Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

Attendite¹

^interl.| interl.| in his autem omnibus finem iustitie ne ponatis in hominum laude||

^marg.| marg.| ATTENDITE etc. Qui hucusque precepit de misericordia, nunc precipit de cordis munditia qua Deus videtur. Si enim non simplici intentione sed pro hominum laude non probantur a Deo opera misericordie, laus hominum non debet appeti, sed subsequi ut exemplo alios invitet.||

^marg.| marg.| Hactenus de iustitia evangelii que est super iustitiam scribarum et Phariseorum. Nunc qua munditia cordis eadem iustitia debeat impleri, quod in eleemosyna servatur et oratione. Non enim monet hic vel orare vel eleemosynam facere, sed quo animo debemus facere. Agitur enim hic de mundando corde.||

¹ Attendite] Hic incip. capitulum 6 : Ω^M [= Catena aurea : As115² (al. m. marg. : VI capitulum) Li446@ V27 Rusch Clementina

ne ^{{t. 4 : Erfurt, f. 932va ; facsim., p. 24a}
[Rusch, f. 932va ]} iustitiam vestram

^interl.| interl.| id est opera iustitie que abundat plus quam scribarum et Phariseorum||

faciatis coram hominibus

^interl.| interl.| appetendo laudem eorum||

ut

^interl.| interl.| hoc fine||

videamini ab eis.

^marg.| marg.| ^{{t. 4 : Erfurt, f. 932va ; facsim., p. 24a}
[Rusch, f. 932va ]} UT VIDEAMINI. Non prohibet videri ut Deus laudetur, sed videri ut ipsi laudentur.||

Alioquin mercedem non habebitis

^interl.| interl.| hoc enim deputatur pro mercem cuis amore fit||

apud Patrem vestrum

^interl.| interl.| cuius amore non fecistis||

^marg.| marg.| APUD PATREM. Cuius gloriam filii querere debent, et omnia bona ad hoc ut placeant ei referre.||

qui in celis est².

² in celis – est Ω^F] inv. Li446@

Cum ergo facis eleemosynam,

^interl.| interl.| eleemosyna est pars iustitie||

^marg.| marg.| CUM ERGO FACIS etc. A toto in partes, ut exponat que bona non sint pro hominum laude facienda.||

noli tuba canere

^interl.| interl.| noli velle innotescere||

^marg.| marg.| TUBA CANERE. Forsitan convocandi gratia hoc fecerunt, ut omnes irent quasi ad spectaculum.||

ante te³

^interl.| interl.| ad gloriam tuam||

^marg.| marg.| ANTE SE ⁴. Ante se tuba canit qui ante alios vult laudari, ut appareat maior illis.||

³ tu. c. – an. te.] inv. Ω^F

⁴ sic Rusch

sicut hypocrite

^interl.| interl.| hypocrita est qui simulat quod non est, representator alterius persone||

faciunt in synagogis et in vitis, ut

^interl.| interl.| eo fine||

honorificentur ab hominibus. Amen dico vobis, receperunt mercedem

^interl.| interl.| merces sua laus humana quam acceperunt||

^marg.| marg.| RECEPERUNT MERCEDEM etc. A Deo cordis inspectore fallacie supplicium. De quibus dicitur : ‘Recedite a me operarii dolosi’^a, nomen enim meum habuistis, sed opera mea non fecistis. ^b ||

^a Cf. Mt. 7, 23 : « Et tunc confitebor illis : Quia numquam novi vos : discedite a me, qui operamini iniquitatem ».

^b Receperunt... fecistis] Cf. Augustinus Hipponensis, De sermone Domini in monte, lib. 2, CCSL 35, p. 95.101-96.106 : « Sed tales ab inspectore cordis deo mercedem non accipiunt nisi fallaciae supplicium. ab hominibus autem perceperunt, inquit, mercedem suam. rectissime que his dicetur : recedite a me, operarii dolosi ; nomen enim meum habuistis, sed opera mea non fecistis ».

suam.

^interl.| interl.| et non Dei||

Te autem faciente eleemosynam,

^interl.| interl.| quia sunt aliqui qui favorem querunt cum aliqua mercede eterna||

nesciat sinistra tua

^interl.| interl.| non se misceat laudis appetitus vel vitium aliquod||

^marg.| marg.| NESCIAT SINISTRA . Sinistra : vitia, dextera : virtutes. Quod ergo agit virtus, nesciat elatio, vel vana gloria, seu aliquod vitium, sed lux recte operationis fuget tenebras peccati.||

^marg.| marg.| Sinistra est delectatio laudis, dextera intentio implendi precepta Dei. Cum ergo conscientie facientis eleemosynam pro precepto Dei implendo miscet se laudis appetitio. Iam sinistra est conscia operis dextre. Cum vero sola cupiditate alicuius terreni volunt aliqui misericordes videri, sola sinistra operatur quod prohibet Dominus dum nec permisceri permittit. In bona autem conscientia multi faciunt eleemosynam, qui non habent aliquid quod exterius dent.||

quid faciat dextera tua

^interl.| interl.| dum precepta Dei implere contendis||

ut sit eleemosyna tua in abscondito,

^interl.| interl.| id est in bona conscientia, ubi homo no videt||

^interl.| interl.| nihil extra querat, sed abscondatur. Sic quod vita tua cum Christo si abscondita||

^marg.| marg.| IN ABSCONDITO. In abscondito eleemosyna fit, que nullis miscetur tenebris. Lux intus est, tenebre extra.||

et Pater tuus qui videt in abscondito,

^interl.| interl.| qui est discretor intentionum||

^marg.| marg.| VIDET IN ABSCONDITO. Videre Dei est approbare. Illa autem tantum approbat que sunt abscondita, que extra sunt non placent ei neque approbat.||

reddet tibi.

Et⁵ cum oratis,

^marg.| marg.| ET CUM ORATIS. Ad superiora coniungitur hec sententia. Supra dixerat : Attendite ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus. Hic subdit : Et cum oratis.||

^marg.| marg.| Non prohibet orare, sed in orando hypocritis similes esse.||

⁵ Et cum oratis] Hic incip. capitulum 6 Ω^SFJLR P18 [Catena aurea V793, f. 56r ; Ed1470 [f. 118] ; cf. As115].

non eritis ^{{t. 4 : Erfurt, f. 933vb ; facsim., p. 24b}
[Rusch, f. 933vb ]} sicut hypocrite qui amant in synagogis et in angulis platearum

^interl.| interl.| ut melius videri possint||

^marg.| marg.| IN ANGULIS etc. Quasi absconsores precum, et tamen in plateis ut videantur, et per hoc amplior gloria. Alleg<orice>. In angulo orat qui in abscondito se orare simulat, et tamen in platea cum famam captat.||

^marg.| marg.| Anguli platearum sunt, ubi via per transitum vie ducitur, et quadrivium reddit. Non enim nefas est videri, sed appetere videri.||

stantes orare

^interl.| interl.| non humiliati||

ut videantur ab hominibus.

^interl.| interl.| hoc fine, quia in hoc constituunt finem orationis||

Amen dico vobis, receperunt mercedem

^interl.| interl.| laudem hominum||

^interl.| interl.| quam petierunt||

^marg.| marg.| RECEPERUNT MERCEDEM. In his non solum vera merces prava intentione evacuatur, sed vitium simulationis et irrisionis contra Deum augetur.||

suam.

^interl.| interl.| non Dei||

Tu autem cum oraveris

^marg.| marg.| TU AUTEM etc. Hoc simpliciter intellectum docet vanam gloriam mundi fugiendam. Sed magis videtur precipi ut inclusa pectoris cogitatione, labiisque compressis, oret Deum. Cubiculum autem est cordis secretum. Ostium : carnalis sensus per quem hec exteriora improbe se ingerunt et turbe phantasmatum orantibus obstrepunt. Parum est ergo cubiculum intrare si importunis cogitationibus ostium patet. Sed ^{{t. 4 : Erfurt, f. 933va ; facsim., p. 24a}
[Rusch, f. 933va ]} resistendum est carnali sensui, ut oratio spiritalis et intimis cordis dirigatur ad Deum.||

^interl.| interl.| et non Dei||

intra in cubiculum tuum⁶,

^interl.| interl.| non extra querendo Deum||

^interl.| interl.| quem diligis fide teneas||

^marg.| marg.| Cubiculum est secretius mentis arcanum. Ad hoc pulsat sapientia dicens^c : « Sto ad ostium et pulso » fides aperit, spiritus intrat et exaudit.||

^marg.| marg.| In fide interiori et dilectione oratur Deus, non strepitu verborum sed devotione virtutum.||

^marg.| marg.| Intra, totum hominem interiorem colligendo in se.||

^c Apc. 3, 20.

