐτὴν ἠγάγετο πρὸς γάμον Ἡρῴδης, ἀθετήσας μὲν τὴν προτέραν αὐτῷ κατὰ νόμους γεγαμημένην Ἀρέτα δὲ ἦν αὕτη τοῦ Πετραίων βασιλέως θυγάτηρ, τὴν δὲ Ἡρῳδιάδα ζῶντος διαστήσας τοῦ ἀνδρός. δι' ἣν καὶ τὸν Ἰωάννην ἀνελὼν πόλεμον αἴρεται πρὸς τὸν Ἀρέταν, ὡς ἂν ἠτιμασμένης αὐτῷ τῆς θυγατρός, ἐν ᾧ πολέμῳ μάχης γενομένης πάντα φησὶν τὸν Ἡρῴδου στρατὸν διαφθαρῆναι καὶ ταῦτα πεπονθέναι τῆς ἐπιβουλῆς ἕνεκεν τῆς κατὰ τοῦ Ἰωάννου γεγενημένης. § 3 ὁ δ' αὐτὸς Ἰώσηπος ἐν τοῖς μάλιστα δικαιότατον καὶ βαπτιστὴν ὁμολογῶν γεγονέναι τὸν Ἰωάννην, τοῖς περὶ αὐτοῦ κατὰ τὴν τῶν εὐαγγελίων γραφὴν ἀναγεγραμμένοις συμμαρτυρεῖ, ἱστορεῖ δὲ καὶ τὸν Ἡρῴδην τῆς βασιλείας ἀποπεπτωκέναι διὰ τὴν αὐτὴν Ἡρῳδιάδα, μεθ' ἧς αὐτὸν καὶ εἰς τὴν ὑπερορίαν ἀπεληλάσθαι, Βίενναν τῆς Γαλλίας πόλιν οἰκεῖν καταδικασθέντα».
<ex quo> Cf. Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (transl. Rufini), lib. 1, c. 11.1-4, GCS 9.1, p. 77.93.18 -22 : «Verum brevi interiecto tempore Iohannes baptista ab Herode filio Herodis capite punitur, de quo et in evangeliis quidem refertur. concordi vero testimonio etiam Ioseppus de hoc scribit, nominatim etiam de Herodiade commemorans velut de coniugio fratris Philippi viventis violenter abstractae et suis ab Herode incestis nuptiis sociatae propria et legitima uxore depulsa. quam Herodiadem filiam dicit fuisse Aretae regis Arabiae, propter quam etiam Iohannem baptistam ab eo commemorat interemptum. 2. bellum quoque exortum inter Aretam dicit et Herodem tamquam ob ignominiam filiae vindicandam. in quo bello exercitum refert Herodis extinctum, haec autem omnia ei accidisse propter piaculum, quod in necem Iohannis ammisit. 3. idem quoque Ioseppus iustissimum super omnes Iohannem fuisse secundum euangeliorum fidem et ab Herode propter Herodiadem capite caesum refert, propter quam etiam regno eum esse depulsum atque in exilium Viennam Galliae urbem trusum».
<Non hab.> LLT ; PL ; Hugo de Sancto Caro (Postille).
¶Nota 1. De la double attribution à Metaphraste et Eusèbe par Nicétas, Thomas retient l’attribution à Eusèbe parce qu’il a reconnu une partie des éléments du scholion dans la version latine de Rufin, mais le texte retenu provient essentiellement de Nicétas et Métaphraste. Ailleurs, la Catena cite toujours sous l’attribution «Grecus». [MM2019] [MM2020]
¶Nota 2. En rapport précis avec le contexte du récit évangélique, le mot γυνή est traduit ici par coniux qui désigne plus particulièrement la communauté factuelle de lit, tandis que la Vulgate a retenu uxor, seul terme utilisé par Justinien pour désigner le partenaire féminin du contrat matrimonial. La traduction de παρανόμος – qui désigne tout acte contre la loi - par sacrilegium renvoie à la théologie de Thomas qui considère certains actes de luxure comme sacrilèges dans la mesure où ils sont assimilables au viol d’un lien spirituel, assimilable à l’inceste (Summa theologiae, IIa IIae, q. 154, a. 10, spécialement ad 2 : «Si enim aliquis abutatur persona coniuncta sibi secundum spiritualem cognationem, committit sacrilegium ad modum incestus» ; cf. etiam In Sent. 4, d. 41, q. 1, a. 4, qa. 2, ad 7). [ADL2020] [MM2020]
209 Eusebius] + In Ecclesiastica historia
Ed1953
210 alterius] + Herodis
Ed1953
211 vitam – sine prolem]
inv
.
Ed1953
212 Cum autem super hoc Herodem compellaret] Super hoc Herodem reprehenderat
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,20
Adiecit et hoc super omnia et inclusit Ioannem in carcerem213*.
213 carcerem] carcere
Ed1953
marg.|
{CLC3d6.5}
BEDA. − Non autem his214* captus est Ioannes, sed, iuxta evangelium Ioannis, post aliqua gesta signa a Domino, et post eius baptismum diffamatum. Sed a Luca propter exaggerandam malitiam Herodis preoccupatum est. Qui cum videret ad predicationem Ioannis multos confluere, milites credere, publicanos penitere et215* totum vulgus baptisma suscipere, ipse e contrario216* non solum Ioannem contemnit sed vinculat et occidit. CG
cz
cz
¶Fons : <revera>
Glossa ordinaria (Lc. 3, 19) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 151a marg.],
ed. Gloss-e
: «BEDA : Herodes autem tetrarcha . Non his diebus captus est Ioannes sed, iuxta evangelium Ioannis, post aliqua signa gesta a Domino et post eius baptismum diffamatum. Sed a Luca ad exaggerandam Herodis malitiam preoccupatum est, qui cum videret ad predicationem Ioannis multos confluere, milites credere, publicanos
penitere et totum
vulgus
baptismum
suscipere. Ipse e contrario non solum Ioannem contemnit, sed et vinculat et occidit».
<Non hab.> Beda, PL, LLT. [MM2020]
<Non hab.> Beda, PL, LLT. [MM2020]
214 his] + diebus
Ed1953
215 et] om.
Ed1953
216 contrario] converso
Ed1953
marg.|
{CLC3d6.6}
GLOSSA. − Ante etiam quam Lucas aliquid narret de actibus Iesu, dicit Ioannem ab Herode captum ut ostendat se solummodo ea Domini facta precipue descripturum que eo anno gesta sunt quo Ioannes captus est vel punitus.CH
da
da
¶Fons :
Glossa ordinaria (Lc. 3, 19) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 151a marg.],
ed. Gloss-e
: «Antequam Lucas aliquid narret de actibus Iesu, dicit Iohannem ab Herode captum, ut ostendat se solummodo ea facta descripturum que eo anno gesta sunt, quo Iohannes vel captus est vel punitus». [MM2019]
Numérotation du verset
Lc. 3,
distinctio 7
distinctio 7
prol.|
[Lc. 3, 21-4, 1a legitur in Epiphania ad tertium nocturnum ; cf. Ordinarium OP 58]
marg.|
{CLC3d7.1}
AMBROSIUS. − [b] Pulchre in his que a ceteris dicta sunt, Lucas compendium sumpsit. Et intelligendum magis quod a Ioanne Dominus baptizatus est, quam expressum reliquit.
[a] Unde dicitur :
[a] Unde dicitur :
Numérotation du verset
Lc. 3,21
Factum est autem, cum baptizaretur omnis populus, et Iesu baptizato et orante, apertum est celum.
marg.|
Baptizatus est autem
217 Dominus, non mundari volens, sed mundare aquas ut ablute per carnem Christi, que218* peccatum non cognovit, baptismatis ius haberent.CI
db
db
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 83, CCSL 14, p. 67.1121-68.1133 : «[a]
Factum est autem cum baptizatus esset omnis populus et Iesu baptizato et orante apertum est caelum et descendit Spiritus sanctus corporali specie sicut columba in ipsum et vox de caelo facta est : filius meus es tu, in te conplacui. Baptizatus
ergo
est Dominus non mundari uolens, sed mundare aquas, ut ablutae per carnem Christi, quae peccatum non cognouit, baptismatis ius haberent. Et ideo qui ad Christi lauacrum uenerit peccata deponit. [b]
Pulchre autem in his quae a ceteris dicta sunt sanctus Lucas evangelista conpendium sumsit et intellegendum magis quod a Iohanne Dominus baptizatus est quam expressum reliquit. Quae autem dominici causa baptismatis Dominus ipse declarat dicens : sine modo ; sic enim decet nos inplere omnem iustitiam». [FG2013]*
217 autem]
om. Li448
218 que] qui
Ed1953
marg.|
{CLC3d7.2}
GREGORIUS NAZIANZENUS. − Accedit etiam Iesus219* ad baptismum, forsan sanctificaturus Baptistam. Quod autem nulli dubium est ut totum veteranum Adam immergat aque.CJ
dc
dc
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 21-22 (Krikones §658 : Gregorius Theologus ) = Vat. gr. 1611,
f. 58r12-a14
: «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. […] Πλὴν Ἰωάννης
βαπτίζει, πρόσεισιν
ὁ Χριστὸς [Ἰησοῦς
Greg.]· ἁγιάσων τυχὸν μὲν καὶ τὸν βαπτιστήν· τὸ δὲ πρόδηλον, πάντα τὸν παλαιὸν Ἀδὰμ, ἵν' ἐνθάψῃ τῷ ὕδατι
πρὸ δὲ τούτων καὶ διὰ τούτους, τὸν Ἰορδάνην· ὥσπερ ἦν πνεῦμα καὶ σὰρξ, οὕτω Πνεύματι τελειῶν καὶ ὕδατι».
<cuius fons> Gregorius Nazianzenus , Oratio 39 [CPG 3010.39], In sancta lumina § 15.1-3, SChr 358, p. 182 (PG 36, 352B ) [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
<diff.> Gregorius Nazianzenus secundum translationem Rufini Orationes IX [CPL 0198 G (A)], oratio 3 (De luminibus), § 15.1, CSEL 46, p. 127 : «Uerum Iohannes baptizat et accedit Iesus sanctificans quidem et ipsum qui baptizat, praecipue tamen ut et ueterem Adam insepeliat aquis et ante omnia ut per haec sanctificentur aquae Iordanis, ut, sicut erat spiritus et caro, ita et his, qui baptizandi erant in spiritu et aqua, sanctificationis successio traderetur». [MM2021]
¶Nota La Catena s’affranchit presque totalement de Rufin (à l’exception du remplacement de Χριστὸς par Ἰησοῦς) pour restituer la pensée de Grégoire par une formulation plus concise et plus précise. Le Christ s’avance vers le baptême, moins pour baptizer Jean, qui a peut-être été déjà sanctifié, que pour être lui-même baptizé en tant que prototype de l’humanité à sauver. Thomas a toujours admis que Jérémie, Jean-Baptiste et la Vierge ont été sanctifiés in utero et ont vécu sans péché mortel (In Sent., III d. 3 Q. 1 a. 2 qa. 1 ad 4 ; Summae theologiae tertia pars, q. 27 a. 1 co.) La traduction exacte de τυχὸν (forsan), omis par Rufin, permet d’éviter la contradiction entre la thèse de la sanctification in utero et l’intention qu’aurait eu Jésus de « sanctifier » le Baptiste. [MM2021]
<cuius fons> Gregorius Nazianzenus , Oratio 39 [CPG 3010.39], In sancta lumina § 15.1-3, SChr 358, p. 182 (PG 36, 352B ) [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
<diff.> Gregorius Nazianzenus secundum translationem Rufini Orationes IX [CPL 0198 G (A)], oratio 3 (De luminibus), § 15.1, CSEL 46, p. 127 : «Uerum Iohannes baptizat et accedit Iesus sanctificans quidem et ipsum qui baptizat, praecipue tamen ut et ueterem Adam insepeliat aquis et ante omnia ut per haec sanctificentur aquae Iordanis, ut, sicut erat spiritus et caro, ita et his, qui baptizandi erant in spiritu et aqua, sanctificationis successio traderetur». [MM2021]
¶Nota La Catena s’affranchit presque totalement de Rufin (à l’exception du remplacement de Χριστὸς par Ἰησοῦς) pour restituer la pensée de Grégoire par une formulation plus concise et plus précise. Le Christ s’avance vers le baptême, moins pour baptizer Jean, qui a peut-être été déjà sanctifié, que pour être lui-même baptizé en tant que prototype de l’humanité à sauver. Thomas a toujours admis que Jérémie, Jean-Baptiste et la Vierge ont été sanctifiés in utero et ont vécu sans péché mortel (In Sent., III d. 3 Q. 1 a. 2 qa. 1 ad 4 ; Summae theologiae tertia pars, q. 27 a. 1 co.) La traduction exacte de τυχὸν (forsan), omis par Rufin, permet d’éviter la contradiction entre la thèse de la sanctification in utero et l’intention qu’aurait eu Jésus de « sanctifier » le Baptiste. [MM2021]
219 Iesus] Christus
Ed1953
marg.|
{CLC3d7.3}
AMBROSIUS. − [a] Que etiam sit dominici causa baptismatis, Dominus ipse declarat, dicens :"Sic decet implere omnem iustitiam"dd
[b] Que est ergo iustitia nisi220* quod alterum221* facere velis, prior ipse incipias, et tuo alios horteris exemplo? [c] Nemo igitur refugiat lavacrum gratie, quando Christus lavacrum penitentie non refugit. CK
de
dd Mt. 3, 15.
de
¶Fons : [1]
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 83, CCSL 14, p. 67.1131-68.1133 : «Quae
autem
dominici causa baptismatis Dominus ipse declarat dicens : sine modo ; sic enim decet nos inplere omnem iustitiam». [2]
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 90, CCSL 14, p. 72.1263-1264 : «Quae est iustitia nisi quod alterum facere uelis prior ipse incipias et tuo alios horteris exemplo?». [3]
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 91, CCSL 14, p. 73.1274-1276 : «Quid enim tam diuinum ad populos prouocandos quam ut nemo refugiat lauacrum gratiae, quando Christus lauacrum paenitentiae non refugit?». [FG2013]*
220 nisi] + quia
Ed1953
221 alterum] + tibi
Ed1953
marg.|
{CLC3d7.4}
CHRYSOSTOMUS. − Fuerat autem baptisma iudaicum quod sordes carnis amovebat, non conscientie crimina ; nostrum autem baptisma separat a peccatis, lavat animam, et spiritus copiam elargitur. Baptisma vero Ioannis iudaico prestantius fuit neque enim ad observantiam corporalium mundificationum inducebat, sed monebat a vitio in virtutem converti nostro vero baptismate minus, eo quod nec spiritum sanctum administrabat, nec remissionem que per gratiam sit exhibebat ; cum quasi finis quidam esset utrorumque baptismatum. Sed neque iudaico baptismate, nec nostro baptizatus est Christus quia nec indulgentia peccatorum egebat, nec illa caro expers erat spiritus sancti que per spiritum sanctum ab ipso principio concepta est. Sed baptizatus est Ioannis baptismate, ut ex ipsa natura baptismatis scias quia neque causa peccati, neque propter indigentiam doni baptizatus est. Dicit autem baptizato et orante, ut perpendas quod, suscepto baptismate, opportuna sit iugis oratio.
marg.|
{CLC3d7.5}
BEDA. − Quia etsi peccata sunt omnia in baptismo laxata, non adhuc terrene carnis est fragilitas solidata. Nam quasi transito mari rubro gratulamur, submersos Egyptios, sed in deserto mundane conversationis hostes occurrunt222* alii, qui duce Christi gratia nostro sudore vincantur, donec perveniamus ad patriam.CL
df
df
¶Fons :
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, lin. 2551 sqq. : «sed uirtus ibi baptismatis ostenditur de quo quisque cum egreditur regni caelestis ei ianua declaratur, sicut et illud quod iesus cuius omnia quae patris sunt baptizatus orasse memoratur ad nos informandos actum non dubitatur quibus post lauacrum baptismatis ut aula caeli pandatur non otiose uiuendum sed ieiuniis precibus atque elemosinis est insistendum
quia, etsi peccata sunt omnia in baptismo laxata, non adhuc terrenae carnis fragilitas solidata. Nam quasi transito mari rubro
necatos quidem
gratulamur aegyptios sed in deserto mundanae conuersationis hostes occurrunt alii qui duce
et cooperatrice
christi gratia nostro sudore uincantur donec
promissam uitae aeternae
perueniamus ad patriam
». [MM2022]
222 occurrunt] concurrunt
Li448
marg.|
{CLC3d7.6}
CHRYSOSTOMUS. − Dicit autem apertum est celum, tamquam hactenus reclusum fuisset. Iam autem ovili superno et infimo in unum redacto, et uno existente ovium pastore, celum patuit, et homo terricola aggregatus est angelis.
marg.|
{CLC3d7.7}
BEDA. − [b]
Non enim ei tunc celum223* apertum est cuius oculi celorum224* interiora cernebant. Sed virtus ibi baptismatis ostenditur, de quo quisque cum egreditur, regni celestis ei ianua aperitur, [a] dumque caro innoxia frigentibus tingitur225* aquis, opposita quondam noxiis rhomphea226 extinguitur ignea.CM
dg
dg
¶Fons :
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, lin. 2544 sqq. : «[a] Vnde bene cum baptizatum diceret omnem populum nihil magni addidit iesu autem baptizato et orante apertum est, inquit, caelum, quia dum corporis humilitate dominus undas iordanis subiit diuinitatis suae potentia caeli nobis ianuas pandit
dum que caro innoxia frigentibus tingitur aquis opposita quondam noxiis romphaea
restinguitur
ignea.
