Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

Factum est autem in sabbato ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1000vb ; facsim., p. 160b}
[Rusch, f. 1000vb ]} secundo primo

^interl.| una dictio est vel due sunt dictiones

^marg.| IN SABBATO SECUNDO PRIMO. Beda VenerabilisBEDA. Diem quo sabbati littera solvi ceperat deuteron proteron, id est secundo primum sabbatum vocat, per hoc innuens observantiam legalis sabbati cessaturam et naturalis sabbati libertatem que usque ad Moysi tempora ceterorum dierum similis erat restituenda qua credentes per gratiam septiformis Spiritus a malis operibus vacant. Sabbatum ergo gratie ad distinctionem legalis sabbati secundo primum dicitur, id est primum secundo prelatum, id est superius et dignius inferiori legali. Vel ordine temporis, quia et ante legem hoc sabbatum a patribus ita agebatur sicut nunc agitur a nobis. Vel secundo primum dici potest, ut unum idemque novi Testamenti sabbatum et secundum sit quia post ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1000vb ; facsim., p. 160b}
[Rusch, f. 1000vb ]} legale a nobis observatur, et primum quia ante decreta legis a iustis observabatur antiquis.

^marg.| SECUNDO PRIMO. Ad litteram in altero sabbato quod post illud fuit primitus secundum, vel quod occurrit prius post secundum ab eo quo precedentia sunt dicta vel facta.

cum transiret per sata

^marg.| PER SATA etc. MYSTICE. Ager mundus. Agri seges 'humani generis fecunditas', spice 'fructus Ecclesie' quibus saturantur apostoli nostro se alentes profectu.

vellebant discipuli eius spicas et manducabant confricantes¹ manibus.

^marg.| VELLEBANT DISCIPULI etc. Non habentes discipuli spatium manducandi propter importunitatem turbarum esuriebant ut homines, sed vellentes spicas inediam consolantur, quod est indicium austerioris vite non preparatas escas, sed cibos simplices querere. Et nota quod apostoli litteram sabbati iam destruunt adversus Ebionitas qui alios apostolos recipiunt, Paulum quasi legis transgressorem repudiant.

^marg.| Beda VenerabilisBEDA. MYSTICE. Discipuli esurientes salutem hominum transeunt per sata, id est per regiones que albe sunt ad messem. 'Spicas confricant', quia in illis quos in corpus Christi volunt traiicere, mortificabant veterem hominem cum actibus suis a terrena intentione extrahendo, exempla operum proponendo, aristarum integumenta removendo et grana mundata per ora predicantium membris Ecclesie incorporando. Apud Marcum discipuli pregredientes Dominum hoc egisse referuntur, quia necesse est ut doctoris sermo precedat et sic cor auditoris gratia superne institutionis illustret. Sed hoc putant Iudei sabbato non licere. Christus vero nove gratie munere designat esse otium legis opus gratie arguens doctores legis nescire legem.

¹ confricantes Rusch Weber ] om. Li448@

Quidam autem Phariseorum dicebant illis :

^marg.| DICEBANT ILLIS etc. Alii dicunt ipsi Domino hec fuisse obiecta. Sed a diversis et ipsi Domino et discipulis potuerunt obiici et cuicumque obiectum sit ad ipsum maxime respicit.

Quid facitis quod non licet in sabbatis ?

^interl.| secundum preceptum legis

^marg.| IN SABBATIS etc. Sabbata significant feriationes. Vel que in hoc seculo aguntur a vacantibus superstitionibus Iudeorum. vel que in futuro agentur quando in perpetua solemnitate manducabimus bona terre.

Et respondens Iesus ad eos dixit : Nec hoc legistis² que³

^interl.| vel : quod

^marg.| NEC HOC LEGISTIS etc. Beda VenerabilisBEDA. Quomodo Domino ad crimen obiicitur, quod in servo pro crimine non tenetur ? Verus rex et sacerdos et ideo Dominus sabbati evulsarum sabbato spicarum noxa non tenetur.

² Cf. 1Rg. (1Sm.) 21, 6.³ que Rusch ] quod Li448@ Li448 Weber

fecit David cum esuriret⁴ ipse et qui cum eo erant ?

^marg.| DAVID CUM ESURIRET etc. Beda VenerabilisBEDA. Si David et Abimelech excusatione famis mandatum legis transgredientes non reprehenduntur^a, cur eandem in apostolis famem non probatis ?

^marg.| Allegorice. David qui cum sociis fugit a facie Saul significat Christum qui cum discipulis latet principem mundi. David observator legis panes consecratos manducat et dat illis qui cum illo sunt, significans sacerdotalem cibum ad usum transiturum populorum, sive quia omnes filii Ecclesie sunt sacerdotes uncti Spiritu sancto ut seipsos offerant.

^a Cf. 1Rg. (1Sm.) 21, 6.

⁴ esuriret Rusch ] esurisset Li448@ Weber | cum esuriret ipse om. Li448

Quomodo intravit in domum Dei et panes propositionis sumpsit et manducavit et dedit his qui cum eo⁵ erant quos non licebat⁶ manducare nisi tantum sacerdotibus ?

^marg.| INTRAVIT IN DOMUM etc. Magna hospitalitatis gratia, proposito mortis periculo, non declinat hospitem animus sacerdotis. Et sic nos debemus aliena pericula in nos transferre. Sed et verum David hospitio mentis nec pro periculo mortis ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1001ra ; facsim., p. 161a}
[Rusch, f. 1001ra ]} veri excludunt sacerdotes.

⁵ eo Rusch ] ipso Li448@ Weber ⁶ licebat Li448@ Rusch ] licet Weber

Et dicebat illis : Quia dominus est Filius hominis etiam sabbati.

^interl.| preest non subest veteri observantie et ideo non peccat qui secundum eius observationem observat

Factum est autem et in alio sabbato

^interl.| Beda VenerabilisBEDA. Sabbatis maxime curat et docet non solum propter insinuandum spiritale sabbatum sed etiam propter celebriorem populi conventum

ut intraret in ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1001ra ; facsim., p. 161a}
[Rusch, f. 1001ra ]} synagogam et doceret. Et erat ibi homo et manus eius dextera erat⁷ arida.

