Capitulum 23
Numérotation du verset
Sir. 23,1
Domine pater et dominator vite mee non relinquas me ne sinas me cadere in illis
Numérotation du verset
Sir. 23,2
quis superponet in me in cogitatu meo flagella et in corde meo doctrinam sapientie ut ignorationibus eorum non parcant mihi et non pareant delicta illorum
Numérotation du verset
Sir. 23,3
et adincrescant ignorantie mee et multiplicentur delicta mea et peccata mea abundent et incidam in conspectu adversariorum et gaudeat inimicus meus
Numérotation du verset
Sir. 23,4
Domine pater et Deus vite mee ne derelinquas me in cogitatu illorum
Numérotation du verset
Sir. 23,5
Extollentiam oculorum meorum
ne dederis mihi et omne desiderium
averte a me
Numérotation du verset
Sir. 23,6
aufer a me ventris concupiscentias
et concubitus
concupiscentie ne apprehendant me et anime irreverenti
et infrunite
ne tradas me
Numérotation du verset
Sir. 23,7
DOCTRINA ORIS.
Doctrinam oris
audite filii
et qui custodierit illam non periet in labiis suis
nec scandalizabitur in operibus nequissimis
Numérotation du verset
Sir. 23,8
in vanitate sua
apprehendetur peccator et superbus et maledicus scandalizabitur in illo
Numérotation du verset
Sir. 23,9
iurationi non assuescat os tuum multus enim casus in illa
Numérotation du verset
Sir. 23,10
nominatio vero Dei non sit assidua in ore tuo et nominibus sanctorum non admiscearis quoniam non eris immunis ab eis
Numérotation du verset
Sir. 23,11
sicut enim servus interrogatus
assidue a livore
non minuetur
sic omnis iurans et nominans
in toto a peccato non purgabitur
Numérotation du verset
Sir. 23,12
vir multum iurans implebitur iniquitate
et non discedet a domo
illius plaga
Numérotation du verset
Sir. 23,13
et si frustraverit delictum ipsius super ipsum erit et si dissimulaverit
delinquet dupliciter
Numérotation du verset
Sir. 23,14
et si in vacuum
iuraverit non iustificabitur replebitur enim retributione domus illius
Numérotation du verset
Sir. 23,15
est et alia loquella contraria morti non inveniatur in hereditate Iacob
Numérotation du verset
Sir. 23,16
etenim a misericordibus
omnia hec auferentur et in delictis non volutabunt
Numérotation du verset
Sir. 23,17
indisciplinose non assuescat os tuum est enim in illa verbum peccati
Numérotation du verset
Sir. 23,18
memento patris
et matris tue
in medio
enim magnatorum consistis
Numérotation du verset
Sir. 23,19
ne forte obliviscatur te
in conspectu illorum et assiduitate tua infatuatus improperium patiaris et maluisses non nasci et diem nativitatis tue maledicas
Numérotation du verset
Sir. 23,20
homo assuetus in verbis improperii
in omnibus diebus suis non erudietur
Numérotation du verset
Sir. 23,21
duo genera abundant in peccatis et tertium adducit iram et perditionem
Numérotation du verset
Sir. 23,22
anima callida quasi ignis ardens non extinguetur
donec aliquid gluttiat
Numérotation du verset
Sir. 23,23
et homo nequam in ore carnis sue
non desinet
donec incendat ignem
Numérotation du verset
Sir. 23,24
homini fornicario omnis panis dulcis
non cessabit transgrediens a lecto suo
Numérotation du verset
Sir. 23,25
omnis homo qui transgreditur lectum suum contemnens in animam suam et dicens quis me videt
Numérotation du verset
Sir. 23,26
tenebre circumdant me et parietes cooperiunt me et nemo circumspicit
me quem vereor delictorum meorum non memorabitur Altissimus
Numérotation du verset
Sir. 23,27
et non intellexit1
1 intellexit] intelliget
Weber
quoniam omnia videt oculus illius quoniam expellit a se timorem Dei huiusmodi hominis timor et oculi hominum timentes illum
Numérotation du verset
Sir. 23,28
et non cognovit quoniam oculi Domini multo plus lucidiores super solem circumspicientes omnes vias hominum