[b] Quid enim? numquid
ei tunc caelum apertum est cuius oculi caelorum interiora cernebant?
sed uirtus ibi baptismatis ostenditur de quo quisque cum egreditur regni caelestis ei ianua
declaratur, sicut et illud quod iesus cuius omnia quae patris sunt baptizatus orasse memoratur ad nos informandos actum non dubitatur quibus post lauacrum baptismatis ut aula caeli pandatur non otiose uiuendum sed ieiuniis precibus atque elemosinis est insistendum quia, etsi peccata sunt omnia in baptismo laxata, non adhuc terrenae carnis fragilitas solidata».
<ex quo> Glossa ordinaria (Lc. 3, 21) [Strasbourg, 1481, t. 4 : facsim., p. 151a-b marg.], ed. Gloss-e : « BEDA : Baptizatur Dominus non mundari indigens, sed tactu munde carnis aquas mundans, ut vim abluendi habeant. Et ideo qui ad lavacrum Christi venerit, peccata deponit, quia (quod innumera sub lege baptismata non poterant) contra prevaricationis malum. vim regenerative sanctificationis aque concipiunt. Unde cum baptizatum populum diceret nihil magnum addidit, sed baptizato Iesu et orante dicit apertum celum, quia [a] dum ille aquas Iordanis subiit:"Nobis celi ianuam pandit" et dum caro innoxia aquis frigentibus tingitur opposita quamdam noxiis rumphea ignea restringitur [b] nec ibi Christo celum cepit aperiri, sed his verbis ostenditur virtus baptismi».
<Paral.> Summae theologiae tertia pars, q. 69 a. 7 : « Videtur quod effectus Baptismi non sit apertio ianuae regni caelestis. [...] Sed contra est quod super illud luc. 3, apertum est caelum, dicit Glossa Bedae, virtus hic Baptismatis ostenditur, de quo quisque cum egreditur, ei regni caelestis ianua aperitur. Respondeo dicendum quod aperire ianuam regni caelestis est amovere impedimentum quo aliquis impeditur regnum caeleste intrare. [...]» [MM2022]
<ex quo> Glossa ordinaria (Lc. 3, 21) [Strasbourg, 1481, t. 4 : facsim., p. 151a-b marg.], ed. Gloss-e : « BEDA : Baptizatur Dominus non mundari indigens, sed tactu munde carnis aquas mundans, ut vim abluendi habeant. Et ideo qui ad lavacrum Christi venerit, peccata deponit, quia (quod innumera sub lege baptismata non poterant) contra prevaricationis malum. vim regenerative sanctificationis aque concipiunt. Unde cum baptizatum populum diceret nihil magnum addidit, sed baptizato Iesu et orante dicit apertum celum, quia [a] dum ille aquas Iordanis subiit:"Nobis celi ianuam pandit" et dum caro innoxia aquis frigentibus tingitur opposita quamdam noxiis rumphea ignea restringitur [b] nec ibi Christo celum cepit aperiri, sed his verbis ostenditur virtus baptismi».
<Paral.> Summae theologiae tertia pars, q. 69 a. 7 : « Videtur quod effectus Baptismi non sit apertio ianuae regni caelestis. [...] Sed contra est quod super illud luc. 3, apertum est caelum, dicit Glossa Bedae, virtus hic Baptismatis ostenditur, de quo quisque cum egreditur, ei regni caelestis ianua aperitur. Respondeo dicendum quod aperire ianuam regni caelestis est amovere impedimentum quo aliquis impeditur regnum caeleste intrare. [...]» [MM2022]
223 tunc celum]
inv. Ed1953
224 celorum]
om. Ed1953
225 tingitur] tangitur
Ed1953
226 rhomphea] rumphea
codd.
marg.|
{CLC3d7.8}
CHRYSOSTOMUS. − Descendit etiam spiritus sanctus ad Christum tamquam ad generis nostri principium, ut in Christo sit primo, qui non sibi, sed nobis potius illum suscepit.
Unde sequitur :
Unde sequitur :
Numérotation du verset
Lc. 3,22
Et descendit spiritus sanctus corporali specie, sicut columba, in ipsum.
marg.|
Non existimet aliquis quod cum non habuit eum, suscepit ipsum ipse namque illum desursum tamquam Deus mittebat ; at idem ut homo recipiebat inferius. Igitur ex eo devolavit in eum, ex ipsius deitate ad eius humanitatem.
marg.|
{CLC3d7.9}
AUGUSTINUS. Quindecimo De Trinitate.
227* − [1] Absurdissimum autem est, cum iam triginta esset annorum228*, accepisse Spiritum sanctum sed venit ad baptismum sicut sine peccato, ita non sine Spiritu sancto. Si enim de Ioanne scriptum estdh : « Spiritus sancto replebitur ab utero matris sue », quid de homine Christo credendum est, cuius carnis ipsa conceptio non carnalis, sed spiritualis fuit ? [2]
Nunc ergo corpus suum, id est Ecclesiam, prefigurare dignatus est, in qua baptizati precipue accipiunt Spiritum sanctum.CN
di
dh Io. 1, 15
di
¶Fons : [1]
Augustinus Hipponensis
,
De Trinitate, lib. 5, c. 26, CCSL 50A, lin. 60 sqq. : «absurdissimum est
enim ut credamus eum cum iam triginta esset annorum (eius enim aetatis a iohanne baptizatus est) accepisse spiritum sanctum, sed
uenisse
ad illud baptisma
sicut sine ullo omnino peccato ita non sine spiritu sancto. si enim de famulo eius et praecursore ipso iohanne scriptum est : spiritu sancto replebitur iam inde ab utero matris suae, quoniam quamuis seminatus a patre, tamen spiritum sanctum in utero formatus accepit, quid de homine christo
intellegendum
est uel credendum cuius carnis ipsa conceptio non carnalis sed spiritalis fuit?»
[2] Augustinus Hipponensis , De Trinitate, lib. 15, c. 26, CCSL 50A, lin. 50 sqq. : «nec sane tunc unctus est christus spiritu sancto quando super eum baptizatum uelut columba descendit ; tunc enim corpus suum, id est ecclesiam suam, praefigurare dignatus est in qua praecipue baptizati accipiunt spiritum sanctum».
<Paral.> CIO1d22.2 ; CLC3d7.9 <ex quo> Summae theologiae tertia pars, q. 39 a. 6 ad 1 : «[1] Ad primum ergo dicendum quod, sicut Augustinus dicit, xv de trin., absurdissimum est dicere quod Christus, cum esset iam triginta annorum, accepisset spiritum sanctum, sed venit ad Baptismum, sicut sine peccato, ita non sine spiritu sancto. Si enim de Ioanne scriptum est quod replebitur spiritu sancto ab utero matris suae, quid de homine Christo dicendum est, cuius carnis ipsa conceptio non carnalis, sed spiritualis fuit ? [2] Nunc ergo, idest in Baptismo, corpus suum, idest Ecclesiam, praefigurare dignatus est, in qua baptizati praecipue accipiunt spiritum sanctum». ¶Nota La Somme dépend directement ici de la Catena comme l’indiquent la construction de la sentence à partir de deux lieux différents du De Trinitate et la locution conjonctive nunc ergo. On notera que la rubrique attributive renvoie au seul livre 15. [MM2020]
[2] Augustinus Hipponensis , De Trinitate, lib. 15, c. 26, CCSL 50A, lin. 50 sqq. : «nec sane tunc unctus est christus spiritu sancto quando super eum baptizatum uelut columba descendit ; tunc enim corpus suum, id est ecclesiam suam, praefigurare dignatus est in qua praecipue baptizati accipiunt spiritum sanctum».
<Paral.> CIO1d22.2 ; CLC3d7.9 <ex quo> Summae theologiae tertia pars, q. 39 a. 6 ad 1 : «[1] Ad primum ergo dicendum quod, sicut Augustinus dicit, xv de trin., absurdissimum est dicere quod Christus, cum esset iam triginta annorum, accepisset spiritum sanctum, sed venit ad Baptismum, sicut sine peccato, ita non sine spiritu sancto. Si enim de Ioanne scriptum est quod replebitur spiritu sancto ab utero matris suae, quid de homine Christo dicendum est, cuius carnis ipsa conceptio non carnalis, sed spiritualis fuit ? [2] Nunc ergo, idest in Baptismo, corpus suum, idest Ecclesiam, praefigurare dignatus est, in qua baptizati praecipue accipiunt spiritum sanctum». ¶Nota La Somme dépend directement ici de la Catena comme l’indiquent la construction de la sentence à partir de deux lieux différents du De Trinitate et la locution conjonctive nunc ergo. On notera que la rubrique attributive renvoie au seul livre 15. [MM2020]
227 .XV.]
om. Ed1953
228 e. – a.]
inv
.
Ed1953
marg.|
{CLC3d7.10}
CHRYSOSTOMUS. − Redolebat illud baptisma aliquid vetustatis, et partim sapiebat novitatem quod enim baptisma susciperet a propheta, ostendebat aliquid vetustatis quod autem spiritus descenderit, novum aliquid designabat.
marg.|
{CLC3d7.11}
AMBROSIUS. − [b] Merito autem spiritus se in corpore demonstravit, quoniam divinitatis substantia non videtur. [a] Advertamus mysterium quare sicut columba simplicitatem enim lavacri requirit gratia quoniam in typo veteri columba quondam ad illam arcam, que sola fuit diluvii immunis, reversa est.dj
dj
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 92, CCSL 14, p. 73.1299-74.1317 : «
[a]
Aduertamus mysterium. Quare sicut Columba? Simplicitatem enim lauacri requirit gratia, ut simus simplices sicut columbae. Pacem lauacri requirit gratia, quam
in typo ueteri columba quondam ad illam arcam, quae sola fuit diluuii inmunis,
aduexit. Docuit me cuius typus columba illa fuerit, qui nunc descendere dignatus est in specie columbae, docuit in illo ramo, in illa arca typum fuisse pacis et ecclesiae, quod inter ipsa mundi diluuia Spiritus sanctus ad ecclesiam suam pacem adferat fructuosam. Docuit etiam Dauid, qui prophetico spiritu cernens baptismatis sacramentum ait : quis dabit mihi pinnas sicut columbae? Venit ergo Spiritus sanctus, sed adtende mysterium. Venit ad Christum ; omnia enim per ipsum creata sunt et in ipso constant. Sed uide beniuolum dominum, qui solus se iniuriis subdidit, solus gratiam non quaesiuit. Et ubi aedificauit ecclesiam? Rogabo inquit Patrem, et alium paracletum dabit uobis, ut uobis cum sit in aeternum, spiritum ueritatis, quem hic mundus non potest accipere, quia non uidet eum nec cognoscit eum. [b]
Merito ergo se in corpore demonstrauit, quoniam in diuinitatis substantia non uidetur». [FG2013]
marg.|
{CLC3d7.12}
CHRYSOSTOMUS. − Vel nunc ut mansuetudinem magistri declaret, in specie columbina apparet ; in pentecoste autem quemadmodum ignis, ut ostendat penam. Cum enim oportebat delictis ignoscere, mansuetudo necessaria erat ; sed ut adepti sumus gratiam, restat examinis et iudicii tempus.
marg.|
{CLC3d7.13}
CYPRIANUS. De unitate Ecclesie.
229* − Est autem columba simplex et letum animal, non felle amarum, non moribus sevum, non ungule laceratione violentum, hospitia humana deligere, unius domus consortium nosse230*, cum generant filios simul sedere, cum commeant, volatu invicem coherere, communi conversatione231 vitam suam degere, oris osculo concordiam pacis agnoscere, legem circa omnia unanimitatis implere.CO
dk
dk
¶Fons :
Cyprianus Carthaginensis,
De Ecclesiae catholicae unitate, c. 9, CCSL 3, l. 215 sqq. : «Simplex animal et laetum est : non felle amarum, non morsibus saeuum, non
unguium
laceratione uiolentum ; hospitia humana diligere, unius domus consortium nosse ; cum generant simul filios
edere, cum commeant
uolatibus
inuicem cohaerere ; communi conuersatione uitam suam degere, oris osculo concordiam pacis agnoscere, legem circa omnia unianimitatis inplere».
<Paral.>In Io., 1, lect. 14, Marietti, n° 271 : «Cyprianus in libro de unitate Ecclesiae : idcirco et in columba dicitur spiritus sanctus apparuisse, quia columba simplex animal et innocens est, non felle amarum, non morsibus ferum, non unguium laceratione violentum : hospitia humana diligere, unius domus consortium nosse, cum generat simul filios edere, cum conveniat volantibus invicem cohaerere, communi conversatione vitam suam degere, oris osculo concordiam pacis agnoscere, legem circa omnia unanimitatis implere». [MM2019]
<Paral.>In Io., 1, lect. 14, Marietti, n° 271 : «Cyprianus in libro de unitate Ecclesiae : idcirco et in columba dicitur spiritus sanctus apparuisse, quia columba simplex animal et innocens est, non felle amarum, non morsibus ferum, non unguium laceratione violentum : hospitia humana diligere, unius domus consortium nosse, cum generat simul filios edere, cum conveniat volantibus invicem cohaerere, communi conversatione vitam suam degere, oris osculo concordiam pacis agnoscere, legem circa omnia unanimitatis implere». [MM2019]
229 De unitate Ecclesie
Li448
] De simpl. Praelat. (tract. 3)
Ed1953
230 consortium nosse]
inv
.
Ed1953
231 communi conversatione]
inv
.
Ed1953
marg.|
{CLC3d7.14}
CHRYSOSTOMUS. − Et quidem Christus in ortu suo per plurima se manifestaverat oracula. Verum quia noluerunt advertere, cum medio latuerit tempore, rursum se ab alio clariore patefecit principio. Non stella, sed desuper indicabat pater in undis Iordanis, et spiritus devolabat protrahens illam vocem super verticem eius qui baptizabatur.CP
Et vox de celo facta est : Tu es filius meus dilectus, in te complacui mihi.
marg.|
{CLC3d7.15}
AMBROSIUS. − Vidimus spiritum sed in specie corporali et, Patrem quia232* videre non possumus, audiamus. Invisibilis enim est Pater sed et Filius invisibilis secundum divinitatem sed demonstrare se voluit in corpore. Et quia Pater corpus non gerebat, ideo probare voluit nobis in Filio sese presentem, dicens :
Tu es Filius meus.
CQ
dl
dl
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 2, § 94, CCSL 14, p. 74.1318-75.1338 : «Vidimus spiritum, sed in specie corporali, uideamus et Patrem. Sed quia uidere non possumus, audiamus ; adest enim beniuolus Deus, non derelinquet templum suum. Vult omnem exaedificare animam, uult eam ad salutem informare, uult lapides uiuos a terra ad caelum transferre. Diligit templum suum, et nos diligamus eum. Si diligimus Deum, praecepta seruemus ; si diligimus eum, nouerimus eum ; qui enim dicit quia nouit eum et praecepta eius non seruat mendax est. Quomodo enim potest Deum diligere qui non diligit ueritatem, cum Deus ueritas sit? Audiamus ergo patrem ; inuisibilis enim Pater. Sed et Filius inuisibilis secundum diuinitatem ; Deum enim nemo uidit umquam. Cum ergo Filius Deus, in eo utique quod Deus est, Filius non uidetur, sed demonstrare se uoluit in corpore et, quia pater corpus non gerebat, ideo probare uoluit Pater nobis in Filio
se esse
praesentem dicens : filius meus es tu,
in te conplacui
. Si uis discere Filium cum Patre semper esse praesentem, lege Filii uocem dicentis : si ascendero in caelum, tu ibi es ; si descendero in infernum, ades. Si Patris testimonium quaeris, audisti a Iohanne. Crede ei cui se baptizandum credidit Christus, cui Pater Filium caelesti uoce conmisit dicens : hic est filius meus dilectus, in quo conplacui». [FG2013]*
232 quia] quem
Ed1953
marg.|
{CLC3d7.16}
ATHANASIUS.
233* − [a] Sacra quidem Scriptura ex nomine ‘filii’ duplicem intellectum ostendit : unum quidem, ut in evangelio234* dicitur
dm :"Dedit eis potestatem ut fiant filii Dei" ; alterum autem intellectum, iuxta quem Isaac filius est235* Abrahe. [b] Christus autem236* non simpliciter dicitur Dei filius sed cum articulari
237* additione, ut comprehendamus quoniam ipse solus est qui revera et secundum naturam est filius. Quamobrem et unigenitus dicitur. [c] Nam si, secundum insaniam Arii, dicitur filius sicut qui hoc nomen per gratiam assequuntur, in nullo a nobis differre videbitur. [d] Restat ergo, secundum alium intellectum, fatendum esse Christum Filium Dei, secundum quem Isaac filius Abrahe esse cognoscitur. Quod enim ab alio naturaliter gignitur, non autem ab extrinseco sumit exordium, filium natura recenset. Sed dicit238* : Numquid ut hominis est passibilis nativitas Filii ? Minime. [e] Sed Deus, cum sit indivisibilis, impassibiliter pater est filii. [h] Unde Verbum Patris dicitur quia nec ipsum verbum humanum passibiliter producitur. [f] Et, cum simplex sit natura divina, unius solius filii pater est. [g] Et propter hoc additur :
Dilectus
. CR
dn
dm Io. 1, 12.
dn
¶FonsG :
<revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 21-22 (Krikones §671 : Athanasius), Vat. gr. 1611, f.