^marg.| HOMO ET MANUS. Beda VenerabilisBEDA. Mystice : Homo iste humanum genus significat in fecunditate boni operis arefactum, pro manu in primo parente ad lignum extensa, quam sanat manus innocens in cruce extensa. Et bene manus in Synagoga erat arida, quia ubi maius donum scientie ibi maiori transgressor subiacet culpe.

⁷ erat Rusch Weber ] om. Li448@ Li448

Observabant autem scribe et Pharisei si in⁸ sabbato curaret ut invenirent unde accusarent⁹ illum.

^marg.| OBSERVABANT AUTEM. Beda VenerabilisBEDA. Quia destructionem sabbati quam in discipulis arguebant probabili magistri excusavit exemplo, nunc ipsum observando magistrum, calumniari volunt ut si non curet crudelitatis vel imbecillitatis, si curet transgressionis arguant.

⁸ in Li448 Rusch Weber ] om. Li448@ ⁹ unde accusarent Li448@ Li448 Rusch ] accusare Weber

Ipse vero sciebat cogitationes eorum

^interl.| «Dominus novit cogitationes hominum quoniam vane sunt »^b.

^b Ps. 93, 11 (Ps-R).

ait¹⁰ homini qui habebat manum aridam : Surge et sta in medium¹¹. Et surgens stetit.

¹⁰ ait Rusch ] et praem. Li448@ Li448 Weber ¹¹ medium Rusch Weber ] medio Li448@ Li448

Ait autem ad illos Iesus : Interrogo vos

^marg.| INTERROGO VOS. Beda VenerabilisBEDA. Preveniens calumniam quam sibi parabant arguit eos qui precepta legis male interpretando, etiam a bonis operibus sabbato feriandum estimabant, cum lex a servili opere, id est a malis abstinere precipiat in sabbato. In quo significatur in septima quiete illos qui in sex etatibus huius seculi bona fecerunt, non a bonis sed a malis ferias habituros.

si licet sabbato

^interl.| vel : sabbatis

bene facere

^interl.| vel : agere

an male

^interl.| exponit

animam salvam facere

^interl.| id est hominem curare

^marg.| ANIMAM SALVAM. Beda VenerabilisBEDA. Corpus curaturus de anime salvatione interrogat, quia illa miracula propter anime salutem faciebat et ipsa sanatio manus salutem anime significabat. Vel nomine anime totus homo significatur.

an perdere ?

^interl.| id est a perditione salvam non facere

^marg.| AN PERDERE. Beda VenerabilisBEDA. Non est auctor mali Deus, sed quos non salvat perdere dicitur.

Et circumspectis omnibus

^interl.| quasi iratus illis obmutescentibus

dixit homini : Extende manum tuam.

^interl.| ad pauperem ut proximum iuves vidue presidium feras extende ad Deum pro peccatis tuis orando

^marg.| EXTENDE. Beda VenerabilisBEDA. Infructuose debilitas anime nullo melius ordine curatur, quam eleemosynarum largitate. Unde dicitur : « Non sit manus tua ad accipiendum porrecta et ad dandum collecta »^c. Quia frustra pro peccatis rogaturus manus ad Deum extendit qui has ad pauperes pro posse non extendit.

^c Sir. (Eccli.) 4, 36.

Et extendit et restituta est manus eius.

^interl.| que crimine aruerat succis bonorum operum salutaribus irrigatur

^interl.| quia statim Dei imperium sequitur miraculum

Ipsi autem repleti sunt insipientia

^interl.| id est invidia

^marg.| INSIPIENTIA. Quia solo livore permoti sunt non enim culpa fuit vel hominis manum extendere vel Iesum sanare. Magna insipientia erat de nece eius tractare cuius beneficiis plurimum indigebant.

et colloquebantur¹² ad invicem quidnam facerent de¹³ Iesu.

^interl.| quomodo eum perderent

¹² colloquebantur Li448 Rusch Weber ] circumloquebantur Li448@ ¹³ de CorS1 (al.) Li448@ Li448 Rusch ] om. CorS1 Cor3 (gr. non habet) Ω^J Weber

Factum est autem in illis diebus exiit in montem orare

^interl.| forma prescribitur quam debeas emulari

^marg.| EXIIT IN MONTEM ORARE. Mons in quo apostolos eligit et docet altitudinem significat iustitie, quia instituendi erant et predicaturi ne in infimis remaneant, sed ad superna erigantur, sic et lex in monte data fuit. Apostolos preminentius abducit ut a monte prius montes suscipiant pacem populo annuntiandam. Sic et Moyses solus legem spiritaliter intelligens, montis verticem in quo deus erat ascendit.

^marg.| Moraliter. Qui Deum orando querit ad superiora progreditur, verticem curie sublimis ascendit. Orat autem Dominus, non pro se quasi impotens, sed pro me sicut clemens. Unde statim subditur : Et cum dies factus esset vocavit discipulos suos , omnes qui eius magisterio discunt iter regni.

et erat pernoctans in oratione Dei.

^interl.| non seculi

Et cum dies factus esset vocavit discipulos suos

^marg.| DISCIPULOS. De quibus elegit duodecim quos apostolos, id est suo loco missos nominavit. Unde^d : « Sicut misit me Pater et ego mitto vos ». In montem ascendens ad se vocat eligit quos vult, quia non illorum est studii, sed divine gratie ut in apostolatum vocarentur. Unde^e : « Non vos me elegistis sed ego elegi vos ».

^marg.| ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1001rb ; facsim., p. 161b}
[Rusch, f. 1001rb ]} Non sapientes, non divites, non nobiles elegit ne duxisse pro prudentia, ne redemisse divitiis, ne potentie nobilitatisque auctoritate aliquos ad gratiam traxisse videretur.

^d Io. 20, 21.