⁶ tuum] om. Li446@

et clauso ostio⁷,

^interl.| interl.| repulsis omnibus que improbe se ingerunt||

^marg.| marg.| CLAUSO OSTIO . Sensibus clausis, ne turbe phantasmatum exteriorum occurrant.||

^marg.| marg.| Vel ostium vocat amorem vel timorem huius seculi. Sicut enim omne bonum ex timore et amore est Dei, sic omne malum ex amore et timore seculi. His clausis, id est ablatis, ora.||

⁷ ostio] + tuo Li446@

ora

^interl.| interl.| sic ora ut filius, secundum quod renatus et ad quod renatus||

Patrem tuum

^interl.| interl.| qui adoratur « in Spiritu et veritate »^d ||

^marg.| marg.| PATREM. Quem intus habes per fidem. Unde : « Apud me oratio, Deo vite mee »^e.||

^d Io. 4, 23.

^e Ps. 41, 9.

in abscondito et Pater tuus qui videt in abscondito,

^interl.| interl.| in cordis intimo||

reddet tibi.

^interl.| interl.| fructum orationis et mercedem fidei||

Orantes autem nolite multum loqui

^interl.| interl.| vult Deus ut oretur, ideo ut desideranti det et ne vilescat quod dederit||

^marg.| marg.| ORANTES AUTEM NOLITE etc. Sicut hypocritarum est ostendi et placere hominibus, ita gentilium est multiloquium a quibus et cepit. Hi enim exercende lingue magis operam dant quam menti mundande, ut hoc nugatorii officii genus etiam ad eum prece nectendum transferant, putantes quod sicut orator iudicem, ita et ipsi Deum flectere queant.||

^marg.| marg.| Gentibus erat necessaria verborum multiplicitas propter demones qui nescirent quid illi peterent nisi illorum verbis instructi. Damnat autem multiloquium de infidelitate, sed non multas lacrimas, non multas obsecrationes in cordis puritate, quod sancti faciunt. Et Iesus legitur fecisse qui pernoctavit in oratione^f. Sed verbo tenus sine affectione vacuas aures Dei implere malum est quasi in hoc audiamur.||

^f Cf. Lc. 6, 12 : « Factum est autem in illis diebus, exiit in montem orare, et erat pernoctans in oratione Dei ».

sicut ethnici faciunt. Putant enim

^marg.| marg.| PUTANT ENIM. Putantes quod persuasibilibus verbis Deus mulceatur. Vel si absens est vocetur, et quod nescit verborum ambagibus doceatur.||

quod in multiloquio suo exaudiantur⁸.

⁸ exaudiantur] exaudiatur Li446@

Nolite ergo

^marg.| marg.| NOLITE. Non enim apud Deum agendum est verbis, sed rebus, intentione cordis, affectu simplici, que cum dicimus, non eum docemus, sed nos tempore orandi recordamur.||

assimilari eis.

^interl.| interl.| verbis cor accenditur et in precibus serenatur||

Scit enim

^marg.| marg.| SCIT ENIM. Cur ergo scienti loquimur ? Non ut nostre faciamus indicium voluntatis, sed ut excitemus pie devotionis obsequium.||

^marg.| marg.| Ideo non est opus narrare sed obsecrare, quod est obsequium iustitie. Vult enim Deus rogari et venerari, ut bonitas eius derivetur ad plurimos, et status iustitie servetur apud subiectos.||

Pater vester quid opus vobis sit⁹ antequam petatis eum.

⁹ quid... sit] quid opus si vobis Li446@, quibus opus sit vobis Weber

Sic ergo vos orabitis :

^interl.| interl.| ergo docendi estis quid petatis, etsi aliis verbis, tamen sic||

^interl.| interl.| ut doceo et quomodo doceo et quid doceo||

Pater noster,

^interl.| interl.| de malis removendis et bonis acquirendis|| ¹⁰ |

^interl.| interl.| brevis captatio premittitur : Pater noster qui es in celis ||

^marg.| marg.| PATER NOSTER. Beda Venerabilis BEDA. Inter cetera salutaria monita et divina quibus consulit credentibus, formam orandi proposuit, disciplinam tradidit. In hac oratione non docetur que nesciat Deus, sed que vult prestare suppliciter veneratus. Unde et orationem composuit brevibus verbis, ut sit nobis fiducia cito annuendi quod breviter vult rogari. Quibus nec opus esset ad eum qui omnia novit, sed ut noster affectus, qui cum Deo agit, disceret res quas oraret, non verba que diceret. Unde non his solum verbis oratur, sed et aliis contentis sub eodem et non alio sensu, quibus etiam cor nostrum accenditur. Et hi sunt veri adoratores, qui filii per gratiam adorant Patrem : « In spiritu et veritate »^g.||

^marg.| marg.| ^{{t. 4 : Erfurt, f. 933ra ; facsim., p. 25a}
[Rusch, f. 933ra ]} Nulla oratio magis spiritalis est quam illa que ex ore filii qui est veritas processit.||

^marg.| marg.| Pater noster, cui non timore sed amore hereditatis servimus¹¹. Dum ‘Pater’ dicitur, de adoptione cogitemus, ut Patri pium affectum rependamus. Dum dicitur ‘noster’, fraternitatis admonemur, cum sit communis adoptio omnibus. Nemo dicat ‘meus’, quod proprie Filio convenit cui Pater est per naturam. Unde alibi^h :"Vado ad Patrem meum"’ specialiter per naturam,"et vestrum"’ coniunctum per gratiam.||

^marg.| marg.| Pater ‘noster’ dicitur, quod commune omnibus, nemo dicat ‘meus’, quod soli Christo convenit, qui Filius est per naturam, aliis conceditur communis gratia adoptionis.||

^marg.| marg.| Monetur¹² nobilis et dives non superbire contra minores. Non enim vere possunt dicere ‘Pater noster’, nisi fratres sint. Cavendumque etiam est cuique a sordibus, ne tanto Patre sit indignus. Antiquis ut servis dicitur ‘Dominus’, nunc per gratiam ‘Pater’, in quo fiducia. Quid negabit filiis qui iam dedit quod Pater est ?| ¹³ ||

^g Io. 4, 23.

^h Cf. Io. 20, 17 : « Dicit ei Iesus : Noli me tangere, nondum enim ascendi ad Patrem meum : vade autem ad fratres meos, et dic eis : Ascendo ad Patrem meum, et Patrem vestrum, Deum meum, et Deum vestrum ».

¹⁰ Codd. : Rusch, om. Vls73 , f. 17v.

¹³ Codd. : Vls73 (f. 17v interl.), Rusch

¹¹ cui non timore… servimus] interl. Vls73 ¹² Monetur] Pater noster praem. Vls73

qui es ^{{t. 4 : Erfurt, f. 933ra ; facsim., p. 25a}
[Rusch, f. 933ra ]} in celis,

^interl.| interl.| sanctis| ¹⁴ ||

^interl.| interl.| in secretis||

^marg.| marg.| IN CELIS. Spiritualibus, ut ad spiritalitatem in qua habitat festinare discamus, et celestia ab eo queramus.||

¹⁴ sanctis] id est praem. Vls73

sanctificetur

^interl.| interl.| tales fac in quibus sanctus appareas||

^interl.| interl.| donum est sapientia, virtus vero pax||

nomen

^interl.| interl.| nomen quo ‘filii’ dicimur||

tuum.

