Glossa ordinaria cum Biblia latina Martin Morard praesidente Fabio Gibiino edidit Marie-José Sorbet adiuvante Parisiis, 2016. <31. Liber Sapientiae> © Martin Morard edidit, Marie-José Sorbets collaborante, Parisiis, 4.4.2017.[révision en cours] Glossa : Rusch : Biblia latina cum Glossa ordinaria, ed. A. Rusch, Strasbourg, 1480, t. 3, Erfurt, f. 36va-46va ; facsim. p. 724a-744a. Textus Bibliae : Rusch (révisé Sap. 18-19) => in apparatu : Edmaior. : sparsim contuli. Weber : Biblia vulgata, ed. Weber-Gryson, Stuttgart, 1994, p. 1003-1028. [révision en cours ; chapitre 1 collationné] <31.1 Incipit prologus in librum Sapientie>   {Erfurt, t. 3, f. 36va   ; facsim., t. 2, p. 724a} Liber Sapientie apud Hebreos apud Hebreos] om. P116 nusquam est. Unde et ipse titulus – ali<a>s : stilus titulus alias stilus Rusch ] stilus P18 Bruyne, titulus Bruyne ( S v ) - grecam grecam] greca Bruyne ( S v ) magis alias stilus grecam magis] grecam Do17/5 eloquentiam redolet. Hunc Hunc] + quidam P116 Iudei Philonis esse affirmant affirmant] dicunt Bruyne ( v ). Qui proinde sapientie sapientie] sapientia P18 Bruyne ( v ) nominatur quia in eo eo] om. Bruyne ( S ) Christi adventus qui est sapientia Patris et passio eius evidenter exprimitur. Codd. : Do17/5, f. 185r ; P18 , f. 212 ; Rusch ; Bruyne ( P116 P9380 P14236 ; S=Stuttgart, Hofbibl. II-16 ; v = Bible de Varèse )  Isidorus Hispalensis , Ethymologiarum libri, 6, 2 § 30. = De Bruyne , Préfaces de la Bible latine, 8 (libri sapientiales), p. 121. Capitulum 1 {t. 3   : Erfurt, f. 36va   ; facsim., t. 2, p. 724a} Diligite iustitiam  Ut caro obediat spiritui  non solum facite  DILIGITE IUSTITIAM. RABANUS. Hunc librum Hieronymus asserit non a Salomone, ut putatur, sed a Philone, doctissimo quodam Iudeo, fuisse conscriptum quem pseudographum id est falso inscriptum id est falso inscriptum] om. P132 appellat quia nomen alienum alienum] aliud P132 sibi usurpat cuius expositionem presbyter bellator octo voluminibus comprehendit. Dicit tamen Hieronymus hunc librum apud Iudeos vel Iudeos vel] om. P132 Hebreos non haberi sed grecam magis redolere eloquentiam nec inter canonicas recipi scripturas r. scr.] inv. P132 .  Ut ad veram iustitiam nos reduceret et invitaret primo commendat nobis iustitiam per quam venitur ad sapientiam dicens : diligite iustitiam etc. qui iudicatis  quibus data est potestas iudicandi terram.  ut obediat caro spiritui  TERRAM carnem scilicet discrete reprimitis ne superbiat contra spiritum. Quasi : primum querite regnum Dei etc. Sentite de Domino in bonitate  hoc est scripturam pie legite et intelligite et in simplicitate cordis querite illum  IN SIMPLICITATE. Id est voluntati illius vos subiicite et mandata custodite. Quasi diceret : qui non intelligitis nolite reprehendere quia secreta Dei non possunt humana ratione comprehendi quia incomprehensibilia sunt iudicia eius et investigabiles vie eius. quoniam invenitur ab his qui non temptant illum.  non temptabis Dominum Deum tuum Apparet autem eis qui fidem habent in illum.  iustis scilicet quia iustus ex fide vivit Perverse enim cogitationes separant a Deo,  que societas lucis ad tenebras aut que conventio Christi ad Belial Probata  vera autem virtus corripit insipientes.  omnem insipientiam Quoniam in malivolam animam  ubi zelus et contentio ibi inconstantia et omne opus pravum non intrabit sapientia  qua de sursum est prudica pacifica modesta nec habitabit in corpore subdito peccatis.  qui peccatis subiacet corpus non spiritus est  QUONIAM IN MALIVOLAM etc. id est in animali homine iuxta illud. Animalis homo non percipit etc. Et ideo non dixit spiritum id est animam spiritalem.  RABANUS. Quoniam in malivolam animam. Frustra sibi blandiuntur philosophi et heretici et falsi christiani. Soli enim mundo corde sapientiam Dei possunt accipere. Spiritus enim S. - enim - s.] inv. Weber sanctus  qui docet omnem disciplinam discipline effugiet fictum  qui aliud dicit et aliud facit et auferet se a cogitationibus que sunt sine intellectu  cogitationes hominum vane sunt et corripietur  fictus cum retributionis dies venerit pro iniquitate punietur a a] om. Weber superveniente  opprimente iniquitate. Benignus est enim spiritus sapientie et  ideo  vel et tamen  BENIGNUS. RABANUS. Contra illos invehitur qui cogitationes bonas et malas dicunt a Deo immitti cum Deus velit omnes salvos fieri homines et ad cognitionem veritatis venire. Ipse enim neminem temptat ut decipiat sed ut probet. Unde : temptavit Deus Abraham. Et alibi Ps. 25, 2. :"Proba me et tempta me". Unus quisque autem temptatur a concupiscentia sua et iusto Dei iudicio permittitur cadere qui spiritui veritatis noluit obedire. non liberabit maledictum a labiis suis quoniam renum illius testis est Deus  delectationum quarum sedes est in renibus et cordis illius illius] eius Weber scrutator est verus  cogitationum que in corde sunt et {t. 3   : Erfurt, f. 36vb   ; facsim., t. 2, p. 724b} lingue eius auditor. Quoniam spiritus Domini replevit  donis gratie orbem terrarum  Ecclesiam per omnes terras dilatatam et hoc quod continet omnia scientiam habet vocis.  alii per spiritum datur sermo sapientie alii sermo scientie alii fides alii gratia sanitatum  QUOD CONTINET OMNIA id est spiritus qui omnia gubernat et regit vel qui attingit a fine usque ad finem scientiam habet vocis id est intelligentiam scripturarum prestat hominibus. Vel quod continet omnia id est homo qui convenientiam habet cum omni creatura. Unde dicitur : Ite predicate evangelium omni creature. Scientiam habet vocis id est diversarum linguarum a Spiritu Sancto qui dedit apostolis loqui diversis linguis magnalia Dei. Vel quod continet omnia id est Spiritus sanctus qui omnia replet sua essentia scientiam habet vocis id est verbi Dei id est eiusdem scientie cum Verbo. Vel hoc quod continet omnia id est Ecclesiam quia alii datur etc.  RABANUS. Qui in principio ferebatur super aquas et maiestate sua omnem creaturam implet et continet. Propter hoc qui loquitur iniqua non potest latere nec preteriet illum corripiens iudicium.  PROPTER HOC. RABANUS. Sic electi donum scientie et pietatis per Spiritum accipiunt sic reprobi superbia sua inflati et maligno spiritu instigati errorem suum imprudenter proferunt quoniam Spiritum Dei zelare non possunt nec iustam penam evadunt quia sicut oculi Domini super iustos et aures eius in preces eorum ita vultus Domini super facientes mala. In cogitationibus enim impii interrogatio erit.  Dominus interrogat iustum et impium Sermonum autem illius auditio ad Deum Deum] Dominum Weber veniet et et] om. Weber ad correptionem iniquitatum illius.  clamor Sodomorum et Amorreorum ascendit ad Dominum et iusta ultione punivit eos. Murmurationes quoque filiorum Israel iusto iudicio Dei percussit Quoniam auris zeli audit omnia et tumultus murmurationum non abscondetur. Custodite ergo vos a murmuratione que nihil prodest et a detractione parcite lingue.  ut non peccetis quia turpe est doctori cum culpa redarguit ipsum  CUSTODITE ERGO. RABANUS. Perniciose sunt murmurationes et detractiones. Susurrationes enim et detractores Deo sunt odibiles. Unde Salomon : Qui detrahit alicui rei in futurum se obligat. Quia Quia] quoniam Weber sermo obscurus sermo obscurus] responsum obscurum Weber  occultus in vacuum non ibit.  omne verbum otiosum quod locuti fuerint homines retionem in die iudicii reddent de eo Os autem quod mentitur occidit  mucrone peccati animam.  mentientis  OS QUOD MENTITUR etc. RABANUS. Est mendacium levioris culpe cum quis mentitur prestans beneficium. Quod autem scriptum est Deum benefecisse obstetricibus Hebreorum et Raab meretrici non ideo factum est quia mentite sunt sed quia misericordes fuerunt nec remunerata est fallacia sed benevolentia. Sicut enim absurdum non esset si Deus alio tempore commissa propter posteriora bona vellet ignoscere ita conveniens est quod Deus unum idemque factum propter bonum malum condonat et ipsum bonum remunerat. Nolite zelare mortem in errore vite vestre neque adquiratis perditionem in operibus manuum vestrarum.  NOLITE ZELARE. Enumeravit que sunt homini noxia, scilicet murmurationes detractiones et mendacium. Nunc idem aliis verbis explicat ut scilicet fugiamus ea. Morti enim sunt obnoxia. Non enim placet mors nostra Deo. Qui ait Cf. sententia ex Ez. 33, 11 : Dic ad eos : Vivo ego, dicit Dominus Deus, nolo mortem impii, sed ut convertatur impius a via sua, et vivat. Convertimini, convertimini a viis vestris pessimis, et quare moriemini, domus Israel ? » ; cf. Ez. 18, 32 Corpus antiphonalium officii (n° 7472, respons. Qui cognoscis) : « Peccatoris nolo mortem sed ut convertatur et vivat » ; cf. Corpus antiphonalium officii (n° 5481) : « Vivo ego dicit Dominus, nolo mortem peccatoris sed ut magis convertatur et vivat ». :"Quare moriemini domus Israel ? Quia nolo mortem peccatoris vel morientis dicit Dominus". Deus enim auctor est salutis Cf. Hymnus « Memento salutis auctor quod nostri quondam corporis », Repertorium hymnologicum n° 11446 .. Non perdit omnis qui fecit omnia bona valde. « Stipendium quidem peccatoris mors ; gratia autem Dei vita eterna » Rm. 6, 23..  RABANUS. Item significat quod Deus est auctor bonorum non malorum et ideo iustus iudex. Non enim necessitate peccamus sed perversa voluntate que ex liberi arbitrii qualitate procedit a Deo non est quidquid contra naturam est peccatum autem contra naturam est de quo mors et omnia que mortis sunt oriuntur.  Id est ex eo quod factus est de terra non regnum inferorum id est diaboli et suorum sed potius ex vitio. Quoniam Deus non fecit mortem mortem - non fecit] inv. Weber nec letatur in perditione vivorum. Creavit enim Deus Deus] om. Weber ut essent omnia  non ut perierent et sanabiles  non egrotativas fecit fecit] om. Weber  vel voluit esse nationes  omnes  vel generationes orbis terrarum. Non Non] et praem. Weber est in illis  in natura eorum medicamentum exterminii  per antiphrasim id est peccatum quod non sanat sed a Deo exterminat nec inferorum regnum in terra.  nihil homini nocuisset diabolus nisi homo acquievisset Iustitia perpetua est  id est a perpetua morte liberat et perpetua est et] enim Weber immortalis immortalis] + est Weber . Iniustitia autem mortis acquisitio  id est morte punitur eterna Impii autem manibus et verbis  factis scilicet et dictis accersierunt accersierunt] arcessierunt Weber illam et estimantes illam amicam  quia putabant se impune peccare Defluxerunt  in mortem eternam et sponsiones sponsiones] sponsionem Weber posuerunt  ne seperentur ad illam quoniam morte digni morte digni] digni sunt om. Weber qui sunt ex parte illius.  ET SPONSIONES POSUERUNT. In Isaia : percussimus fedus cum morte et cum inferno fecimus pactum. Capitulum 2 {t. 3   : Erfurt, f. 37ra   ; facsim., t. 2, p. 725a} Dixerunt enim impii cogitantes apud se impii cogitantes apud se] apud se cogitantes Weber  si aperte non audient non recte : Exiguum  Vere exiguum est quia ex nihilo. Vel aliter : vere non erit nobis quies post obitum quia exiguum est et in nihilum redigemur. et cum tedio est tempus vite nostre nostre] + et Weber  presentis non est refrigerium  quies post mortem in fine hominis et non est qui agnitus sit reversus ab inferis  post mortem  DIXERUNT ENIM. RABANUS. Vox perditorum qui tamquam bruta animalia que sunt presentia amant despiciunt futura nec post hanc vitam requiem eternam sperant de quibus dicitur : « Homo cum in honore esset non intellexit » etc. Et Isaias increpat dicens : Dixistis enim percussimus fedus cum morte et cum inferno fecimus pactum etc. Et Amos : Ve qui dormitis in lectulis eburneis et lascivitis in stratis vestris qui comeditis agnum de grege. quia ex nihilo nati sumus et post hoc erimus tamquam non fuerimus quoniam fumus et flatus et flatus] afflatus Weber est in naribus nostris et sermo scintille  fragilis, nihil valens ad commovendum cor nostrum.  QUONIAM FUMUS. Vere nihil erimus quia fumus et flatus est in naribus nostris id est in corpore nostro id est corpus nostrum fumo et flatui comparatur qui simul oriuntur et deficiunt et sermo scintille id est anima comparabilis scintille que statim fit nihil sermo dico id est anima ad commovendum cor nostrum id est vegetat corpus. Et quod ita sit exponendum probat subdens : Quia extinctus cinis et post spiritus diffundetur etc. quia extincta cinis erit corpus et spiritus diffundetur tamquam mollis aer et transiet vita nostra tamquam vestigium nubis et sicut nebula dissolvetur que fugata est a radiis solis et a calore illius aggravata et nomen nostrum oblivionem accipiet per tempus et nemo memoriam habebit operum nostrorum umbre enim transitus est tempus nostrum et non est reversio finis nostri quoniam consignata est et nemo revertetur venite ergo et fruamur bonis que sunt et utamur creaturam tamquam in iuventute celeriter vino pretioso et unguentis nos impleamus et non pretereat nos flos temporis coronemus nos rosis antequam marcescant nullum pratum sit quod non pertranseat luxuria nostra ubique relinquamus signa letitie quoniam hec est pars nostra et hec est sors  hec quoque perditorum vox opprimamus pauperem  spiritu iustum et non parcamus vidue nec veterani  prophete vel apostoli revereamur canos  sapientiam multi temporis  OPPRIMAMUS. RABANUS. Generaliter pertinent hec ad eos qui Deum contemnentes nulli sexui vel etati parcunt sed inuste et avare omnes opprimunt. Specialiter vero hereticos tangunt qui pauperem Ecclesie populum modis omnibus persequuntur et viduam de qua dictum est : viduam eius benedicens benedicam etc. Veteranos id est prophetas et apostolos reprehendunt non divine legis decreta sed erroris sui devia sequuntur nec ipsi capiti parent sed blasphemant et arguunt. sit autem fortitudo nostra lex iustitie iustitie ΩM Ω ΩJ*3 Ed1452 Clementina cum LXX ] iniustitie ΩS etc. Edmaior. Weber Sabatier (t. 2, p. 394 nota : « In ms. vero Corb. et s. Theod. »), + quod enim infirmum est inutile invenitur ΩS Ω ΩJ etc. Edmaior. Weber ( plerique codd. )  quod enim infirmum est inutile invenitur Sap. 2, 11b.  quasi fortitudinem pro iustitia habeamus Circumveniamus ergo  vox Iudeorum iustum  Christum qui peccatum non fecit  id est Ecclesiam morte Christi viduatam quoniam inutilis est nobis  cum utilitatem eius in omnibus viderent et contrarius est operibus nostris  carnalibus et improperat nobis  quasi transgressoribus peccata legis et diffamat in nos peccata  quia mandata Dei trangredimur propter traditionem nostram {t. 3   : Erfurt, f. 37rb   ; facsim., t. 2, p. 725b} discipline nostre Promittit scientiam Dei se habere et filium Dei  substantialem Deo et coeternum se nominat. Factus est nobis in traductionem cogitationum nostrarum.  id est cogitationes nostras traducit in lucem gravis est nobis etiam ad videndum  tenebre non possunt videre lucem quoniam dissimilis est aliis vita illius  omnino sine peccato et immutate sunt vie eius  dissimiles facte tamquam nugaces  inania facientes et dicentes estimati sumus ab illo et abstinet se a viis nostris  actionibus traditionibus tamquam ab immunditiis et prefert novissima iustorum et gloriatur patrem Deum se habere  quia de futura vita non cogitant spem future vite preferri sue voluntati dolent unde ei mortem machinantur videamus ergo si sermones illius veri sunt et temptemus que ventura sunt illi et sciemus que erunt novissima illius  VIDEAMUS. RABANUS. Similia in evangelio dicuntur ubi pontifices et pharisei consilium inierunt quomodo Iesum morti traderent et in cruce posito illudebant dicentes : si rex Israel est descendat nunc de cruce etc. si enim est verus filius Dei suscipiet illum et liberabit eum de manu contrariorum contumelia et tormento interrogemus eum ut sciamus reverentiam illius et probemus patientiam ipsius morte turpissima condemnemus illum erit enim ei respectus ex sermonibus illius  quasi videbimus si post mortem resuscitare valeat carnem suam dixit autem : soluite templum hoc et in triduo excitabo illud  MORTE TURPISSIMA. Cruce scilicet que usque ad passionem Christi pena reorum fuit nunc tropheum est victorie et Ecclesie gloria. hec cogitaverunt et erraverunt excecavit enim illos malitia eorum et nescierunt sacramenta Dei  consilia Dei quoniam in malivolam animam non introibit sapientia neque mercedem  mortis Christi speraverunt iustitie nec iudicaverunt honorem animarum sanctarum  id est non intellexerunt quia mors Christi honor est et salus sanctorum quoniam Deus creavit hominem inexterminabilem et ad imaginem sue similitudinis fecit illum  fecit Deus hominem ad imaginem et similitudinem suam  QUONIAM DEUS CREAVIT id est non est auctor malorum Deus ad immortalitatem enim creavit hominem qui diabolice consentiens suggestioni mortis sententie subiectus est. invidia autem diaboli  qui invidit homini beatitudinem quam perdidit mors introivit in orbem terrarum imitantur autem illum qui sunt ex parte illius  filii perditionis Capitulum 3 Iustorum  martyrum autem anime in manu  protectione Dei sunt et non tanget illos tormentum mortis  eterne  IUSTORUM AUTEM ANIME IN MANU. In priori capitulo iniquorum sententia expressa est quam contra Christum protulerunt nunc autem condemnantur stulticie quia sanctos interire putant quos pro eius confessione trucidant. Visi sunt in oculis insipientium mori  qui palmam martyrii afflictionem putant et exterminium et {t. 3   : Erfurt, f. 37va   ; facsim., t. 2, p. 726a} estimata est afflictio exitus illorum  id est finis quia nullum finem preter afflictionem putabant eos habituros Et ab itinere iusto abierunt in exterminium Et ab... exterminium Edmaior. ( Ω etc.)] om. Weber (A etc. Clementina ) reputione malorum et quod a nobis est iter exterminii illi autem sunt in pace  perpetue quietis nunc in spe tandem in re et si coram hominibus tormenta passi sunt  quia coram Deo corona glorie Spes  indefectiva illorum immortalitate  vera plena est et in paucis vexati  corporaliter in multis bene disponentur  quia super pauca fuisti fidelis supra multa te constituam quoniam Deus temptavit illos  id est castigavit multis tribulationibus et invenit illos  temptatos vel probatos dignos se  participatione beatitudinis sue tamquam aurum in fornace probavit illos et quasi holocausta hostiam accepit illos  sicut aurum in fornace non uritur sed probatur ita martyres non deficiunt sed ad gratiam preparantur  Sicut holocaustum quod totum per ignem offertur Deo acceptum est ita passio martyrum per calorem fidei et fervorem caritatis in odorem suavitatis Deo oblata in conspectu Domini pretiosa est . Unde : pretiosa in conspectu Domino mors sanctorum eius. et in tempore  quasi non est perpetua mors sanctorum sed in die iudicii copiosa remuneratio erit respectus illorum.  