^e Io. 15, 16.

et elegit duodecim

^interl.| ut quadratum orbem fide Trinitatis insignirent

^{{t. 4 : Erfurt, f. 1001rb ; facsim. t. 4 p. 161b}
[Rusch, f. 1001rb ]} ex ipsis quos et apostolos nominavit :

Simonem quem cognominavit Petrum et Andream fratrem eius,

^interl.| et scilicet vocavit

^marg.| COGNOMINAVIT. Non modo primum, sed longe prius cum ab Andrea adductus dicitur^f : « Tu vocaberis Cephas quod interpretatur Petrus ». Sed volens Lucas nomina duodecim apostolorum nominare cum necesse haberet Petrum dicere, breviter voluit innuere, quod non hoc antea vocaretur, sed ita Dominus cognominavit, ut non casu factum putetur sed ex commutatione sacramentum petre audientibus commendaretur.

^f Io. 1, 42.

Iacobum et Iohannem, Philippum et Bartholomeum,

Mattheum et Thomam,

^marg.| MATTHEUM ET THOMAM. Mattheus compari suo Thome in ordine causa humilitatis se supponit, cum a ceteris evangelistis prelatus sit.

Iacobum Alphei et Simonem qui vocatur Zelotes,

Iudam Iacobi et Iudam Scarioth qui fuit proditor.

Et descendens

^marg.| ET DESCENDENS. Electurus apostolos Dominus in montana subiit, turbas docturus ad campestria redit, quia non nisi in humili turbe Christum videre sufficiunt et raro invenitur quod vel turba Dominum ad altiora sequatur, vel quispiam debilis in monte curetur, sed extincta febre libidinum et succensa luce scientie, pedetentim quisque subit culmen virtutum.

cum illis de monte¹⁴ stetit in loco campestri et turba discipulorum eius et multitudo copiosa plebis ab omni Iudea et Samaria¹⁵ et Hierusalem et Maritima¹⁶ et¹⁷ Tyri et Sidonis

^marg.| MARITIMA. Non a proximo mari Galilee, quia hoc non miraculi loco ponunt, sed a mari magno cognominatur. In quo etiam Tyrus et Sidon comprehendi poterant. Sed quia sunt civitates gentium, consulte nominatim ponuntur ut quanta sit virtus Christi intimetur que etiam exteras civitates excitat.

¹⁴ de monte Rusch ] om. Li448@ Weber | de monte cum illis Li448 | ¹⁵ et Samaria Rusch ] om. Li448@ Li448 Weber | ¹⁶ Maritima Li448@ Li448 Rusch ] Maritimae Weber | ¹⁷ et Li448@ Li448 Rusch ] om. Weber |

qui venerant¹⁸ ut audirent

^marg.| UT AUDIRENT. Si dicamus duos esse sermones ascendit in montem et habuit ibi discipulos et post descendit et fecit istum ad turbam. Si dicimus unum fuisse, ita intelligendum est quod ascendit in montem et post aliquantulum descendit et ibi fecit sermonem ubi erat planities.

¹⁸ venerant Li448@ Li448 Rusch ] venerunt Weber

eum¹⁹ et sanarentur a languoribus²⁰ suis. Et qui vexabantur a spiritibus immundis curabantur.

¹⁹ eum Li448 Rusch Weber ] illum Li448@ ²⁰ languoribus Rusch Weber ] lanoribus Li448@ , lan. Li448

Et omnis turba querebat²¹ eum tangere

^marg.| EUM TANGERE. Tangit Christum qui fideliter credit in eum, tangitur a Christo qui firmatur in illo. Qui sic tangit et tangitur, spiritus ipsius virtute sanatur.

²¹ querebat Li448@ Li448 Rusch ] querebant Weber

quia virtus de illo exibat²² et sanabat omnes.

²² exibat Li448@ Li448 Rusch ] exiebat Weber

Et ipse elevatis oculis in discipulos suos dicebat :

^marg.| ET IPSE ELEVATIS OCULIS etc. Etsi generaliter omnibus loquitur, specialiter in discipulos oculos levat ut qui intenta cordis aure verbum Dei percipiunt, latius saporis intimi lumen accipiant, quibus os in monte sedens aperit, ut magna proferret in eos stans in campo oculos dirigit, ut audita patenter intelligant.

Beati pauperes

^interl.| spiritu

^interl.| hi a peccato abstinent seculum calcant illecebrosa non querunt

^marg.| BEATI PAUPERES. Qui nondum consummate virtutis arcem conscendere possunt, generalis interim perfectionis sunt beatitudine perfovendi, ut paulatim ad meliora progressi, dum Domino in planitie stante libenter auscultant ad hunc quandoque in monte sedentem sublimiter ascendant. Nam quorum cordibus adhuc edomandis insistit, hos quasi stans affatur. Quos longo studio exercitatos et iam dociles invenit, his quasi quietus residens mystica intimat.

^marg.| Beda VenerabilisBEDA. Quod apud Mattheum^g plenarie per octo beatitudines dicitur in sermone perfectionis ad apostolos in summo montis, hoc apud Lucam temperantius per quattuor cardinales virtutes comprehenditur in leviore sermone ad turbas in imo. Dicit ergo : Beati pauperes spiritu : ecce temperantia que etiam facit cordis munditiam. Beati qui nunc esuritis qui compatiuntur aliis et miserentur et ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1001va ; facsim., p. 162a}
[Rusch, f. 1001va ]} tribuunt sua, non querentes aliena : ecce iustitia que etiam facit misericordiam. Beati qui nunc fletis : ecce prudentia que attenditur quam misera hec terrena, quam beata celestia que etiam pacem facit. Beati eritis cum vos oderint : ecce fortitudo que facit etiam mansuetudinem. Fortis est qui vincit iram et alios motus animi. Connexe virtutes ut qui unam habeat plures habere videatur, sed eius que fuerit uberior et uberius premium. Hospitalitas et humilitas et sanctitas Abrahe commendantur, sed quia fide prestitit, fide pre ceteris meruit principatum.

^g Cf. Mt. 5, 3-11.

quia vestrum est regnum ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1001va ; facsim., p. 162a}
[Rusch, f. 1001va ]} Dei.

