La tradition manuscrite des postilles d’Hugues de Saint-Cher sur les Psaumes

Page créée par Martin Morard le 26.9.2022, mise à jour le 26.9.2022

Les témoins signalés dans ce catalogue ont été repérés grâce au dépouillement et à la comparaison critique des données déjà publiées dans le Repertorium biblicum de Friedrich Stegmüller (RB) ; les Scriptores ordinis Praedicatorum Medii Aevi (SOPMA), le Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France, complétées et corrigées dans la mesure du possible par observation directe. Depuis la publication des actes du colloque Hugues de St-Cher bibliste et théologien (2004), plusieurs manuscrits ou fragments ont été découverts (voir ci-dessous les numéros 6bis, 30bis, 30ter, 34bis, 9*bis).

Les manuscrits sont classés par version. On s’en est tenu à une description minimale. Les incipits ne sont répétés que s’ils diffèrent de la description générale. La mention cum aliis postillis indique la présence dans le même manuscrit de postilles de Hugues sur un ou plusieurs autres livres de la Bible. Toutes les références au texte de la postille longue renvoient à l’édition de Venise, 1600[1].

Bibliographie 

G. Murano, Opere diffuse per exemplar e pecia, 2005, n° 500.

A. I. Lehtinen, «The Apopeciae of the manuscripts of Hugh of St. Cher’s work : The catalogue in the manuscript of Bishop Thomas of Finland», Medioevo. Rivista di storia della filosofia medievale, 25 (1999– 2000), 1– 167.

M. Morard, «Hugues de St-Cher commentateur des Psaumes», 2004.

A. Paravicini-Bagliani, Cardinali di Curia e ‘Familiae’ cardinalizie dal 1227 al 1254, Padova, Antenore, t. 1, 1972, p. 256-265.

1. Version longue : Postilles in Ps 1-136, v. 4

Incipit prol.: Egredimini filiae Sion et uidete regem Salomonem…-…in die letitie cordis eius. Verbum est Salomonis filii David. Cantici 3° [v. 11]. Et dirigitur ad omnes clericos…-…qui ‘doctrinam quasi prophetiam effundit’. Ecclesiatici 24° [v. 46]. Cui est omnis laus et gloria in secula seculorum. Amen.

Ps 1, 1: Beatus vir qui non abiit etc. Psalmus iste titulum non habet quia titulus eius non ponitur in prologo, scilicet Liber soliloquiorum non est nec invenitur in hebraica veritate…

Ps 51: Ad litteram tangit historiam, quae habetur In Reg 21, de fuga David in Nobe set melius ut mistice exponatur prius egit propheta de venia penitencium…

Ps 68: Quadruplex est mutatio. Prima est culpe que incipit in primis parentibus…

Ps 80: In precedendi Psalmo egit de primo adventu, hic agit de festo immolationis…

Ps 97: In precedentibus psalmis sepe dixerat letandum esse et cantandum…

Ps. 136, 4: …Quomodo inquiunt cantabimus canticum Domini in terra aliena quasi dicat non est in mundo gaudendum vel cantandum set magis lugendum Ysa. 61 rugiemus quasi ursi omnes et quasi columbe gementes gememus ;

Ps 136, 5 – 150, 6: Ps 41 ‘Fuerunt michi lachryme mee panes die ad nocte’ etc. Et quare gemendum? Quia in valle miserie et calamitatis…-… beatorum officium est laudare et benedicere Deum sicut alibi intonuit dicens ‘Beati qui habitant in domo tua Domine’ [Ps 83, 5] etc. Ad cuius laudis et benedictionis exercitium ille nos perducat Dominus Iesus Christus qui cum Patre et Spiritu Sancto viuit et regnat in secula seculorum. Amen.

Attribution à Hugues de Saint-Cher (retenir)

Voir discussion dans SOP, t. 1, col. 199a-200b ; RB-01124-1125  ; Morard, « Hugues de Saint-Cher commentateur des Psaumes », p. 109-111.