^interl.| interl.| in nobis, ut qui in baptismo sanctificati sumus, in eo quod cepimus perseveremus| ¹⁵ ||

^marg.| marg.| SANCTIFICETUR NOMEN TUUM.¹⁶ Videnda est harum distinctio septem petitionum. Nam, cum vita nostra temporaliter agitur speraturque eterna, priora sunt dignitate eterna, his tamen prius acceptis¹⁷. In his septem petitionibus omnia bona presentis vite vel future continentur, in quibus est ordo mirabilis, ut in Isaia legiturⁱ, sicut septem dona sancti Spiritus a summis incipiunt et usque ad « initium sapientie »^j decurrunt, ita ordo precum a summis usque ad finem ut a malis mundi liberemur, extenditur. Si autem in utrisque a fine incipimus ad perfectionem, fit ordo ascensionis. Si autem a summis - quia hoc de supernis accipimus - fit ordo descensionis. Sed quia per hec nos ab imis ad summa consurgimus, septem beatitudines que per eadem dona queruntur, de imis gradatim ad summa perveniunt. In precibus ergo est ut impetremus dona. In donis, ut operemur mandata. De operatione beatitudines sequuntur¹⁸. In eterna vita¹⁹ trium primarum petitionum impetrationes fiunt, licet hic incipiant, nam et ‘sanctificatio nominis’ ab ipso humili adventu agi cepit, et ‘adventus regni’ in fine mundi manifestabitur, et perfectio ‘voluntatis’ ipsa perfectione nostre beatitudinis et seculi terminatione complebitur. Et hec tria consummata in eternum manebunt. Reliqua quattuor ad istam vitam pertinent. ‘Panis’ enim spiritalis etsi eternus, tamen pertinet ad hoc tempus in quantum quotidie ministratur anime. Et forsan²⁰ ideo ‘panis’ dicitur quia laborando et disserendo discitur. Tunc erit ut potus, quando sine labore haurietur. Et²¹ nunc ‘peccata’ nostra nobis²² dimittuntur et dimittimus. Et nunc ‘temptationes’ vitam nostram infestant. Et ‘liberatio a malo’ ad hanc vitam pertinet quam²³ iustitia Dei mortalem meruimus. Unde gratia eius liberabimur.| ²⁴ ||

^marg.| marg.| Videtur autem iste septenarius numerus illi congruere, ex quo totus iste sermo manavit. Si enim timor Dei est quo beati sunt : « Pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum celorum »^k, petamus ut in nobis sanctificetur nomen Domini timore casto permanente in seculum seculi. Si pietas est qua beati sunt : « Mites quoniam ipsi possidebunt terram »^l, petamus ut veniat regnum, vel in nos, ut mitescamus nec ei resistamus, vel de celo in terras in claritate adventus ubi letabimur sicut dicitur : « Venite benedicti Patris mei »^m. Si scientia est qua beati sunt : « Qui lugent quoniam ipsi consolabuntur »ⁿ, petamus ut fiat voluntas, ut consentiat caro spiritui, quia non est luctus nisi quia ista contra se confligunt ut cogamur dicere : « Infelix ego homo quis me liberabit de corpore mortis huius ? »^o. Si fortitudo est qua beati sunt : « Qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur »^p, oremus ut detur nobis panis quotidianus quo fulciti, ad illam satietatem perveniamus. Si consilium est quo beati sunt : « Misericordes quoniam ipsi misericordiam consequentur »^q, dimittamus et, nobis dimitti, oremus. Si intellectus est quo beati sunt : « Mundo corde quoniam ipsi Deum videbunt »^r, oremus non induci in temptationem per aspera vel blanda, ne non sit simplex cor, dum non simpliciter bonum petat in omnibus que agit. Si sapientia est qua beati sunt : « Pacifici quoniam filii Dei vocabuntur »^s, oremus liberari a malo. Liberatio enim²⁵ facit liberos, id est filios, ut dicamus spiritu adoptionis : ‘Abba pater’^t. ‘Amen’ significat in omnibus his petitionibus indubitanter a Domino tribui²⁶ quod petitur, si ultime condicionis pactum servare non negligimus. Unde subdit : Si dimiseritis ²⁷ etc.| ²⁸ ||

^marg.| marg.| SANCTIFICETUR. Hic spiritum sapientie oramus ne a sanctificatione nominis in aliquo discrepemus, sed Patris nomen in filiis moribus et vita ostendatur.||

^marg.| marg.| Nomen ‘Patris’ in nobis est qui ‘filii’ dicimur, quod petimus sanctificari. Non ut ipse sanctior sit, sed ut in nobis operetur augmentum sue sanctificationis. ^{{t. 4 : Erfurt, f. 933rb ; facsim., p. 25b}
[Rusch, f. 933rb ]} Nam sanctificatio filiorum nomini eius attribuitur. Ita dicitur ‘sanctificari’ sicut clarificari et magnificari in nobis. Sanctificetur, id est ita sicut est sanctum habeatur hominibus, et ita innotescat illis Deus, ut non putent aliquid sanctius.||

ⁱ Cf. Is. 11, 2-3 : « Et requiescet super eum spiritus Domini : spiritus sapientie et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientie et pietatis ; et replebit eum spiritus timoris Domini ».

^j Ps. 110, 10 ; Sir. (Eccli.) 1, 16 ; cf. Prv. 9, 10 : « Principium sapientie timor Domini, et scientia sanctorum prudentia ».

^k Mt. 5, 3.

^l Mt. 5, 4.

^m Mt. 24, 34.

ⁿ Mt. 5, 5.

^o Rm. 7, 24.

^p Mt. 5, 6.

^q Mt. 5, 7.

^r Mt. 5, 8.

^s Mt. 5, 9.

^t Cf. Gal. 4, 5-6 : « Ut eos, qui sub lege erant, redimeret, ut adoptionem filiorum reciperemus. Quoniam autem estis filii, misit Deus Spiritum Filii sui in corda vestra, clamantem : Abba, Pater ».

¹⁵ Codd. : Vls73 , Rusch

²⁴ Codd. : Vls73 (f. 17v post glossa 20366), Rusch

²⁸ Codd. : Vls73 (f. 17v*), Rusch

Adveniat²⁹ regnum tuum.

^interl.| interl.| donum est intellectus, virtus vero munditia cordis||

^marg.| marg.| ADVENIAT REGNUM TUUM. Hic spiritus intelligentie petitur, quo mundatur cor, ut Deus videatur. Duritia et potestas diaboli excluditur et in futuro perfectius : ‘Cum evacuaverit omnem principatum et potestatem, et tradiderit regnum Deo Patri’^u. Congrue sequitur ut, post adoptionem filiorum, regnum petamus quod filiis debetur.||

^marg.| marg.| Regnum Dei semper est, sed veniat, id est manifestetur hominibus quibus ut lux cecis non videtur, quod nullus ignorare poterit, cum Filius iudicare venerit. In quo regnabunt et sancti, ut dicitur : « Percipite regnum quod vobis paratum »^v etc.||

^marg.| marg.| Spiritu intelligentie regnum futurum ingredientibus declaratur, et munditia cordis attribuitur, per quam Deus ibidem regnans sicut est videbitur ubi spiritus sapientie complebitur. Septima sanctificatio nominis eius. In perfectione senarii adventus regni poscitur ut curramus omnes in virum perfectum, deinde in eo quiescentibus sanctificetur ipse in nobis, dum nos in illo sanctificamur. Eius requiem iure poscimus in nobis sanctificari, ut perenniter in eum sanctificati requiescamus, in qua sanctificatione pax beatitudinis firmatur et plena sapientia donatur.||

^u 1Cor. 15, 24 : « Cum tradiderit regnum Deo et Patri, cum evacuaverit omnem principatum, et potestatem, et virtutem ».

^v Mt. 25, 34.

²⁹adveniat] veniat Weber

fiat voluntas ^{{t. 4 : Erfurt, f. 933rb ; facsim., p. 25b}
[Rusch, f. 933rb ]} tua

^interl.| interl.| donum consilium, virtus misericordia||

^marg.| marg.| FIAT VOLUNTAS TUA. Hic petitur spiritus consilii, per quem voluntas Dei inquiritur ut a nobis impleatur.||

^marg.| marg.| Voluntas Dei in terris sicut in celo spiritu consilii regitur. Nobis etiam opus est spiritu consilii ut voluntas Dei dirigatur in nobis, ut misericordes in re esse possimus.||

^marg.| marg.| Voluntas Dei semper fit, sed oramus ut libertas nostri arbitrii societur per gratiam sue voluntati, que est sanctificatio nostra et vita eterna.||

^marg.| marg.| Voluntas Dei est preceptorum eius custodia.||

sicut in celo et in terra.

