Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,1

^prol.| ¶ ^A Fecit Deus duo magna luminaria in firmamento celi : luminare maius ut preesset diei et luminare minus ut preesset nocti .^a

^a Cf. Gn. 1, 15-16.

^A ¶Codd. : Percontuli : RB-7496 = P16794, f. 6r-6v (s12 4/4, prov. Paris, Saint-Martin-des-Champs) ; contuli V3411 § 1-3. - RB-6648 = Clm2627, f. 33r -34r. Non contuli : RB-9878 = Bruxelles, KBR, 214 (1485-1501), f. 110 : Petro Lombardo tributo pro Petro Pictaviensi. - RB-6648 = RB-11140. Cf. RB-11009 = Salzburg, St. Peter a V 44, f. 38-39 (finis differt).
¶Nota: Ce texte introduit la version de la Glose ordinaire sur les évangiles attribuée à Richard de Worchester (fl. 1187-1207) par Stegmüller. La copie du recueil factice de Münich (Clm2627) est moins fautive que le manuscrit de Saint-Martin des Champs. D’autres versions de ce texte se lisent dans Avranches, BM, 36, f. 69 sqq. ; Troyes, BM, 249, f. 226r sqq . Pierre le Mangeur est l’auteur de la version originale : RB-6575 dont dépend probablement la version de Richard de Worcester .
Bibliographie : A.-M. Landgraf, Introduction à l'histoire de la littérature théologique de la scolastique naissante, Montréal-Paris, 1973, p. 140 (n° 8.254) [manuscrits des prologues authentiques de Pierre Le Mangeur sur les évangiles]

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,2

^prol.| Firmamentum celi Sacre Pagine doctrina est qua celestes viri spiritualiter eam intelligentes in huius turbulenti mundi salo¹ confirmantur ut nec mundane iniquitatis eos umbra obscuret nec² “sol per diem nec luna per noctem, eos urat”^b sed potius “delectet eos exitus matutini et vesperi”^c ut non habeant timoris angulum nec elationis supercilium sed placide cursum vite gentes³, vite atque doctrine integritate “luceant omnibus qui in domo Ecclesie sunt”^d tamquam luminaria fixa in firmamento celi id est Scripture sancte inherentes et inferioribus lumem sapientie demonstrantes.

^b Cf. Ps. 120, 6.

^c Cf. Ps. 64, 9.

^d Cf. Mt. 5, 15.

¹ salo] + illuminantur V3411

² mundane... nec V3411 ] om. hom. Clm2627

³ gentes] agentes V3411

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,3

^prol.| Luminare autem maius Christus est qui est “lux vera que illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum”^e qui de se dicit^f : “Ego sum lux mundi”.

^e Io. 1, 9.

^f Io. 8, 12.

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,4

^prol.| Luminare⁴ autem minus Moyses intelligitur⁵ legis veteris lator que morbum peccati ostendebat sed non consumebat. Hoc luminare preerat nocti quia Moyses prelatus est populo rudi et carnali qui pro temporalibus serviebat atque⁶ in nocte ignorantie et “in regione umbre mortis”^g sedebat, arcam⁷ testamenti habens sed non aperiens quinque panes ordeaceos^h portans infractos ad mensam sedens et esuriens. Luminare autem maius id est Christus preerat diei id est spirituali populo credentium. Unde diciturⁱ : “Dies diei eructat verbum”. Ipse erat tamquam sol illuminans diem, Moyses ut luna que sole oriente obscuratur que etiam imitatur⁸. Moyses ut servus servis legem terrentem atque minantem dedit Christo ut inimicus patris filius, filiis legem vivificantem atque illuminantem contulit. Data est quidem a Deo per Moysen Iudeis serviliter servientibus lex iubens atque promittens, non iuvans facere iussa nec implens promissa.

^g Is. 9, 2 ; Mt. 4, 16.

^h Cf. Io. 6, 9 ; cf. Lc. 9, 19

ⁱ Ps. 18, 3.