^interl.| vel : celorum

Beati qui nunc esuritis

^interl.| iustitiam

^marg.| QUI NUNC ESURITIS. Qui esurit esurienti compatitur, compatiendo largitur, largiendo fit iustus, equalem se inferioribus prestat, dolum excludit, veritatem requirit.

quia saturabimini. Beati qui nunc fletis

^interl.| de presenti miseria de dilatione bonorum

^marg.| QUI NUNC FLETIS etc. Qui propter divitias hereditatis Christi, propter panem vite eterne, propter spem celestium gaudiorum, fletus, esuriem paupertatemque desiderat, beatus est. Multo beatior qui has virtutes inter adversa servare non trepidat.

quia ridebitis.

Beati eritis cum vos oderint homines

^interl.| corde

et cum separaverint vos

^interl.| pellendo de synagogis

et exprobraverint

^interl.| nomen crucifixi

et eiecerint nomen vestrum

^interl.| quantum ad Iudeos et gentiles nomen Christianum sepe a memoria abrasum et eiectum est ab hominibus

tamquam malum propter Filium hominis.

^interl.| nulla alia causa

^interl.| cuius nomen vestrum facitis cognomen

Gaudete in illa die et exultate ecce enim merces vestra multa est²³ in celo

^interl.| multa patientibus in terris multa merces erit in celis

^marg.| GAUDETE ET EXULTATE. Inter odia cordium, inter probra linguarum, inter manus persequentium, letiori corde versamimi, intuitu superne mercedis.

²³ est Li448@ Li448 Rusch ] om. Weber

secundum hec enim faciebant prophetis patres eorum.

^interl.| qui timore non deficiebant a veritate

^marg.| SECUNDUM HEC etc. Exemplo prophetarum confortat illos, quia vera dicentes persecutionem solent pati.

Verumtamen

^interl.| nunc quidem possunt exprobrare et evicere sed inde eis : Ve

ve vobis divitibus

^interl.| quia perdetis usum temporalium quem nunc diligitis

^interl.| contra necessarias temporis miserias

^marg.| VERUMTAMEN VE VOBIS. Mattheus in monte beatitudines solummodo proborum. Lucas vero in campo etiam 've' describit improborum, quia rudes adhuc auditores minis et terroribus ad bona sunt compellendi perfectos satis est premiis invitari.

^marg.| VERUMTAMEN VE VOBIS DIVITIBUS. Cum supra regnum celorum pauperum esse dicatur ex opposito apparet, quod ab hoc regno se alienat qui consolationem querit in temporalibus. Nec tam divitie quam amor divitiarum in culpa est.

^marg.| MYSTICE. Dives 'populus iudaicus' vel 'hereticus' vel 'philosophus mundi' qui ubertate verborum et facundie patrocinio delectati, simplicitatem vere fidei supergressi thesauros inutiles condiderunt, secundum usum seculi de generatione Christi disputantes, qui in futuro egestatem fidei sue recognoscent cibumque perfidie que in presenti ructant, eterno macerati ieiunio causam tanti suplicii esse scient. Eritque tempus cum risus suos lugeant, quibus bene dicitur : Ve cum bene dixerint vobis homines , quia dum hic placent potentibus, maledicto perpetuo se subdunt, quia sicut pauperes esurientes, flentes, in probitate malorum probantur, sic divitiis, epulis risuique vacantes, mala obsequentium clientela, maiorem foventur ad penam.

quia habetis consolationem vestram.

^interl.| quam queritis

^interl.| qui in desideriis vobis placentes nullam veri boni famen patimini

Ve vobis qui saturati estis

^interl.| scilicet Epicuris

^marg.| QUI SATURATI. Qui inter divites amplius abundatis, sicut « dives qui induebatur purpura et bysso et epulabatur » qui de digito Lazari querit guttam aque^h.

^h Cf. Lc. 16, 19-29.

quia esurietis. Ve vobis qui nunc ridetis²⁴, quia lugebitis et flebitis.

^marg.| VE VOBIS QUI RIDETIS. Salomonⁱ :"Cor sapientis ubi est tristitia cor stultorum ubi est letitia", docens stultitiam ridentibus, prudentiam flentibus ascribendam.

ⁱ Cf. Qo. (Ecl.) 7, 5 : « Cor sapientium ubi tristitia est, et cor stultorum ubi letitia ».

²⁴ nunc ridetis Rusch ] inv. Li448@ Li448 Weber

Ve cum benedixerint vobis²⁵ omnes²⁶ homines,

^marg.| BENE DIXERINT. Magna pars pene est peccatorum sua scelera non modo non ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1001vb ; facsim., p. 162b}
[Rusch, f. 1001vb ]} argui, sed insuper quasi bene gesta laudari.

²⁵ benedixerint vobis Rusch ] benedixerint Li448@ , vobis bened. Li448 , bene vobis dixerint Weber ²⁶ omnes CorS1 (al.)] om. CorS1 Cor3 (grec. non habet) Ω^J

secundum hec faciebant pseudo prophetis²⁷ patres eorum.

^interl.| id est benedicebant pseudo prophetis qui ob captandum vulgi favorem de corde suo prophetabant

²⁷ pseudo prohetis Rusch ] prophetis Weber

Sed vobis dico qui auditis :

^interl.| hoc perfectum non impossibile

Diligite inimicos ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1001vb ; facsim., p. 162b}
[Rusch, f. 1001vb ]} vestros

^interl.| homines, non vitia

^marg.| DILIGITE INIMICOS etc. Dicto quid ab inimicis possint pati, supponit qualiter ad ipsos se debeant habere inimicos et hic Ecclesia non lacte imbuitur sed validiore caritatis cibo roboratur. Non sufficit non odisse, sed quod ultra humanam naturam est precipitur diligere et cum lex vicissitudinem imperet ultionis, evangelium inimicitiis caritatem, odiis benignitatem, maledictis vota, persequentibus patientiam, esurientibus etiam gratiam remunerationis impertit.

benefacite his qui oderunt vos²⁸.

^interl.| ministrando cibum mentis vel etiam corporis

²⁸ oderunt vos Li448@ Li448 Rusch ] inv. Weber

Benedicite

^interl.| bona optate

maledicentibus vobis, orate pro calumniantibus vos.

^interl.| hinc Apostolus^j :"Maledicimur et benedicimus blasphemamur et obsecramus"

^marg.| ORATE PRO CALUMNIANTIBUS. Quod prophete videntur imprecari. Non vota sunt optantium sed prenuntiationes futurorum ipsi enim pro inimicis orabant.