^marg.| marg.| SICUT IN CELO ET IN TERRA. Sicut in angelis ita in hominibus. Vel sicut in iustis, ita in peccatoribus conversis. Vel sicut in Christo, ita in Ecclesia. Vel sicut mente servio legi Dei, ita et in carne.||

^marg.| marg.| Secundum spiritum celum, secundum carnem terra sumus. Oramus enim ut sicut in celo, id est in spiritu, ita in terra fiat voluntas, ut caro et spiritus sit homo spiritalis de quo dicitur : « Cor meum et caro mea exultaverunt in Deum vivum »^w. Nec tantum oratur ut bona velimus, sed fiat voluntas in nobis ut vivamus tibi, non nobis. Hec tria perfectius habentur in futuro, sed hic interim ex parte oramus ut postea perfectius habeantur. Quattuor sequentia presentis vite sunt presidia.||

^w Ps. 83, 3.

Panem nostrum

^interl.| interl.| donum fortitudo, virtus esuries et sitis iustitie||

^marg.| marg.| PANEM NOSTRUM. Esuries iustitie ut ad saturitatem pertingat, fulcitur spiritu fortitudins. Ideo oramus : « Panem nostrum quotidianum da nobis »^x, sine quo fame moreremur.||

^marg.| marg.| Panis corpus Christi est vel Verbum Dei vel ipse Deus quo quotidie egemus, vel qui est super omnes substantias.||

^marg.| marg.| Hic est : « Panis vivus qui de celo descendit »^y, cuius nature sublimitas super omnes substantias est.||

^marg.| marg.| Nostrum. Quia Christus noster est factus, et Deus Pater cum Christo omnia nobis donavit. Ideo oramus ut quod nostrum est per donum, quotidie detur per effectum.||

^x Lc. 11, 3.

^y Io. 6, 51.

supersubstantialem

^marg.| marg.| SUPERSUBSTANTIALEM. Vel ‘quotidianum’, quia : « Qui edunt me adhuc esurient »^z. Hic quotidianus, in patria eternus. Hic panis assidue per fidem et caritatem interius reficere debet, quia sine eo nemo vivere potest. Vel panis dicuntur spiritalia precepta, que semper sunt exercenda vel conservanda.||

^z Sir. (Eccli.) 24, 29.

da nobis hodie.

^interl.| interl.| qui solus potes||

^interl.| interl.| dum dicitur hodie||

Et dimitte

^interl.| interl.| ut liberi redeamus ad patriam||

^interl.| interl.| donum scientia, virtus luctus||

^marg.| marg.| ET DIMITTE. Post cibum petit veniam peccatorum, ut qui a Deo pascitur in Deo vivat, et ad vitam eternam perveniat.||

^marg.| marg.| Dum dicimus dimitte nobis debita nostra, spiritum scientie rogamus quo delicta intelligimus que sine spiritu scientie non intelliguntur. Scientia quippe ad usum temporalium pertinet que virtus est in vitandis malis et petendis bonis ut nostra et aliorum contagia ploremus, bona cupiamus. Magni tres gradus, nam qui liberatur a malo iam heret summo bono. Liberatus petit liberatorem, ne iterum ducatur in temptationem. Sed quia in hac vita nec iustus sine peccato vivit, sic petit inde liberari, ut sciat quid ex caritate fratribus debeat. Sed quia nondum visione Dei fruimur, cibus in via est necessarius, ut quandoque ad patriam veniamus. Unde panem petimus, ad quem nemo pervenit sine spiritu fortitudinis ubi ergo fortitudo, ibi esuries iustitie. Eternus enim cibus plenitudo est iustitie. Quotidianus, dum quotidie illam esurientes implemus.||

nobis

^interl.| interl.| conversis | ³⁰ ||

³⁰ Codd. : Vls73 , Rusch

debita nostra,

^interl.| interl.| quibus tenemur||

^interl.| interl.| peccata||

sicut ^{{t. 4 : Erfurt, f. 933va ; facsim., p. 26a}
[Rusch, f. 933va ]} et nos dimittimus³¹

^interl.| interl.| eo pacto, aliter nullus totius³² orationis est³³ fructus||

^marg.| marg.| SICUT. Ecce qua cautione constringimur. In qua etiam nos ad invicem ad misericordiam inflectit, et peccantibus in se veniam promittit, et nobis et per nos aliis veniam promittit.||

^marg.| marg.| ^{{t. 4 : Erfurt, f. 933va ; facsim., p. 26a}
[Rusch, f. 933va ]} Culpe veniam non debemus negare, unde : ‘Cum oratis remittite si quid habetis adversus aliquem, aliter enim Pater vester non dimittet vobis peccata vestra’^aa.||

^marg.| marg.| Pecuniam alicui repetere conceditur, sed debita peccatorum petenti veniam numquam iuste negamus.||

^aa Mc. 11, 25 : « Et cum stabitis ad orandum, dimittite si quis habetis adversus aliquem : ut et Pater vester, qui in celis est, dimittat vobis peccata vestra ».

³¹ dimittimus] dimisimus Weber

³² totius] om. Vls73 ³³ orationis est] inv. Vls73

debitoribus nostris.

^interl.| interl.| veniam petentibus | ³⁴ ||

³⁴ Codd. : Vls73 (f. 17v), Rusch

Et ne nos inducas³⁵ in temptationem,

^interl.| interl.| donum pietas, virtus mansuetudo||

^interl.| interl.| in temptationem indicitur qui temtaptione frangitur||

^marg.| marg.| Et ne nos inducas. Sed spiritu scientie illustra, ut sciamus quibus malis involvimur, et ut lacrime prosint rogamus : « Dimitte nobis debita nostra ».||

^marg.| marg.| ET NE NOS. Non quod ipse inducat, sed quia deserit et ire permittit. Non vero precatur non temptari, sed nec ad modicum vinci, temptatio enim est necessaria ad coronam.||

^marg.| marg.| Et ne nos deserens in temptatione sinas vinci, etsi sinas temptari, sine qua nullus probatus est.||

³⁵ nos inducas] inv. Weber

sed libera nos a malo.

^interl.| interl.|+ omni| ³⁶ ||

^marg.| marg.| A malo, omni visibili et invisibili. Hec liberatio quotidie necessaria est, dum sine malo anime et corporis non vivitur. Sed in fine complebitur, quando immortales et impassibiles erimus.| ³⁷ ||

^marg.| marg.| SED LIBERA NOS. Hec una petitio tantum continet quantum omnes superiores.||

^marg.| marg.| Ut, spiritu timoris Dei, omnia noxia intus et exterius pellantur, et sub paupertate beate vivamus.||

^marg.| marg.| SED LIBERA NOS. In illam que nondum est ne sinas induci, et ab ea in qua sumus ducti libera. Quo facto, nihil est metuendum, nihil restat orandum.||

³⁶ Codd. : Vls73 (f. 17v), om. Rusch

³⁷ Codd. : Rusch

Amen³⁸.

^interl.| interl.| donum timor, virtus paupertas||

^marg.| marg.| De imis ad summa gradatim sic ascenditur. A malo per spiritum timoris liberamur. Inde liberati, pauperes spiritu et rebus esse cupimus, dum dicimus : « Ne nos inducas in temptationem ». Spiritum pietatis rogamus, ut homo interior mansuescat et mitis fiat, ne temptatione moveatur.||

^marg.| marg.| Precibus laborandum est ut dona percipiamus ex gratia. Donis agendum, ut veniamus ad merita, pro meritis beatitudo speranda. Alioquin nec sine precibus fidei ad donum, nec sine meritis ad beatitudinem pervenitur.||

^marg.| marg.| Nihil deest quod his septem petitionibus non contineatur, sive ad presentem sive ad futuram pertineat vitam.||

^marg.| marg.| Satis compendiose tradidit Christus, non modo disciplinam mandatorum, sed et precum et donorum, ut paucis verbis memorie res multiplices et necessarias commendaret, et sic simplicitas fidei sufficientiam salutis sue cito addisceret, et prudentia ingeniosorum amplius profunditate mysteriorum stupesceret. Hinc Isaias : « Sermonem breviatum faciet Dominus super terram »^ab. Quoniam ita breviavit ut memoriter capi possit, ita rebus implevit, ut nemo sine gratia Spiritus sancti percipere possit.||

^ab Is. 10, 23.