59ra16
-28, 59rb24-28, 60r6-9 : «Ἀθαναςίου.
[a]
[...] ἡ θεία γραφὴ διπλῆν τὴν ἐκ τοῦ ὀνόματος
τούτου
σημαίνει
διάνοιαν, μίαν μὲν
περὶ ὧν Μωυσῆς ἐν τῷ νόμῳ φησίν·"ἐὰν εἰσακούσητε τῆς φωνῆς κυρίου τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, φυλάσσειν πάσας τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ,
//
υἱοί ἐστε κυρίου τοῦ θεοῦ ἡμῶν",
ὡς
καὶ ἐν τῷ εὐαγγελίῳ φησὶν [+ὁ Ἰωάννης·
Athanas.]"ὅσοι δὲ ἔλαβον αὐτόν,
ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν τέκνα θεοῦ γενέσθαι"· ἑτέραν δὲ διάνοιαν, καθ' ἣν
ὁ
Ἰσαὰκ τοῦ Ἁβραάμ ἐστιν υἱὸς
καὶ τούτου ὁ Ἰακὼβ
κἀκείνου
οἱ πατριάρχαι.
[b]
Ὁ τοίνυν Χριστὸς οὐκ ἁπλῶς λέγεται υἱὸς τοῦ Θεοῦ·ἀλλ’
ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ,
ἵνα γνῶμεν ὅτι αὐτὸς ἐστι
μόνος ὁ Κύριος
ὢν καὶ φύσει υἱὸς. Διὰ τοῦτο καὶ μονογηνὴς λέγεται.
6.4 [c] Εἰ
γὰρ, κατὰ τὴν ἀρειανικὴν μανίαν, υἱὸς λέγεται ὠς οἰ
ἐκ
βελ
τιώσεως
τρόπων
ἐπικτώμενοι
τὴν
τοῦ
ὀνόματος
χάριν
καὶ
λαμβάνοντες ἐξουσίαν, ἵνα υἱοὶ θεοῦ γένωνται
//
οὐδὲν διαφέρειν ἡμῶν δόξειεν
οὐδὲ μονογενὴς ἂν εἴη ἐξ ἀρετῆς καὶ αὐτὸς ἐσχη κὼς τὴν τοῦ υἱοῦ προσηγορίαν. [...]
[d] [f. 59rb] [...] λείπει
οὖν
ἄρα κατὰ τὴν ἑτέραν διάνοιαν, καθ' ἣν Ἰσαὰκ τοῦ Ἁβραάμ ἐστιν υἱός, λέγειν εἶναι καὶ τὸν τοῦ θεοῦ [+ υἱόν Athanas.]·
τὸ γὰρ ἔκ τινος φύσει γεννώμενον καὶ μὴ ἔξωθεν ἐπικτώμενον υἱὸν οἶδεν ἡ φύσις,
καὶ τοῦτο τοῦ ὀνόματός ἐστι τὸ σημαινόμενον.
10.5
ἆρ' οὖν
φησιν
ἀνθρωποπαθὴς ἡ τοῦ υἱοῦ γέννησις;
//
οὐδαμῶς.
οὐ γὰρ ὡς ἄνθρωπος ὁ θεός, ἐπεὶ μηδὲ [+ οἱ Athanas.] ἄνθρωποι ὡς ὁ θεός. [...]
11.3
[...] πάλιν [+ τε Athan.] οἱ μὲν ἄνθρωποι οὐ δυνάμενοι καθ' ἑαυτοὺς εἶναι ἐν τόπῳ τυγχάνοντές εἰσι περιεχόμενοι καὶ συνεστῶτες
[f. 60r]
ἐν τῷ τοῦ θεοῦ λόγῳ, ὁ δὲ θεὸς ὤν ἐστι καθ' ἀυτὸν [ἑαυτὸν Athanas.] περιέχωντὰ πάντα καὶ ὑπ' οὐδενὸς περιεχόμενος, [+ καὶ Athanas.] ἐν πᾶσι μέν ἐστι κατὰ τὴν ἑαυτοῦ ἀγαθότητα καὶ δύναμιν, ἔξω δὲ τῶν πάντων [+ πάλιν ἐστὶ Athanas.]. κατὰ τὴν ἰδίαν φύσιν. ὥσπερ οὖν οὐ τὸν αὐτὸν τρόπον οἱ ἄνθρωποι κτίζουσιν, ὅν [ὅνπερ Athanas.] τρόπον ὁ θεὸς κτίζει, οὐδ' οὕτως εἰσὶν οἱ ἄνθρωποι, ὥσπερ ἐστὶν ὁ θεός· οὕτως ἄλλως ἐστὶν ἡ τῶν ἀνθρώπων γένεσις καὶ ἄλλως ἐστὶν ὁ υἱὸς ἐκ τοῦ πατρός.
11.4
τῶν μὲν γὰρ ἀνθρώπων τὰ γεννήματα μέρη πως τῶν γεννώντων εἰσίν, ἐπεὶ καὶ αὐτῶν τῶν σωμάτων ἡ φύσις οὐχ ἁπλῆ τίς ἐστιν, ἀλλὰ ῥευστή, καὶ ἐκ μερῶν ἔχει τὴν σύνθεσιν. ἀπορρέουσί τε ἄνθρωποι γεννῶντες καὶ πάλιν ἐπιρρεῖ τὰ ἐκ τῶν τροφῶν εἰς αὐτοὺς εἰσαγόμενα· δι' ἣν αἰτίαν καὶ πολλῶν κατὰ καιρὸν τέκνων γίνονται πατέρες οἱ ἄνθρωποι.
[e]
ὁ δὲ θεὸς ἀμερὴς ὢν
ἀμερίστως
ἐστὶ καὶ ἀπαθὴς τοῦ υἱοῦ πατήρ.
οὔτε γὰρ ἀπορροὴ τοῦ ἀσωμάτου ἔστιν οὔτ' ἐπιρροή τις εἰς αὐτὸν γίνεται ὡς ἐπ' ἀνθρώπων·
[f]
ἁπλοῦς δὲ ὢν
τῆι φύσει [τὴν φύσιν Athanas.] ἑνὸς
καὶ
μόνου τοῦ υἱοῦ πατήρ ἐστι.
11.5 [g]
διὰ τοῦτο
γὰρ καὶ μονογενής ἐστι καὶ μόνος ἐν τοῖς κόλποις τοῦ πατρός ἐστι, μόνον τε αὐτὸν ἐξ ἑαυτοῦ δείκνυσιν ὁ πατὴρ
λέγων
· «οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου
ὁ ἀγαπητός,
ἐν ᾧ ηὐδόκησα»·
[h]
λόγος δὲ ἐστιν οὗτος τοῦ πατρός
, ἐν ᾧ τὸ ἀπαθὲς καὶ ἀμερὲς τοῦ πατρὸς νοεῖν δυνατόν.
λόγος γὰρ
οὐδὲ ὁ τῶν ἀνθρώπων κατὰ πάθος
καὶ μέρος
γεννᾶται,
μήτι γε ὁ τοῦ θεοῦ ».
<cuius fons> Athanasius Alexandrinus , De decretis Nicenae Synodi, [CPG 2120], (PG 25, 433B -444B) Athanasius Werke 2.1, Berlin-Leipzig, 1935, [a] § 6.3 (p. 6.3-9) : « ἡ μὲν γὰρ θεία γραφὴ διπλῆν τὴν ἐκ τοῦ ὀνόματος τούτου διάνοιαν ἡμῖν σημαίνει, μίαν μὲν περὶ ὧν Μωυσῆς ἐν τῷ νόμῳ φησίν· «ἐὰν εἰσακούσητε τῆς φωνῆς κυρίου τοῦ θεοῦ ὑμῶν, φυλάσσειν πάσας τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ, ὅσα ἐγὼ ἐντέλλομαί σοι σήμερον, ποιεῖν τὸ καλὸν καὶ ἀρεστὸν ἐνώπιον κυρίου τοῦ θεοῦ σου, υἱοί ἐστε κυρίου τοῦ θεοῦ ἡμῶν», καθὼς καὶ ἐν τῷ εὐαγγελίῳ φησὶν ὁ Ἰωάννης· «ὅσοι δὲ ἔλαβον αὐτόν, ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν τέκνα θεοῦ γενέσθαι»· ἑτέραν δὲ διάνοιαν, καθ' ἣν Ἰσαὰκ τοῦ Ἁβραάμ ἐστιν υἱὸς καὶ ὁ Ἰακὼβ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ οἱ πατριάρχαι τοῦ Ἰακώβ ». [b] Non inveni. [c] § 6.4 (p. 6.12-14) : « εἰ μὲν οὖν κατὰ τὴν πρώτην, οἷοί εἰσιν οἱ ἐκ βελτιώσεως τρόπων ἐπικτώμενοι τὴν τοῦ ὀνόματος χάριν καὶ λαμβάνοντες ἐξουσίαν, ἵνα υἱοὶ θεοῦ γένωνται (τοῦτο γὰρ ἔλεγον κἀκεῖνοι), οὐδὲν διαφέρειν ἡμῶν δόξειεν οὐδὲ μονογενὴς ἂν εἴη ἐξ ἀρετῆς καὶ αὐτὸς ἐσχη κὼς τὴν τοῦ υἱὸς προσηγορίαν ». [d] § 10.4-5 (p. 9.20-25) : « ἐπειδὴ δὲ ταῦτα λέγειν ἔτι τούτους οὐκ ἔστιν εὐαγές, μᾶλλον γὰρ Σαδδουκαίων καὶ τοῦ Σαμοσατέως ἐστὶ τοῦτο τὸ φρόνημα, λείπει ἄρα κατὰ τὴν ἑτέραν διάνοιαν, καθ' ἣν Ἰσαὰκ τοῦ Ἁβραάμ ἐστιν υἱός, λέγειν εἶναι καὶ τὸν τοῦ θεοῦ υἱόν· τὸ γὰρ ἔκ τινος φύσει γεννώμενον καὶ μὴ ἔξωθεν ἐπικτώμενον υἱὸν οἶδεν ἡ φύσις, καὶ τοῦτο τοῦ ὀνόματός ἐστι τὸ σημαινόμενον. 10.5 ἆρ' οὖν ἀνθρωποπαθὴς ἡ τοῦ υἱοῦ γέννησις; τοῦτο γὰρ ἴσως κατ' ἐκείνους καὶ αὐτοὶ θελήσουσιν ἀντιθεῖναι μὴ γινώσκοντες. οὐδαμῶς. οὐ γὰρ ὡς ἄνθρωπος ὁ θεός, ἐπεὶ μηδὲ οἱ ἄνθρωποι ὡς ὁ θεός ». [e-h] = § 11.4-5 (p. 10.11-18). [MM2022]
<cuius fons> Athanasius Alexandrinus , De decretis Nicenae Synodi, [CPG 2120], (PG 25, 433B -444B) Athanasius Werke 2.1, Berlin-Leipzig, 1935, [a] § 6.3 (p. 6.3-9) : « ἡ μὲν γὰρ θεία γραφὴ διπλῆν τὴν ἐκ τοῦ ὀνόματος τούτου διάνοιαν ἡμῖν σημαίνει, μίαν μὲν περὶ ὧν Μωυσῆς ἐν τῷ νόμῳ φησίν· «ἐὰν εἰσακούσητε τῆς φωνῆς κυρίου τοῦ θεοῦ ὑμῶν, φυλάσσειν πάσας τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ, ὅσα ἐγὼ ἐντέλλομαί σοι σήμερον, ποιεῖν τὸ καλὸν καὶ ἀρεστὸν ἐνώπιον κυρίου τοῦ θεοῦ σου, υἱοί ἐστε κυρίου τοῦ θεοῦ ἡμῶν», καθὼς καὶ ἐν τῷ εὐαγγελίῳ φησὶν ὁ Ἰωάννης· «ὅσοι δὲ ἔλαβον αὐτόν, ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν τέκνα θεοῦ γενέσθαι»· ἑτέραν δὲ διάνοιαν, καθ' ἣν Ἰσαὰκ τοῦ Ἁβραάμ ἐστιν υἱὸς καὶ ὁ Ἰακὼβ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ οἱ πατριάρχαι τοῦ Ἰακώβ ». [b] Non inveni. [c] § 6.4 (p. 6.12-14) : « εἰ μὲν οὖν κατὰ τὴν πρώτην, οἷοί εἰσιν οἱ ἐκ βελτιώσεως τρόπων ἐπικτώμενοι τὴν τοῦ ὀνόματος χάριν καὶ λαμβάνοντες ἐξουσίαν, ἵνα υἱοὶ θεοῦ γένωνται (τοῦτο γὰρ ἔλεγον κἀκεῖνοι), οὐδὲν διαφέρειν ἡμῶν δόξειεν οὐδὲ μονογενὴς ἂν εἴη ἐξ ἀρετῆς καὶ αὐτὸς ἐσχη κὼς τὴν τοῦ υἱὸς προσηγορίαν ». [d] § 10.4-5 (p. 9.20-25) : « ἐπειδὴ δὲ ταῦτα λέγειν ἔτι τούτους οὐκ ἔστιν εὐαγές, μᾶλλον γὰρ Σαδδουκαίων καὶ τοῦ Σαμοσατέως ἐστὶ τοῦτο τὸ φρόνημα, λείπει ἄρα κατὰ τὴν ἑτέραν διάνοιαν, καθ' ἣν Ἰσαὰκ τοῦ Ἁβραάμ ἐστιν υἱός, λέγειν εἶναι καὶ τὸν τοῦ θεοῦ υἱόν· τὸ γὰρ ἔκ τινος φύσει γεννώμενον καὶ μὴ ἔξωθεν ἐπικτώμενον υἱὸν οἶδεν ἡ φύσις, καὶ τοῦτο τοῦ ὀνόματός ἐστι τὸ σημαινόμενον. 10.5 ἆρ' οὖν ἀνθρωποπαθὴς ἡ τοῦ υἱοῦ γέννησις; τοῦτο γὰρ ἴσως κατ' ἐκείνους καὶ αὐτοὶ θελήσουσιν ἀντιθεῖναι μὴ γινώσκοντες. οὐδαμῶς. οὐ γὰρ ὡς ἄνθρωπος ὁ θεός, ἐπεὶ μηδὲ οἱ ἄνθρωποι ὡς ὁ θεός ». [e-h] = § 11.4-5 (p. 10.11-18). [MM2022]
233 Athanasius] + De Synodo Nycena
Ed1953
234 evangelio] + Ioannis
Ed1953
235 filius est]
inv. Ed1953
236 autem Li448 ] ergo Mt366
Ed1953
237 articulari] articuli
Ed1953
238 dicit] dicitur
Ed1953
marg.|
{CLC3d7.17}
CHRYSOSTOMUS. − Cum enim quis unum solum possidet filium, maxime diligit ; si vero pater factus sit plurium, dispertitus affectus remittitur. CS
marg.|
{CLC3d7.18}
ATHANASIUS. − Cum autem antea propheta protulerit Dei promissa dicentisdo :"Mittam Christum filium meum", nunc apud Iordanem, quasi consummato promisso, decenter subiungit
In te complacui mihi.
CT
dp
do Cf. Lc. 20, 13.
dp
¶FonsG :
<revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 21-22 (Krikones §671 : Athanasius), Vat. gr. 1611, f.
59ra12-15
: «Ἀθαναςίου.
Ἄνωθεν
δὲ
προφήτου σαφῶς ἐκβοήσαντος τὴν
πατρ
ικὴν
ὐπόσχεσιν
περὶ
ἀυτοῦ
καὶ
εἰπόντος :"ἀποστελῶ τὸν υἱόν μου τὸν Χριστόν",
νῦν
ἐν τῷ Ἰορδάνῃ· φησὶν ὀ Πατερ "οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός"
ἐκπληρώσας
γὰρ
τὴν ὑπόσχεσιν εἰκότως ὑπέδειξεν,
ὡς οὗτός ἐστιν, ὃν εἶπον ἀποστεῖλαι ».