^j Cf. 1Cor. 4, 11-13 : « Usque in hanc horam et esurimus et sitimus et nudi sumus et colaphis cedimur et instabiles sumus, et laboramus operantes manibus nostris : maledicimur, et benedicimus : persecutionem patimur et sustinemus : blasphemamur et obsecramus : tamquam purgamenta huius mundi facti sumus, omnium peripsema usque adhuc ».

Et qui²⁹ te percusserit³⁰

^interl.| vel percutit

^marg.| ET QUI TE PERCUSSERIT etc. Cum caritas patiens sit, debet patientiam verberantis sustinere. Cum benigna sit, non debet respondere maledictis. Si non querit que sua sunt, non debet resistere rapienti. Si non emulatur, non debet odisse inimicum^k.

^k Cf. 1Cor. 13, 4-7 : « Caritas patiens est, benigna est. Caritas non emulatur, non agit perperam, non inflatur, non est ambitiosa, non querit que sua sunt, non irritatur, non cogitat malum, non gaudet super iniquitate, congaudet autem veritati : omnia suffert, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet ».

²⁹ Et qui Li448 Rusch ] et ei qui Li448@ , ei qui Weber ³⁰ percusserit Rusch ] percutit Li448@ Weber , percu. Li448

in maxillam unam³¹ prebe illi³² et alteram,

^interl.| PREBE ILLI. Medicus animarum quos ad curandos proximos instruit, omnia que ad salutem proximorum valere possunt tolerare precipit. Et pertinet ad misericordiam, ut tamquam a filiis egrotantibus et freneticis si salus illorum hoc exigat multa patiantur, donec infirmitas transeat. Quid tam mirum quam percutienti maxillam prebere ? Immo omnis indignantis impetus frangitur, ira sedatur et per patientiam ille invitatur ad penitentiam.

³¹ unam Rusch ] om. Li448@ Weber | maxillam unam] inv. Li448 ³² illi Li448 Rusch ] om. Weber , ei Li448@

et ab eo qui aufert tibi vestimentum

^interl.| exterius

^marg.| VESTIMENTUM etc. Quod de vestimento et tunica dicitur et in aliis est faciendum que aliquo iure temporaliter nostra esse dicimus. Si enim de necessariis hoc imperatur, multo magis superflua contemnere precipitur.

etiam tunicam

^interl.| interius

noli prohibere.

^marg.| quia parum est non nocere addit de beneficiis

Omni autem petenti te

^marg.| rem vel correctionem

tribue et qui aufert que tua sunt

^interl.| domum, fundum et generaliter quamcumque pecuniam

ne repetas.

^interl.| cum lite et contentione

^marg.| NE REPETAS etc. Quia « caritas est patiens, benigna est »^l non tantum iniurias inimici fortiter sustinet : sed etiam amici quoque gratiam benigne preuenit. ut beneficiis aliis trahantur. Unde latius instruit subdendo : Et si diligitis eos .

^l 1Cor. 13, 4.

Et prout vultis ut faciant vobis homines et vos facite illis similiter.

^marg.| ET PROUT VULTIS. Ne videatur legem dissolvere in beneficiis vicem servat, quam negligit in iniuriis. Nec ait prout faciunt, sed prout vultis ut faciant vobis homines et vos facite illis ut vicissitudo sit cumulatior cum votis actus equatur.

^marg.| Et non tantum iam ad amicos opera caritatis extendite, sed etiam ad inimicos ut amici esse incipiant et prius affectum dilectionis et postmodum opera extendite caritatis.

Et si diligitis eos³³ qui

^marg.| ET SI DILIGITIS. Quantum vobis gradus professionis eximior ita necesse est, ut cura virtutis sit uberior, ut etiam non amantes caritatis sinu amplectamini.

^marg.| Duo sunt genera beneficii : vel cum benevole donamus quod damus, vel cum reddituro commodamus.

³³ eos Rusch Weber ] illos Li448@ Li448

vos diligunt que vobis est gratia ? Nam et peccatores

^interl.| ethnici et publicani

diligentes se diligunt.

^interl.| natura duce

Et si benefeceritis³⁴ his qui

^interl.| ideo quia

³⁴ benefeceritis Rusch Weber ] benefacitis Li448@ , benefaci. Li448

vos diligunt³⁵

^interl.| vel : vobis benefaciunt

³⁵ vos diligunt Rusch ] vobis benefaciunt Li448@ Li448 Weber

que vobis gratia est³⁶ ? Siquidem et peccatores hoc faciunt.

³⁶ gratia est Rusch ] inv. Li448@ Li448 Weber

Et si mutuum dederitis³⁷ his a quibus speratis recipere

^interl.| ex hoc solo quod speratis recipere non pro Deo datis

³⁷ dederitis Rusch Weber ] dederis Li448@ Li448

que gratia erit³⁸ vobis ? Nam et peccatores fenerantur peccatoribus³⁹

^interl.| commodant

³⁸ erit Rusch ] est Li448@ Li448 Weber ³⁹ fenerantur peccatoribus Rusch ] inv. Li448@ Li448 Weber

ut recipiant equalia.

Verumtamen diligite inimicos vestros

^marg.| VERUMTAMEN DILIGITE. Postquam dilectionem et mutuum beneficium peccatorum quasi infructuosa redarguit, nunc qualiter hic a fidelibus fructuose fieri debeant ostendit, quasi : quamvis peccatoribus non prosit talis dilectio et mutuum ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1002ra ; facsim., p. 163a}
[Rusch, f. 1002ra ]} beneficium, tamen vos diligite, non tantum ductu nature sicut illi amicos sed altiori gradu virtutis inimicos.

^marg.| Philosophi in tres partes dividunt iustitiam : unam in Deum que 'pietas' dicitur, alteram in parentes vel reliquum humanum genus, tertiam in mortuos ut his exequiarum iusta solvantur. Sed Dominus legis oraculum et philosophie fastigium supergressus in eos quoque qui leserint pietatis porrexit officium.