et profundum abyssi et hominum corda intuentes in absconsas partes
Numérotation du verset
Sir. 23,29
Domino enim Deo antequam crearentur omnia sunt agnita
sic et post perfectum respicit omnia
Numérotation du verset
Sir. 23,30
hic in plateis civitatis vindicabitur quasi pullus equinus fugabitur et ubi non speravit apprehendetur
Numérotation du verset
Sir. 23,31
et erit
dedecus omnibus
quod non intellexerit timorem Dei
Numérotation du verset
Sir. 23,32
sic et mulier omnis relinquens virum suum et statuens hereditatem ex alieno matrimonio
Numérotation du verset
Sir. 23,33
primo enim in lege Altissimi incredibilis fuit
et secundo virum
suum dereliquit tertio in adulterio fornicata est
et ex alio viro filios statuit sibi
Numérotation du verset
Sir. 23,34
hec in ecclesiam adducetur et in filios eius respicietur
Numérotation du verset
Sir. 23,35
non tradent filii eius radices et rami eius non dabunt fructum
Numérotation du verset
Sir. 23,36
derelinquent in maledictum memoriam illius et dedecus illius non delebitur
Numérotation du verset
Sir. 23,37
et agnoscent qui derelicti sunt quoniam nihil melius quam timor Dei et nihil dulcius quam respicere in mandatis Domini
Numérotation du verset
Sir. 23,38
et gloria magna est sequi Dominum
longitudo enim dierum assumetur ab eo
Capitulum 23
Numérotation du verset
Sir. 23,ad litteram
marg.|
{3.2083}
Domine.
Superius ab illo loco. Non dixeris 15. cap. autor induxit ad detestationem peccati ratiocinando, hic consequenter idem facit deprecando : ut peccata que detestatus est in aliis : non reperiantur in ipso, et ut exemplo sui alii studeant Deum exorare pro evitatione et detestatione peccati. Sic igitur procedit, quia primo ponit suam orationem, secundo se convertit ad aliorum informationem, ibi : Doctrinam oris. Circa primum dicit deprecando.
marg.|
.1.
Domine pater.
omnium per creationem. .2.
Et dominator vite mee.
per specialem condescensionem. .3.
Ne derelinquas me in,
etc. scilicet, fatuorum et impiorum. de quibus locutus est cap. preced.
marg.|
.4. Nec sinas me cadere in illa exprobratione etc. in quam ceciderunt.
marg.|
.5.
Quis superponit in cogitatu meo.
Q. diceret, utinam aliquis superponat. .6.
Flagella.
divina, quorum cogitatio retrahit a malo.
marg.|
.7.
Et in corde meo doctrinam sapientie.
que firmat in bono. .8.
Ut ignorationibus eorum.
id est, delictis cogitationum. .9.
Non parcat mihi.
sed statim timore vel pena reprimat.
marg.|
.10.
Et non appareant delicta illorum,
etc. id est, cogitatuum per exitum in opus malum.
marg.|
.11.
Et ne adincrescant ignorantie mee.
id est, ne peccatis cogitationis addantur peccata oris, operis, et consuetudinis.
marg.|
.12.
Et incidam in conspectu adversariorum meorum.
id est, demonum.
marg.|
.13.
Et gaudeat inimicus meus.
scilicet, diabolus, qui gaudet de peccatis hominum, et maxime doctorum.
marg.|
.14.
Domine pater.
exponatur ut prius.
marg.|
.15.
Extollentiam oculorum meorum ne dederis mihi,
etc. id est, superbiam non permittas mihi dominari.
marg.|
.16.
Et omne desiderium pravum averte a me.
prohibens me tali desiderio consentire.
marg.|
.17.
Aufer a me ventris concupiscentias.
id est, gulam. Et quia ministrat luxurie materiam, subditur. Et concubitus concupiscentie etc. sequitur.
marg.|
.18.
Et anime irreverenti, et infrunito ne tradas me.
id est, insipido vel indiscreto qui caret sapientia, a sapore dicta. Et dicitur infrunitus ab in, quod est sine, et frumen quod est pars gutturis, qua sapor sentitur. Est igitur sensus. Et anime irreverenti, etc. id est, ne permittas animum meum incidere in irreverentiam et insipientiam.
marg.|
.19.
Doctrinam oris.