<cuius fons> Athanasius Alexandrinus, Oratio quarta contra Arianos [CPG 2093.4], § 33, PG 26, 520A14-B5 : « Πῶς δὲ καὶ κληθείη Χριστὸς ψιλὸς ἄνθρωπος; Ἡνωμένος δὲ τῷ λόγῳ εἰκότως χρηματίζοι Χριστὸς καὶ υἱὸς θεοῦ, ἄνωθεν τοῦ προφήτου σαφῶς ἐκβοήσαντος τὴν πατρικὴν ὑπόστασιν περὶ αὐτοῦ καὶ εἰπόντος·"Καὶ ἀποστελῶ τὸν υἱόν μου τὸν Χριστόν", καὶ ἐν τῷ Ἰορδάνῃ·"οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός"». Ἐκπληρώσας γὰρ τὴν ὑπόσχεσιν εἰκότως ὑπέδειξεν, ὡς οὗτός ἐστιν, ὃν εἶπον ἀποστεῖλαι ». [MM2022]
<cuius fons> Athanasius Alexandrinus, Oratio quarta contra Arianos [CPG 2093.4], § 33, PG 26, 520A14-B5 : « Πῶς δὲ καὶ κληθείη Χριστὸς ψιλὸς ἄνθρωπος; Ἡνωμένος δὲ τῷ λόγῳ εἰκότως χρηματίζοι Χριστὸς καὶ υἱὸς θεοῦ, ἄνωθεν τοῦ προφήτου σαφῶς ἐκβοήσαντος τὴν πατρικὴν ὑπόστασιν περὶ αὐτοῦ καὶ εἰπόντος·"Καὶ ἀποστελῶ τὸν υἱόν μου τὸν Χριστόν", καὶ ἐν τῷ Ἰορδάνῃ·"οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός"». Ἐκπληρώσας γὰρ τὴν ὑπόσχεσιν εἰκότως ὑπέδειξεν, ὡς οὗτός ἐστιν, ὃν εἶπον ἀποστεῖλαι ». [MM2022]
marg.|
{CLC3d7.19}
BEDA. − Ac si dicat : In te placitum meum constitui239, hoc est240* per te gerere quod mihi placet. CU
dq
dq
¶Fons : =
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, lin. 2596 sqq. : «Quod autem dicit, in te complacuit mihi, tale est ac si dicat, in te placitum meum constitui, hoc est per te gerere quod mihi placet». [MM2022]
239 constitui] + Super Ezechielem
cacogr. La88
(cf. CLC3d7.20)
240 hoc est] id est hoc
Ed1953
marg.|
{CLC3d7.20}
GREGORIUS. Super Ezechielem. − Vel aliter. Omnis qui penitendo corrigit aliqua que fecit, eo ipso quod penitet, se sibi displicuisse indicat, quia emendat quod fecit. Et quia omnipotens pater humano modo de peccatoribus locutus est, dicensdr : « Penitet me fecisse hominem », quasi sibimetipsi displicuit in peccatoribus quos creavit in solo autem Christo sibi complacuit, quia in solo eo non invenit culpam, in qua se reprehendat quasi per penitentiam.ds
dr Gn. 6, 7.
ds
¶Fons :
Gregorius
, Super Ezechielem I, hom. 8, § 21, p. 112.423-113.447 : «Quid est autem quod pater de filio loquitur, dicens : in quo mihi complacui? Omnis enim qui paenitendo corrigit aliqua quae fecit, eo ipso paenitet, se sibi displicuisse indicat, qui emendat quod fecit. Et quia omnipotens pater, sicut intellegi ab hominibus poterat, humano modo locutus est de peccatoribus, dicens : paenitet me fecisse hominem super terram, quasi sibimetipsi displicuit in peccatoribus quos creauit. In solo autem sibi unigenito Domino nostro Iesu Christo complacuit, quia hunc inter homines hominem creasse eum non paenituit, in quo peccatum nullum omnimodo inuenit, sicut de illo per psalmistam dicitur : iurauit Dominus et non paenitebit eum, tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech. In solo ergo sibi redemptore nostro complacuit Pater, quia in eo solo non inuenit culpam, in qua se reprehendat quasi per paenitentiam». [FG2013]
marg.|
{CLC3d7.21}
AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − Quod autem Mattheus ait dictum241*dt : « Hic est filius meus dilectus242* », Lucas autem :
Tu es filius meus dilectus
, ad eamdem sententiam explicandam valet. Vox enim celestis243 unum horum dixit. Sed Mattheus ostendere voluit ad id valere quod dictum est :
Hic est filius meus
ut illis potius qui244 audiebant, indicaretur quod ipse esset filius Dei. Non enim Christo indicabatur quod245* sciebat ; sed audiebant qui aderant, propter quos etiam ipsa vox facta est.CV
du
dt Mt 3, 17.
du
¶Fons :
Augustinus Hipponensis
,
De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 14, § 31, CSEL 43, p. 131.13-21 : «Quod
enim
mattheus ait dictum hic est filius meus dilectus
et alii duo dicunt
tu es filius meus dilectus, ad eandem sententiam explicandam ualet, sicut superius tractatum est. uox enim caelestis unum horum dixit, sed
evangelista
ostendere uoluit ad id ualere quod dictum est hic est filius meus, ut illis potius qui audiebant indicaretur, quod ipse esset filius dei, adque ita dictum referre uoluit tu es filius meus, ac si illis diceretur hic est filius meus. non enim christo indicabatur
quod
sciebat, sed audiebant qui aderant, propter quos etiam ipsa uox facta est». [FG2013]
241 ait dictum]
om.
dicit
Ed1953
242 dilectus]
om. Ed1953
243 celestis]
om. Li448
244 potius qui]
inv. Ed1953
245 quod] qui
Ed1953
Numérotation du verset
Lc. 3,
distinctio 8
distinctio 8
prol.|
[Lc. 3, 21-4, 1a legitur in Epiphania ad tertium nocturnum ; cf. Ordinarium OP 58]
marg.|
{CLC3d8.1}
ORIGENES.
246* {hom.28}. − Cum247* baptizatum Dominum ante248* dixisset, generationem Domini exponit, non a superioribus ad inferiora deducens, sed a Christo usque ad ipsum pervenit Deum.
Unde dicit :
Unde dicit :
246 Origenes] + In Lucam
Ed1953
247 Cum] Cuû
cacogr. Li448
, + autem
Ed1953
248 ante]
om. Li448
Numérotation du verset
Lc. 3,23
Et ipse Iesus erat incipiens quasi annorum triginta.
marg.|
Quando enim baptizatus est et mysterium secunde generationis assumpsit, tunc dicitur249 incepisse ut tu quoque priorem nativitatem destruas et in secunda regeneratione nascaris.CW
249 dicitur] om. Clv160.7
marg.|
{CLC3d8.2}
GREGORIUS NAZIANZENUS.
250 − Est ergo considerandum quis esset qui251* baptizatus est et a quo et quando. Mundus siquidem et a Ioanne et iam inceptis miraculis ut ex hinc suscipiamus doctrinam nos premundandi et humilitatem amplexandi, quin etiam252* in perfectione et spiritualis et carnalis etatis predicandi. Quorum primum dictum sit
253* baptisma suscipientibus et non254 premunientibus se per habitum bonum. Nam etsi relaxationem preteritorum255* faciat donum256
baptismi, verendum tamen est ne ad eumdem vomitum revertamurdv
Secundum
,
dictum est adversus insurgentes contra dispensatores mysterii siquidem ipsi dignitatem257* precellunt. Tertium editum est illis qui de iuventa258 confidunt et quodlibet tempus arbitrantur ad prelationem vel doctrinam spectare. Purgatur Iesus et tu purgationem contemnis a Ioanne ac tu in tuum monitorem insurgis ; tricenarius, tu autem docendo259 seniores, lanuginem prevenis. Sed adsunt Danielis et similium exempla in ore. Nam quilibet noxius ad respondendum paratus260*. Non est autem lex Ecclesie quod raro contingit eo quod nec unica hirundo261 ver statuit.CX
dw
dv Cf. Pr. 26, 41 ; 2Pt. 2, 22.
dw
¶FonsG : <revera>
Catena in Lc. 3, 21-22 (Krikones §658 : Gregorius Theologus) : Vat. gr. 1611,
f. 58r3-12
: «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Βαπτίζεται
Ἰησοῦς· τοῦτο μόνον, ἢ καὶ τὰ ἄλλα τηρεῖν ἐπιμελῶς ἀναγκαῖον; Τίς ὤν; καὶ παρὰ τίνος; καὶ πηνίκα; Ὁ καθαρὸς, καὶ παρὰ Ἰωάννου, καὶ τῶν σημείων ἀρχόμενος; Ἵνα τί μάθωμεν καὶ παιδευθῶμεν; Προκαθαίρεσθαι, καὶ ταπεινοφρονεῖν, καὶ κηρύσσειν ἐν τελειότητι, καὶ τῆς πνευματικῆς καὶ τῆς σωματικῆς ἡλικίας. Ἐκεῖνο, πρὸς τοὺς τὸ βάπτισμα σχεδιάζοντας, μὴ δὲ προευτρεπιζομένους, μὴ δὲ τὸ ἀσφαλὲς τῇ λυτρώσει χαριζομένους, διὰ τῆς εἰς τὸ καλὸν ἕξεως. Καὶ
γὰρ εἰ ἄφεσιν ἔχει τῶν παρελθόντων τὸ χάρισμα·
χάρισμα γὰρ, ἀλλὰ τότε
μᾶλλον
εὐλαβείας ἄξιον, μὴ πρὸς τὸν αὐτὸν ἔμετον ἐπανέλθωμεν.
Τοῦτο
,
πρὸς τοὺς ἐπαιρομένους κατὰ τῶν οἰκονόμων τοῦ μυστηρίου, ἂν ἀξίᾳ προέχωσι. Τὸ τρίτον, πρὸς τοὺς θαῤῥοῦντας νεότητι, καὶ πάντα καιρὸν οἰομένους διδασκαλίας, ἢ προεδρίας. Ἰησοῦς καθαίρεται· καὶ σὺ καταφρονεῖς τῆς καθάρσεως; Ὑπὸ Ἰωάννου· καὶ σὺ κατεξανίστασαι τοῦ σοῦ κήρυκος ; τριακονταέτης ὤν· καὶ σὺ πρὸ τῆς γενειάδος διδάσκεις τοὺς γέροντας, ἢ τὸ διδάσκειν πιστεύεις, οὔτε παρὰ τῆς ἡλικίας, οὔτε παρὰ τοῦ τρόπου τυχὸν ἔχων τὸ αἰδέσιμον;
Εἶτα ὁ Δανιὴλ ἐνταῦθα, καὶ ὁ δεῖνα, νέοι κριταὶ [Dn. 13, 5], καὶ τὰ παραδείγματα, ἐπὶ γλώττης. Πᾶς γὰρ ἀδικῶν εἰς ἀπολογίαν ἕτοιμος. Ἀλλ' οὐ νόμος Ἐκκλησίας τὸ σπάνιον· εἴπερ μηδὲ μία χελιδὼν ἔαρ ποιεῖ
,
μηδὲ γραμμὴ μία τὸν γεωμέτρην, ἢ πλοῦς εἷς τὸν θαλάττιον».
<cuius fons> = Gregorius Nazianzenus , Oratio 39 [CPG 3010.39], In sancta lumina, § 14.15-37, SChr 358, p. 180-182 (PG 36, 351D-352B ). [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
<diff.> Gregorius Nazianzenus secundum translationem Rufini Orationes IX [CPL 0198 G (A)], oratio 3 (De luminibus), § 14, CSEL 46, p. 125.10-127.2 : «Christus baptizatur - obserua diligentius ; tibi enim necessarium est, ut scias quis est iste qui baptizatur uel a quo uel quando -, dominus a seruo, qui mundus est et sine peccato baptizatur tamen ab eo qui baptizat peccatores in paenitentiam, et tunc demum incipit signa facere et uirtutes, quid ut per hoc doceat uel quid ut nos inde discamus? 4. ita nempe ante baptismum praeparari et cum hac humilitate accedere et tam perfecta uel spiritus uel carnis aetate, ut et praedicationi iam apta sit et agoni. discant ergo hi qui sub die deliberant nomina sua offerre ad baptismum nec aliquid emendationis ad uitam aut correctionis ad mores praeparare conantur, quo possint aduentum diuinae gratiae bene conposito in anima et diligenter innouato suscipere habitaculo. 5. quamuis enim remissionem et indulgentiam habeat praeteritorum baptismi gratia peccatorum - gratia quippe est -, tamen futurae cautelae securitati que prouidendum est, ne forte ad eundem uomitum reuertamur. tum deinde etiam illud docet, quomodo subiectos esse oporteat eos, qui accedunt ad gratiam, his quibus dispensatio mysteriorum dei commissa est, maxime etiam, si dignitate aliqua sibi uel sapientia praediti uidentur. 6. tertio etiam aetatis legitimum et maturum tempus ostendit his qui omne tempus atque omnem aetatem uel ad sacerdotium uel ad docendum oportunam putant. Iesus ad baptismum uenit et a Iohanne baptizatur : nemo dissimulet baptismum, nemo contemnat, nemo certe praedicatoribus fidei et dispensatoribus gratiae dei non se cum omni humilitate et ueneratione subiciat. obserua tamen et tu, qui praees, quod triginta annorum erat Iesus ; sine dubio autem et Iohannes amplius aliquid agebat aetatis. 7. et tu, antequam adolescas, antequam genas uestias barbis, iam docere uis, et hoc senes, et magister fieri ante quam discipulus cupis? quod certum est quia ideo leue et facile putas, quia id penitus ignoras. continuo namque ab his talibus Danihel ad exemplum profertur puer prophetans, et alios atque alios memorant, de quibus tale aliquid in iuuentute gestum scripturae historia refert, et mille exempla parata habentur in lingua ; paratiores enim semper et meditati ueniunt hi qui contra ordinem aliquid et leges cupiunt obtinere. 8. sed non continuo legem ecclesiis dedit, si semel aliquando aut raro aliquid tale factum est, quoniam quidem neque si una alicubi hirundo uideatur, ueris continuo tempus adduxit». [MM2021]
<cuius fons> = Gregorius Nazianzenus , Oratio 39 [CPG 3010.39], In sancta lumina, § 14.15-37, SChr 358, p. 180-182 (PG 36, 351D-352B ). [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
<diff.> Gregorius Nazianzenus secundum translationem Rufini Orationes IX [CPL 0198 G (A)], oratio 3 (De luminibus), § 14, CSEL 46, p. 125.10-127.2 : «Christus baptizatur - obserua diligentius ; tibi enim necessarium est, ut scias quis est iste qui baptizatur uel a quo uel quando -, dominus a seruo, qui mundus est et sine peccato baptizatur tamen ab eo qui baptizat peccatores in paenitentiam, et tunc demum incipit signa facere et uirtutes, quid ut per hoc doceat uel quid ut nos inde discamus? 4. ita nempe ante baptismum praeparari et cum hac humilitate accedere et tam perfecta uel spiritus uel carnis aetate, ut et praedicationi iam apta sit et agoni. discant ergo hi qui sub die deliberant nomina sua offerre ad baptismum nec aliquid emendationis ad uitam aut correctionis ad mores praeparare conantur, quo possint aduentum diuinae gratiae bene conposito in anima et diligenter innouato suscipere habitaculo. 5. quamuis enim remissionem et indulgentiam habeat praeteritorum baptismi gratia peccatorum - gratia quippe est -, tamen futurae cautelae securitati que prouidendum est, ne forte ad eundem uomitum reuertamur. tum deinde etiam illud docet, quomodo subiectos esse oporteat eos, qui accedunt ad gratiam, his quibus dispensatio mysteriorum dei commissa est, maxime etiam, si dignitate aliqua sibi uel sapientia praediti uidentur. 6. tertio etiam aetatis legitimum et maturum tempus ostendit his qui omne tempus atque omnem aetatem uel ad sacerdotium uel ad docendum oportunam putant. Iesus ad baptismum uenit et a Iohanne baptizatur : nemo dissimulet baptismum, nemo contemnat, nemo certe praedicatoribus fidei et dispensatoribus gratiae dei non se cum omni humilitate et ueneratione subiciat. obserua tamen et tu, qui praees, quod triginta annorum erat Iesus ; sine dubio autem et Iohannes amplius aliquid agebat aetatis. 7. et tu, antequam adolescas, antequam genas uestias barbis, iam docere uis, et hoc senes, et magister fieri ante quam discipulus cupis? quod certum est quia ideo leue et facile putas, quia id penitus ignoras. continuo namque ab his talibus Danihel ad exemplum profertur puer prophetans, et alios atque alios memorant, de quibus tale aliquid in iuuentute gestum scripturae historia refert, et mille exempla parata habentur in lingua ; paratiores enim semper et meditati ueniunt hi qui contra ordinem aliquid et leges cupiunt obtinere. 8. sed non continuo legem ecclesiis dedit, si semel aliquando aut raro aliquid tale factum est, quoniam quidem neque si una alicubi hirundo uideatur, ueris continuo tempus adduxit». [MM2021]
250 Nazianzenus]
om. La88
251 quis... qui] qui... quis
La88,
qui... qui
Ed1953
252 etiam] et
Ed1953
253 sit] est
Ed1953
254 non]
om. Li448
255 preteritorum] peccatorum
Ed1953
256 conteri
La88
257 dignitatem] dignitate
Ed1953
258 inventa
La88
259 docendo] docûdo
La88
260 paratus] + est
Ed1953
261 hirundo] yrunda
La88
marg.|
{CLC3d8.3}
CHRYSOSTOMUS. − Vel idcirco usque ad illam etatem que cuncta peccata recipit, exspectat, totam legem perficiens, ne quis dicat, quod ideo legem solvit, quod eam non poterat consummare.262
262
La88 Ed1953
{MM2020}
marg.|
{CLC3d8.4}
GRECUS. − Ob hoc etiam tricenarius accedit ad baptisma ut ostendat quod spiritualis regeneratio viros parit perfectos secundum spiritualem etatem.CY
dx
dx
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 23 (Krikones § 683 : Severus Antiochenus) : ed.