in die iudicii quando coronabit Fulgebunt  in die iudicii et tamquam scintille in harundineto  ignis qui harundinetum cito consumit subitam sanctorum mutationem et vindictam celerem reproborum demonstrat discurrent  subito malos consument  SCINTILLE. Scintilla duo facit scilicet mutat cito harundinetum et vindicat. iudicabunt nationes  quia per illos iudicabit Deus quia nullus resistet eis et dominabuntur populis et regnabit Dominus illorum in perpetuum  regni eius non erit finis  ET REGNABIT DOMINUS. Cum quo et membra regnabunt. Unde in Daniele dicitur : regnum et potestas et magnitudo regni que est super celum dabitur populo sanctorum altissimi. qui  vere confidunt in illum intelligent veritatem  quia secundum confidentiam veram datur intellectus veritatis et fideles in dilectione adquiescent illi  quia in futuro a societate eius non poterunt avelli quem hic fide et spe tenebant quoniam donum  eterne societatis et pax  perpetua est electis illius  quos elegit de mundo impii autem  quia cum iusti intrabunt in requiem cum populo sanctorum altissimi impii ibunt in supplicium eternum secundum que cogitaverunt correptionem  penam habebunt qui neglexerunt iustum  iustitiam vel ipsum Deum et a Domino recesserunt  a Domino recedunt qui sapientiam et disciplinam abiiciunt sapientiam enim et disciplinam qui abicit  male operando infelix est et vacua est spes illorum  quia putant temporalia fore eterna peccata impunita et labores sine fructu  eterne mercedis et inhabitabilia opera illorum sunt  quia celestem habitationem non merentur  SAPIENTIAM. RABANUS. Possunt heretici in hac sententia notari qui sapientiam divinam et fidei regulam abiiciunt labores doctrine sue et errorum sectas sine fructu vite eterne expendentes quorum intentio stulta et nequissima opera.  FACTURA. Sapientia enim que Deus benedicendo creavit non maledicit sed operationem reproborum maledictione eterna dignam esse ostendit.  quia mulieres eorum insensate sunt  voluptates carnis vel prave interpretationes vel dogmata et nequissimi filii eorum  opera prava vel dogmata maledicta creatura illorum  id est digna maledictione quoniam felix sterilis incoinquinata  casta et continens anima que scilicet nec heresi nec idolatria polluitur  QUONIAM FELIX. RABANUS. Potest in sterili et in spandone virginum ordo intelligi de quo in Isaia dicitur : non dicat eunuchus ecce ego lignum aridum etc. Talem fuisse eunuchum Iohannem que Iesus amavit plurimum ecclesiastice historie tradunt qui supra pectus Domini in cena recubuit qui Petro tardius ambulante elevatus virginitatis alis ad Dominum cucurrit qui ausus est dicere que secula nescierant.  « In principio erat Verbum » Io. 1, 1. etc. Fatiscat igitur cavillatio Iudeoum que semiviris aperit regnum celorum cum pudicicia sit in voluntate animi non debilitate corporis. que non scivit thorum in delicto  adulterii Habebit  in die iudicii Fructum  eterne beatitudinis in respectione animarum  quoniam respicit Deus animas sanctas remunerando et ipse respicient eum contemplando {t. 3   : Erfurt, f. 37vb   ; facsim., t. 2, p. 726b} Et spado  eunuchus propter regnum celorum qui non operatus est per manus suas iniquitatem nec cogitavit adversus Deum nequissima dabitur enim illi fidei donum electum et sors  inter sanctos in templo  in celo Domini acceptissima bonorum enim laborum gloriosus est fructus  quia gaudium eternum  vere gloriosus est fructus quia sapientia est radix huius fructus id est vite eterne qua sapientia non aufert sed confert vitam et que non concidat radix sapientie  sed perpetue salutis afferat fructum filii autem adulterorum  discipuli hereticorum qui verbum Dei adulterant inconsummati erunt  eterna scilicet consumptione et ab iniquo thoro  pollute conscientie Semen  filii  discipuli exterminabitur  in futuro  id est corpore polluto conscientia mala ideo a Domino exterminabitur et si quidem longe vite erunt in nihilum computabuntur  quia memoria illorum ineternum benedictione carebit et sine honore erit novissima senectus illorum et si celerius defuncti fuerint non habebunt spem nec in die agnitionis allocutionem  IN DIE AGNITIONIS id est iudicii quando electi a iudice suo agniti ad regnum possidendum invitabuntur mali autem nulla spe restaurationis consolabuntur. Sed ineternum cruciandi a conspectu summi regis expellentur. nationis enim inique dire sunt consummationes  damnationis Capitulum 4 O quam pulchra est casta O quam... casta Ω Rusch plerique codd.  ; cf. Corpus antiphonalium officii officii (n°4069)] Melior est Edmaior. Weber generatio cum claritate claritate ΩM Ω ΩJ ( ) etc.] caritate ΩS = Corpus antiphonalium officii officii (n°4069 : codd. EHDFSB ²).  O QUAM PULCHRA. RABANUS. Vituperatis herticis et schismaticis, laudat catholicos et eorum disciopulos quorum fides pura et simplex doctrina et ideo eterna digna memoria quoniam eorum generatio apud Deum probata.  Distingue verba scilicet pulchra quantum ad opera casta quantum ad innocentiam mentis clara quantum ad virtutum nitorem. Potest esse casta corpore et pulchra in superficie et ideo ait cum claritate etc. Immortalitas est enim  apud Deum in memoria illius quoniam et apud Deum nota est  id est probata est et apud homines cum presens est  in presenti scilicet vita imitantur illam  provocati exemplo eius et  quia et recordationem sui posteris relinquit desiderant eam cum se duxerit et in perpetuum coronata triumphat incoinquinatorum certaminum premium vincens  non erit scilicet dolor de peracto certamine quia persecutionum magnitudinem premium vincet  PREMIUM VINCENS. Premium datum pro certamine transitorio quod maius est illis certaminibus et persecutionibus. Multigena  multiplex autem impiorum  hereticorum  MULTIGENA AUTEM IMPIORUM. Alternatim de catholicis et hereticis loquitur ut horum laudabilem sapientiam illorum vituperabilem demonstret versutiam. multitudo  multiplex scilicet doctrina non erit utilis  sed nociva et adulterine plantationes adulterine plantationes ΩS Ω ΩJ Ed1530 Ed1532 ] spuria vitulamina ΩM etc. Weber  alias spuria vitulamina  superflua argumenta  PLANTATIONES. Quoniam moscos grece vitulus latine dicitur, mosceumata quidam non intellexerunt esse plantationes et vitulamina interpretati sunt. Qui error tam multos codices preoccupavit ut vix inveniatur aliter scriptum. non dabunt radices altas nec stabile firmamentum collocabunt  quia persecutionis vento vel examine iudicii cito decident et si in ramis  sententiis divine scripture in tempore germinaverint  ad horam scilicet infirmiter posita a vento commovebuntur et a nimietate ventorum  persecutionum vel discussionum iudicii eradicabuntur  penitus evellentur confringentur rami inconsummati et fructus  sensus illorum {t. 3   : Erfurt, f. 38ra   ; facsim., t. 2, p. 727a} inutiles inutiles] inutilis Weber et acerbi ad manducandum  pravi venenosi et ad nihilum apti ex iniquis enim omnes filii  discipuli vel opera qui nascuntur testes sunt nequitie adversus parentes in interrogatione sua  probatio scilicet et argumentum qui a merito damnandi sunt  hereticos vel quoslibet malos iustus autem si morte preoccupatus fuerit  a malis occisus persecutoribus in refrigerio erit  IUSTUS. RABANUS. Cum dixisset de malorum interitu de bonorum requie addidit quia post finem vite presentis qui bonis et malis est communis. Hi de morte transeunt ad vitam illi de vita ad mortem eternam. senectus enim venerabilis est non diuturna neque numero annorum computata  quasi non etas corporis sed maturitas mentis et morum probitas laudatur cani sunt autem sensus hominibus  quasi ille bene canus est qui bene sensatus et etas senectutis vita immaculata  quasi bene est senex qui mundus et simplex placens Deo factus dilectus et vivens inter peccatores translatus est  PLACENS DEO. RABANUS. Non ideo tollit Deus dilectum suum de mundo quod non possit inter peccatores eum immunem a peccato servare qui discipulos quos miserat quasi agnos inter lupos Patri commendavit dicens : non rogo ut tollas eos de mundo sed ut serves eos a malo. Sed iudicii sui rationem observat ut quos prescivit et predestinavit vocet et iustificet alios autem pro iniquitate damnet. Unde Petrus : novit Deus pios de temptatione eripere iniquos vero in diem iudicii cruciandos reservare. raptus est ne malitia mutaret intellectum illius aut fictio  nugatio hereticorum decipiat animam illius fascinatio enim nugacitatis  in simplicibus obscurat bona  corrumpunt bonos mores colloquia prava et inconstantia concupiscentie transvertit sensum sine malitia  FASCINATIO etc. RABANUS. Notatur hac sententia generalis lascivia reproborum sed manifestius astutia hereticorum qui pravis doctrinis et cupiditate nociva avertunt sensum hominis a tramite veritatis fascinat enim et gravat qui adulando impedit vel laudando decipit. Ude : currebatis bene quis vos fascinavit. Et in Proverbiis : donum invidi cruciat oculos. Invidus enim grece significantius fascinator dicitur. His exemplis docemus quod invidus aliena felicitate cruciatur. Vel qui felix est alio fascinante leditur.  RABANUS. In priori schemate vel comate hereticorum perfidiam in sequenti exprimit martyrum gloriam qui in brevi tormento laudabilem expenderunt vitam sed mors ipsa fuit eis etas annosa que eis eternam vitam peperit Deus enim eos a malorum societate separavit ut absconderet eos in abscondito faciei sue a conturbatione hominum. consummatus in brevi explevit tempora multa placita enim erat Deo anima illius propter hoc properavit educere illum de medio iniquitatum populi  persecutores autem videntes  penam et non intelligentes  gloriam futuram nec ponentes in precordiis talia quoniam gratia Dei  scilicet vita eterna et misericordia in sanctos illius et respectus  condigna retributio in electos illius. Condemnat autem  iudicabit scilicet in futuro iustus mortuus  martyr vivos impios  persecutores suos ; unde in Apocalypsi Ap. 18, 6.  :"Reddite illi sicut ipse reddidit et duplicate duplicia secundum opera eius". et iuventus celerius consummata longam vitam iniusti.  persecutores Videbunt enim finem  mortem sapientis  martyris et non intelligent quid cogitaverit de illo Deus  quod scilicet sit daturus ei vitam eternam et quare munierit illum  armis fidei Dominus Videbunt  mori scilicet enim et contemnent illos  quasi non existentem autem Dominus irridebit  in iudicio quando que sibi sperabant prodesse invenient nocuisse et erunt post hec decidentes sine honore  «Sicut olera herbarum cito decident ». Ps. 36, 2 (Ps-R) et in contumelia inter mortuos  damnatos in perpetuum quoniam dirumpet  Dominus illos inflatos  superbia sine voce  excusationis et commovebit illos a fundamentis  evertet scilicet vitam illorum quam stabilem esse putabant  SINE VOCE excusationis quia erunt inexcusabiles {t. 3   : Erfurt, f. 38rb   ; facsim., t. 2, p. 727b} quia cum cognovissent Deum non sicut Deum glorificaverunt aut gratias egerunt sed evanuerunt in pravis cogitationibus suis. et {t. 3   : Erfurt, f. 38rb   ; facsim., t. 2, p. 727b} usque ad supremum desolabuntur et erunt gementes  in penis quia consolatione nulla relevabuntur et memoria illorum periet  in eternum Venient  ad iudicium in cogitatione peccatorum suorum  agnoscentes scilicet que fecerunt cogitatione accusante Timidi  conscientia malorum et traducent illos  in ignem eternum ex adverso  accusantes scilicet iniquitates ipsorum Capitulum 5 tunc stabunt iusti  cum iudicabuntur populi impii in magna constantia  iudicantes adversus eos qui  persecutores suos se angustaverunt  in martyrio et qui  stultos scilicet et vanos iudicaverunt abstulerunt labores illorum  conversos illorum videntes turbabuntur timore horribili  se scilicet de gloria ad penam perductos et adversarios suos de pena ad coronas translatos et mirabuntur in subitatione  quia dies Domini sicut fur venit insperate salutis dicent inter se penitentiam agentes  sero et per angustiam spiritus gementes hi sunt quos habuimus aliquando in risu et in similitudine improperii nos insensati vitam illorum estimabamus insaniam et finem illorum sine honore quomodo computati sunt inter filios Dei et inter sanctos sors illorum est ergo erravimus a via veritatis et iustitie  evangelii divine legis Lumen  Christus sol iustitie non luxit nobis  qui oritur timentibus se in cuius pennis id est protectione est vera suavitas et sol non est ortus nobis lassati sumus  quia vanas traditiones sumus secuti in via iniquitatis et perditionis et ambulavimus vias difficiles viam autem Domini ignoravimus  LASSATI SUMUS. RABANUS. Lassati sunt philosophi via iniquitatis quia ratiocinando mundi machinam divino honore sublimantes creature potius servierunt quam creatori. Ideo in exquisitione sua defecerunt non salutem sed perditionem invenientes. Heretici quoque vias difficiles superbiendo ambulant sectas componunt nefandas nec viam Domini que est veritas et vita agnoscunt. Ideo semetipsos in perditionem tradiderunt nec eis studium presentis vite aliquid utilitatis contulit quibus post mortem non premium sed pena succedit. Unde dicunt dolentes : quid nobis profuit superbia. quid nobis profuit superbia aut quid divitiarum iactatio contulit nobis  quinque similitudinibus terrenarum rerum defectus ostenditur transierunt omnia illa tamquam umbra  que nullam stabilitatem habet et tamquam nuntius percurrens  qui moram non patitur  TAMQUAM UMBRA. Per umbram oblivionem mentis vel mortem carnis quibus humana vita obnoxia est accipimus per nuntium recurrentem passiones anime vel corporis que precedunt occasu vite corruptibilis.  RABANUS. Per avem excellentiam vel heresim per navem vero levitatem humane mentis que per amaras seculi undas demonum flatibus agitatur per sagittam dolos et insidias iniquorum. Hec enim omnia in mundo versantur sed tandem infructuosam penitentiam possessoribus suis relinquunt. Unde : gementes nulla voce consolationis relevabuntur. Unde sequitur : talia dixerunt in inferno etc. et tamquam navis que pertransit fluctuantem aquam cuius cum preterierit non est vestigium invenire neque semitam carine illius in fluctibus aut avis que transvolat in aere nullum invenitur argumentum itineris illius sed tantum sonitus sonitus] + est Weber {t. 3   : Erfurt, f. 38va   ; facsim., t. 2, p. 728a} alarum verberans levem ventum et scindens per vim itineris aerem commotis alis transvolavit et post hoc nullum signum invenitur itineris illius aut tamquam sagitte emisse in locum destinatum divisus aer continuo in se reclusus est ut ignoretur transitus illius  quia nulla sui reliquit vestigia sic et nos nati continuo desivimus esse  quasi sic et huius vite instabilis et incertus est cursus et virtutis quidem signum nullum valuimus ostendere in malignitate autem nostra consumpti sumus talia dixerunt et peccaverunt  TALIA. Adhuc quattuor species inducit quibus stultam spem iniquorum demonstrat qua presentia mansura tantum putant vel evadere se impunitos. quoniam spes impii tamquam lanugo est que a vento tollitur  LANUGO. Que ex flore herbarum marcido oriens carnis fragilitatem exprimit que a vento egritudinis vel molestia corporis cito tolletur qua omnis caro fenum. et tamquam spuma gracilis que a procella dispergitur et tamquam fumus qui a vento diffusus est  sicut fumus vento dissoluitur sic humana vita temporum mutatione dissoluitur  ET TAMQUAM SPUMA. Spuma hec ex aquis edita super aquam enatat hic est appetitus humani favoris et iactantie vulgaris que procella temptationis vel discussione iudicii dissolvitur vel dispergitur id est qua vana fuit probatur. et tamquam memoria hospitis unius diei pretereuntis  omnes hic peregrini et hospites sumus. Unde Ecclesiastes : generatio preteriit et generatio advenit iusti autem in perpetuum vivent  vita eterna  IUSTI AUTEM IN PERPETUUM. Post peccatorum penas et seram in inferno penitentiam iustorum ostendit gloriam qui in celo recepti vita beata in contemplatione Dei fruentur in quo totam suam spem posuerunt. et apud Dominum  in quo speraverunt est merces eorum  laboris premium et cogitatio illorum apud Altissimum  iacta cogitatum tuum in Domino et ipse te enutriet ideo accipient regnum decoris  ut cum Christo regnent et diadema  devicto hoste Speciei  vel spei de manu Domini  Christo scilicet qui manus brachium et dextera Patris dicitur quoniam dextera sua teget eos  hic et in futuro et brachio suo defendet illos accipiet armaturam zelus illius et armabit creaturam ad ultionem inimicorum induet pro torace iustitiam et accipiet pro galea iudicium certum sumet scutum inexpugnabilem equitatem acuet autem duram iram in lanceam et  Ecclesia scilicet cum rege suo pugnabit cum illo orbis terrarum contra insensatos  errores scilicet iniquorum  ACCIPIET etc. RABANUS. Creator omnium cuius arma sunt veritas iustitia et iudicium per creaturam sibi subiectam corripit delinquantes.Per evangelii scilicet predicatores perfidiam Iudeorum stulticiam gentium dolum hereticorum de peccato et iustitia et de iudicio redarguit et telis verborum pectora pungit ut exterriti cedant cum resistere non valeant. Ibunt directe  ad utilitatem electorum vel ad damnationem reproborum  pro voto actoris vel ductoris emissiones fulgorum  tonitrua scilicet predicationis vel coruscationes miraculorum et tamquam a bene curvato arcu  per piam scilicet intentionem doctorum nubium exterminabuntur  adversarii et ad certum locum insilient  ET AD CERTUM etc. Quecumque necesse est non enim potest esse confusum quod est sapientia ordinatum. et a petrosa ira  pro meritorum scilicet qualitate plene mittentur grandines  increpationes et candescet candescet] scandescet Weber  alias scandescet in illos {t. 3   : Erfurt, f. 38vb   ; facsim., t. 2, p. 728b} aqua maris  perturbatio seculi et flumina concurrent duriter  ET FLUMINA etc. id est persecutionum commotiones. Plerumque enim corda pravorum que predicatio non emollit ; flagellum correctionis frangit. contra illos stabit spiritus virtutis et tamquam turbedo venti dividet illos  vindicta ultimi iudicii qua dividet impios et ad eremiam  gehenne desolationis eterne perducet omnem terram iniquitatis  terrenam substantiam et carnalia opera et malignitas evertet sedes potentium.  