Hic se convertit ad aliorum informationem, et primo ad fugiendum peccatum oris, secundo operis, ibi : Duo genera. Prima in duas, quia primo docet vitare iurationem. Secundo aliam malam locutionem, ibi : Est et alia loquela. Circa primum excitat primo attentionem audientium, dicens : Doctrinam oris audite filii. aure corporis et cordis.
marg.|
.20.
Et qui custodierit illam,
etc. corde retinendo, et opere implendo.
marg.|
.21.
Non periet labiis suis.
male loquendo.
marg.|
.22.
Nec scandalizabitur.
id est, ruet : in operibus nequis. Et contrarium est de malis, ideo subditur.
marg.|
.23.
In vanitate sua apprehenditur peccator.
a diabolo sibi laqueum tendente.
marg.|
.24.
Et superbus.
corde.
marg.|
.25.
Et maledictus,
etc. ore.
marg.|
.26.
Scandalizabitur in illis.
id est, cadet in diaboli laqueis.
marg.|
{3.2084}
marg.|
.27.
Iurationi.
Postquam excitavit audientium attentionem, hic consequenter ponit suam monitionem. Tamen ad maiorem sequentium intelligentiam queritur : Utrum assuefactio iuramenti sit bona ? Et videtur quod sic, quia iuramentum ad reverentiam nominis Dei introductum est, quod invocatur tanquam infallibile testimonium veritatis, ergo, etc. Hoc confirmatur dicto Hierony. super Mt. Qui iurat veneratur, aut diligit eum per quem iurat : sed assuefactio utriusque actus, scilicet, venerandi et diligendi est bona, ergo, etc. Ad contrarium arguitur, quod nulla iuratio sit bona, Mt. 5.f. dicit salvator. Ego autem dico vobis non iurare omnino, etc. Ad hoc dicendum, quod aliquid est bonum secundum se quod tamen est nocivum, eo quod quis utitur eo male : sicut sumere eucharistiam bonum est, tamen qui sumit indigne, iudicium sibi manducat et bibit. 1. Cor. 11.g. Sic est in proposito. Iuramentum enim secundum se est licitum et honestum, quod patet ex eius origine. Nam ex hoc introductum est, quod homines credunt Deum habere infallibilem veritatem, et omnium certam cognitionem et providentiam. similiter patet ex fine. Ad hoc enim iuramentum inducitur, quod lites et controversie inter homines terminentur, ut dicitur Hbr. 6. Omnis controversie eorum. scilicet hominum finis ad confirmationem est iuramentum. Cedit tamen ad malum illius, qui eo indebite utitur, scilicet, quando sine necessitate et cautela debita hoc facit. Videtur tamen parvam reverentiam habere ad Deum, qui ipsum in levi aut nulla rationabili causa vocat in testem, quod fieri non debet etiam de aliquo viro honesto, eo quod videtur in hoc eius irreverentia. hoc autem fit in assuefactione iuramenti, ergo, etc. Item quia per assuefactionem iuramenti imminet periculum periurii. Nam homo de facili delinquit in verbo, eo quod lingua sita est in lubrico : iurare tamen ad declarationem veritatis occulte ne pereat iustitia bonum est et sanctum. Sicut sumere medicinam in casu necessitatis bonum est, quod tamen extra casum illum non expedit. Per dicta patent argumenta. Nam assuefactio magis cedit in irreverentiam nominis Dei rationibus dictis. et sic patet primum. Ad secundum dicendum, quodHieronymus loquitur in casu, in quo cum cautela debita iuratur. Ad verbum domini Mt. 5. dicendum, quod non omne, et quoddam non, equipollent. Per hoc autem quod dicitur. Ego autem dico vobis, non iurare omnino : non prohibetur iuramentum sed iuramentum carens necessitate et cautela debita rationibus predictis. Iurationi. Hic igitur ponit suam monitionem dicens : Iurationi. et patet ex dictis sententia.
marg.|
.28.
Nominatio vero Dei,
etc., scilicet ad iurandum, ut predictum est : Debet tamen esse frequens in ore ad deprecandum et predicandum.
marg.|
.29.
Et nominibus sanctorum non admiscearis.
iurando frequenter in ipsis.
marg.|
.30.
Quoniam non eris immunis ab eis.
Id est, ab offensa eorum.
marg.|
.31.