³⁸ Amen] sed libera nos a malo quia tuum est regnum et virtus et gloria in secula Amen Cors3 (grec.) ; om. Weber

Si enim

^interl.| interl.| commendat condicionem||

dimiseritis

^interl.| interl.| vos qui estis quasi dii||

^marg.| marg.| SI ENIM DIMISERITIS. Formam imposuit qualiter velimus iudicari. Unde indulgentibus coram Deo fiducia respondet impetrandi, exigentes vero pena remordet ultionis vel damnationis.||

^marg.| marg.| Deus mavult invenire cui indulgeat quam quem puniat. Ideo in nostra potestate posuit qua conscientia iudicium Dei quisque provocet erga se, et quomodo sententiam tanti discriminis possit temperare. Omnes debemus et indulgentia Patris omnibus est necessaria. Ideo ex animo aliis dimittamus, ut maiora seu plura nobis relaxentur.||

^marg.| marg.| Hoc in fine concluditur, ut certum sit nobis quid in orationibus promiserimus, neque aliud exigit iudex quem rogamus, nisi ut tales simus fratribus qualem eum nobis poscimus. Et qui hoc non facit dupliciter reus est, primo quia peccavit et debet, deinde quia admonitus a iudice, fratri non indulget. Unde : ‘’Cum oratis, remittite si quid habetis adversus aliquem, aliter enim Pater vester non dimittet vobis’’^ac.||

^ac Cf. Mc. 11, 25-26 : « Et cum stabitis ad orandum, dimittite si quis habetis adversus aliquem : ut et Pater vester, qui in celis est, dimittat vobis peccata vestra. Quod si vos non dimiseritis : nec Pater vester, qui in celis est, dimittet vobis peccata vestra ».

hominibus peccata eorum,

^interl.| interl.| qui in quod peccant homines sunt||

dimittet et vobis³⁹ Pater vester celestis delicta vestra.

^interl.| interl.| ecce fiducia magna||

³⁹ vobis Ω^J] nobis Li446@, om. Cor3 (anti. non habent; in greco et dictio per quam intelligitur et vestra et vobis)

Si autem non dimiseritis hominibus

^marg.| marg.| ^{{t. 4 : Erfurt, f. 933vb ; facsim., p. 26b}
[Rusch, f. 933vb ]} SI AUTEM NON. Nulla excusatio relinquitur, quia unusquisque secundum hanc sententiam in futuro iudicabitur. Ex hoc patet quod unusquisque in sua infidelitate condemnatur.||

nec Pater vester dimittet vobis peccata vestra.

^interl.| interl.| «Iudicium sine misercordia fiet eis qui non faciunt misericordiam »^ad ||

^ad Iac. 2, 13.

Cum autem ieiunatis,

^marg.| marg.| CUM IEIUNATIS. Postquam docuit quomodo orandum sit, docet de ieiunio quod iterum pertinet ad munditiam cordis, ne non sit simplex ad Deum, dum ad exteriora rapitur.||

nolite fieri

^interl.| interl.| id est ipsa vultus tristitia ostentare ieiunium||

^marg.| marg.| NOLITE FIERI. Non prohibet virtutem, sed fictam virtutis speciem.||

^marg.| marg.| Bonum est ieiunio pro peccatis tristes esse ad penitentiam et humiliare animam nostram, Unde : ‘Cor contritum et humiliatum Deus non despiciet’^ae. Sed tristitiam que pro laude est, prohibet. Unde non ait simpliciter : ‘Nolite ieiunare’, sed addit : sicut hypocrite tristes.||

^ae Cf. Ps. 50, 19 : « Sacrificium Deo spiritus contribulatus ; cor contritum et humiliatum, Deus, non despicies ».

sicut hypocrite tristes.

^interl.| interl.| representatores alterius persone qui non virtutibus student, sed favorem vulgi excitant||

Exterminant⁴⁰ enim

^interl.| interl.| pro demoliuntur, hoc est enim proprie de exulibus||

^marg.| marg.| EXTERMINANT. Id est extra terminos humane condicionis obducunt. Sicut de nitore vestium iactantia est, sic de nimio squalore et macie.||

^marg.| marg.| Demoliri est quasi dissipare et venustatem vultum quasi ad nihilum redigere.||

⁴⁰ exterminant] demoliuntur Weber

^{{t. 4 : Erfurt, f. 933vb ; facsim., p. 26b}
[Rusch, f. 933vb ]} facies suas

^marg.| marg.| FACIES SUAS. Luctuosis sordibus in quibus etiam iactantia est, et magis sub specie religionis decipiunt.||

^marg.| marg.| Nota non debere oves pelles suas deponere sed vestiri, si aliquando lupi eis se contegunt.||

ut pareant hominibus ieiunantes.

^interl.| interl.| finem intentionis ut supra reprehendit hic||

^interl.| interl.| ut dissimiles aliis videantur et ipsa vilitate ultra homines predicentur||

Amen dico vobis, receperunt⁴¹ mercedem suam.

^interl.| interl.| laudem quam voluerunt, non adoptionem filiorum||

⁴¹ receperunt] quia praem. Cor3 (anti.) Weber

Tu autem cum ieiunas

^interl.| interl.| uni dicit quasi omnibus||

ungue caput tuum

^interl.| interl.| caput unguit qui spiritali letitia interius pinguescit||

^marg.| marg.| UNGUEM CAPUT TUUM. Spirituali letitia mentem refice diebus abstinentie, ut dilectionis odor flagret in operibus misericordie. Conscientiam lava lacrimis, ut sit munda coram Deo. Non enim sufficit opus misericordie sine munda conscientia, nec hoc sine illo.||

^marg.| marg.| Palestinis mos erat in festis caput unguere, ergo caput ungue, id est festivum et hilarem te exhibe, et mentem spiritali oleo refice, et de ieiunio non queras laudem exterius. Sed quia sic a seculo averteris coram Deo gaudeas, et sic faciem, id est cor mundabis a sordibus, quibus remotis, Deum videre licebit.||

^marg.| marg.| UNGUE CAPUT TUUM. Ecce nondum omnia in novo Testamento ad litteram. Ridiculi enim essent in ieiunio oleo delibuti, sed spiritu amoris eius cuius passionibus debemus participare nos macerando, mens debet inungi et non oleo adulationis aliter vana sunt ieiunia.||

^marg.| marg.| Christus factus est unguentum nobis, quod effusum per passionem mortis, Ecclesiam suam suo odore implevit. Ideo non alterius causa ieiunare debemus, sed eius perfusi spiritu per abstinentiam macerantes carnem eius passioni participemus. Illo ergo unguamur, ut opera misericordie cumulentur, et caritas interius diffundatur, quia sine illo calix nostri ieiunii non inebriatur affectu pietatis.||

^marg.| marg.| Deo ieiunat qui pro amore eius se macerat, et quod sibi subtrahit alteri largitur.||

et faciem tuam lava,

ne videaris hominibus

^interl.| interl.| visibilibus||

ieiunans,

^interl.| interl.| hominibus ieiunat qui favorem eorum captat||

sed Patri tuo

^interl.| interl.| celesti||

qui est in abscondito⁴².

^interl.| interl.| qui est invisibilis||

^interl.| interl.| alia solutio : per fidem in corde||

⁴² abscondito Rusch Weber] absconso Cor3 (vel)

Et Pater tuus qui videt in abscondito⁴³,

^interl.| interl.| in conscientia ubi ipse est||

^marg.| marg.| Et pater tuus. Pater per fidem intus est, et remunerat in abscondito facta. Ibi ergo ieiunandum quo ipse videat. Et necesse est ut ieiunans sic ieiunet, ut ei placeat quem in pectore portat.||

⁴³ abscondit Rusch Weber] absconso Cor3 (vel)

reddet tibi.