^{{t. 4 : Erfurt, f. 1002ra ; facsim., p. 163a}
[Rusch, f. 1002ra ]} et benefacite et mutuum date nihil inde sperantes⁴⁰

^interl.| ultra sortem

^marg.| NIHIL INDE SPERANTES. Non in hominem spem mercedis figentes. Qui sive reddat quod commodastis reddet tamen et Deus quo iubente fecistis, sive non reddat hereditas vestra in eternum erit.

⁴⁰ inde sperantes Li448@ Li448 Rusch ] desperantes Weber

et erit

^interl.| in celo

merces vestra multa et eritis filii Altissimi

^interl.| «Dedit eis potestatem filios Dei fieri »^m.

^marg.| «Coheredes Christi »ⁿ.

^m Io. 1, 12.

ⁿ Rm. 8, 17.

quia ipse benignus est super ingratos et malos.

Estote ergo misericordes sicut et⁴¹ Pater vester misericors est.

^marg.| ESTOTE ERGO etc. Pluit super malos, proventus terra non negat, idem sol bonos et malos illuminat. Mystice : Populum Iudeorum propheticis pluviis irrigat et non merentibus radius eterni solis refulsit. Si ergo illi crediderint estote eis misericordes docendo et extollendo et nolite temere iudicare, ne quis sui conscius delicti, in alterum cogatur ferre sententiam.

⁴¹ et Li448 Rusch Weber ] om. Li448@

Nolite iudicare

^interl.| non tantum in largitate beneficiorum sitis misericordes sed etiam in iudicando

^marg.| NOLITE IUDICARE. Sunt quedam media et incerta quo animo fiant, quia bene et male possunt fieri. Nescimus etiam qualis futurus est qui nunc apparet malus, de cuius correctione desperare eumque quasi abiectum reprehendere temerarium est.

^marg.| De apertis que bono animo fieri non possunt, permittitur nobis iudicare.

et non iudicabimini, nolite condemnare et non condemnabimini.

^interl.| a Deo

Dimittite

^interl.| iniurias

^interl.| et quedam aperta

et dimittetur⁴².

^interl.| peccatum vestrum

⁴² dimittetur vobis Li448@ Li448 Rusch ] dimittemini Weber

Date

^interl.| beneficia

et dabitur vobis

^interl.| vita eterna

mensuram bonam

^interl.| utilem

et⁴³ confertam

^interl.| id est plenam

^marg.| mensuram confersam : farcior farsus inde confertior confersus⁴⁴ ^o

^o Glossae seiunctim a textu Bibliae diffusae ; om. CCCM189.

⁴⁴ Codd. : P345 ; om. Lux94 Rusch

⁴³ et Li448@ Li448 Rusch ] om. Weber

et coagitatam

^interl.| conquassatam

^marg.| concussam⁴⁵ ^p

^p Glossae seiunctim a textu Bibliae diffusae ; om. CCCM189.

⁴⁵ Codd. : P345 ; om. Lux94 Rusch

et supereffluentem dabunt in sinum vestrum.

^interl.| erunt causa ut Deus det quia occasio promerendi fuerunt

Eadem quippe mensura qua mensi fueritis remetietur vobis.

^marg.| EADEM QUIPPE MENSURA etc. Generaliter de omnibus potest accipi, quo mente, manu, lingua aguntur quia secundum opera singulorum reddet Deus.

^marg.| EADEM QUIPPE MENSURA. Ambrosius MediolanensisAMBROSIUS. Non iniqua mensura rependet Deus sed est ac si dicat : ipsa temeritas iudicandi et iniqua mensura tibi nocet, te punit et sepe non illum de quo hoc agis. vel si recte iudicas et meritis tibi prodest te salvat et si aliquando non illum cui hec impendis.

Dicebat autem illis et similitudinem :

^marg.| DICEBAT AUTEM ILLIS etc. Similitudinem per quam invitat ad eleemosynam dandam et ad dimittendam iniuriam.

Numquid potest cecus cecum ducere ?

^interl.| stultus stultum docere

^marg.| NUMQUID POTEST CECUS CECUM. Si contra violentum ira te cecaverit, si contra petentem avarus eris, numquid vitiata mente tua vitium eius curare poteris ? Nec solum qui tibi iniuriam fecit, sed etiam tu qui ferre nescis reus eris. Sed si improbitas illius te tranquillum invenit et ille penitebit et tu de patientia coronaberis, quia cecum vidente oculo, id est sereno corde ad lumen ducere curasti.

Nonne ambo in foveam

^interl.| in perditionem

cadunt⁴⁶ ?

⁴⁶ cadunt Li448@ Rusch ] cadent Weber

Non est discipulus

^interl.| apostolus homo fragilis

super magistrum.

^interl.| Christum Deum omnipotentem

Perfectus autem omnis erit, si sit sicut⁴⁷ magister ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1002rb ; facsim., p. 163b}
[Rusch, f. 1002rb ]} eius.

^marg.| SICUT MAGISTER. Deus non suas ulciscitur iniurias, sed tolerando persecutores mitiores reddere voluit, discipuli qui homines sunt hanc regulam perfectionis debent imitari.

⁴⁷ si sit sicut Li448@ Li448 Rusch ] ut CorS1 ( G. hab. ) Cor3 (Glosa habe t), sicut Weber

Quid autem vides festucam in oculo fratris tui

^interl.| levius crimen vel quicquid turbat oculum mentis

^marg.| QUID AUTEM VIDES FESTUCAM. Vere peccans peccantem castigare non valet, quia qui superbia vel odio vel alio vitio preventi, levia hec vel nulla iudicantes, graviter increpant illos quos a statu mentis vident, vel ira vel aliquo levi peccato perturbatos, hi tales amant magis vituperare et condemnare, quam corrigere et emendare.

trabem autem

^interl.| gravius crimen

que in oculo tuo est

^interl.| intentione

non consideras ?

^marg.| ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1002rb ; facsim., p. 163b}
[Rusch, f. 1002rb ]} NON CONSIDERAS etc. Apertus oculus male videt, scilicet iactantiam sui dum alii vult mederi, sed cecus se non valet intueri, dum in hoc deterius cadit.