Sicut enim servus interrogatus assidue.
id est questionatus per flagella.
marg.|
.32.
A livore non minuitur.
id est non carebit livore cutis propter flagellationem {3.2085} corporis sui.
Numérotation du verset
Sir. 23,ad litteram
marg.|
.1.
Sic omnis iurans.
per Deum.
marg.|
.2.
Et nominans.
id est, iurans per nomina sanctorum, et hoc assidue.
marg.|
.3.
In toto a peccato non purgabitur.
quia per talem consuetudinem malam in iuramentum illicitum labitur. ideo subditur.
marg.|
.4.
Vir multum iurans implebitur iniquitate.
nam ex hoc incurrit periurium per iuramentum falsum, quod est contra veritatem, et iuramentum iniquum, quod est contra iustitiam.
marg.|
.5.
Et non discedet a domo illius plaga.
id est, divina vindicta saltem in futuro, et etiam aliquando in presenti graviter puniuntur pro notorio homines periurio.
marg.|
.6.
Et si frustraverit fratrem,
etc. ex periurio sibi damnum inferendo.
marg.|
.7.
Delictum illius super ipsum erit,
etc. quia tenetur ad restituendum, et debet ad hoc cogi, si probatum fuerit contra.
marg.|
.8.
Et si dissimulaverit.
tacendo veritatem, pro cuius declaratione adducitur in testem iurans se nescire.
marg.|
.9.
Delinquet dupliciter,
scilicet contra se falsum iurando, et contra proximum damnificando, retinentem alienum in conscientia, et alium in bursa, scilicet illum cuius pecunia retinetur.
marg.|
.10.
Et si in vacuum iuraverit.
iurando sine causa vel ex levi causa.
marg.|
.11.
Non iustificabitur.
Nam in hoc irreverenter utitur iuramento, ut dictum est supra.
marg.|
.12. Replebitur enim retributione pessima. id est pena debita.
marg.|
.13.
Domus illius.
Nam filii aliquando puniuntur pena temporali pro parentibus, et maxime quando sunt imitatores delicti patrum. Frequenter n. hoc fit. Nam filius audiens patrem frequenter vane iurantem, ex hoc accepit modum consimilem.
marg.|
.14.
Est et alia.
Hic consequenter detestatur quedam alia peccata locutionis. Et primo peccatum blasphemie, cum dicitur. Est et alia loquela contraria, scilicet precedenti. Nam in iuramento invocatur Deus, ut testis infallibilis veritatis : in blasphemia vero sibi magis imponitur crimen falsitatis.
marg.|
.15.
In mortem.
Blasphemia enim meretur mortem gehenne, et etiam mortem nature. Nam blasphemus in lege precipitur lapidari, Leu. 24. Aliqui libri habent : Morti, et subintelligitur obligata : et sic est eadem sententia.
marg.|
.16.
Non inveniatur in hereditate Iacob.
Quia sicut dictum est, blasphemus precipitur auferri de hereditate Iacob per mortem.
marg.|
.17.
Etenim a misericordibus omnia hec auferentur.
scilicet, falsa et indiscreta iuratio, et blasphemia.
marg.|
.18.
Et in delictis non voluptabunt.
id est non delectabuntur, sed magis in operibus virtuosis. Signum enim habitus generati, est delectatio in opere. 2. Ethicorum Consequenter detestatur peccatum locutionis irreverentis dicens.
marg.|
.19.
Indisciplinose loquele.
que est proprie loquela irreverentie.
marg.|
{3.2086}
marg.|
.20.
Non assuescat os tuum.
nam actus talis est malus, et consuetudo peior. Et quoniam parentibus maxime debetur reverentia, et per consequens irreverentia ad ipsos est pessima, subditur.
marg.|
.21.
Memento patris et matris.
exhibendo eis debitam reverentiam, et omnem irreverentiam precavendo.
marg.|
.22.
In medio enim magnatorum consistis.
quasi dicat licet ad maiorem statum fueris elevatus quam parentes tui, non tamen debes eorum reverentie oblivisci.
marg.|
.23.
Ne forte obliviscatur.
gratiam suam tibi subtrahendo, et te confusibiliter deiiciendo.
marg.|
.24.
Et assiduitate tua.
circa parentum irreverentiam.
marg.|
.25.