Nolite

^interl.| interl.| pendet de hoc quod dictum est : Ne videaris hominibus ieiunans||

thesaurizare vobis thesauros

^interl.| interl.| divitias repondendo, spem vobis collocare in terrenis||

^marg.| marg.| NOLITE THESAURISARE etc. Ad munditiam cordis terrena erogari precipit.||

^marg.| marg.| NOLITE THESAURISARE. Qui ieiunat, vel servando quod non edit, vel gloriam querendo, in terra thesaurisat. Qui propter Deum in celo, id est in eternitate, etsi specialiter de eleemosyna moneatur, tamen de omni opere virtutum accipitur. Quia quicquid pro Deo fit in eo eternaliter recipiemus. Erugo metalla consumit, tinea vestes, quod ab his intactum est tollunt fures. His tribus modis omnis avaritia condemnatur, pretereunt enim omnia que possidentur. Moraliter. Si quid in carne gerimus thesauros in terra condimus ^{{t. 4 : Erfurt, f. 934ra ; facsim., p. 27a}
[Rusch, f. 934ra ]} dum pretiosos corporis sensus in terrenis desideriis occupamus, quos erugo, id est libido consumit. Porro indumenta morum ira et superbia et cetera vitia destruunt, quibus si quid restat demones furantur.||

^marg.| marg.| Omne terrenum vel erugine consumitur, ut aurum et argentum, vel putredine et vermibus solvitur ut vestis, vel quod ab his immune est a furibus tollitur, ut lapides pretiosi. In his ergo omne genus avaritie reprehenditur.||

^marg.| marg.| Rabanus Maurus RABANUS. Alleg<orice>. Erugo significat superbiam que decorem virtutum obfuscat. Linea, que vestes latenter rodit, invidia est que et studium lacerat bonum, et compactionem unitatis dissipat. Fures sunt heretici et demones qui super ad hoc sunt intenti, ut spiritalibus spolient.||

in terra

^interl.| interl.| id est in transitoriis||

ubi erugo

^interl.| interl.| id est superbia||

et tinea

^interl.| interl.| invidia||

demolitur,

^interl.| interl.| dissipat et consumit||

et⁴⁴ ^{{t. 4 : Erfurt, f. 934ra ; facsim., p. 27a}
[Rusch, f. 934ra ]} ubi fures effodiunt et furantur.

^interl.| interl.| id est heretici et demones qui semper ad hoc sunt intenti ut spiritalibus expolient||

⁴⁴ et] om. Weber

Thesaurizate autem vobis

^interl.| interl.| non mihi cui non prodest sed vobis||

^marg.| marg.| THESAURISATE AUTEM. Quasi diceret : cum ieiunatis aut aliquid boni operis agitis, ibi recondite ubi corruptio non possit accedere.||

thesauros in celo,

^interl.| interl.| in spiritalibus et eternis||

^marg.| marg.| IN CELO. Id est omnem spem in celestibus ponite, fide gradientes, caritatem amplectentes.||

^marg.| marg.| IN CELO. Id est in spiritali firmamento, quod non transit : « Celum et terra transibunt, verba autem mea non transibunt »^af. Si ergo cor est in celo, mundum est, quia munda sunt celestia. Si autem in terra volutatur, quomodo mundum est, id est si quid agit ut terrena consequatur, quomodo mundum est ? Si etenim illa in genere suo munda, tantum sordescit res dignior dum inferiori miscetur, ut aurum argento, argentum plumbo.||

^af Mt. 13, 31.

ubi nec⁴⁵ erugo,

^interl.| interl.| quia future divitie sanctorum incorruptibiles sunt||

⁴⁵ nec] neque Li446 Li446@ Weber

nec⁴⁶ tinea demolitur

^interl.| interl.| dissipat et in nihilum redigit||

⁴⁶ nec] neque Li446 Li446@ Weber

et ubi fures non effodiunt nec⁴⁷ furantur.

^interl.| interl.| quia ibi adversus electos Dei nulla diaboli fraus prevalebit||

⁴⁷ nec] neque Li446 Li446@ Weber

Ubi enim est thesaurus tuus

^marg.| marg.| UBI EST ENIM THESAURUS. Si in terra, cor est deorsum ; si in celestibus, cor est in Christo fixum.||

ibi est et cor tuum.

^interl.| interl.| universaliter de pecunia et omnibus voluptatibus huius seculi, huiusmodi thesaurus⁴⁸ est gula, huiusmodi libido et similia||

⁴⁸ Thesaurus] thesarus cacogr. Rusch

Lucerna corporis tui⁴⁹ est oculus tuus⁵⁰.

^interl.| interl.| intentio cuius merito opera lucis an tenebrarum sunt, discernuntur||

^marg.| marg.| LUCERNA. Prosequitur munditiam cordis. Sicut oculus membra ad operandum dirigit, sic intentio et lux fidei omnes virtutes. Lucerna est lumen in testa, sic caritas in fide. Cum fides cessabit, sola caritas luxerit.||

^marg.| marg.| De exteriori docet officium interioris hominis, intentione mentis et luce fidei omnes virtutes illustrantur, ut reddant lucidum corpus.||

^marg.| marg.| Item, ad munditiam cordis per se hoc capitulum est, vel gratia priorum operum que palam apparent.||

⁴⁹ tui] om. Weber ⁵⁰ tuus] om. Weber

Si fuerit oculus tuus⁵¹ simplex

^interl.| interl.| unus et purus, de quo in Canticis : « Vulnerasti cor meum in uno oculorum tuorum »^ag, id est in caritate||

^marg.| marg.| SI FUERIT OCULUS. Si pura intentione que potes bona agis, opera sunt lucis, etiam si non ita hominibus videatur. Si perversa intentio est, pravum est quicquid agitur, etsi videatur rectum. Oculus unus et simplex est, scilicet caritas que modo lucet in fide sicut in testa.||

^ag Ct. 4, 9.

⁵¹ fuerit - oculus tuus] inv. Li446@

totum corpus tuum lucidum erit.

^interl.| interl.| id est congeries virtutuum vel actio tota||

Si autem oculus tuus nequam fuerit

^interl.| interl.| intentio perversa||

^marg.| marg.| SI AUTEM OCULUS TUUS NEQUAM. Si intentio non est ex fide, totus homo interior tenebrosus est, quia quod non est ex fide peccatum est.||

totum corpus tuum tenebrosum erit.

^marg.| marg.| TENEBROSUM ERIT. Quando quidem intentio sequens opus informat. Ergo si bona que agis quia mala intentione fiunt, tenebre sunt, quid ea que per se mala sunt, et mala intentione fiunt ?||

Si ergo lumen quod in te est

^marg.| marg.| SI ERGO LUMEN. Intentio qua facimus quodcumque, que in nobis est nota ‘lumen’ dicitur. Exitus vero rei incertus est, ut cum quid alicui do vel ago, nescio utrum cedat ei bono an malo, et ideo ‘tenebras’ vocat. Dicit ergo : si intentio qua facis que tibi nota est, appetitu temporalium sordidatur, quanto magis ipsum factum cuius dubius est exitus, quia etsi bene cedat alii quod non bona intentione facis, nihil tibi proderit. Quia quomodo feceris tibi imputatur, non quomodo illi evenerit.||

tenebre sunt, ipse tenebre quante erunt ?

^interl.| interl.| mala que fiunt intentione perversa||

Nemo ^{{t. 4 : Erfurt, f. 934rb ; facsim., p. 27b}
[Rusch, f. 934rb ]} potest

^interl.| interl.| quasi : non possum thesaurisare⁵² et Deo servire||

^marg.| marg.| NEMO POTEST. Quasi non poteritis ad oculum hominum bona agere, et ex bis Deo placere, non similis in celo et in terra thesaurisare, nec et vitiis ^{{t. 4 : Erfurt, f. 934rb ; facsim., p. 27b}
[Rusch, f. 934rb ]} et virtutibus deservire. Quicquid facis vel ex amore Dei, vel servitute diaboli.||

^marg.| marg.| Cum regnum Dei et diaboli dissideant inter se, in utroque nemo potest simul militare. Unde qui baptizantur, diabolo abrenuntiant et operibus eius.||

⁵² sic Rusch

duobus dominis servire.