causa est scilicet eversionis eorum Capitulum 6 Melior est sapientia  que semper bene regit animam quam vires  corporis scilicet et que sepe in peccata precipitant et vir prudens  animo  prudentia dirigit gressus hominis magis quam fortis  corpore audite ergo reges  prelati et intelligite discite iudices finium terre  AUDITE etc. RABANUS. Monet rectores Ecclesie ut iustitiam et veritatem servent et discrete intelligere festinent quia accepta potestate a Deo magistri et iudices sunt fratrum suorum ut iudicent illos secundum equitatem et doceant regulam fidei cum operibus bonis et ipsi quoque iudicium Dei expectant qui non fallitur nec fallit quia non solum opera sed cogitationes et voluntates iudicabit. prebete aures  cordis vos qui  accepta potestate a Deo continetis multitudines et placetis vobis in turbis  subiectis nationum quoniam data est a Domino potestas vobis  iudicandi in terra et virtus  puniendi ab Altissimo qui interrogabit  in iudicio opera vestra et cogitationes scrutabitur  tamquam de omnibus iudicaturus quoniam cum essetis ministri regni  Ecclesie illius non recte iudicastis  alios vel nos neque custodistis legem iustitie neque secundum voluntatem Dei ambulastis  de virtute in virtutem Horrende  horrendum est incidere in manus Dei viventis et cito apparebit vobis quoniam iudicium durissimum in his qui presunt fiet  potentes scilicet magis punientur quibus plus committitur exiguo enim conceditur misericordia  remissio peccatorum  EXIGUO. His scilicet qui per ignorantiam vel fragitatem vel necessitatem peccaverunt et humili penitentia deleverunt. potentes autem potenter tormenta patientur  POTENTES qui scilicet mandata Dei contemnendo gravia peccata commiserunt nec penituerunt. Sicut enim potentiores fuerunt in impietate fortiora sustinebunt tormenta gehenne. non enim subtrahet personam cuiusquam Dominus nec reverebitur magnitudinem cuiusquam quoniam pusillum et magnum ipse fecit et equaliter cura est illi pro omnibus  quasi equalis cura est illi de omnibus quia omnes creavit  NON ENIM SUBTRAHET. « Non est personarum acceptor Deus » Act. 10, 34. unumquemque iuxta vias suas iudicat. fortioribus autem fortior instat cruciatio ad vos ergo reges sunt hi sermones mei  Ecclesie rectores vel omnes quibus animarum suarum regimen commissum est  AD VOS ERGO. Finito sermone ad potentes et eorum duritia duris sermonibus increpata ad rectores Ecclesie exhortationem convertit et sapientiam miris preconiis extollit. ut discatis sapientiam  divinam et non excidatis  in prevaricationem preceptorum Dei qui enim custodierint iusta  qui scilicet sequentur iustitiam iuste iustificabuntur  iustificabuntur  id est iustitie sue premium accipient {t. 3   : Erfurt, f. 39ra   ; facsim., t. 2, p. 729a} et qui didicerint iusta iusta] ista Weber  rectam fidem et opera invenient quid respondeant.  cum discussio venerit quia per vite meritum accipient glorie premium Concupiscite ergo sermones meos diligite illos et habebitis disciplinam  ET DILIGITE. Qui diligit sapientiam servat in moribus disciplinam. Non enim amat sapientiam qui non servat disciplinam ; unde : « Si diligitis me mandata mea servate ». clara est et que numquam marcescat sapientia  decor sapientie immarcescibilis et his solis patet qui eam bene diligunt. In malivolam autem animam non introibit sapientia et facile videtur ab his qui diligunt eam et invenietur ab his qui querunt illam  querite et invenietis  Christum scilicet Dei vritutem et Dei sapientiam preoccupat qui se concupiscunt ut illis se prior ostendat  PREOCCUPAT. Gratis se offerens. Ipse enim est via veritas et via per ipsum itur ad ipsum tenditur ad ipsum pervenitur. qui de luce vigilaverit  corde devoto a principio lucentis fidei ad illam non laborabit  invacuum scilicet assidentem enim illam foribus suis inveniet  ASSIDENTEM semper paratam scilicet auxiliari. Unde : ecce ego sto ad hostium et pulso si quis aperuerit mihi intrabo ad eum et cenabo cum illo et ipse mecum.  In presenti studendum est sapientie et secundum normam discipline eius vivendum. cogitare ergo de illa sensus est consummatus  desiderio divine contemplationis et qui vigilaverit  intentione mentis propter illam cito erit securus  quia eius adeptio vera securitas est quoniam dignos se ipsa circuit querens  sponte et in viis  preceptis ostendit se illis hilariter et in omni providentia  adiutrix scilicet occurrit illis initium enim illius verissima est discipline concupiscentia  nemo repente fit summus cura ergo discipline dilectio est  qui diligit legem disciplinam custodit et dilectio custoditio legum illius est custoditio autem legum consummatio incorruptionis est  id est ad incorruptionem immortalitatis perducit Incorruptio  immortalitatis autem facit esse proximum Deo concupiscentia itaque sapientie deducet ad regnum perpetuum  quod est in cognitione divinitatis Fons : Cf. Petrus Lombardus, Sententiae , lib. 3, d. 35, c. 1, § 3, ed. I. Brady, p. 198.21-22, 199.1-2 : « Definitio sapientiae secundum philosophos. De hoc Augustinus ita ait:"Philosophi disputantes de sapientia definierunt eam dicentes: Sapientia est rerum humanarum diuinarum que scientia". [...]. Distinctio sapientiae et scientiae secundum theologos. Verum iuxta distinctionem apostoli, qua dixit: Alii datur sermo sapientiae, alii sermo scientiae, illa definitio diuidenda est: Ut rerum diuinarum cognitio sapientia proprie nuncupetur, humanarum uero cognitio proprie scientiae nomen obtineat ». << Augustinus Hipponensis , De Trinitate, lib. 14, c. 1, CCSL 50A, lin. 48 : « Sapientia est rerum humanarum diuinarum que scientia ». si ergo delectamini sedibus  vel sensibus et sceptris o reges sceptris o reges] stemmatibus Weber  id est dignitatibus reges populi diligite sapientiam ut in perpetuum regnetis  SI ERGO DELECTAMINI. RABANUS. Reges admonet diligere sapientiam sine qua regnare non possunt. Tunc bene regitur respublica cum philosophi regnant et reges philosophantur. Merito ergo rectores Ecclesie assidui sunt in divine legis meditatione. Qui enim eam discendo docendo operandoque sequitur regni celestis coronam assequetur. [ ] quid est autem sapientia et quemadmodum facta  genita sit referam et non abscondam a vobis sacramenta Dei sed ab initio nativitatis investigabo et ponam in lucem scientiam illius et non preteribo veritatem neque cum invidia tabescente iter habebo quoniam ista non erit particeps sapientie  NEQUE CUM INVIDIA TABESCENTE. Invidia non communicat sapientie quia per invidiam diaboli introivit mors in mundum et per sapientiam liberatur ab ea genus humanum. Multitudo autem sapientium  cetus predicatorum sanitas est orbis terrarum  quia per doctrinam eorum ad fidem conversus est et rex sapiens  Christus Dei virtus et Dei sapientia populi {t. 3   : Erfurt, f. 39rb   ; facsim., t. 2, p. 729b} stabilimentum est.  Dominus fortitudo plebis sue Ergo accipite disciplinam per sermones meos et proderit vobis.  ERGO ACCIPITE etc. RABANUS. Ostensura sapientia virtutem suam prius per predicatorem suum humane condicionis describit originem ut quisque sciat quid ex carnis origine et quid ex Dei munere habeat. Quod enim dicit decem mensium tempore se esse coagulatum in sanguine ex semine hominis et delectamento somni convenientis demonstrat utriusque sexus differentiam ut enim aiunt phisici semen viri candidum et mulieris est sanguinolentum quorum commixtione certis spaciis corpus formatur donec animatum perveniat ad partum. Alii tamen septem alii octo alii in nono nascuntur mense sed qui in decimo perfectiores et sanitivi et vitales esse dicuntur. Capitulum 7 Sum quidem  formatum pro se loquentem forma induxit sapientem scilicet sapientia et ego mortalis homo similis omnibus et ex genere terreno  vel rex de genere terreni illius qui prior finctus est  Ade et in ventre matris figuratus sum caro decem mensuum tempore coagulatus in sanguine  matris ex semine hominis et delectamento somnii somnii] somni Weber  alias somni conveniente et ego natus accepi communem  omnibus aerem et in similiter factam decidi terram primam vocem similem omnibus emisi plorans in involumentis nutritus sum et curis magnis nemo enim ex regibus aliud habuit nativitatis initium  NEMO ENIM EX REGIBUS. RABANUS. Ostendit quod omnis homo terrenus ex viri et mulieris semine ortus temporalis vite sortitur exordium et per mortem transit de mundo. Sed celestis Adam qui sine semine virili de matre virgine natus est proprium habet nativitatis modum qui et mortis sue ordinavit occasum. Decimo vero mense post conceptione nativitas ipsius a christianis celebratur et ab octavo kalendis aprilis quo conceptus creditur usque ad octavum kalendis ianuarii quando natus creditur vel traditur quattuor centum vigenti sex dies numerantur id est novem menses et sex dies. Itaque sententia evangelica que quadraginta et sex annis templum corporis edificatum a Iudeis predixit esse solvendum per senarii multiplicationem perfectionem incarnationis ostendit quia ducenti septuaginta sex quadragies sex senarium habent. Unde patet quia sicut perfectus Deus ita et perfectus homo est Iesus Christus. unus ergo introitus est omnibus ad vitam  huius mundi et similis exitus  mors propter hoc optavi  sapientiam et datus est mihi sensus et invocavi  Dominum et venit in me spiritus sapientie  cuius gratia sapiens sum et preposui illam regnis et sedibus et divitias nihil esse duxi in comparatione illius  omnia pretiosa in comparatione eius vilescunt. Unde ipse in Proverbiis ait : Mecum sunt divitie et gloria » etc. nec comparavi illi lapidem pretiosum  NEC COMPARAVI ILLI PRETIOSUM. Unde : Inventa una pretiosa margarita vendit omnia et emit eam. Qui enim celestem sapientiam veraciter invenit id est Verbum Dei despicit omnia emolimenta presentis vite philosophiam eloquentiam et divine theorice vacare contendit. quoniam omne aurum in comparatione illius arena est exigua et tamquam lutum extimabitur extimabitur] estimabitur Weber  vel estimabitur argentum in conspectu illius  comparatione super salutem  corporis et speciem  corporalium rerum dilexi illam et proposui  quia ipsa sapientia speciosor sole pro luce  eterna habere illam  que est salus anime quoniam inextinguibile est lumen illius venerunt autem mihi omnia bona pariter cum illa et innumerabilis honestas per manus illius  opera illius  VENERUNT MIHI OMNIA BONA. Hoc expertus Salomon Salomon] Salmon cacogr . Rusch qui petens a Deo sapientiam regni sublimitatem divitias et gloriam cum illa meruit. Quicumque autem Christi percipit notitiam omnium pariter hic virtutum habet gratiam et in futuro vitam eternam.  Processu meditationis intelligit se tantum profecisse ut priorem sententiam posteriori comparando ignorantiam putet. Sicut Iohannes ait : ego nescibam eum. Sed qui me misit baptisare in aqua ille mihi dixit : super quem videris Spiritum scilicet descendentem et manentem hic est qui baptisat. Sic et stelle in comparatione solis minime lucere videntur. Unde et sol solus in die inter astra luceat sic nominatur. et letatus sum in omnibus  presidente in omnibus sapientia quoniam antecedebat ista sapientia et ignorabam quoniam {t. 3   : Erfurt, f. 39va   ; facsim., t. 2, p. 730a} horum omnium  alias bonorum mater est Quoniam Quoniam] Quam Weber  alias quam sine fictione didici  quia spiritus discipline effugiet fictum et in malivolam animam non intrabit sapientia et sine invidia  que est contraria largitati sapientie  qua societas luci ad tenebras communico et honestatem illius non abscondo  quia pudica pacifica modesta plena misericordia et fructibus bonis infinitus enim thesaurus est hominibus  quanto quisque profundius discit tanto profundiora cognoscit quod qui usi sunt participes facti sunt amicitie Dei propter discipline dona commendati  agnoscentes scilicet precepta et voluntatem Dei. Unde : vos autem dixi amicos quia omnia quecumque audivi a Patre meo nota feci vobis mihi autem det Deus dicere  iudicia ex sententia et presumere digna horum que dantur quoniam ipse et sapientie dux  auctor  IPSE SAPIENTIE DUX. Deus Pater incarnati Filii cui dedit omnem potestatem in celo et in terra. est et sapientium emendator  quia sapientes corrigit ut nemo presumat in manu  potestate enim illius et nos et sermones nostri et omnis sapientia et operum scientie disciplina  morum ipse enim mihi dedit horum que sunt scientiam veram ut sciam dispositionem orbis terrarum et virtutes elementorum  IPSE ENIM etc. De Salomone dicit scriptura : Deus dedit sapientiam Salomoni et prudentiam multam nimis et precedebat sapientiam omnium orientalium et Egyptiorum et erat sapientior cunctis hominibus et disputavit de lignis a cedro usque ad ysopum et de iumentis et volucribus et reptilibus et piscibus et veniebant de cunctis populis ad audiendam sapientiam Salomonis. Noster vero pacificus Dei dicitur et Dei sapientia cui omnia nuda et aperta discipulis etiam dat mysteriorum suorum intelligentiam ut historiam allegoriam tropologiam anagogen intelligant. Ipse enim illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum quem qui sequitur non ambulat in tenebris initium et consummationem et medietatem temporum et meditationem omnium morum mutationes et divisiones temporum anni cursus et stellarum dispositiones naturas animalium et iras bestiarum vim ventorum et cogitationes hominum differentias arborum et virtutes radicum et quecumque sunt absconsa et improvisa didici omnium enim artifex docuit me sapientia est enim in illa spiritus intellectus  quia per ipsam veritatis cognitio datur Sanctus  sanctificans omnia unicus  uniens bonos multiplex  multiplices gratias dans Subtilis  «Vivus est sermo Dei et efficax et penetrabilior omni gladio ancipiti » etc. modestus modestus] om. Weber  verbo mobilis dissertus  disertas facit linguas infantium incoinquinatus  sine macula Certus  nec fallit nec fallitur suavis  mitis et misericors amans bonum acutus  quia non gaudet super iniquitatem congaudet autem veritati qui nihil vetat benefacere  EST ENIM etc. RABANUS. Ut Isaias ostendit omnia dona Spiritus Sancti in humanitate salvatoris existunt in quo sunt omnes theauri sapientie et scientie absconditi et plenitudo divinitatis cui non datur Spiritus ad mensuram.  RABANUS. Spiritus qui implet omnia mobilis similis et stabilis dicitur homo enim qui ubique discurrit ubique obviam venit et repente ubi non creditur invenitur. Omnipotens ergo Spiritus ut ubique presens signetur stabilis simul et mobilis dicitur.  RABANUS. Unde : splendor glorie et figura substantie eius regens omnia verbo virtutis sue. Pater enim dicit ut verbum sit non quomodo profertur aut cogitatur. Hoc enim temporale illud eternum et illuminando dicit de se et de Patre quod dicendum est nobis. Unde ait : nemo novit Patrem nisi Filius et cui Filius voluerit revelare quia per FiIium revelat Pater id est per Verbum suum. Si enim verbum quod proferimus temporale et transitorium et se ostendit et de quo loquimus multo magis Verbum Dei per quod facta sunt omnia ostendit Patrem sicut est quia et ipsum ita est et hoc quod Pater secundum quod sapientia est et essentia. Nam secundum quod Verbum est non est hoc quod Pater quia Verbum non est Pater Verbum enim relative dicitur sicut filius qui non est pater. Christus ergo Dei virtus et Dei sapientia quia de Patre virtute et sapientia ipse quorum virtus et sapientia est sicut lumen de lumine Patre et fons vite apud Patrem fontem vite. Unde Ps. 35, 10. : « Quoniam apud te est fons vite et in lumine tuo videbimus lumen ». Sicut enim Pater habet vitam in semetipso sic dedit Filio vita habere in semetipso hoc est lumen verum quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum hoc Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum. Deus autem lumen est non corporale sed spiritale nec illuminatione factum sicut apostoli quibus dicitur Mt. 5, 14. « vos estis lux mundi ». Sed quod illuminat omnem hominem hoc est sapientia de qua agimus. Sapientia ergo Filius de sapientia Patre sicut lumen de lumine Deus de Deo et singulus Pater lumen et singulus Filius lumen singulus Spiritus Sanctus lumen. Singulus Pater Deus singulus Filius Deus et singulus Spiritus Sanctus Deus. Ergo et singulus Pater sapientia et utrunque simul unum lumen unus Deus una sapientia. Sed Filius factus est nobis sapientia a Deo et iustitia et sanctificatio quia temporaliter ad ipsum convertimur ut cum illo in eternum maneamus et ipse in tempore Verbum caro factum est et habitabit in nobis. Humanus  communis omnibus benignus benignus] om. Weber  innata bonitate stabilis certus securus  qui dat lasso virtutem omnem habens  per naturam omnia continet {t. 3   : Erfurt, f. 39vb   ; facsim., t. 2, p. 730b} virtutem  via veritas et vita omnia prospiciens  quia lumen omnium et qui capiat omnes spiritus intelligibiles mundos subtiles  quia in manu eius sunt omnes fines terre cui omne genu flectitur celestium terrestrium et infernorum omnibus enim mobilibus mobilior est sapientia  nihil enim subtilius mobilius sapientia que omnia creavit regit ordinat. In ipsa enim vivimus et movemur et sumus attingit autem ubique  a fine usque ad finem et capit propter suam munditiam  quia lux est et tenebre in eo non sunt vapor est enim virtutis Dei  calefaciens frigus infidelitatis nostre et emanatio quedam est claritatis  splendor glorie consubstantialis equalis coeternus omnipotentis Dei sincera  summo bono non approquinquat malum et ideo nihil inquinatum in illa incurrit  semper simplex bonum est candor est enim lucis eterne  in quo videtur Pater qui videt me videt et Patrem et speculum sine macula Dei maiestatis  qui peccatum non fecit nec inventus est dolus in ore eius et imago bonitatis illius  plena representatio et cum sit una  cum Patre omnia potest  quia coomnipotens et permanens  immutabilis in se omnia innovat  regnando ordinando et per nationes  omnia per ipsum facta sunt in animas sanctas se transfert amicos Dei et prophetas constituit neminem enim diligit Deus  stulticia Deo odibilis est nisi eum qui cum sapientia inhabitat  qui in lege Domini meditatur die ac nocte est enim hec speciosior sole et super omnem stellarum dispositionem luci comparata invenitur prior  quia corporalis lux que modo occidit modo oritur spiritali luci comparata scintilla videtur Christus quoque sanctorum claritatem longe transcendit. Unde : ipsi peribunt tu autem permanebis illi enim succedit nox  quia nullus sine peccato vel immunis a peccato sapientiam autem non vincit malitia  quia peccatum non fecit nec inventus est dolus in ore eius Capitulum 8 Attingit enim a fine  id est a principio mundi  ab eterno usque in eternum usque ad finem   usque ad adventum Christi fortiter  quia Dei virtus et disponit omnia suaviter.  