Mai
, Classicorum auctorum, t. 10, p.
415
-416 [CGP 7080.13] = Vat. gr. 1611, f.
61vb22-25
: «Σεβήρου. Ἔτι διὰ τοῦτο τριακονταέτης
*
ἐπὶ τὸ βάπτισμα παραγίνεται ἵνα δείξῃ [διδάξειVg756] ὅτι [om.
Vg756] τελείους ἄνδρας ἀποτίκτει [ἀποτίκτηνVg756] κατὰ τὴν νοητὴν ἡλικίαν, ἡ πνευματικὴ ἀναγέννησις
**
[…]».
* Ἔτιδιὰτοῦτοτριακονταέτης] τριακονταέτηςδὲVg756
** ἡπνευματικὴἀναγέννησις] τὴνπνευματικὴνἀναγέννησινVg756
<cuius fons> = Catena Graecorum patrum in Lucam (Lc. 3, 23), Vat. gr. 756, f. 166r44-46 (anon.)
<cuius fons> Cf. Catena Graecorum patrum in Lucam (Lc. 3, 23) [CGP C131] , ed. Cramer, p. 31.8-11 (anon.) : «Καὶ αὐτὸς ἦν ὁ Ἰησοῦς ὡσεὶ ἐτῶν τριάκοντα ἀρχόμενος. Τ ριακονταέτης δὲ ἐπὶ τὸ βάπτισμα παρεγένετο, ἐπειδὴ μεμαρτυρημένη ἐστὶν ἡ ἡλικία αὕτη, ὥστε μέγα οὖσα, ἅμα δὲ καὶ ἵνα δείξῃ, ὅτι τελείους ἄνδρας ἀποτίκτει κατὰ τὴν νοητὴν ἡλικίαν πνευματικὴ ἀν<...>». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
* Ἔτιδιὰτοῦτοτριακονταέτης] τριακονταέτηςδὲVg756
** ἡπνευματικὴἀναγέννησις] τὴνπνευματικὴνἀναγέννησινVg756
<cuius fons> = Catena Graecorum patrum in Lucam (Lc. 3, 23), Vat. gr. 756, f. 166r44-46 (anon.)
<cuius fons> Cf. Catena Graecorum patrum in Lucam (Lc. 3, 23) [CGP C131] , ed. Cramer, p. 31.8-11 (anon.) : «Καὶ αὐτὸς ἦν ὁ Ἰησοῦς ὡσεὶ ἐτῶν τριάκοντα ἀρχόμενος. Τ ριακονταέτης δὲ ἐπὶ τὸ βάπτισμα παρεγένετο, ἐπειδὴ μεμαρτυρημένη ἐστὶν ἡ ἡλικία αὕτη, ὥστε μέγα οὖσα, ἅμα δὲ καὶ ἵνα δείξῃ, ὅτι τελείους ἄνδρας ἀποτίκτει κατὰ τὴν νοητὴν ἡλικίαν πνευματικὴ ἀν<...>». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
marg.|
{CLC3d8.5}
BEDA. − Potest etiam tricenalis baptizati salvatoris etas, etiam nostri263* baptismatis intimare mysterium, propter fidem scilicet trinitatis, et operationem decalogi.CZ
dy
dy
¶Fons :
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, lin. 2626 sqq. : «Potest
autem
tricennalis baptizati saluatoris aetas etiam nostri baptismatis intimare mysterium propter fidem scilicet sanctae trinitatis et operationem decalogi legalis». [MM2020]
263 etiam nostri]
inv
.
Ed1953
marg.|
{CLC3d8.6}
GREGORIUS NAZIANZENUS. − [1] Baptizandum est tamen infantulos264* si necessitas urgeat. Nam utilius est insensibiliter265 sanctificari quam non signatos transmigrare. Sed dices : Christus tricenarius baptizatur cum Deus esset. Tu vero iubes accelerare baptisma266 ? Cum267 dixisti ‘Deus’, ad268* obiectum solvisti. Ipse enim269* non egebat270* purgamine271 nec aliquod imminebat ei periculum ⸢dum differret baptisma. At tibi non in parvum272* redundat periculum273* si transmigres in corruptione natus, non autem incorruptionis veste indutus. [2] Et quidem bonum est baptismi munditiam custodire sed potius est interdum paulisper maculari quam gratia carere omnino 274*.DA
dz
ea
dz
¶FonsG :
ea
[1] <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 23 (Krikones §695 : Gregorius Theologus ) : Vat. gr. 1611,
f. 62v11-21a
: «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. [...] Βαπτιστέον δὲ καὶ τὰ νήπιαι,
εἴπέρ τις ἐπείγοι κίνδυνος
κἂν μήτε τῆς ζημίας μήτε τῆς χάριτος ἐπαισθάνωνται. Κρεῖσσον γὰρ ἀναισθήτως ἁγιασθῆναι, ἢ ἀπελθεῖν ἀσφράγιστα
καὶ ἀτέλεστα. //
Διὰ τὰς ἐξαίφνης προσπιπτούσας ἡμῖν προσβολὰς τῶν κινδύνων, καὶ βοηθείας ἰσχυροτέρας. [§ 29]
Ἀλλὰ Χριστὸς, φησι τριακονταέτης βαπτίζεται, καὶ ταῦτα Θεὸς ὤν· καὶ σὺ κελεύεις ἐπισπεύδειν τὸ βάπτισμα; Θεὸν εἰπὼν, λέλυκας τὸ ζητούμενον. Ὁ μὲν γὰρ
αὐτοκάθαρσις ἦν, καὶ
οὐκ ἐδεῖτο καθάρσεως· ἀλλὰ σοὶ καθαίρεται, ὥσπερ καὶ σάρκα φορεῖ, ἄσαρκος ὤν. Οὐδέ τις κίνδυνος ἦν αὐτῷ τὸ βάπτισμα παρατείνοντι· αὐτὸς γὰρ καὶ τοῦ παθεῖν ἦν ἑαυτῷ ταμίας, ὥσπερ καὶ τῆς γεννήσεως. Σοὶ δὲ, οὐδὲ περὶ μικρῶν ὁ κίνδυνος, εἰ ἀπέλθοις τῇ φθορᾷ γεννηθεὶς
μόνῃ,
καὶ μὴ τὴν ἀφθαρσίαν ἀμφιεσάμενος».
<cuius fons> Gregorius Nazianzienus , Orationes [CPG 3010.40], In sanctum baptisma, § 28.2-29.10, SChr 358, p. 262-264 (PG 36, 400A-C ) : «[§ 28] Ἔστω ταῦτα, φησὶ, περὶ τῶν ἐπιζητούντων τὸ βάπτισμα. Τί δ' ἂν εἴποις περὶ τῶν ἔτι νηπίων, καὶ μήτε τῆς ζημίας ἐπαισθανομένων, μήτε τῆς χάριτος; ἢ καὶ ταῦτα βαπτίσομεν; Πάνυγε, εἴπερ τις ἐπείγοι κίνδυνος. Κρεῖσσον γὰρ ἀναισθήτως ἁγιασθῆναι, ἢ ἀπελθεῖν ἀσφράγιστα καὶ ἀτέλεστα […] τετειχίσθαι δὲ τῷ λουτρῷ, παντὶ λόγῳ λυσιτελέστερον, διὰ τὰς ἐξαίφνης συμπιπτούσας ἡμῖν προσβολὰς τῶν κινδύνων, καὶ βοηθείας ἰσχυροτέρας. [§29] ut laud. supra ».
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 23 (Krikones §698 : Gregorius Theologus) : Vat. gr. 1611, f. 62va35-38 : «Γρηγορίου Θεολόγου . Οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ βαπτίσματος· κρεῖσσον μὲν καὶ τυχεῖν τοῦ ἀγαθοῦ καὶ φυλάσσειν τὴν κάθαρσιν· εἰ δὲ ἀμφότερα μὴ ἐνδέχεται, κρεῖσσόν ποτε μικρὰ μολυνθῆναι [+ τοῖς σοῖς δημοσίοις Gregorius], ἢ παντάπασιν ἐκπεσεῖν τῆς χάριτος […]».
<cuius fons> Gregorius Nazianzenus , Oratio 40 [CPG 3010.40], In sanctum baptisma, § 28.2-29.10, SChr 358, p. 262-264 (PG 36, 400A-C ) : «[§ 28] Ἔστω ταῦτα, φησὶ, περὶ τῶν ἐπιζητούντων τὸ βάπτισμα. Τί δ' ἂν εἴποις περὶ τῶν ἔτι νηπίων, καὶ μήτε τῆς ζημίας ἐπαισθανομένων, μήτε τῆς χάριτος; ἢ καὶ ταῦτα βαπτίσομεν; Πάνυγε, εἴπερ τις ἐπείγοι κίνδυνος. Κρεῖσσον γὰρ ἀναισθήτως ἁγιασθῆναι, ἢ ἀπελθεῖν ἀσφράγιστα καὶ ἀτέλεστα […] τετειχίσθαι δὲ τῷ λουτρῷ, παντὶ λόγῳ λυσιτελέστερον, διὰ τὰς ἐξαίφνης συμπιπτούσας ἡμῖν προσβολὰς τῶν κινδύνων, καὶ βοηθείας ἰσχυροτέρας. [§29] ut laud. supra».
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 23 (Krikones §698 : Gregorius Theologus) : Vat. gr. 1611, f. 62va35-38 : «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου . Οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ βαπτίσματος κρεῖσσον μὲν καὶ τυχεῖν τοῦ ἀγαθοῦ καὶ φυλάσσειν τὴν κάθαρσιν εἰ δὲ ἀμφότερα μὴ ἐνδέχεται, κρεῖσσόν ποτε μικρὰ μολυνθῆναι [+ τοῖς σοῖς δημοσίοις Gregorius], ἢ παντάπασιν ἐκπεσῶν τῆς χάριτος».
<cuius fons> = Gregorius Nazianzenus , Oratio 40 [CPG 3010.40], In sanctum baptisma, § 19.13-16, SChr 358, p. 238 (PG 36, 384B7-11 ). [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
<Paral.> Summae theologiae tertia pars, q. 39 a. 3 arg. 1 et ad 1 : «Ad primum ergo dicendum quod, sicut Gregorius Nazianzenus dicit, Christus non est baptizatus quasi indigeret purgatione, nec aliquod illi immineret periculum differendo Baptismum. Sed cuivis alii non in parvum redundat periculum, si exeat ex hac vita non indutus veste incorruptionis, scilicet gratia. Et licet bonum sit post Baptismum munditiam custodire, potius tamen est, ut ipse dicit, interdum paulisper maculari, quam gratia omnino carere».
<Non hab.> ACO.
¶Nota La traduction originale, attestée par l’usage qu’en fait la Somme de théologie, a été réécrite par les éditeurs de la Piana, peut-être à partir d’une édition que je n’ai pas identifiée. [MM2020]
<cuius fons> Gregorius Nazianzienus , Orationes [CPG 3010.40], In sanctum baptisma, § 28.2-29.10, SChr 358, p. 262-264 (PG 36, 400A-C ) : «[§ 28] Ἔστω ταῦτα, φησὶ, περὶ τῶν ἐπιζητούντων τὸ βάπτισμα. Τί δ' ἂν εἴποις περὶ τῶν ἔτι νηπίων, καὶ μήτε τῆς ζημίας ἐπαισθανομένων, μήτε τῆς χάριτος; ἢ καὶ ταῦτα βαπτίσομεν; Πάνυγε, εἴπερ τις ἐπείγοι κίνδυνος. Κρεῖσσον γὰρ ἀναισθήτως ἁγιασθῆναι, ἢ ἀπελθεῖν ἀσφράγιστα καὶ ἀτέλεστα […] τετειχίσθαι δὲ τῷ λουτρῷ, παντὶ λόγῳ λυσιτελέστερον, διὰ τὰς ἐξαίφνης συμπιπτούσας ἡμῖν προσβολὰς τῶν κινδύνων, καὶ βοηθείας ἰσχυροτέρας. [§29] ut laud. supra ».
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 23 (Krikones §698 : Gregorius Theologus) : Vat. gr. 1611, f. 62va35-38 : «Γρηγορίου Θεολόγου . Οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ βαπτίσματος· κρεῖσσον μὲν καὶ τυχεῖν τοῦ ἀγαθοῦ καὶ φυλάσσειν τὴν κάθαρσιν· εἰ δὲ ἀμφότερα μὴ ἐνδέχεται, κρεῖσσόν ποτε μικρὰ μολυνθῆναι [+ τοῖς σοῖς δημοσίοις Gregorius], ἢ παντάπασιν ἐκπεσεῖν τῆς χάριτος […]».
<cuius fons> Gregorius Nazianzenus , Oratio 40 [CPG 3010.40], In sanctum baptisma, § 28.2-29.10, SChr 358, p. 262-264 (PG 36, 400A-C ) : «[§ 28] Ἔστω ταῦτα, φησὶ, περὶ τῶν ἐπιζητούντων τὸ βάπτισμα. Τί δ' ἂν εἴποις περὶ τῶν ἔτι νηπίων, καὶ μήτε τῆς ζημίας ἐπαισθανομένων, μήτε τῆς χάριτος; ἢ καὶ ταῦτα βαπτίσομεν; Πάνυγε, εἴπερ τις ἐπείγοι κίνδυνος. Κρεῖσσον γὰρ ἀναισθήτως ἁγιασθῆναι, ἢ ἀπελθεῖν ἀσφράγιστα καὶ ἀτέλεστα […] τετειχίσθαι δὲ τῷ λουτρῷ, παντὶ λόγῳ λυσιτελέστερον, διὰ τὰς ἐξαίφνης συμπιπτούσας ἡμῖν προσβολὰς τῶν κινδύνων, καὶ βοηθείας ἰσχυροτέρας. [§29] ut laud. supra».
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 23 (Krikones §698 : Gregorius Theologus) : Vat. gr. 1611, f. 62va35-38 : «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου . Οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ βαπτίσματος κρεῖσσον μὲν καὶ τυχεῖν τοῦ ἀγαθοῦ καὶ φυλάσσειν τὴν κάθαρσιν εἰ δὲ ἀμφότερα μὴ ἐνδέχεται, κρεῖσσόν ποτε μικρὰ μολυνθῆναι [+ τοῖς σοῖς δημοσίοις Gregorius], ἢ παντάπασιν ἐκπεσῶν τῆς χάριτος».
<cuius fons> = Gregorius Nazianzenus , Oratio 40 [CPG 3010.40], In sanctum baptisma, § 19.13-16, SChr 358, p. 238 (PG 36, 384B7-11 ). [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
<Paral.> Summae theologiae tertia pars, q. 39 a. 3 arg. 1 et ad 1 : «Ad primum ergo dicendum quod, sicut Gregorius Nazianzenus dicit, Christus non est baptizatus quasi indigeret purgatione, nec aliquod illi immineret periculum differendo Baptismum. Sed cuivis alii non in parvum redundat periculum, si exeat ex hac vita non indutus veste incorruptionis, scilicet gratia. Et licet bonum sit post Baptismum munditiam custodire, potius tamen est, ut ipse dicit, interdum paulisper maculari, quam gratia omnino carere».
<Non hab.> ACO.
¶Nota La traduction originale, attestée par l’usage qu’en fait la Somme de théologie, a été réécrite par les éditeurs de la Piana, peut-être à partir d’une édition que je n’ai pas identifiée. [MM2020]
264 Baptizandum... infantulos] Baptizandus... infantulus
Ed1569 Ed1570 Ed1657 Ed1953
265 insensibiliter] incensibiliter
Ed1569,
invisibiliter
Ed1570
266 baptisma] baptismo
La88
267 Cum] Sed praem.
Ed1570 Ed1657 Ed1953
268 ad] id Ed1569
Ed1570 Ed1657 Ed1953
269 enim]
om. Ed1470
Ed1475C Ed1569 Ed1570 Ed1657
Ed1953
270 egebat] indigebat
Ed1470
Ed1475C Ed1569 Ed1570
Ed1953
271 purgamine] purgare
La88
272 non – in parvum]
inv
.
Ed1470
Ed1569
Ed1570 Ed1657 Ed1953
273 dum (cum
Ed1475C)
differret... periculum]
om. hom. Li448
periculum] piaculum
Ed1470 Ed1569 Ed1570 Ed1657 Ed1953
274 Et quidem... carere omnino
mss. Ed1470 Ed1569 Ed1657
] At forsan times ne baptizatus baptismatis munditiam custodias et propterea differs baptismum. Sed melius est nonnumquam parumper inquinari, quam omnino gratia carere
Ed1570 Ed1953
marg.|
{CLC3d8.7}
CYRILLUS. − Licet tamen Christus secundum carnem careat patre, suspicabantur aliqui eum patrem habere.DB
eb
Unde sequitur :
Unde sequitur :
eb
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. (Krikones § ?)