^interl.| interl.| id est in celo et in terra thesaurisare||

^interl.| interl.| vitiis et virtutibus||

^interl.| interl.| inter se dissidentibus||

Aut enim unum odio habebit

^interl.| interl.| id est diabolum||

^marg.| marg.| AUT ENIM UNUM ODIO. Nihil est medium. Quicquid enim facis aut ex amore Dei, vel ex servitute diaboli.||

^marg.| marg.| Augustinus Hipponensis AUGUSTINUS. Diabolus enim super est odio habendus, Deus vero diligendus. Nec enim aperte aliquis unquam Deum odio habuit, sed omnes se eum amare fatentur, et ‘diaboli’ nomen execrantur, quamvis vitiosi eum quasi tyrannum super se dominantem sustineant Deum vero odio non habent sed contemnunt, victi concupiscentia sua et persuasione diabolica.||

et alterum diliget,

^interl.| interl.| id est Deum||

aut unum sustinebit

^interl.| interl.| id est diabolum||

^marg.| marg.| AUT UNUM SUSTINEBIT. Augustinus Hipponensis AUGUSTINUS. Non quidem diligit, nemo enim diabolum diligit. Sed sua cupiditate implicatus patitur eum, ut si quis ancille aliene coniunctus propter suam cupiditatem duram patitur servitutem, etsi non amet illum cuius ancillam diligit.||

et alterum contemnet.

^interl.| interl.| Deum postponit etsi diligat eius mandata||

^marg.| marg.| ALTERUM CONTEMNET. Non quidem odio habebit, nullius enim conscientia Deum potest odisse. Idem in Retractatione rei eiusdem : « Non video fuisse dicendum. Multi enim sunt de quibus scriptum est : ‘Superbia eorum qui te oderunt’^ah » etc. | ^ai ||

^ah Ps. 73, 23.

^ai Cf. Augustinus Hipponensis, Retractationum libri duo, lib. 1, cap. 19, CCSL 57, p. 60.102-122 : « Item quod dixi : Nullius enim fere conscientia deum potest odisse, non uideo fuisse dicendum ; multi enim sunt de quibus scriptum est : superbia eorum qui oderunt te ».

Non potestis

^interl.| interl.| exprimit qui sunt duo domini||

Deo servire

^interl.| interl.| bonus dispensator non est servus||

et mammone.

^interl.| interl.| id est divitiis : habere quidem licet eas, sed non servire eis||

^marg.| marg.| ET MAMMONE. Mammona, syra lingua, divitie quibus servire Deum negare est. Non dicit habere, quod fieri licet ut bene dispenset, sed servire quod est avari. Dicitur hoc nomen esse demonis qui preest divitiis, non quod in eius dicione sint, sed quod his utitur ad decipiendum, irretiendo laqueis divitiarum.||

Ideo dico vobis,

^interl.| interl.| ne cura eorum retrahimini ab eternis, quia nihil sunt||

^marg.| marg.| Ideo, quia non potestis Deo servire et Mammone. Ne sitis solliciti quod est servire divitiis. Contemptum seculi et fiduciam futurorum toto sermone precepit, dum et mala sustinere et non ulcisci et inimicos diligere iussit, et humanam gloriam fugere. Nunc vult confirmare per fidem in spe eternorum, quia plures sunt quos amor presentium et desperatio futurorum torpentes facit.||

^marg.| marg.| In sudore vultus pater panis, sed labor est exercendus sollicitudo tollenda est que mentem perturbat, dum timet ne aut possessa dispereant, aut elaborata non contingant.||

ne solliciti sitis anime vestre

^marg.| marg.| anime vestre id est animalitati, cui hec necessaria sunt. Totam specie Deo committite, quia nihil nisi quod decreverit ille potestis acquirere vel retinere.||

^marg.| marg.| Anima hic ponitur pro vita que cibo sustentatur, ut ibi : « Qui amat animam suam perdet eam »^aj.||

^marg.| marg.| Animalitas cibo aliter, et ponitur hec pro vita, vivit cum pecoribus quam qui perdit propter Christum, inveniet eam spiritalem in vitam eternam.||

^aj Io. 12, 25.

quid manducetis,

^interl.| interl.| quia hoc est divitiis servire||

neque corpori vestro quid induamini. Nonne anima

^interl.| interl.| id est vita||

^marg.| marg.| NONNE ANIMA. Non vita propter escam, nec corpus propter vestimentum, sed Ecclesie. Ideo non sit sollicitus animus ut percipiat quod propter se creatum est.||

^marg.| marg.| Quasi qui dedit maiora, id est vitam et corpus, dabit et minora, id est victum et vestes. In his promissis veritatis nemo dubitet. Sit homo quod esse debet, mox adduntur ei omnia propter quem sunt facta.||

plus est quam esca et corpus plus quam vestimentum ?

Respicite volatilia celi,

^interl.| interl.| que perpetuo non erunt||

^marg.| marg.| RESPICITE. Hoc ad escam. Sancti merito comparantur avibus, quia celum petunt, et quidam ita remoti sunt a mundo, ut iam in terris nihil agant, sed sola contemplatione iam in celo degunt, de quibus dicitur : « Qui sunt hi qui ut nubes volant »^ak etc.||

^marg.| marg.| Hec exempla non prohibent providentiam, non laborem, sed sollicitudinem, ut tota fiducia vestra sit in Deo, cum et aves sine cura vivant.||

^ak Is. 60, 8.

quoniam non serunt nec⁵³ metunt neque congregant in horrea

^interl.| interl.| Dei providentia aluntur absque cura||

⁵³ nec] neque Li446 Li446@ Weber

et Pater vester celestis

^interl.| interl.| tunc multo magis vos qui filii estis||

^marg.| marg.| ET PATER VESTER CELESTIS. Exaggerat fiduciam filiorum et confirmat, quia si bonitas Patris etiam ad illa se extendit, quanto magis ad filios adoptionis ?||

pascit illa.

^interl.| interl.| tunc multo magis vos qui rationales estis quibus promittitur eternitas||

Nonne ergo⁵⁴ vos⁵⁵ magis pluris estis illis ?

^interl.| interl.| quia rationales et in filios adoptati||

⁵⁴ ergo] om. Li446 Li446@ Weber ⁵⁵ vos Li446 Rusch Weber] nos Li446@

^{{t. 4 : Erfurt, f. 934va ; facsim., p. 28a}
[Rusch, f. 934va ]} Quis autem vestrum cogitans

^interl.| interl.| sua sollicitudine et sagacitate||

^marg.| marg.| ^{{t. 4 : Erfurt, f. 934va ; facsim., p. 28a}
[Rusch, f. 934va ]} QUIS AUTEM etc. Illi ergo curam regendi corporis relinquite, qui illud ad hanc mensuram fecit pervenire.||

potest adiicere ad staturam suam cubitum unum ?

Et de vestimento

^marg.| marg.| ET DE VESTIMENTO. Non quod laborare et providere hoc non deceat, sed omnis sollicitudo abiicienda est, et spes in Deo habenda est.||

quid solliciti estis ?

^interl.| interl.| supra de esca, hic de vestimento||

Considerate

^marg.| marg.| CONSIDERATE. Exhortationem de indumento satis congruo confirmat exemplo.||

lilia agri

^interl.| interl.| hoc de indumento||

^interl.| interl.| non sunt hec allegorica, sed ut de minoribus persuadeantur maiora||

quomodo crescunt.

^interl.| interl.| coloribus se ornando||

Non laborant neque nent.

^interl.| interl.| ut indumenta sibi conficiant||

Dico autem vobis

^interl.| interl.| tamen||

quoniam nec⁵⁶ Salomon

^interl.| interl.| qui pre aliis floruit||

^marg.| marg.| QUONIAM NEC SALOMON. Que purpura regum, que pictura textricum potest floribus comparari ? Ipse color dicitur ‘operimentum florum’, sicut dicimus : ‘operuit istum rubor’.||

⁵⁶ nec] neque Li446@

in omni gloria sua coopertus est sicut unum ex istis.

Si enim⁵⁷ fenum agri

^marg.| marg.| SI ENIM FENUM. Si ista que ad usum sunt temporis tantum, et cito decidua, igne cremabuntur, Deus tam venuste adornat.||

^marg.| marg.| Cras pro futuro ponitur in Scripturis, dicente Iacob : « Exaudiet me cras iustitia mea »^al.||

^al Gn. 30, 33.