quia Dei sapientia   attingit enim a fine id est a principio mundi usque ad adventum Christi mirifica opera et sincera testimonia per Vetus Testamentum fortiter asserit et ab incarnatione Verbis usque ad finem mundi suavitatem evangelii exponit. A fine ergo usque ad finem fortiter pertingit quia ubique perfecte agit. Finis enim perfectionem significat. Hanc amavi  ego diligo diligentes me et qui mane vigilaverit ad me inveniet me et exquisivi a iuventute mea  beatus qui observat ad postes hostii mei et quesivi sponsam mihi assumere  stabili federe et amator factus sum forme illius.  veritatis unde hec est vita eterna ut cognoscant te solum et quem misisti Iesum Christum Generositatem  quia coeterna Patri coomnipotenti illius illius] om. Weber  Patris scilicet quia ei coeternus glorificat {t. 3   : Erfurt, f. 40ra   ; facsim., t. 2, p. 731a} contubernium contubernium] contuberium Rusch habens Dei  « In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Et Verbum caro factum est et habitavit in nobis ». Io. 1, 1-2 ; Io. 1, 14. sed et omnium Dominus dilexit illam.  quia Pater diligit Filium et omnia dedit ei in manus  GLORIFICAT id est representat generationem illius scilicet Patris qui est ei coeternus et coomnipotens vel partim de temporali nativitate partim de eterna potest legi habet contubernium Dei id est humanitatem in qua habitat Deus qui est sapientia Patris vel glorificat generositatem illius id est Dei Patris id est eiusdem essentie est cum Patre ab eterno genita nata in tempore de matre. Doctrix est enim discipline Dei et electrix operum illius  DOCTRIX EST ENIM. De plenitudine eius omnes accepimus per quem gratia et veritas facta est id est revelata."Deum nemo vidit unquam sed Filius qui est in sinu Patris ipse ennaravit" Cf. Io. 1, 18.. et si divitie appetuntur in vita quid sapientie locupletius  virtutum divitias continet et amatoribus suis offert. Unde : mecum sunt divitie etc. que omnia operatur  omnia per ipsum facta sunt  meditantibus in lege prebet omnimodam dulcedinem saptientie si autem sensus operatur  profundam scilicet et sanam intelligentiam quis horum  bonorum operum et virtutum que sunt magis quam illa est artifex  stabilem scilicet salutem ponit et si iustitiam quis diligit labores huius  vel dilectio  ET LABORES. Nihil enim iners nihil desidiosum in operibus eius. Quecumque sunt vera quecumque pudica quecumque agit iusta et agenda suis committit. magnas habent virtutes sobrietatem  temperantiam  quattuor enim principales virtutes ponit enim et sapientiam docet et iustitiam et virtutem  fortitudinem quibus utilius  ad eternam vitam nihil est in vita  vel via hominibus  SOBRIETATEM ENIM etc. RABANUS. Qui temperans est prudens fortis et iustus quid illi deest ? Has autem virtutes nemo habet nisi cui omnium virtutum origo Deus contulit quocumque tempore quacumque lege quacumque gente. Quidam tamen spem pietatis habentes virtutem ignoraverunt quia creatori subdi noluerunt ideo viam discipline nescierunt. Deus enim solus virtus et sapientia Patris invenit viam discipline et dedit illam Iacob puero suo. et similitudinem et similitudinem] et si multitudinem Weber  alias et si multitudinem scientie desiderat quis  vel qua  ipsa scit preterita  nihil est quod eam lateat quia ab eterno genita est cum Patre cuncta disponit et de futuris estimat  quia initium et finis scit versutias sermonum  qui ait ego dabo vobis os et sapientiam etc. et dissolutiones  propositiones argumentorum signa  qui ait : erunt signa in sole et luna et stellis etc. et monstra scit antequam fiant et eventus temporum et seculorum Proposui  populus  PROPOSUI. RABANUS. Potest hoc de genitrice Dei intelligi que proposito virginitatis meruit Verbo Dei fecundari et generare Filium Dei ad salutem mundi vel generis humani et ab omnibus unico preconio celebrari. Unde : beatam me dicent omnes generationes. Cui concordat quod sequitur : habeo propter hanc claritatem ad turbas. ergo hanc adducere mihi ad convivendum sciens quoniam communicabit mecum de bonis  Dei communionem sapientie id est Christi se habere gaudet et in amplexu eius delectari qui ait : si quis mihi aperuerit intrabo ad illum et cenabo cum illo et ipse mecum et erit allocutio  id est alleviatio cogitationis et tedii mei Habebo  vox doctorum propter hanc claritatem  doctrinam salvatoris ad turbas  quibus evangelium predicabo et honorem apud seniores  quia principatus et potestates subiicit christiane religioni  patriarchas et prophetas quibus sociatur iuvenis acutus inveniar in iudicio  omnia secundum legem diiudicans et in conspectu potentium admirabilis ero et facies principum mirabuntur me  cum reges et principes mirantur predicationem evangelii  ADMIRABILIS. Partus virginis omnibus fuit admirandus quia in resurrectionem et ruinam multorum extitit qui stat in signum populorum super quem continebunt reges os suum ipsum gentes deprecabuntur. tacentem me sustinebunt  non audebunt loqui et loquentem me respicient  attenti ad sermones meos et sermocinante pluramanus ori suo imponent  non audentes mihi resistere propterea habebo per hanc immortalitatem  immortalitatem habent sancti in caritate radicati et fundati et spem immortalitatis et memoriam eternam  meorum operum et virtutum his qui post me {t. 3   : Erfurt, f. 40rb   ; facsim., t. 2, p. 731b} futuri sunt  secuturi sunt me relinquam. Disponam  erudiam populos et nationes mihi erunt subiecte  quibus evangelium predicabo nec per varias sectas abire permittam timebunt me audientes reges  victi patientia mea et videntes Christi miracula qui ait confidite quia ego vici mundum horrendi in multitudine  fidelium videbor bonus  benignus et in bello fortis.  adversariorum Intrans  cetera foris agentibus quid intus prestet adiungit in domum meam  sapientiam scilicet  confidentiam mentis conquiescam cum illa non enim habet amaritudinem conversatio illius nec tedium convictus ipsius sed letitiam et gaudium  INTRANS. RABANUS. Post predicationem post operis laborem quibus auditoribus sancti solacium prebent ad se redeuntes divine contemplationi vacant ubi superne dulcedinis quietem inveniunt.  Corporales delicie corpus gravant spiritales vero mentem relevant et tanto esuriuntur quanto amplius comeduntur. In illis appetitus placet experientia displicet. Augent vero spiritales delicie desiderium que quo magis sumuntur auvidius amantur. Unde David : gustate et videte quoniam suavis Dominus etc.  ORIGENES. Qui aperit os mutum et linguas infantium facit disertas hec omnia sunt in Christo recipienda. Ipse enim sapientia fortitudo iustitia sanctitas et prudentia. Sed cum sit unus in subiacenti pro varitate sensuum diversis vocabulis nuncupatur. Aliud enim significat sapientia aliud iustitia. Sapientia quidem disciplinam humanarum et divinarum rerum instruit. Iustitia autem quod distributor et iudex meritorum sit. hec cogitans apud me et commemorans in corde meo quoniam immortalitas est in cogitatione sapientie  quia quidquid de natura eius cognoscitur totum immortale et semper vivere invenitur et in amicitia illius delectatio bona  quia quanto magis amatur tanto magis suavior reperitur et in operibus manuum illius  quia per ipsum facta sunt omnia honestas sine defectione  qui est omnium rerum origo et quod factum est in ipso vita erat et in certamine loquelle illius sapientia et preclaritas in communicatione sermonum ipsi  si quis vestrum indiget sapientia poscat a Deo qui dat omnibus affluenter circuibam querens  diligenter et studiose unde urgam diliculo et circuibo civitatem queram quem diligit anima mea ut mihi illam assumerem.  fortiter firmiter Puer autem eram ingeniosus et sortitus sum animam bonam  PUER AUTEM etc. RABANUS. Salomon in pueritia postulaverat a Deo sapientiam et ut recte iudicaret populum et discerneret inter bonum et malum factus est ergo sapientissimus et videtur sortitus animam bonam qui habuit cor sapiens e intelligens. Sed quomodo convenit ei quod dicitur : veni ad corpus incoinquinatum cum esset bonus cum mulierem alienigenam amaverit et idola edificaverit. Videtur ergo magis convenire populo sanctorum qui in baptismo regeneratus et fide salvatoris imbutus pueritiam indolis sue bone et simplicis innocentie perceperit et cunctis studiis certaverit pervenire ad culmen virtutum. Unde sequitur : et cum essem magis bonus etc. et cum essem magis bonus veni ad corpus incoinquinatum et ut scivi quoniam aliter non possum esse continens nisi Deus det  custoditio legis consummatio incorruptionis. Incorruptio autem facit proximum Deo et ad hanc perfectionem nemo venit nisi quem divina gratia sublevat unde : omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est et hoc ipsum erat sapientie scire cuius esset hoc donum  Dei scilicet adii Dominum et deprecatus sum illum et dixi ex totis precordiis meis Capitulum 9 Deus patrum patrum meorum] parentum Weber et Domine misericordie tue qui fecisti omnia verbo tuo  omnia per ipsum facta sunt et sapientia tua constituisti  vel fecisti hominem ut dominetur creature que a te facta est ut disponat orbem terrarum in equitate  omnibus terrenis Christus quoque in mundum missus orbem regit Ecclesie in equitate et iustitia et in directione cordis  erit iustitia cingulum lumborum eius {t. 3   : Erfurt, f. 40va   ; facsim., t. 2, p. 732a} iudicium  verum iudicet  Pater non iudicat quemquam sed omne iudicium dedit Filio huius membra sancti sunt imitantes eum. Da mihi  oratio Filii ad Patrem pro copore suo sedium tuarum  anima iusti sedes est sapientie assistricem sapientiam et noli me reprobare  qui formam servi accepi a pueris tuis quoniam ego servus tuus  innumeris subiectus casibus Et  quia filius ancille tue  mater enim dixit : ecce ancilla Domini fiat mihi secundum verbum tuum sum homo infirmus  sine me nihil potestis facere et exigui temporis  breves dies hominis sunt et minor ad intellectum  percipiendum iudicii et legum et si quis erit consummatus  in iudicio hominum inter filios hominum si afuerit ab illo  divina sapientia tua in nihilum computabitur  gratia Dei sum id quod sum tu me elegisti regem  Salomonem vel Christum populo tuo et iudicem filiorum tuorum et filiarum  TU AUTEM etc. RABANUS. David quia vir sanguinum fuit et multa bella gessit templum Domino edificare non potuit quod Salomon edificavit qui libri huius auctor esse putatur. Commemorans ergo Dei beneficia precatur ut sapientia secum permaneat et in omnibus eum dirigat. Sed quia templum etiam Ecclesiam significat quam Christus verus pacificus per operarios suos id est predicatores edificat possunt et hec in persona predicatorum intelligi qui sciunt omnia que ad régimen populi pertinent non sui esse operis sed divini muneris unde quotidie postulant ut qui est auctor operis sit largitor summe perfectionis. Quidquid enim de sapientia Dei dicitur ad ipsum referimus qui est pax nostra qui fecit utraque unum virtus et sapientia Dei et imago Dei invisibilis primogenitus omni creature. Dixisti  iussisti edificare templum in monte sancto tuo et in civitate habitationis tue  non potest abscondi civitas supra montem posita aram  fidem similitudinem tabernaculi sancti tui quod preparasti  per Moysen ab initio  cum educeres filios Israel de Egypto et tecum sapientia  Filius que novit opera tua  nemo novit Patrem nisi Filius que et affuit tunc cum orbem terrarum faceres  omnia in sapientia fecisti et sciebat  quia sapientia tua est quid placitum esset oculis tuis et quid directum  rectum et iustum in preceptis tuis mitte illam de sanctis celis tuis  omne datum optimum et omne donum perfectum desursum et mitte illam a sede magnitudinis tue  a te ipso scilicet qui sedens et omnia gubernans ut mecum sit  cum fidelibus meis et mecum laboret  Dei adiutores sumus et sciam  in membris meis quid acceptum sit apud te  ut nihil contra faciant scit enim illa omnia et intelligit  omnia nuda et aperta sunt sapientie et deducet me in operibus meis sobrie  per callem virtutum et custodiet me in sua potentia  ne offendar ab adversariis et erunt accepta opera mea  coram Deo et disponam  regam populum tuum iuste et ero dignus sedium patris mei  remuneratione regni celestis quis enim hominum poterit scire consilium Dei aut quis poterit cogitare quid velit Dominus  victrix causa diis placuit sed victa Catoni  QUIS ENIM HOMINUM. Admiratur excellentiam Dei. Quasi : O altitudo Dei sapientie et scientie Dei et quis novit sensum Domini aut quis conciliarius eius fuit. cogitationes enim mortalium timide  quia fragiles et incerte providentie nostre  quia anima nostra mutabilis et caro nostra corruptibilis Corpus enim quod corrumpitur  corruptibile scilicet aggravat animam et terrena habitatio deprimit terrena habitatio - deprimit] inv. Weber {t. 3   : Erfurt, f. 40vb   ; facsim., t. 2, p. 732b} sensum multa cogitantem. et difficile estimamus que in terra sunt  operum Dei nullam potest homo invenire rationem et que in prospectu sunt  quasi in aperto invenimus cum labore que in celis sunt autem  vel aut quis investigavit sensum autem tuum quis scivit nisi tu dederis sapientiam  ne desperemus ex premissis subiungit consolationem Spiritus Sancti  SENSUM AUTEM TUUM. Nemo scit que fiunt in corde hominis nisi spiritus hominis et nemo novit que sunt Dei nisi spiritus Dei. Spiritus autem omnia scrutatur etiam profunda Dei qui illuminat corda sanctorum. et miseris sanctum spiritum tuum de altissimis et sic correcte sunt semite  vel sententie eorum qui in terris sunt et que tibi placent didicerunt homines et per sapientiam sanati sunt quicumque placuerunt tibi Domine a principio quicumque... principio Σ Λ S  M  Φ Ω Rusch Clementina ] om. Edmaior. Weber  mundi  exponit quod per sapientiam Dei id est per Christum omnes sanati sunt qui Deo placuerunt Capitulum 10 hec illum  Adam  HEC ILLUM. RABANUS. Bonitate Dei primus homo creatus in paradiso locatus cunctis animantibus prelatus per transgressionem mandati in miseriis huius seculi deiectus est et per Dei sapientiam id est Christum reparatus magnum pietatis divine iudicium est. qui primus finctus est patrem orbis terrarum cum solus esset creatus custodivit et eduxit illum  per penitentiam a delicto suo et dedit et eduxit illum et eduxit illum] om. Weber  preposteratio est illi virtutem continendi omnia ab hac ut recessit  a Deo Iniustus  Caym in ira sua per iram homicidii fraternitatis deperiit  INIUSTUS. Ut Cain qui fratrem non iuste premit cuius piaculi vindicta in diluvio soluta est et generatio Cain deleta sed Dei sapientia Noe destirpe Seth ad reparationem orbis cum filiis suis in arca servavit. Unde sequitur : propter quod etc. propter quem cum aqua  diluvii deleret terram iterum sanavit sapientia  Per passionem crucis Christi deletum est peccatum mundi et ad regnum celorum fideles reducti. per contemptibile lignum  arcam Iustum  Noe gubernans hec et in consensu nequitie cum se nationes contulissent  quid sapientia post dilivium fecerit ostendit scivit iustum  Abraham et servavit sine querela Deo et in filii  Abrae misericordia fortem custodivit  HEC ET IN CONSENSU. RABANUS. Diabolus per superbiam in constructione turris seduxit genus humanum. Unde confusa est communio linguarum sed Dei sapientia stirpem Abrahe adiuvit dans cultum et legem ut unum Deum colerent de cuius semine redemptorem produxit in quo benedixit omnes gentes ita quod diaboli superbia confudit humilitas Christi adunavit. hec iustum  Loth a pereuntibus impiis  Sodomitis liberavit fugientem descendentem  de celo ignem in Pentapoli  quinque civitatum regionem  HEC IUSTUM etc. Hinc Petrus ait 2Pt. 2, 6-7 : « Et civitates Sodomorum... a nefandorum iniuria conversatione eruit ». : “Civitatem Sodomorum et Gomorreorum in cinerem redigens, eversione damnavit, exemplum eorum qui impie acturi sunt ponens, et iustum Loth oppressum a nefandorum iniuriis aversione eripuit" etc.  Uxor Loth retro respiciens in statuam salis conversa est ne qui per gratiam Dei ad vitam vocati sumus veterem hominem respiciamus media via remanentes. In statuam salis versa alios sallit. Unde : mementote uxoris Loth ne scilicet tamquam fatui negligamus sed prudenter caveamus. cuius in testimonium nequitie fumigabunda constat deserta terra et incerto tempore fructus habentes arbores et incredibilis anime memoria stans figmentum salis  ostenderunt scilicet quod in inferno damnate anime sine fructu penitentie ineternum ardebunt Sapientiam {t. 3   : Erfurt, f. 41ra   ; facsim., t. 2, p. 733a} enim pretereuntes non tantum in hoc lapsi sunt ut ignorarent bona sed et insipientie sue reliquerunt hominibus memoriam ut in his que peccaverunt nec latere potuissent sapientia autem hos qui se observant a doloribus  in quiete eterne pacis perpetuo conservabit liberavit hec profugum  Iacob ire fratris  Esau iustum deduxit per vias rectas  in Mesopotamiam et ostendit illi regnum Dei et dedit illi scientiam sanctorum honestavit  ditavit illum in laboribus et complevit labores illius  quos in pascendis ovibus sustinuit in fraude circumvenientium  Laban et filiorum eius illum affuit et honestum illum fecit custodivit illum ab inimicis et a seductoribus tutavit eum  contra Laban et filios eius vel contra Esau et certamen forte  quando luctatus est cum angelo dedit illi ut vinceret ut sciret  expertus in necessitatibus quoniam omnium potentior est sapientia  HEC AUTEM PROFUGUM etc. Iacob fugiens Esau fratrem suum venit ad Laban avunculum suum et in itinere per somnium vidit scalam erectam et angelos Dei ascendentes et descendentes et ipsum Dominum innixum scale dicentem sibi Gn. 28, 13. :"Ego sum Deus Abraham patris tui et Deus Isaac terram in qua dormis dabo tibi et semini tuo". Veniens autem in Mesopotamiam Liam et Rachel duxit pro quibus oves Laban diu pavit. Qui eum mercede sua fraudulenter privare voluit. Sed per sapientiam Dei privatus est Laban et Iacob ditatus cum multis opibus rediit.  