<cuius fons> Cyrillus Alexandrinus , Glaphyres PG 69, 396A : «Καὶ γὰρ ἐνὸν εἰπεῖν· ‘Ο δεῖνα τυχὸν ἔλαβεν ἐκ τῶν θυγατέρων Λευΐ· τὸ δὲ, “῏Ην τις, ” ϕησὶν, ὅτι καὶ ἀπάτωρ τὸ κατὰ σάρκα Χριστὸς πλαγίως ὑποδηλῶν, πλὴν ἐν ὑποψίᾳ γέγονε πατήρ· ἐνομίζετο γὰρ υἱὸς εἶναι ’Ιωσήϕ». [MOB2014]
<Non hab.> Nicetas (Krikones) [MM2015]
<cuius fons> Cyrillus Alexandrinus , Glaphyres PG 69, 396A : «Καὶ γὰρ ἐνὸν εἰπεῖν· ‘Ο δεῖνα τυχὸν ἔλαβεν ἐκ τῶν θυγατέρων Λευΐ· τὸ δὲ, “῏Ην τις, ” ϕησὶν, ὅτι καὶ ἀπάτωρ τὸ κατὰ σάρκα Χριστὸς πλαγίως ὑποδηλῶν, πλὴν ἐν ὑποψίᾳ γέγονε πατήρ· ἐνομίζετο γὰρ υἱὸς εἶναι ’Ιωσήϕ». [MOB2014]
<Non hab.> Nicetas (Krikones) [MM2015]
Ut putabatur filius Ioseph.
marg.|
{CLC3d8.8}
AMBROSIUS.
275* − [a] Bene ut putabatur, qui vere non erat ; sed ideo putabatur, quia eum Maria, que Ioseph viro suo erat desponsata genuerat. Cur autem Ioseph magis quam Marie generatio describitur, cum Maria de Spiritu sancto genuerit Christum, et Ioseph a generatione Domini videatur alienus, dubitare possemus, nisi consuetudo nos instrueret scripturarum, que semper viri originem querit. Maxime cum in Ioseph origine etiam origo sit Marie nam cum vir iustus fuerit Ioseph, utique ex tribu sua et ex patria sua accepit uxorem itaque et census tempore ascendit Ioseph de domo et de patria David, ut profiteretur cum Maria uxore sua. Que ex eadem domo et ex eadem patria professionem defert, utique eiusdem tribus et eiusdem patrie se esse designat. Unde generationem Ioseph explicans subdit :
275 Ambrosius] + in Lucam
Ed1953
qui fuit Heli.
marg.|
[b] Illud autem advertamus, quod sanctus Mattheus Iacob, qui fuit pater Ioseph, filium Nathan esse commemorat ; Lucas vero Ioseph, cui desponsata fuit Maria, filium Heli esse descripsit. Quomodo unius duo patres, scilicet Heli et Iacob, esse potuerunt?ec
ec
¶Fons : [a]
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 3, § 2-5, CCSL 14, p. 76.9-77.62 : «Et primum omnium neminem mouere debet quod ita scriptum est : qui putabatur esse filius Ioseph. Bene enim putabatur, qui natura non erat, sed ideo putabatur, quia eum Maria, quae Ioseph uiro suo erat desponsata, generauerat ; sic enim habes : nonne hic est filius Ioseph fabri? Diximus supra qua ratione per uirginem, diximus etiam qua ratione per desponsatam et quare census tempore nasci uoluerit Dominus salutaris ; non alienum etiam uidetur ut qua ratione fabrum patrem habuerit declaremus. Hoc enim typo eum patrem sibi esse demonstrat, qui fabricator omnium condidit mundum iuxta quod scriptum est : in principio fecit Deus caelum et terram. Nam etsi humana non sunt conparanda diuinis, typus tamen integer est, quod pater Christi igni operatur et Spiritu et tamquam bonus animae faber uitia nostra circumdolat, cito securem admouens arboribus infecundis, secare doctus exigua, culminibus seruare sublimia, rigida mentium spiritus igne mollire et in uarios usus omne humanum genus diuersa ministeriorum qualitate formare. Cur autem Ioseph magis quam Mariae generatio
describatur
, cum Maria de sancto Spiritu generauerit Christum et Ioseph a generatione Domini uideatur alienus, dubitare possemus, nisi consuetudo nos instrueret scripturarum, quae semper uiri originem quaerit. Hic enim habes : Phares fuit filius Iuda principis tribus. Hic generauit Esrom et Esrom generauit Aram et Aram generauit Aminadab et Aminadab generauit Naasson et Naasson generauit Salmon et Salmon generauit Boos et Boos generauit Obed et Obed generauit Iesse et Iesse generauit Dauid. Viri enim persona quaeritur, qui etiam in senatu et reliquis curiis ciuitatum generis adserit dignitatem. Quam deforme autem, si relicta uiri origine origo feminae quaereretur, ut uideretur patrem non habuisse ille totius mundi populis praedicandus !. Sed etiam alibi diuerso ordine generationem doceamus esse decursam, ne hic quoque evangelistae discrepare uideantur, qui ueterem ordinem sunt secuti. Sic enim habes : fuit homo ex Arath, de nomen eius Elcana, filius Hieremiel, filius Heli, filius Ozi. Vides et a patribus ad filios et a filiis ad patres originis descriptionem uetere more contextam, uides ubique familiam per uirorum generationes esse decursam : noli mirari si Matthaeus ab Abraham usque ad Ioseph, Lucas a Ioseph usque ad Adam et deum generationum ordinem percucurrit. Noli mirari quod Ioseph origo descripta est. Etenim secundum carnem natus usum debuit sequi carnis et qui in saeculum uenit saeculi debuit more describi, maxime cum in Ioseph origine etiam origo sit Mariae. Nam cum uir iustus fuerit Ioseph, utique ex tribu sua et ex patria sua accepit uxorem nec potuit iustus facere contra id quod lege praescriptum est. Sic enim habes quia unusquisque in hereditatem tribus suae patriae adhaerebunt filii Israhel nec de tribu ad tribum transibunt et omnis filia, quae habet hereditatem tribuum filiorum Israhel, uni ex populo et ex tribu patris sui erit uxor. Itaque et census tempore ascendit Ioseph de domo et de patria Dauid, ut profiteretur cum Maria uxore sua. Quae ex eadem domo et ex eadem patria professionem defert, utique eiusdem tribus et eiusdem patriae se esse designat».
[b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 3, § 15, CCSL 14, p. 83.234-238 : «Illud quoque aduertimus, quod sanctus Matthaeus Iacob, qui fuit pater Ioseph, filium Matthan * esse memorauerit, Lucas uero Ioseph, cui desponsata erat Maria, filium Heli, Heli autem filium Melchi esse descripserit. Quomodo unius duo patres, id est Heli et Iacob?».* Nathan ] p (BAV, Pal. lat. 168). Cf. CCSL14, p. 83, in apparatu. [FG2013]
[b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 3, § 15, CCSL 14, p. 83.234-238 : «Illud quoque aduertimus, quod sanctus Matthaeus Iacob, qui fuit pater Ioseph, filium Matthan * esse memorauerit, Lucas uero Ioseph, cui desponsata erat Maria, filium Heli, Heli autem filium Melchi esse descripserit. Quomodo unius duo patres, id est Heli et Iacob?».* Nathan ] p (BAV, Pal. lat. 168). Cf. CCSL14, p. 83, in apparatu. [FG2013]
marg.|
{CLC3d8.9}
GREGORIUS NAZIANZENUS. − Dicunt autem quidam quod unica276* successio a David usque ad Ioseph, licet277 diversis nominibus, ab utroque evangelista narratur. Sed hoc absurde fatentur quoniam initium huius generationis duos fratres obtinuit, Nathan scilicet et Salomonem, unde generationes diversimode profluxerunt.DC
ed
ed
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 24-31 (Krikones §713 : Gregorius Theologus), Vat. gr. 1611, f. 65rb32,
65v6-11
: «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Ἐπῶν. […] Ἔστι δὲ πλάσμα κἀκεῖνο·
τινὲς γὰρ
μήτε τοὺς ἀριθμοὺς ἀριθμήσαντες· μήτε ἀκριβῶς τὰ γένη κρίναντες·
φασὶν ὅτι
ἓν γένος καὶ
διαδοχὴ μία, ἐπὶ τὸν Ἰωσὴφ καὶ ἀπὸ τοῦ Δαυῒδ
ἐγένετο· κἀν ἀλλοίοις ὀνόμασι παρ’ ἑκατέρῳ· τῶν εὐαγγελιστῶν ἐκφέρηται·
τῶν αυτῶν ἀνθρώπων δύο ἢ καὶ πλείονα ὀνόματα ἢ ἐπώνυμα ἐσχηκότων· καὶ δύναται ὁ αυτὸς εἶναί που Ματθὰν καὶ Ματθάς· καὶ Ὶακὼβ καὶ Ἡλεί, ὡς Ἰακὼβ καὶ Ἰσραήλ· ὡς Ἰοθὸρ καὶ Ῥαγουήλ· ὡς Ἀυσῆς καὶ Ἰησοῦς· ὡς Σίμῶν καὶ Πέτρος· ὡς Σαῦλος καὶ Παῦλος· καὶ ἄλλος ὁμοίως ἄλλως,
ἀ
νιστορήτως
σφόδρα
ταῦτα λέγοντες
,
ἥ τε γὰρ
ἀρχὴ δύο ἀδελφοὺς ἔσχε
ῥητῶς· καὶ οὐκ ἂν ἀντείποι τίς· ὡς οὐκ ἐγένοντο γνήσια τέκνα τοῦ Δαυῒδ
ὁ Σολομὼν καὶ ὁ Νάθαν· ὅθεν τὰ γένη εἰς διάφορον ῥεῖ κατάλογον». [VS2021 rev.]
<cuius fons> <revera> = Iulius Africanus , Epistula ad Aristidem [CPG 1693], § 26-27, ed. C. Guignard , La lettre de Julius Africanus à Aristide sur la généalogie du Christ, Berlin – Boston, 2011 (TU, 167), p. 302.24-304.7. [ADL2020] [MM2020]
<Non hab.> Gregorius Nazianzenus , Carmina dogmatica, 18 : De Christi genealogia [CPG 3034.18], PG 37, 481 .
¶Nota Thomas dépend ici des attributions problématiques – plutôt que fautives - de la chaîne de Nicétas. Nicétas glisse des extraits de la Lettre de Julien dans 4 scholia. Seul Krikones 709 est attribué à Ἀφρικανοῦ, Krikones 710 est attribué à Eusèbe, Krinones 711 et 713 à Grégoire. Si l’attribution à Eusèbe s’explique par le fait que celui-ci cite et mentionne explicitement l’Africain (Krikones 712), l’attribution à Grégoire le Théologien (Γρηγορίου Θεολόγου ἐπῶν) demeure inexpliquée. Nicétas avait connaissance de l’existence de la lettre d’Africanus comme un texte distinct d’Eusèbe qui la cite expressément. C. Guignard , La lettre de Julius Africanus à Aristide, p. 78-79 (cf. aussi p. 60-61) suggère que l’erreur serait due à un glissement d’attribution consécutif à la contiguité de Krikones 709 avec Krikones 708 extrait de Grégoire. Cette explication est peu convaincante en l’état : Krikones 709 est attribué correctement (Ἀφρικανοῦ) ; Krikones 713 est précédé par l’extrait dans lequel Eusède cite explicitement l’Africain (Τοσαῦτα ὁ Ἀφρικανὸς : Krikones 712 Εὐσεβίου), suivi par un scholion authentique d’Eusèbe. Il faut donc bien supposer une association remontant au moins à l’archétype. Cependant, le fait que l’erreur concerne deux extraits dissociés de Krikones 708 ne peut pas de se justifier par un glissement ponctuel de lemme attributif. Il faut plutôt supposer que, parmi les erreurs d’attribution remontant à l’archétype qu’on observe dans toutes les chaînes avec lemme attributif marginal, un certain nombre est la conséquence de désordres survenus plus-haut encore, dans la constitution des dossiers préparatoires, possiblement constitués de feuillets encartés (cartabelli), eux-mêmes recopiés peu à peu sur des cahiers, complétés par paperolles ou annotés par surcharges au fur et à mesure de l’avancement du dépouillement des œuvres excerptées. Les extraits de Julien auront été glissés - intentionnellement ou non - dans le dossier de Grégoire le Théologien sur la généalogie du Christ ou associés à lui. On peut aussi envisager que, dans le dossier des extraits de la Lettre de Julien, une note marginale renvoyant à Grégoire aura été interprétée comme un attribution de l’ensemble. L’accident a aussi pu survenir dans le cas où des dossiers topographiques (un dossier par péricope) auraient été alimentés au fil des lectures du caténiste. Quoi qu’il en soit, il faut tenir compte de la possibilité d’événements survenus au cours des mises au net partielles de la documentation préparatoire, mises au net postulées par le processus complexe de la fabrication des chaînes avant l’établissement final de leur archétype. L’histoire intellectuelle de Nicétas vient à l’appui de cette hypothèse. Excellent connaisseur de Grégoire, il a laissé des scholia sur une collection de seize Discours à destination liturgique (CPG 3027 : Scholia in orationes Gregorii Nazianzeni ). Le Carmen 18 De genealogia n’en fait pas partie, mais les extraits de la lettre de Julien ont pu être été associés par Nicétas au dossier qu’il avait réuni sur ce Poème qu’il a manifestement exploité dans la chaîne sur Luc. – Je remercie Adèle Di Lorenzo pour avoir identifié la source réelle de ce scholion grâce à l’étude de Ch. Guignard et Véronique Somers pour sa relecture et ses remarques. [MM2020]*
<cuius fons> <revera> = Iulius Africanus , Epistula ad Aristidem [CPG 1693], § 26-27, ed. C. Guignard , La lettre de Julius Africanus à Aristide sur la généalogie du Christ, Berlin – Boston, 2011 (TU, 167), p. 302.24-304.7. [ADL2020] [MM2020]
<Non hab.> Gregorius Nazianzenus , Carmina dogmatica, 18 : De Christi genealogia [CPG 3034.18], PG 37, 481 .
¶Nota Thomas dépend ici des attributions problématiques – plutôt que fautives - de la chaîne de Nicétas. Nicétas glisse des extraits de la Lettre de Julien dans 4 scholia. Seul Krikones 709 est attribué à Ἀφρικανοῦ, Krikones 710 est attribué à Eusèbe, Krinones 711 et 713 à Grégoire. Si l’attribution à Eusèbe s’explique par le fait que celui-ci cite et mentionne explicitement l’Africain (Krikones 712), l’attribution à Grégoire le Théologien (Γρηγορίου Θεολόγου ἐπῶν) demeure inexpliquée. Nicétas avait connaissance de l’existence de la lettre d’Africanus comme un texte distinct d’Eusèbe qui la cite expressément. C. Guignard , La lettre de Julius Africanus à Aristide, p. 78-79 (cf. aussi p. 60-61) suggère que l’erreur serait due à un glissement d’attribution consécutif à la contiguité de Krikones 709 avec Krikones 708 extrait de Grégoire. Cette explication est peu convaincante en l’état : Krikones 709 est attribué correctement (Ἀφρικανοῦ) ; Krikones 713 est précédé par l’extrait dans lequel Eusède cite explicitement l’Africain (Τοσαῦτα ὁ Ἀφρικανὸς : Krikones 712 Εὐσεβίου), suivi par un scholion authentique d’Eusèbe. Il faut donc bien supposer une association remontant au moins à l’archétype. Cependant, le fait que l’erreur concerne deux extraits dissociés de Krikones 708 ne peut pas de se justifier par un glissement ponctuel de lemme attributif. Il faut plutôt supposer que, parmi les erreurs d’attribution remontant à l’archétype qu’on observe dans toutes les chaînes avec lemme attributif marginal, un certain nombre est la conséquence de désordres survenus plus-haut encore, dans la constitution des dossiers préparatoires, possiblement constitués de feuillets encartés (cartabelli), eux-mêmes recopiés peu à peu sur des cahiers, complétés par paperolles ou annotés par surcharges au fur et à mesure de l’avancement du dépouillement des œuvres excerptées. Les extraits de Julien auront été glissés - intentionnellement ou non - dans le dossier de Grégoire le Théologien sur la généalogie du Christ ou associés à lui. On peut aussi envisager que, dans le dossier des extraits de la Lettre de Julien, une note marginale renvoyant à Grégoire aura été interprétée comme un attribution de l’ensemble. L’accident a aussi pu survenir dans le cas où des dossiers topographiques (un dossier par péricope) auraient été alimentés au fil des lectures du caténiste. Quoi qu’il en soit, il faut tenir compte de la possibilité d’événements survenus au cours des mises au net partielles de la documentation préparatoire, mises au net postulées par le processus complexe de la fabrication des chaînes avant l’établissement final de leur archétype. L’histoire intellectuelle de Nicétas vient à l’appui de cette hypothèse. Excellent connaisseur de Grégoire, il a laissé des scholia sur une collection de seize Discours à destination liturgique (CPG 3027 : Scholia in orationes Gregorii Nazianzeni ). Le Carmen 18 De genealogia n’en fait pas partie, mais les extraits de la lettre de Julien ont pu être été associés par Nicétas au dossier qu’il avait réuni sur ce Poème qu’il a manifestement exploité dans la chaîne sur Luc. – Je remercie Adèle Di Lorenzo pour avoir identifié la source réelle de ce scholion grâce à l’étude de Ch. Guignard et Véronique Somers pour sa relecture et ses remarques. [MM2020]*
276 unica] + est
Ed1657 Ed1953
277 sed
Ed1657
marg.|
{CLC3d8.10}
EUSEBIUS.