⁵⁷ enim] autem Li446 Li446@ Weber

quod hodie est et cras in clibanum mittitur,

^marg.| marg.| In clibanum. Alii libri habent : ‘In ignem’ vel ‘In acernum’, qui habet speciem clibani.||

Deus⁵⁸ sic vestit,

^interl.| interl.| ornat||

⁵⁸ Deus] corr., dens cacogr. Rusch

quanto magis vos

^interl.| interl.| procurabit in necessariis||

^interl.| interl.| scilicet vestiet||

^marg.| marg.| QUANTO MAGIS, scilicet vestiet. Et ideo omnis fiducia in eo habenda. Quod fi nec de his fidentes sumus quomodo invisibilia speramus ? Permodica fides est que nec de minimis certa est. Ideo et de eternis ingerit fiduciam, et condemnat infidelitatem.||

modice⁵⁹ fidei ?

^interl.| interl.| qui ad imaginem Dei estis ad eterna vocati||

^marg.| marg.| MODICE FIDEI. Quicumque in aliqua promissione dubitat modicus est fide. Et quanto plus dubitat tanto minus invenit ea pro quibus sollicitus fuit.||

⁵⁹ modice] minimae Weber

Nolite ergo

^interl.| interl.| non ait : ‘Nolite querere’||

^marg.| marg.| NOLITE. Plenius inculcat et revolvit, quod a principio sermonis docuit, ut absque sollicitudine vivamus.||

^marg.| marg.| NOLITE ERGO SOLLICITI. Hic videntur argui hi qui spreto victu vel vestitu communi, lautiora sibi vel austeriora pre his cum quibus vivunt alimenta querunt vel indumenta.||

solliciti esse

^interl.| interl.| id est talium cura nolite impediri quominus celestibus insudetis||

^marg.| marg.| SOLLICITI ESSE. Sollicitudo suffocat verbum Dei ne fructum referat, et facit similem gentili, id est infidelem.||

dicentes : Quid manducabimus aut quid bibemus aut quo operiemur ?

Hec enim omnia

^marg.| marg.| HEC ENIM OMNIA. Quid ergo amplius habet a gentili, cuius infidelitas animum sollicitat, et curis vite huius fatigat.||

gentes inquirunt.

^marg.| marg.| GENTES. Quibus de futuris cura non est. Sed filiorum est querere regnum.||

Scit enim ^{{t. 4 : Erfurt, f. 934rb ; facsim., p. 27b}
[Rusch, f. 934rb ]} Pater vester

^interl.| interl.| dum Patrem audis ne dubites de voluntate||

^interl.| interl.| qui bonis filiis viscera sua non claudit||

^marg.| marg.| SCIT ENIM PATER. Provisa sunt hec a Deo, qui novit nobis hec in via sua esse necessaria.||

^marg.| marg.| PATER VESTER. Sic filios de bonitate et providentia Patris securos reddit, absque cura seculi.||

quia his omnibus⁶⁰ indigetis.

^interl.| interl.| et dat nisi infidelitas vestra avertat||

⁶⁰ his omnibus] inv. Li446@

Querite ergo⁶¹

^interl.| interl.| summa hec vestra sit intentio||

⁶¹ ergo] autem Li446@ Weber

primum

^interl.| interl.| precipue||

^marg.| marg.| QUERITE PRIMUM. Hic aperte ostendit ista non esse petenda tamquam bona nostra etsi necessaria. Regnum autem Dei petendum est, et in eo finis noster est ponendus propter quem omnia faciamus, verbi gratia : manducemus ut evangelizemus, non evangelizemus ut manducemus. Cum dicit primum, significat hoc posterius, non tempore sed dignitate. Illud enim petendum est, hoc propter illud necessarium. Ergo primum querite regnum Dei, id est preponite omnibus rebus ceteris. Ut autem hoc queratis non debet subesse sollicitudo ne illa desint. Scit enim - ut dixit - Pater vester, quia his indigetis, et ideo non subdidit : ‘Deinde ista querite’, sed ait : ‘Hec apponentur’, id est consequenter sine ullo impedimento, si illa queritis. Nec ait : ‘Illa dabuntur’, sed ‘apponentur’, quia aliud est quod principaliter datur, aliud quod superadditur, quia in intentione eternitas, in usu debet esse temporalitas, et illud datur, hoc superadditur.||

regnum Dei⁶²

^interl.| interl.| omnia propter illud facite||

^interl.| interl.| non quod post ista sed quia summum quod propter se et extra quod nihil petitur||

^interl.| interl.| quod et dat nisi infidelitas vestra avertat||

^marg.| marg.| ^{{t. 4 : Erfurt, f. 934rb ; facsim., p. 27b}
[Rusch, f. 934rb ]} Regnum Dei queramus sectando iustitiam eius. Iustitia vero regni est omnia que Christus docuit observare. Regnum querere est ipsam iustitiam operibus implere, ideo tantum ut Deus glorificetur, et ut nos ei per omnia placeamus.||

^marg.| marg.| Regnum Dei summum bonum est, et ideo querendum. Queritur autem fide spe et caritate.||

⁶² Dei] om. Weber

et iustitiam eius

^interl.| interl.| ut per eum non per vos iusti sitis, per iustitiam venitur ad regnum||

^interl.| interl.| iustitia regni est quam supra docuit : nisi abundaverit iustitia||

et hec omnia⁶³

^interl.| interl.| utenda in via propter illud non propter se||

^marg.| marg.| ET HEC OMNIA. Quia omnia sunt filiorum, et ideo hec omnia adiicientur, etiam non querentibus, quibus si subtrahuntur, ad probationem est, si dantur, ad gratiarum actionem, quia : « Omnia cooperantur in bonum »^am.||

^am Rm. 8, 28.

⁶³ hec omnia] inv. Weber

adiicientur vobis.

^interl.| interl.| quia intentionem eternorum hec comitantur||

Nolite ergo

^interl.| interl.| quia omnia adiicientur||

solliciti esse⁶⁴

^marg.| marg.| SOLLICITI. Timore, merore et anxietate curarum, que mentem perturbat.||

⁶⁴ solliciti esse] inv. Weber

in crastinum.

^interl.| interl.| non labor et providentia damnatur, sed sollicitudo mentem suffocans||

^marg.| marg.| IN CRASTINUM. Id est in futurum, de presentibus concedit. Unde Apostolus : « Nocte ac die operabamur ne quem gravaremus »^an. De futuris que divina procurat ordinatio, non convenit sollicitati, sed presentia grate suscipientes, curam futurorum que incerta est Deo relinquamus cui de nobis cura est. Curam autem presentium ‘malitiam’ vocat, quia penalis est, pertinet enim ad hanc mortalitatem quam peccando meruimus, que in se satis onerosa est, nec debemus superaddere malum nostre sollicitudinis. Nemo debet scandalizari si quem iustorum viderit necessaria sibi suisque procurare, nec iudicet eum de crastino cogitare, quia ille qui hoc precepit cui ministrabant angeli, propter hoc exemplum dandum loculos habuit, Unde necessaria usibus preberet quorum custos erat Iudas. Hinc sequitur : Nolite iudicare etc.||

^an 1Th. 2, 9.

Crastinus enim

^interl.| interl.| id est futurus||

dies

^marg.| marg.| DIES. Non quem fecit Dominus, sed cui maledixit Iob^ao et Ieremias^ap scilicet quem diabolus invenit.||

^ao Iob. 3, 3-4 : « Pereat dies in qua natus sum, et nox in qua dictum est : Conceptus est homo. Dies ille vertatur in tenebras : non requirat eum Deus desuper, et non illustretur lumine ».

^ap Ier. 20, 14 : « Maledicta dies in qua natus sum. Dies in qua peperit me mater mea non sit benedicta ».

sollicitus erit sibi ipsi⁶⁵.

^interl.| interl.| tunc enim de ipso et non de ante curabitis||

⁶⁵ sibi ipsi] sibi ipse Weber

Sufficit⁶⁶

^interl.| interl.| non eget alterius||

^marg.| marg.| SUFFICIT. Et quia cura presenti mens obruitur, non debet geminari malitia diei.||

⁶⁶ Sufficit Cor3 (aliqui non habent enim ) Rusch Weber] + enim Li446 Li446@ Ω^J

diei

^interl.| interl.| dies malus non est sed in eo fiunt mala||

malitia sua.

^interl.| interl.| non peccatum, sed labor et angustia seculi||

Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

<55. Matthei evangelium**>

Capitulum 6