Mystice vero hec ad martyres pertinent quos Christi misericordia a persecutoribus liberavit confortans eos gratia Spiritus Sancti et spe future mercedis et tandem victis hostibus ad regnum celorum perduxit ad laudem et gloriam nominis sui. hec venditum  a fratribus Iustum  Ioseph non dereliquit sed a peccatoribus liberavit illum  cum accusaretur de adulterio descendit cum illo in foveam  carceris et in vinculis non dereliquit illum donec afferret illi  per expositionem somniorum Sceptrum  principatum Regni  Egypti et potentiam adversus eos qui eum deprimebant et mendaces ostendit qui maculaverunt ipsum et dedit illi claritatem eternam  HEC VENDITUM. RABANUS. Mystice sapientia Dei martyres de persecutionibus eripuit et exaltavit in regno celesti. Unde cum Christo venturi sunt iudices hostium suorum. hec populum iustum  Israeliticum et semen  patriarcharum sine querela liberavit a nationibus  Egyptiis que illum comprimebant  in luto et latere  HEC POPULUM. RABANUS. Mystice. Liberat Deus electos suos a persecutoribus et per miraculorum coruscationem terret adversarios dat sapientiam cui non possunt adversarii resistere. Unde coram regibus et principibus assistunt intrepidi fiducialiter loquentes verbum Dei et per martyrium perveniunt ad premia regni ubi perpetuo decantant laudes liberatori suo. intravit in animam servi Domini  Moysi et stetit contra reges horrendos  pharaonem et alios principes in portentis et signis  que fecit in Egypto et reddidit iustis  Israelitis mercedem laborum suorum  terram promissionis et deduxit illos  per desertum in via mirabili et fuit illis in velamento  in nube diei et in luce stellarum nocte  in columna ignis transtulit illos mare Rubrum et transvexit illos per aquam nimiam inimicos autem illorum demersit in mare et ab altitudine inferorum eduxit illos  ineffabilium afflictionum ideo iusti {t. 3   : Erfurt, f. 41rb   ; facsim., t. 2, p. 733b} tulerunt spolia  vasa aurea et argéntea Impiorum  Egyptiorum et decantaverunt Domine nomen sanctum tuum  cantemus Domino gloriose enim etc. et victricem manum tuam laudaverunt pariter quoniam sapientia  Christi aperuit os mutorum  ad litteram vel mystice et linguas infantium fecit dissertas  ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem  QUONIAM SAPIENTIA APERUIT. Sine sapientia Dei nec humana mens aliquid digne cogitare nec os proferre potest ab ipso ergo et sapientia et eloquentia petenda est. Capitulum 11 Direxit opera illorum  Israelitarum in manibus prophete sancti  Moysi  DIXERIT. RABANUS. Populus christianus per desertum huius mundi prophetiam sequitur ut perveniat ad patriam regni celestis. Unde Petrus : « Habemus propheticum sermonem cui bene facitis attendentes quasi lucerne lucenti in caliginoso loco » etc. iter fecerunt per deserta  properantes ad terram promissionis que non inhabitabantur et in locis secretis fixerunt casas  tabernacula steterunt contra hostes  Amalech et alios et de inimicis se vindicaverunt sitierunt et invocaverunt te et data est illis de petra altissima  spiritali gratia plenissima aqua et requies  cessatio sitis de lapide duro  super quem edificat sapiens  DE PETRA ALTISSIMA. « Petra autem erat Christus »qui virga crucis percussus que erat in manibus id est in Scripturis prophetarum fudit aquam vivam. Unde : « Qui sitit veniat ad me et bibat » etc. per que enim penas passi sunt inimici illorum  Egyptii a defectione potus sui in eis cum abundarent filii Israel letati sunt a defectione... letati sunt] om. Weber .  quia fluebat aqua de petra  PER QUE ENIM. RABANUS. Memoratis beneficiis priori populo datis narrat penas inimicorum quas in morte primogenitorum et varia clade passi sunt. Mystice populus Dei et oves pascue eius satiantur de fonte aque vive et persecutores eterna egestate deficiunt. Unde Isaias : ecce servi mei bibunt et vos sitietis.  Quasi pena est malis, gaudium est bonis, sitientibus se temptari ad correctionem. Sive ergo patiantur sive non gloria est eis. per hec cum illis  Israelitis deesset bene cum illis actum est nam pro fonte quidem sempiterni fluminis  quo prius utebantur humanum sanguinem  quando aque verse sunt in sanguinem dedisti iniustis  qui acceperunt gladium gladio peribunt qui comminuerentur in traductione infantum occisorum  sicut sub Herode factum est dedisti illis abundantem aquam  que salit in vitam eternam Insperate  de improviso ostendens per sitim que tunc fuit quemadmodum tuos exaltares  cum torrente voluptatis tuis potabis eos et adversarios  persecutores illorum necares  siti eterna cum enim temptati sunt et quidem cum misericordia disciplinam  correctionem accipientes scierunt  experimento quemadmodum cum ira iudicati impii tormenta paterentur  CUM ENIM TEMPTATI SUNT. RABANUS. Israelitas peccantes dignis plagis corripuit Deus et penitentes consolatus est Egyptios et Chananeos tamquam misericordia indignos exterminavit. Unde sequitur : hos quidem tamquam pater etc. Hos  Israelitas quidem tamquam pater monens probasti illos autem  Egyptios aut Chananeos tamquam durus rex interrogans condemnasti absentes enim et presentes similiter {t. 3   : Erfurt, f. 41va   ; facsim., t. 2, p. 734a} torquebantur  TORQUEBANTUR. A pharaone ubicumque scilicet essent. Vel non tam hi quos Israelite recenti clade per singulas civitates permerunt perviti sunt sed et omnes Chananei audientes victoriam populi Dei. Unde Raab : irruit in nos terror vester etc. Mystice autem : Iudei qui incarnationem Filii Dei et predicationem despiciebant ubique terrarum vagi et profugi variis cladibus affliguntur. Gentiles vero ad fidem conversi et suscipientes paternam correctionem a Dei misericordia non recedunt ut qui fuerant in capite sint in cauda et e converso. Duplex enim illos acceperat tedium et gemitus cum memoria preteritorum  quia preteritorum malorum recordatio et presentium tempestas  DUPLEX etc. Preteritorum malorum recordatio non minuitur et presentium tempestas augetur. Unde : nec habent spem remedii quia penitentiam simulantes non student emendationi. Unde : cum occideret eos querebant eum et dilexerunt eum in ore suo etc. cum enim audirent per sua tormenta bene secum agi commemorati sunt Dominum quem enim in expositione prava proiectum deriserunt in finem eventus mirati sunt non similiter iustis faciens  ut iniustis  NON SIMILITER FACIENS IUSTIS quia non similiter peccant. Septies enim cadit iustus et resurgit. Impius autem cum venerit in profundum malorum contemnit. pro cogitationibus autem insensatis  secundum duritiam suam et cor impenitens thesaurizat sibi iram indie ire iniquitates illorum  iniqua opera que ex cogitatione procedunt quod quidam errantes colebant mutos serpentes  Esculapium et bestias supervacuas  arietes canes immisisti illis multitudinem mutorum animalium in vindictam  QUOD QUIDAM etc. RABANUS. Dignum fuit ut qui pro creatore creaturarum venerabantur unde opem querebant sustinerent penam pugnat enim pro eo orbis terrarum contra insensatos. Mystice vero idolatre heretici schismatici qui errorum suorum sectas pro veritate colunt a spiritalibus bestiis puniuntur de quibus dicitur Ps. 73, 19 (Ps-R). : « Ne tradas bestiis animas confitentes tibi » quarum aspectus terriblis furor immensus. Tota enim intentio est eorum genus humanum persequi et cruciare id omnibus modis. Sed quia Deus neminem iniuste damnat sequitur : sed omnia in mensura etc. ut scirent quia per que peccat quis per hec et torquetur  ut ex similitudine pene cognoscerent qualitatem culpe non enim impossibilis erat omnipotens manus tua  Filius que creavit orbem terrarum ex materia invisa  terra erat inanis et vacua et tenebre erant super faciem abyssi immittere illis multitudinem ursorum  demonum aut audaces leones aut novi generis ira plenas et ignotas bestias aut vaporem igneum spirantes  ire vel libidinis aut odorem fumi proferentes  obscurantes scilicet oculos spiritales aut horrendas ab oculis  qui scilicet omnia videndo urunt scintillas emittentes  ignita iacula vel ignota lascivia quarum non solum lesura poterat illos exterminare sed et aspectus per timorem occidere sed et sine his uno spiritu occidi poterant  indignatione vel iussu Dei persecutionem passi ab ipsis factis suis et dispersi per spiritum virtutis tue sed omnia mensura et numero et pondere disposuisti  SED OMNIA IN MENSURA etc. Quia omnia secundum veritatem et iudicium et iustitiam facit omnia enim opera sua certo numero et mensura et pondere creavit. Unde : qui numerat multitudinem stellarum et omnibus eis nomina vocat. Et alibi : qui fecit ventis pondus et aquis appendit mensuras. Unusquidam ait : omnia que a primena natura statuta sunt numerorum videntur ratione firmata. Hoc enim fuit principale in animo conditoris exemplar etc. In mensura qualitas in numero quantitas in pondere ratio. In his constituit Deus mundum et gubernat et iudicaturus est. In his iustus iudex comprehendi non potest nec reprehendi omnia in claustro horum trium abscondita latent que solis clavibus iudicii et misericordie Dei reserabuntur quando illuminabuntur abscondita tenebrarum et revelabuntur consilia cordium. multum enim valere tibi soli superat semper  Deo nihil est impossibile cui resistere nemo potest et virtuti brachii tui  Filii tui. Unde Isaias : induere fortitudinem brachium Domini quis resistet quoniam tamquam momentum statere  lingue sic ante te est orbis terrarum et tamquam gutta roris antelucani que descendit in terram  MOMENTUM STATERE etc. Simile dicit Isaias. Ecce gentes sicut stilla situle et quasi momentum statere reputate sunt vult enim intelligi quod mens et ratio et sensus Domini per quem omnia facta sunt et sine quo factum est nihil ille sit de quo dicitur : Verbo Domini celi firmati sunt etc. Omnes gentes que non cognoverunt creatorem suum ad comparationem Dei quasi stilla situle sunt et quasi momentum statere quod levitur declinatur et sicut gutta roris antelucani que primo aspectu solis siccatur. Vel sicut situle stilla si fluit a portante despicitur vel negligitur ita gentium multitudo celesti splendore supernis mysteriis et angelorum multitudini comparata pro nihilo ducitur. sed misereris omnium quoniam omnia potes et dissimulas {t. 3   : Erfurt, f.   41vb   ; facsim., t. 2, p. 734b} peccata hominum propter penitentiam.  potentia Domini bonitate plena opus suum propter peccata non despicit sed per penitentiam abluit et pie fovet et nutrit. Unde subdit : diligis enim omnia etc. Diligis enim omnia que sunt et nihil odisti horum que fecisti nec enim odiens aliquid constituisti  DILIGIS ENIM. Bonus opifex opus suum diligit et regit et si homo aliquando peccat sustinet in multa patientia et per penitentiam in melius convertit. Unde solem suum facit oriri super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos. Impenitentes autem iusto iudicio damnantur. Iustus enim Dominus et iustitias dilexit. quomodo autem posset aliquid permanere nisi tu voluisses aut quod a te vocatum non esset conservaretur parcis autem omnibus quoniam tua sunt Domine qui animas amas Capitulum 12 bonus enim spiritus tuus est in omnibus  quia amor Dei et fons totius boni est propter quod hos qui exerrant partibus corripis et de quibus peccant admonens alloqueris  beatus qui audit vocem admonentis  CORRIPIS. Per eos quos reples vel per alios quos volueris. Unde : ille arguet mundum de peccato et de iustitia et de iudicio. ut relicta malitia credant in te Domine et illos enim antiquos inhabitatores sancte tue terre odiens  ILLOS ENIM etc. RABANUS. Historialiter dicit quomodo septem gentes que terram Chananeorum possidebant propter iniquitates eorum eiecit et filios Israel nominis sui cultores introduxit. Mystice autem septem gentes significant universitatem vitiorum que per prevaricationem primi parentis possederunt genus humanum sed per gratiam Christi expulsa sunt et introducta numerositas virtutum ut eiectis habitatoribus nefandis virtutes adiuvante Spiritu Sancto utiles fructus afferrent. quoniam odibilia tibi opera faciebant per medicamina  per veneficia et sacrificia iniusta et filiorum necatores  hoc non legitur sine misericordia et comestores viscerum hominum  hoc non legitur factum fuisse devorationem et sanguinis a medio sacramento tuo et auctores parentes animarum inauxiliatarum  eorum qui se non poterant defendere vel quibus volebant auxiliari voluisti perdere per manus parentum nostrorum ut dignam perciperent peregrinationem puerorum Dei que tibi omnium carior est terra sed et his tamquam hominibus pepercisti et misisti antecessores exercitus tui vespas ut illos paulatim exterminarent  acerrimos timores quibus corda gentium pungebantur non quia impotens eras in bello subicere impios iustis aut bestiis sevis aut verbo duro simul exterminare sed partibus iudicans dabas locum penitentie  id est per partes id est paulatim non exercens omnem vindictam non ignorans quoniam nequa est natio illorum et naturalis malitia ipsorum  permanens inveterata et quoniam non {t. 3   : Erfurt, f. 42ra   ; facsim., t. 2, p. 735a} poterat mutari cogitatio illorum  indurata propria nequacia in perpetuum.  in prescientia vel exquo fuerunt quedam prava qualitas in ipsis erat maledictione digna Semen enim erat maledictum ab initio  originali peccato nec timens aliquem veniam dabas peccatis illorum quis enim dicet tibi quid fecisti  numquid dicit figmentum ei qui se finxerit quid me sic fecisti  QUIS ENIM DICET. RABANUS. Manifesta ratione ostendit quia non est contradicendum creatori si creaturam suam secundum propriam disponit voluntatem quia in voluntate eius universa sunt posita et non est qui possit resistere ei. Iustus est in omnibus viis suis . Unde sequitur : cum ergo sis iustus etc. aut quis stabit contra iudicium tuum  quo iuste iudicas aut quis in conspectum tuum veniet vindex iniquorum hominum  quasi non culpa creatoris si pereunt sed nature vitium aut quis tibi imputabit si nationes perierint quas tu fecisti  bonis nec enim est alius Deus quam tu cuius cura est de omnibus ut ostendas quoniam non iniuste iudicasti neque rex neque tyrannus in conspectu tuo inquirent de his quos perdidisti  utrum iuste perdideris vel ut restaurentur cum sis ergo iustus iuste omnia disponis  iustum Filium puniens ipsum quoque qui non debet puniri  ineternum Condemnas  corripis vel ipsum qui non recipit correctionem condemnas imperpetuum exterum estimas a tua virtute  alienum et indignum a tua pietate virtus enim  Filius immolatus tua iustitie initium est et ob hoc quod omnium Dominus es omnibus te parcere facis  ut qui prees potentia mitescas natura  VIRTUS ENIM TUA etc. Quia iudicium Dei sive in correctione electorum sive in damnatione malorum summe equitatis perfectio est et ideo per bonitatem suam diu differendo suspendit iudicium ut plures habbeat quibus reddat beneficum. Quando enim creatura se erigit contra creatorem iusta punitur vindicta ut se inferiorem cognoscat. Possunt hec ad passionem Christi referri quem Pater pro nobis in #mortem tradidit et eum qui non noverat peccatum pro nobis peccatum #efficit qui nisi in debitam mortem susciperet non nos a debita morte liberaret. Pater ergo iustus iustum puniens iuste omnia disponit.  Omnipotens Deus cum summa tranquillitate iudicat omnia, humani tamen affectus et membra ei tropica locutione ascribuntur ut secundum capacitatem nostram conformentur eloquia divina. Leguntur enim in Scripturis oculi Domini, aures, manus, os, pedes, ira, furor et huiusmodi cum simplex natura numquam recipiat varietatem nec vera unitas divisionem. Mutiplicia vero et diversa unus et idem operatur. Unde : « Mutabis eos et mutabuntur, tu autem idem ipse es et anni tui <non deficient> » etc. Et alibi Cf. Mal. 3, 6. :"Ego sum Deus et non mutor". Et alibi Iac. 1, 17. : « Apud quem non est transmutatio » etc. Docuisti autem populum tuum per mirifica opera Dei instruuntur fideles ne complicentur iniquis sed studeant se incontaminatos servare confitendo et sperando in Domino et non negligant penitentie tempus. virtutem enim ostendis tu qui non crederis esse in virtute consummatus  in correctione reorum ne de sua virtute presumat contumacia superborum et hos qui sciunt  usu et exercitio audaciam traducis tu autem dominator virtutis cum tranquillitate iudicas  omnia predicta et cum magna reverentia disponis nos subest enim tibi cum voles posse Docuisti autem populum tuum per talia opera quoniam oportet iustum esse et humanum  benignum et bone spei fecisti filios tuos quoniam iudicans iudicans] om. Weber {t. 3   : Erfurt, f. 42rb   ; facsim., t. 2, p. 735b} das locum in peccatis penitentie. Si enim inimicos servorum tuorum et debitos morti cum tanta cruciasti attentione et liberasti dans tempus et locum per que possint mutari a malitia cum quanta diligentia iudicasti filios tuos quorum parentibus iuramenta et conventiones dedisti bonarum promissionum  SI ENIM etc. RABANUS. Decem plagis verberavit Egyptios hostes populi sui et inter plagas respirare permisit ut corrigerentur. Sed quia perseveraverunt in malicia deleti sunt divina iustitia. Populus autem Dei quibus promissio facta est partim corripiebantur et consolabantur dum disciplinam Dei perciperent. Postquam evangelium Dei spreverunt et Filium Dei crucifixerunt inimici facti sunt et ideo de terra sua eiecti sunt per orbem dispersi ut tandem corrigantur et salventur. Persecutores quorum cum Christi confessores cruciabant patientia eorum instrui possent ut idolatriam dimitterent et christianam reciperent religionem sed sicut hi per penas temporales consecuti sunt eternam gloriam ita hi post parva gaudia eternam recipiunt miseriam. cum ergo nobis disciplinam das inimicos nostros multipliciter flagellas ut bonitatem tuam cogitemus iudicantes et cum de nobis iudicatur speremus misericordiam  CUM ERGO NOBIS. Multa flagella peccatoris sperantem autem in Domino misericordia circumdabit. Magna distantia est inter iudicium electorum et reproborum. Illos Dominus corripit ut emendet hi superbie et perfidie penas luunt ut contra damnatorem omnium se repugare non posse cognocant felix iudex qui pietatem et bonitatem sui iudicis semper inspici. Iudicium enim sine misericordia ei qui non fecit misericordiam. unde et illis  idolatris qui in vita sua insensate et iniuste vixerunt per hec que coluerunt dedisti summa tormenta  INSENSATE ut qui nolebant creatorem agnoscere et honorare digne traditi in reprobum sensum facerent ea que non conveniunt contumeliis afficientes corpora sua in semetipsis quia commutaverunt veritatem Dei in mendacium et servierunt creature potius quam creatori. etenim in erroris via diutius erraverunt deos estimantes hec que in manibus manibus] animalibus Weber animalibus  alias in animabus sunt supervacua infantum insensatorum more viventes propter hoc tamquam pueris insensatis iudicium in derisum dedisti qui autem ludibriis increpationis non correpti sunt dignum Dei iudicium experti sunt  QUI AUTEM LUDIBRIIS etc. id est qui a Deo flagellati non sunt correcti condignam damnationem experti sunt ad hoc corripit Deus ut emendet. Qui autem ingratus et impatiens murmurat de temporali tormento ducitur ad eternum. in his enim que patiebantur moleste ferebant in quibus patientes indignabantur per hec quos putabant deos in ipsis cum exterminarentur videntes illum quem olim negabant se nosse Deum verum agnoverunt propter quod et finis condemnationis illis veniet  IN HIS ENIM. RABANUS Gentilitas dum idolis serviebat deos esse putabat quorum persuasionibus peribat. Ideo diversis penis afficiebatur. Unde plurimi Deum verum quem in beneficiis credere noluerunt iniusto iudicio omnipotentem agnoverunt. Damnator enim omnium aut hic per penitentiam conversis misericordiam impendit aut incorrectis eternam penam infligit. Capitulum 13 Vani autem sunt autem sunt] inv. Weber omnes homines in in] om. Weber quibus non subest scientia Dei  universa vanitas omnis homo vivens magis ergo vani sunt qui creatorem non agnoscunt  SCIENTIA. Timor scilicet et reverentia. Unde : ecce timor Domini ipse est sapientia et recedere a malo intelligentia. Recedit enim a malo qui recedit a cultura idolorum Deum timet qui mandata eius custodit quia « initium sapientie timor Domini ; intellectus bonus omnibus facientibus eum » Ps. 110, 10.. et de his que {t. 3   : Erfurt, f. 42va   ; facsim., t. 2, p. 736a} videntur bona non potuerunt intelligere eum qui est  obstante cecitate peccati  DE HIS operibus scilicet bonis poterunt cognoscere bonum artificem qui proprie est quia immutabilis et semper idem semper in se manens regit omnia. Vanissima ergo vanitas hominum qui pro creatore creaturas venerantur. neque operibus attendentes agnoverunt quis esset artifex.  