Aut⁴⁸ quomodo potes dicere fratri tuo :

^interl.| non potes minus ut iram in fratre emendare donec maius ut odium vel invidiam pepuleris de corde tuo

⁴⁸ Aut Li448 Rusch ] et Li448@ Weber

‘Frater, sine eiciam festucam de oculo tuo’ ipse in oculo tuo trabem non videns⁴⁹ ? Hypocrita, eiice primum trabem de oculo tuo et tunc perspicies ut educas festucam de oculo fratris tui.

^interl.| non enim est prius doctor alii idoneus mederi qui nondum se sanaverit

^marg.| HYPOCRITA etc. Si quem vis reprehendere primum vide si similis ei sis. Quod si es pariter ingemisce et noli eum tibi obtemperare, sed pariter conari mone. Quod si non es similis, tamen quia olim fuisti vel esse potuisti, condescende et non ex odio sed misericordia argue. Raro ergo non sine magna necessitate sunt obiurgationes adhibende et non nisi respectu Dei remota ab oculo trabe.

^marg.| Hi enim odio vel livore omnia accusare suscipiunt et volunt videri consultores sine exemplo sue emendationis. Sed prius debent auferre trabem invidie vel malitie vel simulationis de occulto sui cordis, ut valeant eiicere festucam ire vel alicuius livoris culpe de oculo fratris .

⁴⁹ non videns CorS1 ( gr. ) Cor3 (Glossa !) Ω^J Rusch Weber ] vides CorS1 (al.)

Non est enim arbor bona

^interl.| voluntas

^marg.| NON EST ENIM ARBOR etc. Arbor bona vel mala non natura que a Deo in omnibus bona creata est, sed bona vel mala voluntas fructus, opera que nec bona male voluntatis possunt esse, nec mala bone voluntatis.

que facit fructus malos,

^interl.| opera

neque arbor mala

^interl.| voluntas

^marg.| NEQUE ARBOR MALA. Si veram vis habere iustitiam et non fictam que verbis ostendis factis imple ut sis bona arbor et bonis fructibus orneris. Quia etsi fingat hypocrita non est bonus qui facit opera mala, etsi reprehendit insontem non ideo malus est qui facit opera bona. Et nota quod de manifestis hic agitur.

faciens fructum bonum.

^interl.| opera

Unaqueque enim arbor ex⁵⁰

^interl.| vel : de

^marg.| UNAQUEQUE ARBOR. Mali suo fructu noscuntur, dum bonos opprimunt et Deum si non verbis blasphemant factis et maxime per impatientiam dinoscuntur in tempore adversitatis. Ieiunia enim et oratio et huiusmodi sunt simulatis ut et bonis. Sed non debent oves pelles suas deponere etiam si aliquando lupi eis se contegant.

⁵⁰ ex Rusch ] de Li448@ Li448 Weber

fructu suo cognoscitur.

^marg.| COGNOSCITUR. Non a veste sed ab operibus que fiunt ab eis cognoscuntur, quia ut spina non facit uvam, sic bona arbor bonum, mala malum, et non e converso.

Neque enim de spinis

^marg.| NEQUE ENIM DE SPINIS. Non de spinis, id est sollicitudinibus mundi. Ficus, id est dulcedo resurrectionnis, neque de rubo, id est punctione vitiorum. Uva, id est fructus anime que sicut uva proxima terrenis corrumpitur in superioribus maturatur. Vel de carne que generat spinas et tribulos non vindemiamus Christum qui sicut uva pependit in ligno.

colligunt ficus, neque de rubo

^marg.| Spina et rubus : heretici a quibus nullus sapientium sanctitatem vel virtutem poterit invenire, sed conscindunt et cruentant approximantes. Vel spine et rubi : cure seculi et punctiones vitiorum. Uva et ficus : dulcedo nove conversationis, quam Christus in nobis esurit et 'fervor dilectionis' qui letificat cor hominis. Non de spinis et rubis uva vel ficus, quia mens adhuc hominis veteris pressa consuetudine, potest quidem simulare, sed non ferre fructum novi hominis. Quod si quando facta vel dicta malorum prosunt bonis, non hoc faciunt mali, sed fit de illis consilio Dei.

vindemiant uvam.

^interl.| sed

Bonus homo de bono thesauro⁵¹ cordis sui⁵²

^interl.| intentione cogitationi

⁵¹ thesauro Ω^J² Rusch Weber ] + suo Ω^J* ( rubr. cancel et exp. )⁵² cordis sui CorS1 Cor3 (Glossa habet utrobique cordis sui ) ] om. Cors1 (al.)

profert bonum

^interl.| proventum operis

^marg.| PROFERT BONUM. Diligit inimicum. Omni petenti tribuit et huiusmodi. Profert malum, odit amicum, aufert aliena, non dat sua et huiusmodi que Deus iudicat secundum intentionem cordis et vere, quia de bono vel malo corde procedit, ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1002va ; facsim., p. 164a}
[Rusch, f. 1002va ]} bonus vel malus debet iudicari fructus, quia x abundantia cordis quod interius latet loquitur os , id est procedit exterius effectus, tam in verbis quam in factis hoc est quantum ad divinum examen cui loquitur os cordis, quia ex qua intentione verba procedunt non ignorat. Qui etiam verba que exterius bona videntur, quia ex mala radice procedunt non bona esse iudicat. Unde subdit : Quid autem vocatis me Domine, Domine , quasi : quid folia recte confessionis vos germinare iactatis qui nullos boni operis fructus ostenditis.

et malus homo de malo thesauro⁵³

^interl.| thesaurus cordis idem est quod radix arboris quod de corde profertur idem est quod arboris fructus

⁵³ thesauro Rusch ] om. Weber

profert malum. ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1002va ; facsim., p. 164a}
[Rusch, f. 1002va ]} Ex abundantia enim cordis

^interl.| quasi ex thesauro

^marg.| EX ABUNDANTIA CORDIS OS LOQUITUR etc. Per oris locutionem universa que actu vel cogitatu de corde proferuntur Dominus significat. Nam et verbum pro facto solet poni. Unde^q : « Non fuit verbum quod non ostenderet eis ».

^q Is. 39, 2.

os loquitur.