278* − Ipsorum igitur279* verborum sententie intellectum attentius applicemus280*. Si enim, approbante Mattheo, Ioseph281 esse filium Iacob, Lucas similiter approbasset Ioseph esse filium Eli, esset aliqua controversia. Ceterum cum approbante Mattheo, Lucas plurium opinionem declararet, non propriam, dicens : Ut putabatur, non arbitror aliquod relinqui dubium. [2] Cum enim essent inter Iudeos diverse opiniones de Christo, et omnes reducerent ipsum ad David propter promissiones ei factas
,
plurimi autem assererent Christum a David esse futurum per Salomonem et alios reges. Quidam hanc opinionem vitabant, eo quod plurima de regibus dicuntur enormia et quia de Iechonia Ieremias dixitee quod non orietur282* semen ex eo collocandum in sede David. Quorum opinionem commemorat Lucas, sentiens enarrare Mattheum qualis esset veritas generationis. Et hec est prima ratio. Est et altera283* profundior. Mattheus enim cum inciperet scribere ante conceptionem Marie, et carnalem nativitatem Iesu, opportune velut in historia premittit carnalem progeniem. Unde et generationem a superioribus derivat descendens. Dum284* enim Verbum Dei carnem acciperet, descendebat. Sed Lucas ad factam per lavacrum regenerationem prosilit et ibi aliam generum successionem exponit et ab imis ad prima sublevans, pariter et peccatorum, quos narravit Mattheus, memoriam abdicat eo quod quicumque in Deo renascitur, sit alienus a criminosis parentibus, Dei filius factus, et eorum qui secundum Deum vitam duxerunt honestam285*. Sic enim Abrahe dictum est286
ef : “Tu proficisceris ad patres tuos”, non quidem carnales sed in Deo patres, propter similitudinem honestatis. Igitur ei qui in Deo renascitur287*, ascribit parentes, qui sunt secundum Deum propter288* equiparantiam morum.DD
eg
ee Ier. 22.
ef Gn. 15, 15.
eg
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 3, 23 (Krikones §710 : Eusebius), Vat. gr. 1611, f. 64ra25-64rb25 : «Ἐυσεβιου. […] ἀτενῶς [ἀτενὲς οὖν SChr] ταῖς λέξεσιν αὐταῖς ἐπερείσωμεν τὴν [+ ἑαυτῶν
PG22] διάνοιαν· ἴδωμεν τε [δὲ PG22] τί φησιν ὁ Λουκᾶς· «Καὶ αὐτὸς ὁ Ἰησοῦς ἦν ἀρχόμενος ὡσεὶ ἐτῶν τριάκοντα, ὢν υἱὸς, ὡς ἐνομίζετο, τοῦ Ἰωσὴφ, τοῦ Ἡλὶ, τοῦ Μελχί.» Ἀλλ' οὐχ ὅ γε Ματθαῖος ἐχρήσατο τῇ «ὡς ἐνομίζετο» φωνῇ· ἀλλὰ τί φησι; «Ματθὰν δὲ ἐγέννησετὸν Ἰακὼβ, Ἰακὼβ δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰωσήφ·» ἄλλο δὲ δήπου ἐστὶ τὸ νομίζειν, καὶ ἄλλο τὸ οὕτως ἔχειν διαβεβαιοῦσθαι· εἰ μὲν δὴ τοῦ Ματθαίου διαβεβαιωσαμένου τὸν Ἰωσὴφ υἱὸν εἶναι τοῦ Ἰακὼβ [+ καὶ PG22] τοῦ Ματθὰν, ὁ Λουκᾶς ὁμοίως διισχυρίσατο τὸν Ἰωσὴφ γεγονέναι υἱὸν τοῦ Ἡλεὶ καὶ τοῦ Μελχὶ, κἂν ἀληθῶς μάχη τις ἦν καὶ πόλεμος, καὶ ἦν γε τῶν διαιτησόντων αὐτοῖς χρεία· νῦν δὲ ὅτε, τοῦ Ματθαίου διαβεβαιωσαμένου, ὁ Λουκᾶς οὑ διατείνεται, δόξαν δὲ παρὰ τοῖς πολλοῖς νενομισμένην τίθησιν, οὐ τὴν παρ' αὐτῷ κρατοῦσαν, οὐδὲ μίαν [οἶμαι μηδεμίαν
PG22 Schr] ὑπολείπεσθαι ζήτησιν. βʹ.
Διαφόρων γὰρ παρὰ Ἰουδαίοις ὑπολήψεων περὶ τοῦ Χριστοῦ
κεκρατημένων, καὶ πάντων μὲν συμφώνως ἐπὶ τὸν Δαβὶδ ἀναγόντων, διὰ τὰς πρὸς τὸν
Δαβὶδ τοῦ Θεοῦ
ἐπαγγελίας, ἤδη δὲ τῶν μὲν ἀπὸ Δαβὶδ καὶ Σολομῶνος καὶ
τοῦ βασιλικοῦ γένους
πειθομένων ἔσεσθαι τὸν Χριστὸν, τῶν δὲ ταύτην μὲν φευγόντων τὴν δόξαν, διὰ τὸ πλείστην ἐμφέρεσθαι τῶν βεβασιλευκότων κατηγορίαν, διά τε τὸ ἐκκήρυκτον ὑπὸ τοῦ προφήτου Ἱερεμίου γεγονέναι τὸν Ἰεχονίαν, καὶ διὰ τὸ εἰρῆσθαι μὴ ἀναστήσεσθαι ἐξ αὐτοῦ σπέρμα καθήμενον ἐπὶ θρόνου Δαβὶδ
, διὰ δὲ οὖν ταῦτα, ἑτέραν ὁδευόντων, καὶ ἀπὸ Δαβὶδ μὲν ὁμολογούντων, οὐ μὴν διὰ Σολομῶντος [Σολομῶνος PG22], ἀλλὰ διὰ Νάθαν, ὃς ἦν τοῦ Δαβὶδ παῖς [+ φασὶ δὲ τὸν Νάθαν καὶ προφητεῦσαι κατὰ τὰ ἐν ταῖς Βασιλείαις φερόμενα PG22, om. Pal20 Vg1611], ἀπό τε τῶν τοῦ Νάθαν διαδόχων ἐλεύσεσθαι [προελεύσεσθαι PG22] τὸν Χριστὸν διαβεβαιουμένων, καὶ τόν γε Ἰωσὴφ ἐκεῖθέν ποθεν γενεαλογούντων, σφόδρα ἀναγκαίως ὁ Λουκᾶς τὴν τούτων ἀνιστορῶν δόξαν, ἀλλ' οὐ τὴν αὑτοῦ, προσέθηκε τῇ κατ' αὐτὸν ἱστορίᾳ τὸ «ὡς ἐνομίζετο·» τῷ Ματθαίῳ παραχωρήσας [+ μὴ τὸ, ὡς ἐνομίζετο PG22], ἱστορεῖν, [+ ἀλλ PG22]' ὡς εἶχεν ἀληθείας τὰ τῆς γενέσεως· αὕτη μὲν οὖν ἡ πρώτη ἀπόδοσις. γʹ. Εἴη δ' ἄν τις καὶ ἄλλος βαθὺς καὶ ἀπόῤῥητος ἐν τοῖς προκειμένοις λόγος· Ματθαῖος μὲν γὰρ ὁμολογουμένως τὴν ἔνσαρκον γένεσιν ἱστορῶν τοῦ Χριστοῦ, καὶ τὸν Ἰωσὴφ ἀποδεῖξαι βουλόμενος ἀληθῶς ἐκ Δαβὶδ, ὅθεν ἐχρῆν τῇ εἰσβολῇ κέχρηται τοῦ λόγου· [...] Ὧν οὕτως [
f. 64va22-25
] ἐχόντων, δοκῶ μοι καὶ οὕτως τὸν λογισμὸν ἀποδεδωκέναι, καθ’ ὃν ὁ μὲν Ματθαῖος ἀρχόμενος τῆς ἑαυτοῦ γραφῆς, πρὸ τῆς συλλήψεως τῆς Μαρίας, καὶ πρὸ τῆς ἐνσάρκου γενέσεως τοῦ Ἰησοῦ, κατὰ καιρὸν ὡς ἐν ἱστορίᾳ προτάττει τὴν κατὰ σάρκα γενεαλογίαν· διὸ καὶ τὰ γένη κατάγει, κάθοδον ἀπὸ τῶν κρειττόνων αἰνιττόμενος τοῦ δηλουμένου· σαρκούμενος γὰρ ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ κατῄει, ὅτι δὴ ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων ἐκένωσεν ἑαυτὸν μορφὴν δούλου λαβών· ὁ δὲ Λουκᾶς, εἰ μὲν ὁμοίως τῷ Ματθαίῳ τὴν ἔνσαρκον ἔμελλεν αὐτοῦ παρουσίαν δηλοῦν, πάντως ἂν ἐχρήσατο καὶ αὐτὸς τῇ τοῦ γένους ἱστορίᾳ, κατὰ τὸν τῆς συλλήψεως ἢ τῆς ἀποτέξεως καιρόν· καὶ ἀκολούθως ἀπὸ τῶν πρεσβυτέρων ἀρξάμενος, κατῄει ἐπὶ τοὺς τελευταίους· ἐπεὶ δὲ οὐ κατὰ τὴν αὐτὴν τῷ Ματθαίῳ διάνοιαν ἐξέθετο τὴν διήγησιν, εἰκότως τὸν αὐτὸν ἐκείνῳ καιρὸν ὑπερβὰς, ἐπὶ τὴν ἀναγέννησιν τὴν διὰ λουτροῦ παραγίνεται· καὶ ἐνταῦθα τὴν ἐναντίαν ἐκτίθεται τῶν γενῶν διαδοχὴν, ὁμοῦ καὶ ἀνάγων ἀπὸ τῶν ὑστάτων ἐπὶ τὰ πρῶτα, ὁμοῦ καὶ τὴν μνήμην τῶν παρὰ τῷ Ματθαίῳ ὑπαιτίων καὶ ἁμαρτωλῶν ἀνδρῶν ἀποσειόμενος, ἐπειδήπερ ὁ παρὰ τῷ Θεῷ ἀναγεγεννημένος, ἀλλότριος καθίσταται τῆς ἐνσάρκου γενέσεως καὶ τῶν κατὰ σάρκα ἁμαρτωλῶν πατέρων, Υἱὸς ἀποφαινόμενος Θεοῦ, καὶ πάντων τῶν κατὰ Θεὸν ἀνεπιλήπτως βεβιωκότων· οὕτω καὶ τῷ Ἀβραὰμ εἴρητο
·[εἴρηται PL Schr] “Σὺ δὲ ἀπελεύσῃ πρὸς τοὺς πατέρας σου·” οὐ τοὺς κατὰ σάρκα, τοὺς δὲ ἐν Θεῷ διὰ τὴν τῆς εὐσεβείας ὁμοιτροπίαν αἰνιττομένου τοῦ λόγου. ε’ […] καὶ ὁ μὲν παρὰ τῷ Ματθαίῳ κατὰ σάρκα γεγεννημένος, υἱὸς ἦν Ἀβραὰμ ἐντεῦθεν γενεαλογούμενος, ἐπειδήπερ τῷ Ἀβραὰμ πρώτῳ ἡ ἐπαγγελία δέδοτο τῆς τῶν ἐθνῶν εὐλογίας, οὐκ ἄλλως ἢ διὰ τοῦ ἐκ σπέρματος αὐτοῦ προελευσομένου γενησομένης [
f. 64vb22-25
] . · ὁ δὲ ἐν Θεῷ ἀναγεγεννημένος, ἑτέρους πατέρας τοὺς κατὰ Θεὸν ἐπιγραψάμενος, οὐδ' αὐτοὺς ἀληθῶς ἐσχηκὼς, ἀλλ' ὡς ἐνομίζετο διὰ τὴν τῶν ἠθῶν ὁμοιοτροπίαν, ἄνεισιν ἐπὶ τὸν ἀληθῆ πατέρα, μετὰ πάντας χρηματίσας Υἱὸς τοῦ Θεοῦ».
<cuius fons> Eusebius Caesariensis , Quaestiones ad Stephanum [CPG 3470.1a], q. 3.1-5, SChr 523, p. 108.7-116.8 ; ed. Mai ex cod. BAV, Pal. gr. 220, f. 61-96, PG 22, 893D8-897D10 . [ADL2020] [MM2020]
¶Nota Nicolaï identifie le passage à tort avec Hist. Eccl. 1, 6. Les questions à Stephanos ne sont conservées que par les scholies de Nicétas et l’abrégé édité par Mai, à partir du ms. Pal. gr. 220. Nous transcrivons directement le texte de Vg1611 dont l’édition Zamagni (SChr 503) a omis de signaler nombre de leçons. Parmi celles-ci, il faut noter l’omission de οἶμαι que la Catena traduit exactement par ut arbitor. Cet indice démontre d’une façon qui nous paraît difficilement contestable que Thomas n’a pas pu utiliser le ms. Vg1611. [MM2020]
<cuius fons> Eusebius Caesariensis , Quaestiones ad Stephanum [CPG 3470.1a], q. 3.1-5, SChr 523, p. 108.7-116.8 ; ed. Mai ex cod. BAV, Pal. gr. 220, f. 61-96, PG 22, 893D8-897D10 . [ADL2020] [MM2020]
¶Nota Nicolaï identifie le passage à tort avec Hist. Eccl. 1, 6. Les questions à Stephanos ne sont conservées que par les scholies de Nicétas et l’abrégé édité par Mai, à partir du ms. Pal. gr. 220. Nous transcrivons directement le texte de Vg1611 dont l’édition Zamagni (SChr 503) a omis de signaler nombre de leçons. Parmi celles-ci, il faut noter l’omission de οἶμαι que la Catena traduit exactement par ut arbitor. Cet indice démontre d’une façon qui nous paraît difficilement contestable que Thomas n’a pas pu utiliser le ms. Vg1611. [MM2020]
278 Eusebius] + Ecclesiastica historia
Ed1953
279 igitur] ergo
Ed1657 Ed1953
280 applicemus] explicemus
Ed1657 Ed1953
281 Ioseph] Iosep
Li448
282 orietur] oriretur
Ed1953
283 altera] alia
Ed1657 Ed1953
284 Dum] Cum
Ed1657 Ed1953
285 honestam] + meminit
Ed1657 Ed1953
286 est]
om. Li448
287 renascitur] nascitur
Ed1657 Ed1953
288 propter] per
Ed1953
marg.|
{CLC3d8.11}
AUGUSTINUS. De questionibus Veteris et Novi Testamenti.
289 − Vel aliter
. Mattheus a David per Salomonem descendit ad Ioseph ; Lucas vero ab Heli, qui tempore fuit salvatoris, ascendit per traducem Nathan filii David, et Heli et Ioseph iunxit tribum, ostendens unius generis esse utrumque ; ac per hoc non solum Ioseph filium esse salvatorem, sed et Heli. Ipsa enim ratione qua Ioseph filius dicitur esse290 salvator, ipsa etiam est Heli filius, et ceterorum omnium qui de eadem tribu sunt. Hinc est quod dicit Apostoluseh« Quorum patres et ex quibus Christus secundum carnem ».DE
ei
eh Rm. 9, 5.
ei
¶Fons : <revera>
Ambrosiaster
, Quaestiones Veteris et Novi Testamenti, qu. 56, § 1, CSEL 50, p. 101.11-21 ; PL 35, 2253 : «Unde singuli evangelistae a Dauid singulorum fratrum generationum ordines prosecuti quasi furcam fecerunt, ut Matheus a Dauid per Solomonem
descenderet
ad Iosef ; Lucas uero ab Heli, qui tempore fuit saluatoris, ascendit per traducem Nathan filii Dauid et Heli et Iosef utriusque [et utriusque, id est Heli et Joseph PL] iunxit tribum ostendens unius generis esse utrumque, ut, cum Heli sociat Iosef, non discrepare [diserepare PL] eos in generatione. Sed fratres ostendat, ac per hoc non solum [+ ipsius PL] Iosef filium esse saluatorem. sed et Heli. Ipsa enim ratione Iosef filium esse saluatorem. sed et Heli. Ipsa enim ratione, qua Iosef filius dicitur [+ esse
PL] saluator, ipsa est
et
Heli filius et ceterorum omnium, qui de eadem tribu sunt. Hinc est quod dicit apostolus : quorum patres et ex quibus Christus secundum carnem». [MM2017]
289 Veteris et Novi
Li448
]
inv
.