NEQUE OPERIBUS etc. Alii ignem colebant quem Vulcanum vocabant alii etherem vel aerem que Iovem vel Iunonem dicant alii nimiam aquam id est Neptunum alii gyrum stellarum qui diversis figuris animalium positiones et cursum distribuebant astrorum alii solem quem Phebum vocabant, alii lunam id est Dianam.  RABANUS. Dupliciter peccant primum quia elementa id est Dei opera Deo preferunt. Deinde quia elementorum figuras substantia humana speciem colunt. Soli enim et lune humanam figuram tribuunt. Igni quorum et terre et mari que illi Vulcanum Vestam Neptunumque vocant non tamen ipsis elementis in apertis sacrificant. Tanta enim cupiditas imaginum homines tenet ut viliora sint que vera sunt. Auro scilicet et gemmis delectantur horum nitor perstringit oculos. Sine his non putant esse religionem. In his ergo avaricia et cupiditas colitur credunt deos amare quod ipsi amant propter quod fiunt furta et latrocinia et bella consecrant diis manubias et rapinas qui valde imbecilles sunt si cupiditatibus subiecti sunt. Cur enim celestes putantur si terrena desiderant vel beati si indigent vel incorrupti si in his delectantur in quibus cupiditas hominis damnatur. sed aut ignem aut spiritum aut citatum aerem aut gyrum stellarum aut nimiam aquam aut solem et lunam rectores orbis terrarum deos putaverunt quorum si specie delectati deos putaverunt sciant quanto dominator eorum speciosior est  qui tanta speciosa fecit speciei enim generator hec omnia constituit aut si virtutem et opera eorum mirati sunt intelligant ab ipsis quoniam qui hec constituit fortior est illis a magnitudine enim speciei et creature cognoscibiliter poterit horum creator videri sed tamen adhuc in his minor est querela et hii enim fortassis errant Deum querentes et volentes invenire  SED TAMEN ADHUC etc. Hic Paulus ait : Revelatur enim ira Dei de celo super omnem impietatem eorum qui veritatem Dei in iniustitia detinent quia quod notum est Dei manifestum est in illis etc. Notitia Dei ex mundi fabrica percipitur. Ut enim Deus invisibilis ex visibilibus cognosceretur opus ab eo factum est quod opificem manifestaret ut Deus omnium intelligeretur qui hoc fecit quod non possunt alii. Sed cum cognovissent non sicut Deum glorificaverunt sed evanuerunt in cogitationibus suis. etenim cum in operibus illius conversentur inquirunt et persuasum habent quoniam bona sunt que videntur iterum autem nec his debet ignosci si enim tantum potuerunt scire ut possent estimare seculum quomodo huius Dominum non facilius invenerunt infelices autem sunt et inter mortuos spes illorum est qui appellaverunt deos opera manuum hominum  hereses vel idola Aurum  sensum et argentum  sermonem artis inventionem  compositionem argumentorum similitudines animalium  brutorum aut lapidem inutilem opus manus  vel artificis antique  INFELICES AUTEM SEUNT. Qui scilicet deos honorant ut aurum oculis hauriant et nitorem levigati marmoris vel eboris aut insignes gemmis et coloribus vestes et quanto ornatiora sunt templa et pulcriora simularca tanto plus maiestatis habent vel habere dicuntur. Religio ergo est vel creditur quod cupiditas humana miratur aut si quis artifex faber de silva lignum rectum secaverit et huius docte eradat omnem corticem et arte sua usus diligenter fabricet vas utile in conversatione vite  AUT SI QUIS etc. RABANUS. Insultat sapientia his qui colunt idola ut intelligant quam perniciosum sit omnipotentem deserere et figmenta adorare. Unde Isaias : qui formavit deum et sculptile conflavit ad nihilum utile ecce omnes participes eius confundentur. Hinc Flaccus ait : olim truncus eram ficulnus inutile lignum. Cum faber incertus stannum faceret ve Priapum maluit esse deum. Quidquid autem de idolis #dictum est potest referri ad hereticorum principes. Qui simulacra dogmatum suorum artifici corde componunt et venerantur que fecerunt nec sufficit error proprius nisi simplices deceperint qui questum putant pietatem et devorant domos viduarum et abutentes vulgi imperitia arte dialectica quasi ascia terebro lima runcina formant deum suum et cudunt malleo atque inaurant rethorica venustate quorum deus venter est et gloria in confusione eorum. reliquias autem eius operis ad preparationem esce abutatur et reliquum {t. 3   : Erfurt, f. 42vb   ; facsim., t. 2, p. 736b} horum quod ad nullos usus facit lignum curvum et verticibus plenum sculpat diligenter per vacuitatem suam et per scientiam artis sue figuret illud et assimilet illud imagini hominis aut alicui ex animalibus illud comparet perliniens lubrica et rubicundum faciens fuco colorem illius et omnem maculam que in illo est perliniens et faciat ei dignam habitationem in pariete ponens illud confirmans ferro ne forte cadat prospiciens illi sciens quoniam non potest se adiuvare imago enim est et opus est illi adiutorio et de substantia sua et filiis suis et nuptiis votum faciens inquirit non erubescit loqui cum illo qui sine anima est et pro sanitate quidem infirmum deprecatur et pro vita mortuum rogat et in adiutorium inutilem invocat et pro itinere petit ab hoc qui ambulare non potest et de adquirendo et de operando et de omnium rerum eventu petit ab eo qui in omnibus est inutilis Capitulum 14 Iterum alius navigare cogitans et per feros fluctus incipiens iter facere ligno portante se fragilius lignum invocat  ITERUM ALIUS NAVIGARE etc. Hec quorum contra idolatriam dicuntur. Maxima enim vecordia est ut homo ad imaginem Dei editus rationabilem ab ipso habens animam qua excogitavit quomodo transiret fluctus navem fabricans secundum artis sue peritiam non honorat illum qui hanc sibi dedit scientiam et invocet idolum quod simili arte et maiori vanitate formavit. Cum enim maior sit qui fecit quam quod fit facturam suam adorare insanire est.  A Deo navigandi cursus petendus a quo navigii preparatio heretici aut qui vana fingunt simulacra errorum ideo in fluctibus seculi pereunt quia navem Ecclesie reliquerunt et gubernatorem Deum. illud enim cupiditas adquirendi excogitavit et artifex sapientia fabricavit sua. Tua autem pater gubernat providentia  alias : tua autem Pater providentia ab initio cuncta gubernat quoniam dedisti et in mari viam et inter fluctus semitam firmissimam.  QUONIAM DEDISTI. Israelitas per mare Rubrum sicco vestigio transduxit Dei potentia et Iordanis aquas divisit ut terrorem incuteret gentibus exterminandis fidelibus quoque inter seculi fluctus et persecutiones preparat semitam fidei et Ostendens quoniam potens es potens es] potes Weber ex omnibus sanare etsi etsi] etiam si Weber {t. 3   : Erfurt, f. 43ra   ; facsim., t. 2, p. 737a} sine rate quis adeat mare quis... mare] aliquis adeat Weber . Sed ut non essent essent] esset Weber vacua sapientie tue opera propter hoc etiam exiguo ligno credunt homines animas suas et transeuntes mare per ratem liberati sunt sed ab initio cum perirent superbi gigantes spes orbis terrarum ad ratem confugiens remisit seculo semen nativitatis que manu tua erat gubernata benedictum est enim lignum per quod fit iustitia per manus autem quod fit maledictum et ipsum et qui fecit illud quia ille quidem operatus est illud autem cum esset fragile Deus cognominatus est similiter autem odio sunt Deo impius et impietas eius etenim quod factum est cum illo qui fecit tormenta patietur propter hoc et idolis nationum non erit respectus quoniam creature Dei in odium facte sunt et in temptationem animis hominum et in muscipulum pedibus insipientium initium enim fornicationis est exquisitio idolorum et adinventio illorum corruptio vite est neque erant ab initio neque erunt in perpetuum supervacuitas enim hominum venit in orbem terrarum et ideo brevis illorum finis inventus est acerbo enim luctu dolens pater cito sibi {t. 3   : Erfurt, f. 43rb   ; facsim., t. 2, p. 737b} rapti filii fecit rapti filii fecit] filii rapti faciens Weber imaginem illum qui tunc homo mortuus fuerat nunc tamquam deum colere cepit et constituit inter servos suos sacra et sacrificia. Deinde interveniente tempore convalescente iniqua consuetudine hic error tamquam lex custodita est et tyrannorum imperio colebantur figmenta hos quos in palam honorare non poterant homines propter quod longe essent e longinquo figura illorum allata evidentem imaginem regis quem honorarevolebant fecerunt ut illum qui aberat tamquam presentem colerent sua sollicitudine provexit autem ad horum culturam et hos qui ignorabant artificis eximia diligentia ille enim volens placere illi qui se assumpsit elaboravit arte sua ut similitudinem in melius figuraret multitudo autem adducta per speciem operis eum qui ante tempus tamquam homo honoratus fuerat nunc deum existimaverunt et hec fuit vite humane deceptio quoniam aut affectui aut regibus deservientes homines incommunicabile nomen lapidibus et lignis imposuerunt et non sufficerat errasse eos circa Dei scientiam sed et in magno viventes inscientie bello {t. 3   : Erfurt, f. 43va   ; facsim., t. 2, p. 738a} tot et tam magna mala pacem appellant. Aut enim filios suos sacrificantes aut obscura sacrificia facientes  sub regno enim diaboli diversis vitiis subiecti veram habere non potuerunt pacem aut insanie plenas vigilias habentes  AUT ENIM FILIOS SUOS etc. Sicut in sacris Saturni cui propter odium Iovis sine respectu pietatis parvulos suos immolabant et Bellone ipsi sacerdotes proprio sanguine sacrificabant. Unde Quintilianus istud inquit : « Si cogit deus iratus est ».  AUT OBSCURA etc. Sicut in sacris Ysidis Egyptie et Cereris Eleusine faciebant. Nam sicut ibi Osiris planctu matris inquiritur ita hic et ad incestum patrui Phitonis matrimonium rapta Proserpina. Quam quia facibus ex Ethna accensis quesisse Ceres in Sicilia dicitur ideo sacra eius ardentium tedarum iactatione celebrantur. Si militer in sacris liberi patris insaniunt et magne matris ubi ad exemplum deorum qui in festivitate satiati noctem luxibus totam duxerunt ludunt.  Quia per libidinem et immunditiam diis suis placere putabant. Omnia enim confusa erant ibi nulla ratio nulla religio vera quanto quis #sceleratior erat tanto magis deo suo placere putabat. neque vitam neque nuptias mundas iam custodiunt sed alius alium per invidiam occidit aut adulterans contristat et omnia commixta sunt sanguis homicidium furtum et fictio corruptio infidelitas turbatio et periurium tumultus bonorum Domini immemoratio animarum inquinatio nativitatis immutatio nuptiarum inconstantia mechie et impudicitia infandorum enim idolorum cultura omnis mali causa est et initium et finis  INFANDORUM ENIM. Nulla maior dementia quam Deum vivum deserere et mortuis deservire.  Cum enim mens se a creatore suo avertit omnibus implicatur sceleribus. Initium enim omnis peccati superbia est.  FINIS. Consummatio et plenitudo. Qui enim pro Deo colunt idolum omnia reputantur eis in peccatum. aut enim dum letantur  in festis vel in ludis insaniunt aut vaticinantur falsa  dum homicide fiunt aut libidine se polluunt aut vivunt iniuste  auditores suos se ducunt aut periurant cito  in anima mortui  AUT ENIM DUM LETANTUR. Quia dum iurant nomen Dei polluunt qui ait : non assumes nomen Dei tui invanum et per nomen deorum externorum ne iuretis sed cum Deum illudere se estimant in eternam mortem semetipsos precipitant. Heretici autem errorum suorum simulacra colentes perditionis sue causa fiunt quorum et doctrina falsa vita iniusta letitia insana mors nefanda suia cum iniuste iurant in idolo nec sperant in Deo suo ideo meritorum suorum recipient vindictam. Unde sequitur : non enim iurantium est virtus. dum enim confidunt in idolis que sunt sine anima male iurantes renoceri se non sperant utraque ergo illis evenient digne quoniam male senserunt de Deo attendentes idolis et iniuste iuraverunt in dolo contemnentes iustitiam non enim iurantium est virtus sed peccantium pena perambulat semper in iniustorum prevaricationem Capitulum 15 Tu autem Deus noster suavis  inestimabilis caritatis et verus es  quia nec fallit nec fallitur patiens et misericordia disponens omnia  diu sustinens peccantes qui « non vult mortem peccatoris sed ut convertatur et vivat » Sententia ex Ez. 33, 11 : « Dic ad eos : Vivo ego dicit Dominus Deus, nolo mortem impii sed ut convertatur impius a via sua et vivat ». Corpus antiphonalium officii (n° 7472, respons. Qui cognoscis) : « Peccatoris nolo mortem sed ut convertatur et vivat » ; cf. Corpus antiphonalium officii (n° 5481) : « Vivo ego dicit Dominus, nolo mortem peccatoris sed ut magis convertatur et vivat »..  TU AUTEM. Iusto enim iudicio damnati sero penitentes agnoscunt quod antea credere noluerunt. Unde Ps. 9, 17. : « Cognoscetur Dominus iudicia faciens in operibus manuum suarum comprehensus est peccator ».  Unde Iohannes : qui habet spem in eo sanctificat se sicut et ille sanctus est et omnis qui in eo manet non peccat. etenim si peccaverimus tui sumus scientes magnitudinem tuam et si non peccaverimus scimus  quasi evadere non possumus quia creatura tua sumus {t. 3   : Erfurt, f. 43vb   ; facsim., t. 2, p. 738b} quoniam apud te sumus computati.  apud quem bonorum omnium numerus servatur Nosse enim te consummata iustitia est  summa beatitudinis perfectio et scire iustitiam et virtutem tuam radix est immortalitatis.  Christum Dei virtutem et Dei sapientiam qui factus est nobis a Deo sapientia et iustitia  NOSSE ENIM TE etc. Perceptio est incorruptionis et in futuro contemplationis. Unde : hec est enim vita eterna ut cognoscant te verum Deum etc. Non enim in errorem induxit nos hominum male artis excogitatio nec umbra picture labor sine fructu effigies sculpta per varios colores  NON ENIM IN ERROREM. Ex persona fidelium loquitur qui Dei gratia muniti non miscuere se gentilium iniquitati vel idolatrie quia sine fructu iustitie est labor iste et mortem meretur eternam. cuius aspectus insensato dat concupiscentiam et diligit mortue imaginis effigiem sine anima malorum amatores  non solum qui faciunt idola digni qui spem in talibus habent et qui faciunt illos et qui diligunt et qui colunt  MALORUM AMATORES. Similes illis fiant qui faciunt ea et omnes qui confidunt in eis. Inventores quoque falsorum dogmatum met cultores digni sunt morte. Disperdet enim Deus virum qui hec fecerit id est magistrum et discipulum eius.  Reprobavit superius lignea lapidea vel aerea idola nunc etiam fictilia damnat. Iuste enim retributum retributum] retribu/butum cacogr . Rusch est eis ut qui de terra facti sunt quia meliorem sui partem id est animam ad imaginem Dei creatam ad adorandum Deum vivum sequi nolebant viliorem sui partem id est corpus terrenum imitando luteum adorarent Deum et sine boni operis fructu terre insensibili de qua sumpti sunt insensati inutiles redderentur. Mystice autem heretici et schismatici qui veritatem Dei in iniustitia detinent et mendacium pro veritate in doctrine sue simulacris colunt licet eloquentia aut ficta virtute pallient fragilia tamen e lutea sunt que fingunt et cinis est cor eorum et feda cogitatio eorum et vita ceno sordidior quia ignorant factorem suum et evanescunt in cogitationibus suis. Sensum autem sanctorum patrum spernunt et errores novos quasi ludos vanos propter favorem humanum et terrenum lucrum fingunt errantes scilicet et in errorem mittentes ut inexcusabiles sint cum iudicabit Deus occulta cordium et reddet unicuique secundum opera sua. sed et figulus mollem terram premens laboriose fingit ad usus nostros unumquodque vas et de eodem luto fingit que munda sunt in usum vasa similiter et que his sunt contraria horum autem vasorum qui sit usus iudex est figulus et cum labore vanum deum de eodem fingit luto ille qui paulo ante de terra factus fuerat et post pusillum se ducit unde acceptus est  vel assumptus repetitus debitum anime quem habebat sed est illi cura non quia laboraturus est nec quoniam brevis illi vita est sed concertatur aurificibus et argentariis sed et erarios imitatur et gloriam prefert quoniam res supervacuas fingit cinis est cor eius et terra supervacua spes illius et luto vilior vita illius quoniam ignoravit qui se finxit et qui inspiravit illi animam que operatur et qui insufflavit spiritum vitalem sed estimaverunt ludum esse vitam nostram et conversationem vite compositam ad lucrum et oportere undecumque {t. 3   : Erfurt, f. 44ra   ; facsim., t. 2, p. 739a} etiam ex malo adquirere hic enim super omnes scit se delinquere qui ex terre materia fragilia vasa et sculptilia fingit  HIC ENIM SCIT SE SUPER. Nullam excusationem habent heretici quia scienter peccant dum fidem sanam et rectam doctrinam nolunt imitari magis terrenum sensum et fragilem quam spiritalem sequentes. Omnes  qui idola deos putant enim insipientes et infelices  licet dominari videantur supra modum anime superbi sunt inimici populi tui  quia vermis conscientie non morietur et ignis eorum non extinguetur et improperantes improperantes] imperantes Weber illi  alias imperantes quoniam omnia idola nationum estimaverunt deos quibus neque oculorum visus est ad videndum  simulacra gentium argentum et aurum operum manuum hominum os habent et non loquentur oculos habent et non videbunt neque nares ad percipiendum spiritum neque aures ad audiendum nec digiti manuum ad tractandum sed et pedes eorum pigri ad ambulandum homo enim fecit illos et qui spiritum mutuatus est is finxit illos nemo enim  non enim sibi similem homo poterit deum fingere cum sit enim mortalis mortuum fingit manibus iniquis melior est enim ipse his quos colit quia ipse quidem vixit cum esset mortalis illi autem numquam  MELIOR EST ENIM IPSE. Quia melior est homo idolis secundum rationem creationis quia vivit et intelligit. Illa autem numquam. Sed quia magis sequitur vanitatem erroris quam veritatis scientiam cum in honore sit non intelligit et comparatur iumentis insipientibus. sed et Animalia  non solum scilicet hominum speciem miserrimi miserrimi] miserrima Weber  alias miserrima colunt insensate enim comparata his aliis sunt deteriora  INSENSATA. Quasi : nec discretionem habebant. In veritate enim viventia meliora sunt mortuis sensibilia insensibilibus rationalia irrationalibus. Sed dignum fuit ut qui ignorabant creatorem in creaturis distinctionem non scirent. Qui enim laudem et benedictionem Dei in se habere negligit indiscretione animalium se ipum errare ostendit. sed nec aspectu aliquod ex his animalibus bona potest conspicere aliquod... conspicere] aliquis ex his animalibus bona potest conspicere Weber  alias : sed nec aspectu aliquis ex his animalibus bona potest conspicere Effugerunt Effugerunt] effugit Weber autem Dei laudem et benedictionem eius Capitulum 16 Propter hoc per his similia passi sunt digne tormenta et per multitudinem bestiarum exterminati sunt pro quibus tormentis bene disposuisti populum tuum quibus dedisti concupiscentiam delectamenti sui novum saporem escam parans eis ortygometram  PRO QUIBUS etc. Populus Israel in deserto carnes concupivit et #contranites Deo iubente accepit et comedit usque ad nauseam sed vindicta prope fuit quia percussit eos Dominus plaga magna et vocatur locus ille sepulcra concupiscentie. Hec commemorat sapientia alternatim disputans de interemptione Egyptiorum et correctione Israelitarum quia illi Deo repugnantes et in populum sevientes sine excusatione subito perierunt hi vero correcti et disciplinati omnino divino solacio non caruerunt. Unde sequitur : non enim in perpetuum permanet ira tua.  