⁴ Luminare] Lumen Clm2627

⁵ intelligitur] est Clm2627

⁶ atque] et Clm2627

⁷ arcam Clm2627 ] arca P16794

⁸ imitatur P16794 ] commitatur Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,5

^prol.| ”Per Christum vero gratia et veritas facta est”^j. Gratia quia quod tunc videbatur nunc spiritualiter impletur per “caritatem que diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis”^k. Veritas quia modo redditur quod tunc promittebatur. Hec autem gratia et veritas in Evangelio precipue continentur. Unde et hoc nomen specialiter vendicavit.

^j Cf. Io. 1, 17.

^k Cf. Rm. 5, 5.

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,6

^prol.| Cum enim universa Scriptura sacra hoc nomine censeri valeat eo quod bona nuntiet, dicitur enim evangelium ‘bonum nuntium’ sive ‘bona annuntiatio’ specialiter tamen hec scriptura que vitam Christi et opera continet atque doctrinam ‘evangelium’ dicitur.

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,7

^prol.| Cumque plures evangelia scripserint, quatuor tamen id est Mathei, Marci, Luce, Ioannis evangelia testimonium⁹ habent auctoritatis. Ideo tantum quatuor recepta sunt in Veteri Testamento novum convenire monstraretur¹⁰. Sicut enim in Veteri Testamento fuerunt duodecim minores et quatuor maiores prophete, scilicet Isaias, Ieremias, Ezechiel, Daniel¹¹. Unus vero legis lator Moyses sic in Novo quatuor evangeliste et duodecim apostoli unus nove legis lator Christus. Ideo etiam quatuor recepta sunt tantum quia quatuor evangeliorum doctrina velut quadam quadriga Christus qua¹²* vehendus erat in quatuor orbis climata.

⁹ testimonium P16794 ] testimonia Clm2627

¹⁰ monstraretur P16794 ] monstretur Clm2627

¹¹ duodecim ... Daniel P16794 ] quatuor maiores prophete, scilicet Isaias, Ieremias, Ezechiel, Daniel duodecim minores inv. Clm2627

¹² qua Clm2627 ] om. P16794

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,8

^prol.| Sunt enim hee quatuor quasi quatuor rote in quadriga Amminadab quibus turbatur sponsa in Canticis dicens^l : “Turbata est anima mea propter quadrigam Aminadab”. Aminadab spontaneus Domini interpretatur^m.

^l Cf. Ct. 6, 11.

^m Cf. Glossa ordinaria (Ct. 6:11 interl.) .

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,9

^prol.| Hic est Christus qui sponte humiliatus onera nostre infirmitatis in corpore suo super lignum portavit. Oblatus est enim quia voluit per eius quadrigas id est quatuor evangeliorum doctrinam [Clm26273 33va ] turbatur sponsa id est Ecclesia salubri perturbatione scilicet ad penitentiam. Ideo etiam quatuor auctoritatem habent quia per hanc quadripartitam doctrinam, genus humanum vivificatur quod quadrifida morte transgressionis perierat, scilicet morte in paradiso, morte sub lege naturali post expulsionem de paradiso, morte sub lege scripta¹³* Moysi, morte sub lege gratie .

¹³ scripta Clm2627 ] scriptura P16794

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,10

^prol.| Hic est {6rb} Lazarus ille quadriduanus et fetens quem quatuor dies habentem in monumento suscitavit Iesus vocans eum de monumento quia homo quadruplicis transgressionis reus atque peccatis¹⁴ fetidus per gratiam Christi evangelii verbo eum vocantis suscitatur atque vivificaturⁿ. Inde est quod aliorum evangelia deciderunt nec recepta sunt quia nolebat Dominus prefinitum numerum cassari propter virtutem sacramenti.

ⁿ Cf. Io. 11.