Ed1953
290 esse
Ed1953
]
om. Li448
marg.|
{CLC3d8.12}
AUGUSTINUS. De questionibus Evangeliorum. − [a]
Vel tres cause concurrunt, quarum aliquam evangelista secutus sit. Aut enim unus evangelista patrem eius a quo genitus est, nominavit, [d] alter vero vel avum maternum, vel aliquem de cognatis maioribus posuit [b] aut unus erat Ioseph naturalis pater et alter eum adoptavit [c] aut more Iudeorum, cum sine filiis unus decessisset, eius uxorem propinquus recipiens, filium quem genuit propinquo mortuo deputavit.ej
ej
¶Fons :
Augustinus Hipponensis
,
Quaestiones evangeliorum, lib. 2, qu. 5, CCSL 44B, p. 46.17-47.25 : «[a] Et mihi quidem in praesentia tres causae
occurrunt, quarum aliquam evangelista secutus sit. [b]
aut enim unus erat ioseph naturalis pater, et alter eum adoptauerat. [c]
aut more Iudeorum, cum sine filiis unus decessisset, uxorem eius propinquus
accipiens
filium quem genuit propinquo mortuo deputauit, ut cum ab altero alteri genitus esset, ioseph conuenienter duos patres habere diceretur. aut unus evangelista patrem eius a quo genitus est nominauit, [d]
alter uero uel auum maternum uel aliquem de cognatis maioribus posuit, cui propter consanguinitatis uinculum in filii loco ioseph non absurde constitueretur, ut inde iam usque ad dauid non eundem quem matheus generationum ordinem texeret». [FG2017]
marg.|
{CLC3d8.13}
AMBROSIUS. − Traditur enim, Nathan, qui a Salomone genus duxit, Iacob generasse filium, et uxore superstite decessisse, quam postea Melchi accepit uxorem, ex qua generatus est Heli ; rursus Eli, fratre Iacob sine liberis decedente, copulatus est fratris uxori, et generavit alium Ioseph, qui iuxta legem Iacobi filius dicitur quoniam semen fratris defuncti iuxta legis veteris seriem suscitabat.ek
ek
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 3, § 15, CCSL 14, p. 83.241-247 : «Traditur enim
Matthan, qui a Salomone genus duxit, Iacob generasse filium et uxore superstite decessisse, quam postea Melchi accepit uxorem, ex qua generatus est Heli. Rursus Heli fratre sine liberis decedente, Heli copulatus est fratris uxori et generauit filium Ioseph, qui iuxta legem Iacob filius dicitur, quoniam semen fratris defuncti frater iuxta legis ueteris seriem suscitabat». [FG2013]*
marg.|
{
CLC3d8.14}
BEDA. − Vel aliter. Iacob fratris Eli sine liberis defuncti, uxorem de mandato legis accipiens, genuit Ioseph. Natura quidem germinis filium suum, secundum vero291 legis preceptum efficitur filius292 Eli.DF
el
el
¶Fons :
Beda Venerabilis
, In Lc., lib. 1, c. 3, lin. 2703 sqq. : «Per quod ex diuerso patrum genere efficiuntur iacob et heli uterini fratres quorum alter, id est iacob, fratris heli sine liberis defuncti uxorem
ex
mandato legis accipiens genuit ioseph natura quidem germinis suum filium propter quod et scribitur, iacob autem genuit ioseph, secundum legis uero praeceptum heli efficitur filius cuius iacob quia frater erat uxorem ad suscitandum fratri semen acceperat et per hoc rata inuenitur atque integra generatio et ea quam matheus enumerat dicens, iacob autem genuit ioseph, et ea quam lucas competenti obseruatione designat dicens, qui putabatur esse filius ioseph qui fuit heli». [MM2022]
291 vero] om. Ka12 Li448
292 filius] + de
La88
marg.|
{CLC3d8.15}
AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum.
293* − [a] Probabilius enim intelligimus Lucam adoptantis originem tenuisse, qui noluit Ioseph genitum dicere ab illo cuius filium esse narrabat294. Commodius enim filius eius dictus est295 a quo fuerat adoptatus, quam diceretur ab illo genitus cuius carne non erat natus. Mattheus autem dicensem : « Abraham genuit Isaac, Isaac296 genuit Iacob », atque in hoc verbo, quod est genuit, perseverans donec in ultimo dicereten : « Iacob autem genuit Ioseph », satis expressit ad eum se patrem perduxisse originem generantium, a quo Ioseph non adoptatus, sed genitus erat. Quamquam si etiam genitum Lucas diceret Ioseph ab Heli, nec sic nos hoc verbum perturbare deberet neque enim absurde quisque dicitur non carne, sed caritate genuisse quem sibi filium adoptavit. [b] Merito autem Lucas adoptionis originem suscepit quia per adoptionem efficimur297 filii Dei ; per carnalem vero generationem filius Dei potius propter nos filius hominis factus est.DG
eo
em Mt. 1, 2.
en Mt. 1, 16.
eo
¶Fons : [a]
Augustinus Hipponensis
,
De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 3, § 5-6, CSEL 43, p. 85.18-86.13 : «Cum enim necesse sit utroque evangelista uera narrante, et Mattheo scilicet et Luca, ut unus eorum eius patris originem tenuerit, qui genuerat, alter eius, qui adoptauerat ioseph, quem probabilius intellegimus adoptantis originem tenuisse quam eum, qui noluit ioseph genitum dicere ab illo, cuius eum filium esse narrabat? commodius enim filius eius dictus est, a quo fuerat adoptatus, quam diceretur ab illo genitus, cuius carne non erat natus. mattheus autem dicens : Abraham genuit isaac, isaac genuit iacob, adque ita in hoc uerbo quod est genuit perseuerans, donec in ultimo diceret : iacob autem genuit ioseph, satis expressit ad eum patrem se perduxisse ordinem generantium, a quo ioseph non adoptatus, sed genitus erat.
quamquam si etiam lucas genitum diceret Ioseph ab Heli, nec sic nos hoc uerbum perturbare deberet, ut aliud crederemus quam ab uno evangelista gignentem, ab altero adoptantem patrem fuisse commemoratum. neque enim absurde dicitur quisque non carne, sed caritate genuisse, quem filium sibi
adoptauerit, aut uero etiam nos, quibus dedit deus potestatem filios eius fieri, de natura adque substantia sua nos genuit sicut unicum filium, sed utique dilectione adoptauit». [b]
Augustinus Hipponensis
,
De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 4, § 11, CSEL 43, p. 93.1 : «Merito et adoptionis originem ipse suscepit, quia per adoptionem efficimur filii dei credendo in filium dei. per carnalem uero generationem filius dei potius propter nos filius hominis factus est». [MM2015]
293 De consensu evangelistarum
Li448
] De questionibus Novi et Veteris Testamenti
Ed1953
294 narrabat
Li448
] narravit
Ed1953
295 eius - dictus est
Li448
]
inv
.
Ed1953
296 Isaac
Li448
] + autem
Ed1953
297 efficimur
Li448
] efficiuntur
Ed1953
marg.|
{CLC3d8.16}
CHRYSOSTOMUS. − Quia vero hec pars evangelii consistit in serie nominum, nihil pretiosum exinde acquiri existimant. Ne igitur hoc patiamur, experiamur etiam hunc passum scrutari. Est enim ex nudis nominibus copiosum haurire thesaurum, quia plurimum rerum indicativa sunt nomina nam et divinam clementiam, et oblatas a mulieribus gratiarum actiones sapiunt cum enim filios impetrabant, nomen imponebant a dono.
marg.|
{CLC3d8.17}
GLOSSA. − Interpretatur igitur
Eli
298 ‘Deus meus’ vel scandens,
298 Eli] Hely
Li448
La88
qui fuit Mathat299
299 Mathat
Li448 Ed1953
] Nathan La88
marg.|
id est donans peccata,
Numérotation du verset
Lc. 3,24
qui fuit Levi
marg.|
id est additus.DH
ep
ep
¶Fons :
Glossa ordinaria (Lc. 3, 23-24) [Strasbourg, 1481, t. 4 : facsim., p. 151b interl.],
ed. Gloss-e
: «Eli : Deus meus vel scandens [...] qui fuit mathat
id est
donans peccata [...] qui fuit levi
id est
additus». [FG2017] [MM2017]
marg.|
{CLC3d8.18}
AMBROSIUS. − Pulchre300 Lucas, quoniam301 filios Iacob plures non poterat302 comprehendere, ne extra generationes evagari superflua serie videretur, licet in aliis id est303 longe posterioribus patriarcharum tamen antiqua nomina non pretermittenda arbitratus304 est Ioseph, Iude, Simeonis305 et Levi. Quatuor enim genera in his cognoscimus fuisse virtutum : in Iuda passionis dominice per figuram mysterium prophetatum, in Ioseph precessisse castitatis306 exemplum, in Simeone307 vindictam lesi308 pudoris ; in Levi officium sacerdotis.DI
eq
er
eq
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 3, § 47, CCSL 14, p. 102.-848-103.860 : «Pulchre autem Lucas, quoniam filios Iacob plures non poterat conprehendere, ne extra generationes euagari superflua serie uideretur, licet in aliis, id est longe posterioribus patriarcharum tamen
neutiquam
*
nomina praetermittenda arbitratus
sit, sed prae ceteris eligenda Ioseph, Iudae, Symeonis et Leui. Quattuor enim genera in his quorum isti posteri sunt cognoscimus fuisse uirtutum : in Iuda, id est illo superiore, dominicae per figuram passionis mysterium prophetatum, in Ioseph praecessisse castitatis exemplum, in Symeon uindictam laesi pudoris, in Leui officium sacerdotis. Per Natham quoque expressam aduertimus prophetiae dignitatem, ut quia unus omnia Christus Iesus, in singulis quoque maioribus genera uirtutum diuersa praecederent».
er
* neutiquam] antiqua C (Paris, BnF, Nal. 1438). Cf. CCSL 14, p. 102, in apparatu. [FG2013]
300 Pulchre
Li448
]
om.
La88
301 quoniam] quando
Li448
La88
302 plures – n. p.]
inv
.
Li448
La88
303 id est Li448 La88]
om. Ed1953
304 arbitratus
Li448 Ed1953
]
om.
La88
305 Simeonis] Symonis
Li448
La88
306 castitatis
Li448 Ed1953
] caritatis La88
307 Simeone] Symeon
Li448
La88
308 lesi] lesi ! [signum finis linee]
Li448
, Iero<nym>us La88
, om. Ed1953
marg.|
marg.|{CLC3d8.19}
GLOSSA.
309 − Unde310 sequitur :
309 Glossa]
om.
La88 (
cf.
Ieronymus
supra
n. Erreur ! Signet non défini.)
Ed1953
310 Unde]
om. Li448
, et La88
Qui fuit Melchi,
marg.|
id est rex meus ;
qui fuit Ianne,
marg.|
id est dextera ;
qui fuit Ioseph,
marg.|
id est accrescens311 (fuit autem alius iste Ioseph) ;
311 accrescens
Ed1953
] ac’scens
Li448
, acc’sorus La88
Numérotation du verset
Lc. 3,25
qui fuit Mathathie,
marg.|
id est donum Dei, vel aliquando ;
qui fuit Amos,
marg.|
id est onerans, vel oneravit ;
qui fuit Nahum,
marg.|
id est consolatio, vel consolator312 ;
312 consolator
Li448 La88
cum Glosssa] consolans
Ed1953
qui fuit Hesli,
marg.|
id est adiuva me ;
qui fuit Nagge,
marg.|
id est meridies vel meridianum ;
Numérotation du verset
Lc. 3,26
qui fuit Mahath313,
313 Mahath] Maat
Li448,
Maas La88
marg.|
id est desiderium ;
qui fuit Mathathie
marg.|
ut supra ;
qui fuit Semei,
marg.|
id est obediens ;
qui fuit Ioseph,
marg.|
id est augmentum ;
qui fuit Iuda,
marg.|
id est confitens ;
Numérotation du verset
Lc. 3,27
qui fuit Ioanna,
marg.|
id est Dominus vel gratia eius vel Dominus misericors ;
qui fuit Resa,
marg.|
id est misericors ;
qui fuit Zorobabel ,
marg.|
id est princeps vel magister Babylonis ;
qui fuit Salathiel314
,
314 Salathiel] Salatiel
Li448
La88
marg.|
id est petitio mea Deus ;
qui fuit Neri ,
marg.|
id est lucerna mea ;
Numérotation du verset
Lc. 3,28
qui fuit Melchi ,
marg.|
id est regnum meum ;
qui fuit Addi315,
315 Addi] Adea La88
marg.|
id est robustus vel violentus ;
qui fuit Cosan ,
marg.|
id est dominans ;
qui fuit Helmadam316,
316 Helimadam] Helinadan
Li448
, Hesinatan La88
marg.|
quod est Dei mensura ;
qui fuit Her,
marg.|
quod est vigilans vel vigilia vel pelliceus ;
Numérotation du verset
Lc. 3,29
qui fuit Iesu,
marg.|
quod est salvator ;
qui fuit Eliezer,
marg.|
id est Deus meus adiutor ;
qui fuit Iorim317,
317 Iorim] Ioram
Li448
La88
marg.|
id est Dominus exultans vel exaltans ;
qui fuit Mathat,
marg.|
ut supra ;
qui fuit Levi,
marg.|
ut supra ;
Numérotation du verset
Lc. 3,30
qui fuit Simeon,
marg.|
quod
318* est audivi tristitiam vel signum ;
318 quod] id
Ed1953
qui fuit Iuda,
marg.|
ut supra ;
qui fuit Ioseph,
marg.|
ut supra ;
qui fuit Iona,
marg.|
quod
319* est columba vel dolens ;
319 quod] id
Ed1953
qui fuit Eliachim320,
320 Eliachim]
scrips.,
Elyachim
Li448
, Helyachim La88
,
Eliakim
Ed1953
marg.|
quod est Dei resurrectio ;
Numérotation du verset
Lc. 3,31
qui fuit Melcha,
marg.|
id est rex eius ;
qui fuit Menna
marg.|
quod est viscera mea ;
qui fuit Mathathie321,
321 Mathathie] Mathatia
Li448,
Mathata La88
marg.|
quod
322* est donum ;
322 quod] id
Ed1953
qui fuit Nathan,
marg.|
id est dedit vel dantis.DJ
es
es
¶Fons : = Glossa ordinaria (Lc. 3, 24-31) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 151b-152a],
ed. Gloss-e
. [FG2017] [MM2017]
marg.|
{CLC3d8.20}
AMBROSIUS. − Per Nathan autem expressam advertimus prophetie dignitatem ut, quia unus omnia323* Christus Iesus, in singulis quoque maioribus genera virtutum diversa precederent.DK
et
Sequitur :
Sequitur :
et
¶Fons :
Ambrosius,
Super Lucam, lib. 3, § 47, CCSL 14, p. 103.86-860 : «Quattuor enim genera in his quorum isti posteri sunt cognoscimus fuisse uirtutum : in Iuda, id est illo superiore, dominicae per figuram passionis mysterium prophetatum, in Ioseph praecessisse castitatis exemplum, in Symeon uindictam laesi pudoris, in Leui officium sacerdotis. Per Natham
quoque
expressam aduertimus prophetiae dignitatem, ut quia unus omnia Christus Iesus, in singulis quoque maioribus genera uirtutum diuersa praecederent». [FG2013]
323 omnia] omnis
Ed1953
Qui fuit David.
marg.|
{CLC3d8.21}
ORIGENES.
324* {hom.28}. − Dominus descendens in mundum, assumpsit peccatorum hominum personam, et nasci voluit de stirpe Salomonis, ut refert Mattheus, cuius peccata scripta sunt, et ceterorum, ex quibus multi fecerunt malum in conspectu Dei. Quando vere ascendit, et secundo per baptismum ortus esse describitur, ut refert Lucas, non per Salomonem, sed per Nathan nascitur, qui arguit patrem super Urie morte, ortuque Salomonis.DL
324 Origenes] + in Lucam
Ed1953
marg.|
{CLC3d8.22}
AUGUSTINUS. In libro retractationum. − Dicendum autem quod huiusmodi nominis propheta arguit David, ne putetur idem fuisse homo cum alter fuerit.DM
eu
eu
¶Fons :
Augustinus Hipponensis
,
Retractationum libri duo, lib. 2, c. 16, CCSL 57, lin. 21 sqq. : «item ubi dixi : lucas uero ad ipsum dauid per nathan ascendit, per quem prophetam deus peccatum illius expiauit, per cuius
nominis
prophetam dicere debui, ne
putaretur
idem fuisse homo, cum alter fuerit, quamuis et ipse hoc uocaretur».
{Paral.} CMT1d4.3 CLC3d8.22 [MM2020]
{Paral.} CMT1d4.3 CLC3d8.22 [MM2020]
marg.|
{CLC3d8.23}
GREGORIUS NAZIANZENUS. − Sed a David ultra, secundum utrumque evangelistam, est generis processus indivisibilis.DN
ev
Unde sequitur :
Unde sequitur :
ev
¶FonsG : <revera>
Nicetas Heracleensis,
Catena in Lc. 1, 36-37 (Krikones §708 : Gregorius Theologus), Vat. gr. 1611,
f. 63v13-14
: «Γρηγορίου Θε