Egyptii variis erroribus dediti populum Dei persecuti sunt. Ideo multis plagis puniti sunt et experti sevitiam bestiarum ranarum scilicet et locustarum et muscarum. Unde : misit in eos muscam caninam et comedit eos et ranam et exterminavit eos etc. Hereticos autem et schismaticos et omnes iniquos spiritales bestie id est demones laniant quorum voluntati consentiunt ideo eis cruciandi iuste traditi sunt. {t. 3   : Erfurt, f. 44rb   ; facsim., t. 2, p. 739b} ut illi quidem concupiscentes escam propter ea que illis ostensa et missa sunt etiam a necessaria concupiscentia averterentur hi autem in brevi inopes facti novam gustaverunt escam. Oportebat enim illis quidem sine excusatione supervenire interitum exercentibus tyrannidem his autem tantum ostendere quemadmodum inimici illorum exterminabantur etenim cum supervenit illis seva bestiarum ira morsibus perversarum colubrarum exterminabantur non in perpetuum permansit ira tua  quia correxisti populum murmurantem mittens ignitos serpentes sed ad correptionem in brevi turbati sunt signum habentes salutis ad commemorationem mandati legis tue  serpentem eneum pro signo positum quem percussi aspicientes sanabantur  SED NON IN PERPETUUM. Non enim serpens eneus sanabat illos sed sacramentum mysterii id est mors Christi in serpente figurata. Ipse enim genus humanum liberavit. In figura enim omnia contingebant illis. Christus enim antiquum serpentem in cruce triumphavit et eius venenum superavit ut qui vere imaginem Christi et passionem conspexerit salvetur. Unde : sicut exaltavit Moyses serpentem in deserto ita exaltari oportet filium hominis ut omnis qui crediderit in ipsum non pereat sed habeat vitam eternam. Recte eneus serpens in ligno suspenditur es enim ceteris metallis duribilius est. In serpente ergo Christus mortuus in ere eternus significatur quia mortuus per humanitatem quasi eneus est per divinitatem. qui enim conversus est non per hoc quod videbat sanabatur sed per te omnium salvatorem et in hoc autem ostendisti inimicis nostris  alias tuis quia tu es qui liberas ab omni malo illos enim locustarum et muscarum occiderunt morsus et non est inventa sanitas anime illorum quia digni erant ab huiusmodi exterminari  ILLOS ENIM etc. Probantur electi per afflictionem et monentur ut peccata caveant et bona faciant. Reprobi disperguntur quia non corriguntur. Ideo idolatras parva animalia interimunt. Israelitas ergo Dei cultores serpentes exterminare non possunt quia novit Dominus pios de temptatione eripere iniquos vero in diem iudicii reservare cruciandos. filios autem tuos nec draconum venenatorum vicerunt dentes misericordia enim tua adveniens sanabat illos in memoria enim sermonum tuorum examinabantur et salvabantur ne in altam incidentes oblivionem non possent tuo uti adiutorio etenim neque herba neque malagma sanavit illos sed tuus Domine sermo qui sanat omnia  SED TUUS DOMINE SERMO id est Filius per quem omnia cuius potestas ubique qui omnia quecumque voluit fecit ipse curat corpora ipse a spiritalibus bestiis animas salvat. tu enim vite et mortis habes potestatem et deducis ad portas mortis et reducis Homo autem {t. 3   : Erfurt, f. 44va   ; facsim., t. 2, p. 740a} occidit occidit] + quidem Weber per malitiam animam suam et cum exibit spiritus non revertetur nec revocabit animam que recepta est  HOMO AUTEM OCCIDIT. Homo per maliciam nequiciam scilicet proprie voluntatis et effectum prave actionis occidit animam. Unde quidam ait : neminem ledi posse nisi a semetipso quia aut proprii sceleris inventor est aut consentit alienis. Si enim homo custodit mentem et non consentit persuasioni inique liber est ab omni crimine. sed tuam manum effugere impossibile est negantes enim nosse te impii per fortitudinem brachii tui flagellati sunt novis aquis et grandinibus et pluviis persecutionem passi et per ignem consummati  NEGANTES ENIM etc. RABANUS. Diversis plagis afflicti sunt Egyptii inter quas grandine simul et igne. Grando enim et ignis pariter mixta ferebantur et percusserunt cuncta que fuerunt in agris. Nec mirum si grando et ignis mixta feruntur similis quia ad creatoris voluntatem omnia consentiunt. quod enim mirabile erat in aqua que omnia extinguit plus ignis valebat vindex est enim orbis iustorum quodam enim tempore mansuetabatur ignis ne comburerentur que ad impios missa erant animalia sed ut ipsi videntes scirent quoniam Dei iudicio patiuntur persecutionem  QUODAM ENIM TEMPORE etc. RABANUS. Sicut in Genese legitur : pluit Dominus super Sodomam et Gomorram igne et sulphur ut disperderet impios et in Exodo grandinem pariter et ignem. In libro Numerorum misit ignitos serpentes contra murmurantes et cognoscant impii quod omnis creatura parata est ulcisci iniuriam creatoris. et quodam tempore in aqua super virtutem ignis ardebat ut inique terre nationem exterminaret pro quibus angelorum esca nutristi populum tuum et paratum panem e celo prestitisti illis sine labore omne delectamentum in se habentem et omnis saporis suavitatem  PRO QUIBUS etc. RABANUS. In deserto datum est manna filiis Israel suavissimum et saluberrimum ut Deo maiores gratias referrent qui ab hostibus liberavit et supernis dapibus pavit. Nix autem et glacies sustinebant vim ignis etc. Duo contraria elementa id est ignis et aqua gelata impios concorditur fierebant. Vel qualitas celestis cibi expressa est qui vim ignis ubi oportebat sufferebat ad calorem solis liquefiebat album enim et minutum apparebat et quasi pilo tusum in similitudine pruine. Cuius esum sentiebant quasi simile cum melle nec ad ignem deficiebat. Unde in libro Numerorum : erat autem manna quasi semen coriandri et coloris bdelii etc. Mystice autem in grandine et igne dura increpatio qua scriptura divina peccatores cruciat. In celesti cibo consolatio superna qua iustos refovet significatur vel manna significat panem qui de celo descendit et dat vitam mundo qui ait : panis quem ego dedero caro mea est pro mundi vita. Cruciantur ergo reprobi spiritali fame et satiantur electi celesti pane. Illi diversis laboribus preparantur ad penam isti divina ope quotidie nutriuntur ad vitam. Unde : « Multa flagella peccatoris sperantem autem in Domino misericordia circumdabit ». substantia enim tua dulcedinem tuam quam in filios habes ostendebat et serviens uniuscuiusque voluntati ad quod quis volebat convertebatur nix autem et glacies sustinebant vim ignis et non tabescebant ut scirent quoniam fructus inimicorum exterminabat ignis ardens in grandine et pluvia coruscans hoc autem iterum ut nutrirentur iusti etiam sue virtutis oblitus est  alii : hoc autem iterum ut nutrirentur iusti ignis etiam sue virtutis oblitus est Creatura enim tibi factori deserviens excandescit in tormentum adversus {t. 3   : Erfurt, f. 44vb   ; facsim., t. 2, p. 740b} iniustos et lenior fit ad benefaciendum pro his qui in te confidunt.  CREATURA ENIM TUA. Confundantur hic peccatores qui cum cetere creature factori suo deserviant ipsi repugnant. Unde : creaturarum omnium concordia flagellantur et si non penituerint perpetuo cruciabuntur bonis autem vera bona preparantur. Propter hoc et tunc in omnia transfigurata omnium nutrici gratie tue deserviebant ad voluntatem horum qui a te desiderati sunt  PROPTER HOC etc. RABANUS. Pluit Deus manna de celo populo suo aquam de petra dedit pavit eos carnibus et vestimenta eorum non sunt attrita neque calciamenta ut creatori suo magis devoti fierent cuius ubique sentyrent auxilium quoniam non nativitatis fructus pascunt homines sed sermo tuus etc. Unde Moyses dedit tibi cibum manna et ostenderet quod non in solo pane vivit homo sed in omini verbo quod procedit de ore Dei. Des semper ingrati fuerunt et figuram tenentes veritatem repulerunt. Ad Ecclesiam cuncta translata sunt. Omnia enim in figura contingebant illis. Scripta sunt autem propter nos. Unde Paulus : patres nostri omnes sub nube fuerunt et omnes mare transierunt etc. Petra autem erat Christus id est totius legis firmamentum et figure veritas in quem qui crediderit totam legem implevit. Qui autem non crediderit tamquam prevaricator legis inetrenum peribit. ut scirent filii tui quos dilexisti Domine quoniam non nativitatis fructus pascunt homines sed sermo tuus hos qui in te crediderint conservat quod enim ab igni non poterat exterminari statim ab exiguo radio solis calefactum tabescebat ut notum omnibus esset quoniam oportet prevenire solem ad benedictionem tuam et ad orientem lucis tibi adorare  UT NOTUM OMNIBUS etc. RABANUS. Iste cibus historialiter pascebat patres nostros sed ad ortum veri solis liquafiebat id est in nativitate Christi ad spiritalem usum solvebatur et in celeste sacramentum vertebatur ut preveniamus in benedictionibus solem id est Christi divinitatem eternis preconiis predicemus dicentes : in principio erat Verbum et Verbum erat ad ortum vero solis id est Christi dicamus Verbum caro factum est et habitabit in nobis. Ingrati  Iudaici populi enim fides  fides qua expectant regem suum id est antichristum tamquam hibernalis glacies tabescit  constricta scilicet frigore infidelitatis et disperiet  sine fructu iustitie tamquam aqua supervacua.  quia traditio eorum nulli usui apta quia ceci sunt duces cecorum Capitulum 17 magna enim sunt iudicia tua  quibus creaturam regis universam et inenarrabilia verba tua  quia qua abdita decrevisti nullus enarrare poterit propter hoc indisciplinate anime erraverunt  quia scilicet creatorem suum credere et intelligere noluerunt  MAGNA ENIM. RABANUS. Mystice omnes persecutores Ecclesie Christi scelerum suorum tenebras patiuntur nec unquam securi esse possunt quos vexant rectores tenebrarum harum usque ad exteriores tenebras ubi erit fletus et stridor dentium. Unde : omnis qui male agit odit lucem etc. Hic Paulus : eratis aliquando tenebre nunc autem lux in Domino etc. dum enim persuasum habent iniqui  Egyptii posse dominari nationi sancte vinculis tenebrarum et longe noctis compediti inclusi sub tectis fugitivi perpetue providentie iacuerunt  quia tenebras palpabiles passi sunt et merito peccatorum suorum et tenebrose oblivionis puniti et dum putant se latere in obscuris peccatis tenebroso oblivionis velamento dispersi sunt paventes horrende et cum admiratione nimia perturbati neque enim que continebat illos spelunca {t. 3   : Erfurt, f. 45ra   ; facsim., t. 2, p. 741a} sine timore custodiebat quoniam sonitus descendens perturbabat illos et persone tristes apparentes pavorem illis prestabant  NEQUE ENIM etc. Semper enim tenebras comitatur horror et quanto minus discernit quis que circa se sunt tanto magis metuit undique adversa pavitans. Sic Egyptii triduo maximas tenebras patiebantur quas nec sol nec luna nec stelle potent illuminare et ubicumque iacebant nimio terrore pavebant. Quod autem dicit tristes personas eas terruisse potuit fieri ut demones aliqua fantasmata ingererent qui eos ad augmentum penarum exterrerent. Persecutores quoque fidei et veritatis circundant tenebre peccatorum quia ignorant solem iustitie nec predicatores illustrant eos fulgore doctrine hos etiam sonitus descendens id est comminatio celestis perturbat et persone tristes id est demones quandoque torturi terrificant nec tamen agunt fructuose penitentiam sed desperantes thesaurizant sibi iram in die iudicii. et ignis quidem nulla vis poterat illis lumen prebere nec siderum limpide flamme illuminare poterant illam noctem horrendam Apparebat autem illis subitaneus ignis timore plenus  quia impios cruciat et timore percussi illius que non videbatur faciei estimabant deteriora esse que videbantur  TIMORE PLENUS. Quia undique penas formidabant quanto enim sunt graviores dolores tanto maiores timentur horrores. et magice artis appositi erant derisus et sapientie glorie correptio cum contumelia  ET MAGICE ARTIS etc. RABANUS. Cum magi infructuose penitentiam sed desperantes thesaurizant sibi iram in die iudicii.  ET MAGICE ARTIS etc. RABANUS. Cum magi in Egypto superati essent virtute virtute] virtutute cacogr . Rusch signorum dixerunt digitus Dei est hic et qui paulo ante medicos se iactabant serpentes et cetera animalia metuebant. Sic quoque qui christianam derident religionem qui artes suas iactant sicut divini haruspices, heretici et schismatici licet doctores se simulent Christi potentia vincuntur et antiquum serpentem cum angelis suis sevum patientur inimicum. illi enim qui promittebant timores turbationes expellere se ab anima languente hi cum derisu pleni timore languebant nam et si nihil illos ex monstris perturbabat transitu animalium et serpentium sibilatione commoti tremebundi peribant et aerem quem nulla ratione quis effugere posset negantes se videre  ET AEREM. RABANUS. Nimietatem timoris notat quem imminentibus penis redarguente conscientia patiuntur cum autem semper timida nequicia pavoris sui dat iudicium supplicio condemnata est. cum sit enim timida nequitia data est in omnium condemnationem data.. condemnationem] dat testimonium condemnata Weber .  vel dat testimonium condemnata Semper enim presumit  extollitur seva conturbata conscientia  que non habet tranquillitatis serenitatem nihil enim est timor  quasi presumptio comprimitur nisi presumptionis adiutorium  medicamentum proditio cogitationis auxiliorum  PRODITIO COGITATIONIS etc. Timor scilicet prodit infirmitatem superbientis qui vana spe auxiliorum se extollit cogitando cum posse se sperat quos efficere non potest vel possit et dum virtus minor est valitudo rerum quas extrinsecus patitur maiorem putat esse potentiam. Hoc in persecutoribus fidelium frequenter evenit qui se potentes extimant cum sanctos cruciant potentia eorum victi mentis angustia contristati cognoscunt se non posse quod cupiebant et maiorem esse fortitudinem Dei qui sic vincit in militibus suis. et dum ab intro minor est expectatio maiorem putat scientiam  vel audaciam eius cause de qua tormentum prestat illi autem qui impotentem  vel horrendam vere noctem et ab infimis et ab altissimis inferis supervenientem eundem somnum dormientes  ILLI AUTEM etc. Egyptii scilicet horrore tenebrarum circundati nec invigilantes nec dormientes quiescere poterant quia horrendis monstris et visionibus et terrore nimio circundabantur nec secedendi dabatur facultas quia sine compede et catena ferrea carcere tamen tenebrarum claudebantur. Unde : tribus diebus nemo vidit fratrem suum nec movit se de loco suo in quo erat.  Undique miseri cruciabantur quidquid auribus vel oculis vel quolibet sensu percipiebant tamquam periculosum formidabant. aliquando monstrorum exagitabantur timore aliquando anime deficiebant traductione. {t. 3   : Erfurt, f. 45rb   ; facsim., t. 2, p. 741b} Subitaneus enim illis et insperatus timor supervenerat deinde si quicumque ex illis decidisset custodiebatur in carcere sine ferro reclusus si enim rusticus quis erat aut pastor aut agri laborum operarius preoccupatus esset ineffugibilem sustinebat necessitatem una enim catena tenebrarum omnes erant colligati sive spiritus sibilans aut inter spissos ramos avium sonus suavis aut vis aque decurrentis nimium aut sonus validus precipitarum petrarum aut ludentium animalium cursus invisus aut mugientium valida bestiarum vox aut resonans de altissimis montibus echo deficientes faciebant faciebant] faciebat Weber  vel : faciebat illos pre timore omnis enim orbis terrarum limpido  id est claro luminabatur lumine et non impeditis operibus continebatur.  OMNIS ENIM ORBIS. Quasi : impii erant in tenebris. Sed ubicumque habitabant filii Israel lux erat. Solis autem illis superposita erat gravis nox imago tenebrarum  cordis vel inferni que superventura illis erat ipsi ergo sibi erant graviores tenebre tenebre] tenebris Weber .  IMAGO TENEBRARUM. Graviores sunt tenebre spiritales corporalibus quia ducunt homines ad exteriores tenebras ubi erit fletus et stridor dentium quas Egyptie tenebre figurant. Sicut enim corpora ibi nullo bono operi utilia ita et hic anime simul et corpora eterno carcere damnantur ubi nec ratio nec locus nec tempus est operandi. Capitulum 18 {t. 3   : Erfurt, f. 45rb   ; facsim., t. 2, p. 741b} Sanctis autem tuis  Israelitis quos fides et puritas conscientie illuminabant maxima erat lux  corporalis scilicet et spiritalis  SANCTIS AUTEM TUIS etc. Israelite in Egypto sub pharaone laborabant christianos diabolus in mundo affligit quos tamen maxima lux illuminat que illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Horum vocem audiunt inimici sed non agnoscunt figuram veritatis que est in eis his columna ignis in nocte et columna columna] corr. , columba cacogr . Rusch nubis in die lucet quia incarnatio Christi et in prosperis et in adversis protegit. et horum quidem vocem audiebant  alias et horum quidem vocem inimici audiebant sed figuram non videbant et quia non et ipsi per eadem  easdem plagas passi erant magnificabant te te] om. Weber . et quia quia] qui Weber ante lesi erant  a pharaone quia quia] quoniam Weber non ledebantur, gratias agebant et ut esset differentia te Deum te Deum] donum Weber  vel : donum petebant. Propter quod ignis ignis] igni Weber ardentem columnam  quia in columna ignis et nubis dicebantur habuerunt ducem habuerunt ducem] inv. Weber ignote vie et solem sine lesura boni hospitii prestitisti. Digni quidem illi  Egyptii carere luce et pati {t. 3   : Erfurt, f. 45va   ; facsim., t. 2, p. 742a} carcerem tenebrarum qui inclusos custodiebant filios tuos per quos incipiebat incorruptum legis lumen seculo dari.  