¹⁴ peccatis P16794] om. Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,11

^prol.| Cum autem predictis rationibus quatuor et non plura recepta sint, quare potius hec quatuor quam alia? Quia hec quatuor sine aliqua contrerietate conveniunt. Licet enim aliqua diversa, nulla tamen adversa¹⁵ continent ita ut ala unius animalis alam alterius tangat et rota quadrige rotam eadem via sequatur et cherubin sese contueantur, versis in propitiatorium¹⁶ vultibus.

¹⁵ adversa Clm2627 ] diversa P16794

¹⁶ propitiatorium] propia ? Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,12

^prol.| Ideo etiam hec quatuor recepta sunt quia hii quatuor evangeliste quatuor Christi sacramenta in figuris quatuor animalium presignata que vidit Ezechiel in visione et Ioannes in Apocalysis plene ac principaliter prosecuntur. Viderunt siquidem species quatuor animalium scilicet hominis, leonis, vituli et aquile in quibus significatus est Christus qui fuit homo nascendo, vitulus moriendo, leo resurgendo, aquila ascendendo.

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,13

^prol.| Figura hominis attribuitur Mattheo quia circa Christi humanitatem principaliter versatur. Unde et a temporali generatione Christi incipit dicens Liber generationis.

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,14

^prol.| Species leonis attribuitur Marco quod Christi resurrectione diligentius ceteris scribit. Unde in festo resurrectionis eius evangelium legitur¹⁷.

¹⁷ evangelium – legitur] inv. Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,15

^prol.| Natura quippe leonis dicitur fore ut catulum editum mortuum magne vocis rugitu die tertia excitet. Ita et Deus pater unicum filium die tertia ostensione ineffabilis virtutis suscitavit. Figura vituli aptatur luce quia de sacerdotio Christi agit. Vitulus enim sacerdotalis hostia erat in Veteri lege. Unde et a sacerdotio inchoat Zacharie patris Ioannis dicens: Fuit in diebus Herodis regis¹⁸ etc. et in laudibus apostolorum adventum Paracliti in templo¹⁹ expectantium finit.

¹⁸ Herodis regis] om. Clm2627

¹⁹ in Templo] om. Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,16

^prol.| Species autem²⁰ aquile attribuitur Ioanni quia ut aquila ceteris avibus altius volat atque irreverberatis luminibus solis splendorem intuetur, sic Ioannes certeris profundius super pectus Domini recumbens, theologie mysterium penetravit atque inconcussa mentis acie ineffabilem²¹ genituram Verbi interiores oculos defixit atque in vocem theologam tanto pondere gravidam quod “eam mundus capere non valet”^o prorupit dicens : “In principio erat Verbum” etc.²² unde et boanarges meruit dici, id est²³ filius tonitrui, qui tanto tonitrui mentes hominum concussit quia si paulo altius intonuisset nec totus mundus eum capere potuisset qui²⁴ etiam de Christi ascensione plene tractat.

^o Cf. Io. 21, 25.

²⁰ autem] vero Clm2627

²¹ ineffabilem] et effabilem Clm2627*

²² etc. ] om. P16794

²³ dici id est] in ras. P16794²

²⁴ tanto tonitrui ... potuisset qui] om. hom. Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,17

^prol.| ” Designantur ergo hii quatuor evangeliste illis quatuor figuris que non sunt deceptorie ²⁵ sed iocundi ministerii sibi conscie. Mattheus, ut dictum est, in homine intelligitur quia circa humanitatem Christi principaliter immoratur, Marcus in leone quia agit de resurrectione, Lucas in vitulo agens ²⁶ de sacerdotio, Ioannes in aquila, scribens divinitatis sacramenta. Christus vero quem describunt homo fuit de virgin e natus. Vitulus in immolatione, leo in resurrectione, aquila in ascensione . V el in homine humanitas, in vitulo sacerdotium, in leone regnum, in aquila exprimitur divinitatis sacramentum”. ^p

^p ¶ ut laud. Prol. 55.589.2.