^interl.| Deo et si non hominibus

Quid autem vocatis me Domine Domine et non facitis que dico ?

^marg.| QUID AUTEM. Hec vocatio videtur fructus boni arboris, sed quia non procedit de pinguedine caritatis Deus non bonum iudicat. Que autem bonorum malorumve fructuum vera discretio sit, sub alia figura supponit : OMNIS QUI VENIT AD ME.

Omnis qui venit ad me

^interl.| per fidem

^marg.| OMNIS QUI etc. Postquam de aperte malis, de vere et simulatis bonis diu disputavit, bonos auditores verbi sibiipsis, malos diabolo assimilat. Quia sicut Christus variis hominum personis unam Ecclesiam construit, erudit, gubernat in vitam eternam perducturus, sic bonus auditor variis virtutibus supernam sibi mansionem edificat in futuro cum Christo de dedicatione letaturus. Et sicut diabolus obedientes sibi de celis ad terrena et ad peccata trahit ubi non est fundamentum, quia malum est sine substantia et semper in deteriora precipitat, sic malus auditor sive sit initiatus mysteriis Christi, siue ex toto alienus, quasi in puteum sine fundo precipitatus non invenit ubi se retineat, sed cum venerit in profundum malorum contemnit.

et audit

^interl.| cum devotione

sermones meos et facit eos ostendam vobis cui similis est.

Similis est homini

^interl.| ipsi Christo mediatori

edificanti domum

^interl.| Ecclesiam in qua perpetuo manet

qui fodit⁵⁴ in altum

^marg.| FODIT IN ALTUM. Fodit in altum qui preceptis humilitatis terrena omnia de suorum cordibus funditus eruit, ne propter aliquod fluxibile Deo serviat ut inconcussam in eis habeat mansionem.

⁵⁴ qui fodit Li448 Rusch Weber ] om. Li448@

et posuit fundamenta

^marg.| POSUIT FUNDAMENTA. Fundamenta : pluraliter doctores, singulariter fundamentum : doctor doctorum Christus.

^marg.| MORALITER. Fundamenta : domus, intentiones bone conversationis quas per humilitatem christianam exhaustis supervacuarum cogitationum ruderibus perfectus auditor in se inserit, hoc in se spiritaliter agens, quod Christus in universa Ecclesia generaliter agit.

in altum⁵⁵ supra petram.

^interl.| petra erat Christus^r cuius fidei et dilectioni Ecclesia sancta nihil preponit

^interl.| non in terrenis

^r Cf. 1Cor. 10, 4.

⁵⁵ in altum Rusch ] om. Li448@ Li448 Weber

Inundatione autem facta

^interl.| persecutione insurgente

^marg.| INUNDATIONE AUTEM. Hanc inundationem alibi portas inferi appellat : « Et porte inferi non prevalebunt adversus eum »^s. Hec inundatio tribus modis fit : quia temptatur quisque a propria concupiscentia, vel falsorum fratum improbitate, vel aperta exteriorum impugnatione.

^s Mt. 16, 18.

illisum est flumen

^interl.| universe impulsiones

^marg.| ILLISUM EST etc. Potest per impetum fluminis, extremi iudicii discrimen intelligi, quando Ecclesia utraque est consumata : « Omnis qui se exaltat humiliabitur et qui se humiliat exaltabitur »^t.

^t Lc. 14, 11.

domui illi

^interl.| edificatione virtutum

^marg.| DOMUI ILLI. Singule nostre domus quotidie vel immundorum spirituum vel improborum hominum, vel sue ipsius mentis vel carnis inquietudine ^{{t. 4 : Erfurt, f. 1002vb ; facsim., p. 164b}
[Rusch, f. 1002vb ]} pulsantur. Et quantum propriis viribus fidunt inclinantur, quantum invictissime petre adherent, labefactari nequeunt.

et non potuit eam movere.

^interl.| «Fluminis impetus letificat civitatem Dei, sanctificavit tabernaculum suum altissimus. Deus in medio eius non commovebitur »^u.

^interl.| potest irruere sed non diruere

^interl.| quia stat non sibi sed Deo tribuitur

^u Ps. 45, 5-6.

Fundata enim erat supra petram.

^interl.| que ergo cadit non edificatur in Christo

Qui autem audit⁵⁶

^interl.| exterius et ideo non habet excusationem

⁵⁶ audit Li448 Rusch ] audivit Li448@ Weber

et non fecit similis est homini

^interl.| de quo dicitur inimicus homo hoc fecit

qui edificat⁵⁷ domum suam supra⁵⁸ terram

^marg.| SUPRA TERRAM etc. Diabolus"mundum qui in maligno positus est"^v super terram edificat quia ad terrenorum amorem trahit, sine fundamento edificat quia peccatum in propria natura non subsistit, quia malum sustantia non est, quod tamen ubicumque fit in bona natura coalescit, vel sine fundamento id est sine fundo. Sicut ergo qui in puteo mergitur putei fundo retinetur, sic anima lapsa quasi in quodam loco fundi consistit, si in aliqua peccati mensura se retinet. Sed cum peccato in quo labitur non potest esse contenta, dum ad deteriora quotidie ducitur, quasi in puteo quo concidit fundum quo figatur non invenit.

^v 1Io. 5, 19 : « Scimus quoniam ex Deo sumus et mundus totus in maligno positus est ».

⁵⁷ qui edificat Rusch ] aedificanti Li448@ Weber , edifi. Li448 ⁵⁸ supra Li448 Rusch Weber ] super Li448@

sine fundamento in quam illisus est fluvius et continuo concidit⁵⁹

^interl.| vel : cecidit

^marg.| CONCIDIT. Omnis conscientia que spe fixa in Deum non permanet in temptationibus non valet persistere, et tanto plus agitur quanto plus in illis que mundi sunt a superioribus disiungitur. Et vere omnes mali vel ficte boni, ingruente qualibet temptatione, peiores fiunt.

⁵⁹ concidit Li448 Rusch Weber ] cecidit Li448@

et facta est ruina

^interl.| quia monita salutis contempsit

domus illius magna.

^interl.| ut in ignem eternum

Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

<57. Lucae evangelium**>

Capitulum 6