DIGNI QUIDEM etc. RABANUS. Merito Egyptii tenebrarum penam patiebantur qui invidia cecati populum cui lux tradenda erat captivum retinere volebant et cum infantes Hebreorum necare disponebant uno id est Moyse Dei iudicio liberato multitudo adversariorum per ipsum subversa est. Sic hostes spiritales qui Ecclesiam Dei opprimere moliuntur electis Dei per baptimum liberatis cum rege suo id est diabolo in ipso baptismo per Christi potentiam opprimuntur cuius mysterii ratio in antiquis patribus figurata et in adventu Christi completa est. Cum cogitarent iustorum occidere infantes et uno exposito filio et liberato in traductionem illorum multitudinem filiorum  primogenitorum abstulisti et pariter illos perdidisti in aqua valida aqua valida] aquam validam Weber . Illa enim enim] om. Weber nox cognita est ante cognita est - ante] inv. Weber a parentibus nostris ut vere scientes quibus iuramentis crediderunt animequiores essent. Suscepta est  lex Moysi autem a populo tuo sanitas quidem iustorum, iniustorum autem exterminatio. Sicut enim lesisti adversarios nostros sic nostros sic] sic nos Weber provocans magnificasti. Absconse enim sacrificabant iusti pueri bonorum  ABSCONSE ENIM SACRIFICABANT. RABANUS. Populus Israel in Egypto iussu Domini pasca celebravit. Unde dicit eos absconse sacrificasse quia metu hostium id occulte faciebant ubi et legem Pasche que deinceps servanda erat per Moysen didicerunt temptationem reproborum ad tempus passi sed cito divina ope liberati. Similiter tempore gratie servi Dei quibus est lex data divina in concordia duum testamentorum a persecutoribus quandoque impediuntur ne religionem christianam palam faciant sed in abscondito cordis semper Domino sacrificant. Unde : sacrificium Deo spiritus contribulatus. Et alibi : in me sunt Deus vota tua que reddam laudationes tibi.  RABANUS. Memorat Deum percussisse primogenita Egypti ubi nec sicut prius simulaverunt Egyptii sed palam cogebant exire populum Dei dicentes : omnes moriemur. et iustitie legem in concordiam concordiam] concordia Weber  vel in corde disposuerunt. Similiter bona et mala recepturos recepturos] percepturos Weber iustos patrias patrias] patri iam Weber decantantes laudes.  alias : similiter bona et mala percepturos iustos patri omnium decantantes laudes Resonabat autem inconveniens inimicorum vox et flebilis audiebatur planctus ploratorum infantium. Simili autem pena servus cum Domino afflictus est est] om. Weber et popularis homo regi similia passus. Similiter ergo omnes uno nomine mortis mortuos habebant innumerabiles nec enim ad sepeliendum vivi sufficiebant quoniam uno momento que erat preclarior natio eorum eorum] illorum Weber exterminata est. De omnibus enim non credentes propter beneficia beneficia] veneficia Weber tunc cum primum primum] om. Weber fuit exterminium primogenitorum spoponderunt populum Dei se esse. Cum enim quietum silentium  vel medium Cf. Corpus antiphonalium officii (n° 2461 : antiphonae in Natali Domini) : « Dum medium silentium tenerentl omnia, et nox in suo cursu iter perageret omnipotens Sermo tuus, Domine, a regalibus sedibus venit, alleluia » contineret omnia {t. 3   : Erfurt, f. 45vb   ; facsim., t. 2, p. 742b} et nox in suo cursu medium iter haberet omnipotens sermo tuus Domine exiliens Domine exiliens] om. Weber de celo a regalibus sedibus venit venit] om. Weber durus bellator bellator] debellator Weber in mediam exterminii terram prosiliit prosiliit] prosilivit Weber  OMNIPOTENS SERMO Filius. De quo dicitur : in principio erat Verbum etc. Hic brachium et dextera nominatur propter effectivam divine virtutis potentiam hic tunc per angeli ministerium iudicia sua fecit in primogenitis Egyptiorum qui postmodum sanctificavit sibi primogenitos Hebreorum nunc quoque per aquam baptismi salvat multitudinem credentium et interfecit multitudinem spiritalium hostium. gladius acutus insimulatum imperium tuum portans tuum tuum] om. Weber  quia sermo Dei vivus et efficax et penetrabilior omni gladio ancipiti. In veritate et sine ulla fictione omnia iudicat et disponit et stans replevit omnia morte et usque ad celum attingebat stans in terra. Tunc tunc] tum om. Weber continuo visus somniorum malorum turbaverunt illos et timores supervenerunt insperati.  ut nec vigilantibus nec dormientibus daretur requies eis qui propter scelera sua passuri erant tormenta perpetua Et alius alibi proiectus semivivus propter quam moriebatur causam demonstrabat mortis mortis] om. Weber . Visiones enim que illos turbaverunt hec premonebant ne inscii quare mala patiebantur perirent.  VISIONES ENIM etc. Hoc divine bonitatis est que peccantes castigat ut abstineant et penitentiam agant. Si autem patientia Dei abutuntur sine excusatione ineternum punientur. Tetigit autem tunc et iustos temptatio mortis et commotio in eremo facta est multitudinis  que facta fuit post incendium chore sed non diu permansit ira tua tua] om. Weber .  TETIGIT AUTEM etc. RABANUS. Memorat quod post interfectionem Chore Dathan et Abiron filii Israel murmuraverunt contra Moysen et Aaron dicentes : Vos interfecistis populum Domini et crescente tumultu fugerunt Moyses et Aaron in tabernaculo federis. Quibus ait Dominus : discedite et interficiam illos. Cumque cecidissent in faciem dixit Moyses ad Aaron : tolle thuribulum et mitte incensum et ora pro eis quia plaga desevit. Paruit autem Aaron thurificavit et oravit et plaga cessavit. In Moyse lex significatur que docet homines scientiam et Dei amorem in Aaron supplicandi et orandi forma. Cum ergo indignatur Deus si redeat lex in cor nostrum commonens et docens converti ad penitentiam satisfacere pro delictis supplicare pro culpis cessabit indignatio et placabitur Dominus et propiciabitur quasi Moyse et Aaron intercedentibus. Si vero indurentur corda nostra ut dicamus non est Deo cura de vita mortalium et huiusmodi patet non esse in nobis Moysen et Aaron scilicet legis scientiam et penitentie fructum per quos interitum possimus evadere. Properans enim homo sine querela deprecari pro propulis deprecari pro populis Λ Φ Rusch Clementina ] propugnavit Weber proferens servitutis sue scutum orationem et per incensum deprecationem allegans restitit ire et finem imposuit necessitati ostendens quoniam tuus est famulus.  perplexio ut in singulis reperiantur omnia Vicit autem turbas non virtute corporis nec armatura potentie sed verbo illum qui se vexabat illum qui se vexabat ] vexatorem Weber subiecit iuramenta parentum et testamentum commemorans. Cum enim iam acervatim cecidissent super alterutrum mortui interstetit et amputavit impetum et divisit illam que ad vivos ducebat viam. In veste enim poderis quam habebat totus erat orbis terrarum et parentum magnalia  id est nomina eorum in {Erfurt, t. 3, f. 46ra   ; facsim., t. 2, p. 743a} quattuor lapidum ordinibus lapidum ordinibus] inv. Weber sculpta erant sculpta erant] inv. Weber et magnificentia tua  id est ineffabile nomen scilicet tetragrammaton in diademate capitis illius erat scripta.  IN VESTE ENIM PODERIS etc. Bissum terre deputant Hebrei quia ex terra gignitur purpuram mari quia ex eius codeis tingitur iacinctum aeri propter caloris similitudinem coccum igni et etheri ut scilicet pro toto mundo oret pontifex. Siquidem ex terra ex aqua et aere et igne consistit mundo et hec elementa sunt omnium. Unde primum vestimentum lineum est quod terram significat. Secundum iacinctinum quod aerem demonstrat quia de terrenis paulatim ad excelsa levamur et ipsa vestis iacinctina a capite usque ad talos veniens indicat aerem de celis usque ad terram fusum.  Mala autem punica et tintinnabula in inferioribus posita fulgura tonitruaque demonstrant vel omnium elementorum consonantiam et universa sibi perplexa ut in singulis reperiantur omnia.  Supradicti colores auro intexti sunt quia vitalis calor et divini sensus providentia universa penetrat.  Superhumerale et duos lapides smaragdinos vel onychinos qui desuper sunt et utrunque humerum tegunt duo emisperia interpretantur quorum aliud super terram aliud sub terra vel solem et lunam que desuper rutilant.  Zona qua sacerdotis pectus artatur et linea tunica id est terra constringitur oceanum esse dicunt. Rationale vero dicunt terram que instar puncti licet in se omnia contineat a cunctis velatur elementis.  Duodecim lapides zodiacum circulum vel duodecim menses. Singulis quoque versiculis assignant singula tempora et his ternos menses deputant. Pulchre autem {Erfurt, t. 3, f. 46ra   ; facsim., t. 2, p. 743a} quod in medio est appellatur rationale ratione enim cuncta sunt plena et terrena celestibus inherent. Imo ratio terrenorum et temporum caloris et frigoris et duplex inter utrasque temperies de celi cursu ratione descendit. Unde rationale cum ephod ephod] scrips. , ephot Rusch fortius stringitur. In rationali vero logion id est manifestatio doctrina et veritas hec signant quod numquam in Dei ratione mendacium sit et ipsa veritas multis signis et argumentis monstratur hominibus. Unde factum est ut rationem solis et lune annorum et mensium temporum et horarum tempestatis et serenitatis ventorum et omnium rerum nosceremus accipientes a Deo sapientiam et ipso habitatore et doctore fabrice totius scientiam. Super omnia cidaris et vitta iacinctina celum monstrat auri lamina in fronte pontificis scriptumque nomen Dei universa que subtersunt Dei arbitrio gubernari. His autem His autem] Hec autem his Weber cessit qui exterminabat et hec extimuit. Erat enim sola temptatio ire sufficiens.  HIS AUTEM etc. Verus pontifex Iesus Christus assumpto batillo humane carnis et superposito igne altaris id est anima cum qua incarnatus est et adiecto incenso id est spiritu immaculato medius stetit inter vivos et mortuos et mortem repulit destruens diabolum qui habebat mortis imperium ut qui cedit in eum non moriatur ineternum. Hoc mysterium iam tunc vastator expavit. Agnoscebat enim figuram batilli ignis incensi et qualis offerenda hostia esset ab illo qui medius erat inter vivos et mortuos et illos quidem imago salvavit ad nos autem veritas perventi. Neque enim indumenta pontificis purpura bisso linoque contexta erubuisset vastator sed vera indumenta veri pontificis intellexit et his cessit.  In figura pontificali Christum futurum prenoscebat sed quia viderat carne indutum non Deum sed hominem purum credidit. Unde 1Cor. 2, 8 . : « Si cognovissent numquam Dominum glorie crucifixissent ». Capitulum 19 {Erfurt, t. 3, f. 46ra ; facsim., t. 2, p. 743a} Impiis autem usque in novissimum sine misericordia ira supervenit. Presciebat enim et futura illorum  IMPIIS AUTEM etc. Inimicis populi Dei vindicta usque ad consummationem supervenit quia nec vitam nec mores correxerunt fictis enim argumentis simulabant penitentiam et ideo non meruerunt indulgentiam. Unde pharao cum plagis afflictus populum Dei se dimissurum promitteret paululum respirans ad domesticam crudelitatem reversus est donec in mari Rubro fluctibus submersus est. Persecutores enim christiani nominis si perstiterint in malicia sua sentient in pena quantum valeat Dei iustitia. quoniam cum ipsi cum ipsi] inv. Weber reversi essent et premisissent et permisissent] om. Weber ut se ducerent et cum magna sollicitudine premisissent illos consequebantur penitentie actus penitentie actus] illos penitentia acti Weber . Adhuc enim inter manus habentes luctum luctum] scrips., luctû Rusch, luctus Weber et deplorantes ad monumentum monumentum] monumenta Weber mortuorum aliam sibi assumpserunt cogitationem inscientie et quos rogantes proiecerant proicerant] proicerunt Weber hos tamquam fugitivos persequebantur. Ducebat enim illos ad hunc finem digna necessitas et horum que acciderant memorationem amittebant ut ut] + eam Weber que deerat tormentis repleret punitio repleret punitio] replerent punitionem Weber et populus quidem tuus mirabiliter transiret illi autem novam mortem invenirent. Omnis enim creatura ad suum genus ab initio refigurabatur deserviens tuis preceptis  quia conditoris sui preceptis obedit et in omnibus ei deseruit. Ad hoc enim creatura creata est ut ei per omnia obediret ut pueri tui custodirentur illesi. Nam nubes illorum castra obumbrabat nubes illorum castra obumbrabat Rusch (obumbarbat cacogr.) ] nubis castra eorum adumbrabat Weber et ex aqua que ante erat terra apparuit arida apparuit arida] inv. Weber  incarnatio Christi qui credentes lumine evangelii illustrat et a persecutoribus protegit et in in] ex Weber mari Rubro via sine impedimento  quod baptimum significat in quo salvantur fideles et suffocantur demones et campus germinans de profundo nimio per quem omnis natio transivit que tegebatur tua manu videntes tua tua] om. Weber mirabilia {Erfurt, t. 3, f. 46rb   ; facsim., t. 2, p. 743b} et et] om. Weber monstra.  VIDENTES TUA. Sic nos oportet liberatori nostro exultantes gratias agere dicentes : benedic anima mea Dominum etc. Unde apostolus : sine intermissione orate in omnibus gratias agite etc. Tamquam enim equi enim equi] inv. Weber  Dei unde : qui ascendes super equos tuos et quadrige tue salvatio depaverunt escam escam] om. Weber et tamquam agni exultaverunt magnificantes te Domine qui liberasti illos. Memores enim adhuc erant illorum que adhuc erant illorum que] erant adhuc eorum que in Weber incolatu illorum facta fuerant quemadmodum pro natione animalium produxit produxit] eduxit Weber terra muscas et pro piscibus eructavit fluvius multitudinem ranarum.  PRODUXIT TERRA MUSCAS. Nota quod inimicis Dei terra produxit muscas et fluvius ranas cultoribus autem Dei terra dedit fructum et mare carnis alimentum. Dignum est enim ut fidelibus suis per opera sua nutrimentum divina procuret providentia. Inimicis vero condignum tormentum per subditam sibi creaturam inferat. Novissime autem viderunt novam creaturam avium cum abducti concupiscentia postulaverunt escam epulationis. In allocutione enim desideriorum desideriorum] desiderii Weber descendit descendit] ascendit Weber  alias  : ascendit illis de mari ortygometra et vexationes peccatoribus supervenerunt non sine illis que ante facta erant argumentis per vim fluminum. Iuste enim patiebantur secundum suas nequitias.  IUSTE ENIM PATIEBANTUR. RABANUS. Qui antiquos Dei servos ad se venientes crudeliter tractaverunt digne puniti sunt ut mente tenebrosi et affectu rigidi obscuritatem tenebrarum et diversorum dolorum in corpore sustinerent quanto magis qui servos Christi et predicatores evangelii contemnunt. Unde : amen dico vobis tolerabilius erit terre Sodomorum et Gomorreorum in die iudicii quam illi civitati. Bene autem dicitur quod percussi sunt cecitate sicut illi tenebris excecati erant qui in foribus iusti id est Loth errabant hostii transitum querentes et non invenientes qui enim tenebras erroris intus patitur gravissimis damnis undique constringitur quia viam veritatis non agnoscit et hostium quod Christus est non invenit. Etenim indetestabiliorem hospitalitatem indetestabiliorem hospitalitatem] detestabiliorem inhospitalitatem Weber instituerunt.  alias : etenim detestabiliorem inhospitalitatem instituerunt Alii quidem ignotos non recipiebant advenas, alii autem bonos hospites in servitutem accipiebant. Et non solum hec hec] hoc Weber sed et alius quidem erat respectus quidem erat respectus] quis respectus erit Weber illorum quoniam inviti recipiebant extraneos. Qui autem cum letitia receperunt hos qui eisdem usi erant institutis institutis] iustitiis Weber sevissimis afflixerunt doloribus. Percussi sunt autem cecitate sicut illi in foribus iusti  Loth cum subitaneis cooperti essent tenebris unusquisque transitum ostii sui transitum (h)ostii sui Rusch Clementina ] ostii sui transitum Weber querebat. In se enim elementa elementa] + dum Weber convertuntur sicut in organo qualitatis sonus immutatur et omnia suum sonum custodiunt. Unde estimari estimari] est estimare et Weber ex ipso certo visu {Erfurt, t. 3, f. 46va   ; facsim., t. 2, p. 744a} potest potest] om. Weber .  IN SE ENIM ELEMENTA etc. Sicut in organo diversi soni ad concordiam melodie temperamento consentiunt ita discrepantia elementa servato iure nature ad creatoris voluntatem flectuntur non enim creaturam sibi condidit contrariam sed per omnia voluntati sue consentaneam.  UNDE EST ESTIMARI etc. RABANUS. Homines enim et iumenta profundum mari Rubri sicco vestigio transierunt et rane de fluviis procedentes domos Egyptiorum impleverunt. Ignis cum grandine mixtus de celo ruebat ned ignis aquam nec aqua ignem impediebta. Ubi autem erant filii Israel neminem seserunt ut appareret quod elementa mundi non sue tantum condicioni sed creatoris deservirent voluntati. Agrestia enim in aquatica convertebantur et quecumque erant natantia in terra terra] terram Weber transiebant. Ignis in aqua valebat supra suam virtutem et aqua extinguentis nature obliviscebatur. Flamme e contrario corruptibilium animalium non vexaverunt carnes coambulantium nec dissolvebant illam que facile dissolvebatur dissolvebatur] dissolvitur Weber sicut glacies bonam escam. In omnibus enim magnificasti populum tuum Domine magnificasti populum tuum - Domine] inv. Weber et honorasti et non despexisti in omni tempore etiam etiam] et Weber in omni loco assistens eis eis] + Explicit liber sapientie Salomonis Weber .  IN OMNIBUS ENIM MAGNIFICASTI. Misericors et miserator Dominus semper adest fidelibus suis quos semper protegit et regit quos aliquando in martyrio purgat ; unde vasa figuli probat fornax et homines iustos temptatio tribulationis. Multe enim tribulationes iustorum et de omnibus his liberavit eos Dominus. Codd. : Au212 ( sine lem. ) Rusch | Dominus] + Explicit Liber Philonis Au212 , + [...] Hislandia regnum quoddam est cuius rex subvercus dicitur inter orientem et setentrionem situm habens tres insulas in quibus sunt vicesimi quattuor episcopi, quorum tres sunt metropolitanis. Hoc ad fidem converum est anno Domini millesimo octoginto octavo per sanctum Canutum quem decollavit patruus suus super predicantem verbum Domini Terra hec pre nimia frigiditate caret omni fructu semper ab inicio mundi habens glaciem que cristallus est ... etc. al. m. post. Au212 ²