²⁵ deceptorie P16794 ] deceptōe Clm2627*

²⁶ agens] quia agit Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,18

^prol.| Cumque singula animalia singulas haberent facies quibus a se invicem discernebantur erant tamen in²⁷ singulis omnes quia quisque evangelista et aliquid²⁸ de predictis quatuor mysteriis principaliter ac plene tractat per quod ab aliis distinguitur et omnia tangit de singulis aliquid scribens²⁹. Sunt etiam³⁰ quatuor isti³¹ evangeliste designati in quatuor annulis qui erant in quatuor angulis arce que erat in tabernaculo Domini³² qui erant aurei atque rotundi in quibus semper erant vectes ad portandum arcam. In auro intelligitur fulgor, in rotunditate perfectio.

²⁷ in] et P16794

²⁸ aliquid] aliquot Clm2627

²⁹ scribens] scribsit Clm2627

³⁰ etiam] et Clm2627

³¹ quatuor isti] hi quatuor Clm2627

³² que erat in tabernaculo Domini] om. hom. Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,19

^prol.| Bene ergo annuli erant aurei³³ et rotundi quia quatuor evangeliste eternam claritatem et claram eternitatem nobis³⁴ annuntiant. In illis semper erant vectes ad portandam arcam quia lectioni evangelice iugiter debent incumbere atque invigilare.

³³ aurei Clm2627 ] aure ? P16794

³⁴ nobis] om. Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,20

^prol.| Hi omnes quorum ministerio atque³⁵ doctrina, sancta regitur Ecclesia ut sint parati reddere rationem omni poscenti de fide et spe que in nobis est. Turpe est enim et³⁶ ignominionum valde si, sedens in cathedra, tunc incipiat discere cum questionem debet denodare³⁷, ante volens esse miles quam tyro, ante magister quam discipulus. Et erant duo annuli a dextris et duo a sinistris quia duo evangelistarum cum Christo presentialiter conversati sunt et ab ipso edocti³⁸, Matheus et Ioannes; et duo non ab ipso sed a discipulis eius instructi ut Marcus et Lucas. Marcus enim Petri et Lucas Pauli extiterunt³⁹ discipuli. Et Matheus quidem primo evangelium scripsit, secundo Marcus, tertio Lucas, quarto Ioannes. Matheus enim cum primum⁴⁰ predicasset evangelium in Iudea, postea disponens transire ad gentes, primo⁴¹ evangelium scripsit hebraice quod fratribus a quibus ibat in⁴² memoriam reliquit.

³⁵ atque] ac Clm2627

³⁶ et] vel Clm2627

³⁷ debet denodare] debeat enodare Clm2627

³⁸ edocti] + scilicet Clm2627

³⁹ extiterunt] existerunt Clm2627

⁴⁰ primum] primo Clm2627

⁴¹ primo Clm2627 ] imo? P16794

⁴² in] ad Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,21

^prol.| Sicut enim necesse fuit, ad confirmationem fidei, evangelium predicari, sic etiam contra hereticos scribi ecclesiarum perversores, erroresque Christi evangelio superseminantes. Ideoque reliquit hoc memoriale quo veritas predicationis memorie mandaretur et heretice pravitatis error everteretur.

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,22

^prol.| Huius autem evangelii sicut et aliorum materie⁴³ sunt septem beneficia Dei⁴⁴ scilicet incarnatio Christi, baptismus, descensio ad inferos, resurrectio, ad celos⁴⁵ ascensio, secundus adventus ad iudicium.