Infatuatus improperium patiaris.
a Deo et hominibus.
marg.|
.26.
Et maluisses non nasci.
ex impatientia tue deiectionis, sicut faciunt multi. Consequenter detestatur peccatum locutionis iniuriose, dicens.
marg.|
.27.
Homo assuetus in verbis improperii.
sicut fuit Semei, ut habetur. 2Rg. 16.
marg.|
.28.
In omnibus diebus suis non erudietur.
quia contemnit monita aliorum.
marg.|
.29.
Duo genera.
Posito peccato locutionis, hic consequenter detestatur triplex peccatum operis. Et primo ponit duo breviter se excipiendo. secundo tertium magis immorando, ibi : Homini fornicario. Circa primum dicit : Duo genera abundant in peccatis. quia sunt causa plurium sequentium, scilicet, cupiditas, que est radix omnium malorum. 1. Timo. 6.b. et gulositas, que est occasio multorum malorum, et specialiter per ebrietatem.
marg.|
.30.
Et tertium adducit iram,
etc. vindicte divine, et perditionem gehenne. Et istud est adulterium, de quo postea magis prosequetur. et de primo subdit.
marg.|
.31.
Anima calida quasi ignis ardens.
ardore cupiditatis, de quo dicit Betius libro. 2. de consolatione, metr. 5. Sevior ignibus Aetne ardet amor habendi.
marg.|
.32.
Non extinguetur donec aliquid glutiat.
aliorum bona male acquirendo. Et subditur de secundo.
marg.|
.33.
Et homo nequam in ore carnis sue.
id est gulosus qui sibi nequam est per os suum, quia gulositas non solum nocet anime proprie, sed etiam corpori generans multas passiones et infirmitates.
marg.|
.34.
Non desinet, donec incendat ignem.
scilicet, luxurie. Nam virtus nutritiva materiam ministrat generative. unde dicit Hieronymus. Venter mero estuans, statim spumat in libidinem.
marg.|
.35.
Homini fornicario.
Hic ponitur tertium, et primo quantum ad virum. secundo quantum ad mulierem, ibi : Sic et mulier. Circa primum dicitur. Homini fornicario. idest, luxurioso.
marg.|
.36.
Omnis panis dulcis.
id est omnis aliena mulier appetibilis.
marg.|
.37.
Non fatigabitur transgrediens.
id est, non cessabit transgredi mandatum Dei, Exodi. 20.b. Non mechaberis.
marg.|
.38.
Usque ad finem
etc. vite sue. Et quia peccatum luxurie hebetat mentem eo, quod reddit hominem bestialem, subditur.
Numérotation du verset
Sir. 23,ad litteram
marg.|
{3.2087} .1. Omnis homo qui transgreditur lectum suum. per adulterium.
marg.|
.2.
Contemnens in animam suam.
id est, contemptum anime sue inferens propter carnis sue voluptatem.
marg.|
.3.
Et dicens,
etc. excecatus voluptate.
marg.|
.4.
Quis me videt,
etc. quasi dicat nullus, nec homo, nec deus, et patet littera. Et subditur erroris causa, cum dicitur.
marg.|
.5.
Quoniam expellit a se timorem Dei huiusmodi hominis timor.
id est timor adulteri quo timet voluptate privari, expellit a se timorem Dei. Motus enim maiores depellunt minores secundum Philosophum. Adulter vero nimis fortiter trahitur a voluptate, et sic retrahitur a Dei timore.
marg.|
.6.
Et oculi hominum timentes illum.
id est, homines conscii sui adulterii : qui in hoc sibi serviunt timore ducti, ne eius offensam incurrant, et adulando de facinoribus suis eum commendant, et sic in ipsis eum nutriunt, et per consequens timorem Dei ab ipso expellunt, propter quod non considerat quod Deus ipsum videat ad puniendum. ideo sequitur.
marg.|
.7.
Et non cognovit.
id est, cognoscere neglexit.
marg.|
.8.
Quoniam oculi domini multo plus lucidiores sunt super solem.
Claritas enim solis, non est nisi quidam effectus et modica scintilla divine claritatis.
marg.|
.9.
Circumspicientes omnes vias hominum.
quantumcumque occultas.
marg.|
.10.
Et profundum abyssi.
ad quod non pertingit lux solis.
marg.|
.11.