⁴³ materie] materia Clm2627

⁴⁴ Dei] om. Clm2627

⁴⁵ celos] celum Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,23

^prol.| Quibus septem dona Spiritus sancti apllicantur que Isaias enumerat dicens : “Requiescet super eum”^q. Spiritus sapientie et intellectus, consilium et fortitudinis, scientie et pietatis et spiritus timens Deum. Spiritus sapientie, incarnationi aptati quando⁴⁶ Verbum caro factum est et sapientia Patris incomprehensibilis et a sole intellecta angelis forma servi assumpta hominibus apparuit et panis angelorum factus est lac puerorum, Spiritus intellectus baptismo quo ministerium Trinitatis intelligitur, scilicet in voce Pater in homine, Filius in nube Spiritus sanctus, Spiritus consilii passioni, quo Dei consilium a seculis absconditum de redemptione humani generis percipiatur. Spiritus fortitudinis inferni claustra confregit et nos diabolum conculcere docuit.

^q Is. 11, 2.

⁴⁶ quando] quia praem. Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,24

^prol.| Resurgendo vero et cum apostolis quadraginta diebus conversando nos docuit spiritum scientie habere quo a vitiis removeantur et in mundo licite conversemur.

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,25

^prol.| Ascendendo autem ad celos et inde Spiritum paraclitum mittendo spiritum pietatis nobis commendavit quo pie vivamus ut similiter ascendamus eique pie serviamus qui tam pie nos dilexit. Spiritus vero timoris applicatur secundo adventui ubi singulis redderet⁴⁷ pro ut gesserunt. Unde dies illa metuenda est valde. Hec vere dona sunt septem mulieres que in Isaia apprehenderunt virum unum id est Christum et septem columpne quibus domus Dei sustentatur. Unde sapientia excidit sibi columpnas septem et septem filii veri Iob id est Christi qui pro nobis passus voluit in domibus suis convivia celebrantes et ad ea tres sorores vocantes scilicet fidem, spem et⁴⁸ caritatem. Et septem oculi super lapidem unum in Zacharia propheta. Illa vero septem sacramenta sunt septem sigilla quibus signatus erat liber in Apocalypsi quem nemo poterat aperire nisi agnus occisus ab origine mundi id est solus Christus.

⁴⁷ redderet] reddet Clm2627

⁴⁸ et] om. Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,26

^prol.| Intentio autem Matthei est in libro hoc⁴⁹ temporalem Christi nativitatem necnon⁵⁰ et gesta Christi atque⁵¹ doctrinam exponere⁵² ut sicut prius dum publicanus erat multos de pauperaverat fraudendo pecuniam ita⁵³ post multo ditaret docendo iustitiam.

⁴⁹ libro - hoc ] inv. Clm2627

⁵⁰ necnon] exponere Clm2627

⁵¹ atque] et Clm2627

⁵² exponere] om. Clm2627

⁵³ ita] om. Clm2627

Numérotation du verset ProlEv. Prol.7496,27

^prol.| Modus tractandi talis est : Prius genealogiam Christi describit⁵⁴, distinguens eam per tres tesseresdecades⁵⁵, post agit de nutritura salvatoris et de adventu magorum in Bethleem et de occisione parvulorum. Deum de baptismo Christi et ieiunio quadraginta dierum et de temptatione triplici postea de doctrina eius scilicet de sermone habito in monte, deinde gesta et miracula Christi⁵⁶ exponit. Tandem de passione⁵⁷, resurrectione et ascensione agit. Huic autem⁵⁸ libro Hieronymus prologum premittit in quo ostendit ubi evangelium scripserit et de qua imo statu, ad quam digna⁵⁹ sit assumptio⁶⁰ et de quibus et quo ordine in hoc evangelio tractet⁶¹.

⁵⁴ describit] om. Clm2627

⁵⁵ eam – per tres tessesresd.] inv. Clm2627, sec. m. exp. eam

⁵⁶ Christi] Domini Clm2627

⁵⁷ passione] + et Clm2627

⁵⁸ autem] om . Clm2627

⁵⁹ digna scrips. ] dignum P16794, magñ vel digñ Clm2627

⁶⁰ assumptio Clm2627 ] assumptus P16794

⁶¹ tractet] tractat Clm2627

<54. Prologi in evangelistas>

<54.7496> Prologus ‘Fecit Deus duo magna luminaria... Sacre Pagine doctrina’