Et hominum corda.
que soli Deo sunt nota.
marg.|
.12.
Domino enim Deo antequam.
nam est agens per intellectum, et sic precognoscens.
marg.|
.13.
Sic et post perfectum.
id est, post creationem rerum.
marg.|
.14.
Respicit omnia.
Ex quo enim precognovit, antequam essent in effectu, sequitur, et quod postea subditur autem adulteri pena cum dicitur.
marg.|
.15.
Hic in plateis civitatis vindicabitur.
id est, punietur, quia in palam lapidari precipitur, ut predictum est.
marg.|
.16.
Et quasi pullus equinus.
id est indomitus et voluptati deditus.
marg.|
.17.
Fugabitur.
ut sic captus puniatur.
marg.|
.18.
Et erit dedecus omnibus.
amicis suis ex vilitate criminis et punitionis.
marg.|
{3.2088}
marg.|
.19.
Sic et mulier omnis relinquens virum suum.
Hic consequenter detestatur peccatum adulterii quantum ad mulierem, dicens. Sic et mulier omnis relinquens virum suum. peccabit, quia tenetur ei obedire et debitum reddere.
marg.|
.20.
Et statuens hereditatem.
id est, heredem viri sui.
marg.|
.21.
Ex alieno matrimonio.
quando adulter eius est uxori alligatus, et sic filium quem ex eo concipit, privat hereditate paterna, et ipsum instituit in aliena.
marg.|
.22.
Primo enim in lege altissimi incredibilis fuit.
que dicit Ex. 20.b. Non mechaberis.
marg.|
.23.
Secundo virum suum dereliquit.
abutens corpore suo proprio, cum non habeat eius potestatem, sed vir. 1. Cor. 7.
marg.|
.24. Tertio in adulterio fornicata est, etc. id est, polluta.
marg.|
.25.
Et ex alio viro filios statuit sibi
etc. scilicet, marito suo. Et quia secundum legem debet publice puniri subditur.
marg.|
.26.
Hec in ecclesiam adducetur,
etc. id est in concilio coram iudicibus.
marg.|
.27.
Et in filios eius respicietur,
etc. utrum sint legitimi vel illegitimi, et si probentur illegitimi, eiicientur de domo mariti. ideo subditur.
marg.|
.28.
Non tradent filii eius,
etc. sic dictum fuit Iephte Iudicum 11.
marg.|
.29.
Radices,
etc. quia non stabilientur in hereditate mariti.
marg.|
.30.
Et rami eius,
etc. id est, filiorum.
marg.|
.31.
Non dabunt fructum.
id est non prosperabuntur. ideo subditur.
marg.|
.32.
Derelinquent in maledictum memoriam eius.
scilicet, matris adultere, cui maledicent homines, miseriam filiorum adulterinorum videntes.
marg.|
.33.
Et dedecus illius non delebitur.
coram Deo, si perseveret in malo. Nec etiam coram hominibus usque ad magnum tempus. Consequenter ex dictis de adultero et adultera concludit intentum dicens.
marg.|
.34.
Et agnoscent qui derelicti sunt,
scilicet ceteri viri et mulieres.
marg.|
.35.
Quoniam nihil melius quam timor,
scilicet filialis qui cavet offensam Dei.
marg.|
.36.
Et nihil dulcius.
anime palatum bene dispositum habenti.
marg.|
.37.
Quam respicere in mandatis Domini.
non solum speculative cognoscendo, sed etiam practice opere adimplendo.
Numérotation du verset
Sir. 23,ad litteram
marg.|
{3.2089} .1.
Gloria magna est sequi dominum.
per viam iustitie.
marg.|
{3.2090} .2.
Longitudo enim dierum.
Id est, eterna vita.
marg.|
.3.
Assumetur ab eo.
id est, a Deo qui dat illam sequentibus ipsum, per viam mandatorum suorum.
Comment citer cette page ?
Martin Morard, ed., Nicolaus de Lyra (Sir. 23), in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2024. Consultation du 23/11/2024. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/editions_chapitre.php?id=lyr&numLivre=32&chapitre=32_23)
Martin Morard, ed., Nicolaus de Lyra (Sir. 23), in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2024. Consultation du 23/11/2024. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/editions_chapitre.php?id=lyr&numLivre=32&chapitre=32_23)
Notes :