N.B.: contrairement à RB-03675, le catalogue de 1605 de la Bodleian Library attribue ce commentaire à Hugues de St-Cher ; cf. The first printed Catalogue of the Bodleian Library 1605 a facsimile, Oxford, At Clarendon Press, 1986, p. 168 «Hugo cardinalis C.7.2» et p. 40 (Paris 1530).

Attributions à Alexandre de Halès (rejeter)

La postille Egredimini a été attribuée à Alexandre de Halès de manière tardive et presque exclusivement dans des milieux franciscains, alors que les manuscrits qui portent une attribution explicite à Hugues de St-Cher sont non seulement dominicains, mais surtout de provenance cistercienne et bénédictine. On relève l’attribution à Alexandre dans les documents suivants (par ordre chronologique) :

xiiie siècle: Firenze, Laurenziana, Santa Croce xxiv dext. 8.: attribution de seconde main ;

Firenze, Laurenziana, Santa Croce xxiv dext. 9.: attribution de seconde main avec correction: «Magister Alexander de Ales anticus ; al. man. ‘Dubia est michi ista aditio neque arbitror veram’.» 

1380: Nicolaus Eymericus

1437: catalogue du couvent S. François de Ferrare, p. 14 et 66: «Item Alexandri de Ales super psalterium in pergameno et a bulis coopertis corio rubeo cujus principium: Cumque transcendissent qui portabant arcam Domini etc. finis vero prima autem pars dividitur, sed hodie non apparet.»

1444-1460 c. :Florence, Santa Croce, inventaire du XVe siècle  « In XXIII banco ex parte ecclesie » [groupe d’œuvre d’Alexandre de Halès], n° 269 : « Postilla Alexandri de Ales super Genesim, Exodum. Quinque libros Sapientiales [scripsi, sententiales ed. Mazzi]. Duodecim propheta (sic) minores. Psalterium.Actus Apostolorum. Et epistolas canonicas »  ; n°270 : « Postilla Alexandri de Ales super psalterium » (Curzio MAZZI éd., « L’inventario quattrocentistico della biblioteca di Sancta Croce in Firenze », Rivista delle bibliotheche e degli Archivi, t. 8, 1897, p. 16-147, ici p. 106).

1476: Venise, typis Gott. ex Catalogo Bibliothecae Slusianae tum Lipsiae an. 1554 ex Mart. Lippenio

1496: éd. Venise (= OFM) Il semble que l’attribution de l’oeuvre ait varié selon les états de l’impression du f. [a1r]:

-  état attribué à Alexandre de Halès: BnF, Rés. A-2048  ; exemplaire mis en vente en 2009 par D & E LAKE LTD. (ABAC/ILAB) (Toronto, ON, Canada), attribution en rouge «Postilla irrefragabilis doctoris dñi Alexadri de Ales.super psalmos Aurea »  ;

- état anépigraphe: Liège, Bibl. du sém. épiscopal, 6.C.10 ;

- état attribué à Hugues de S.-Cher: Graz, Universitätsbibl., Inkun. II 9888.

1502: Vincentius Bandellus in disputatione solemni

1556: Venise, ex Pitseo et indice bibliothecae Barber.

Possevin (selon Wadding, p. 10)

Wadding

Catalogues des couvents franciscains

- de Leyden, selon Pierre de Alva, Radio, 68, p. 773 certaines éditions du xvie siècle et du xviie siècle

- de Paris, selon Pierre de Alva, Radio, 68, p. 772 = Mz216?

Attributions à Guillaume de St-Amour (rejeter)

Guillaume de St-Amour, Opera omnia, t. 1, Constance, 1632, p. 5-7: cf. M. M. Dufeil, «Gulielmus de Sancto Amore, Opera omnia (1252-1270)», dans Id., Saint Thomas et l’histoire, p. 495 et 498 (repris de id., Guillaume de St-Amour et la polémique universitaire parisienne…, p. 352 et p. 365, n. 18), id. «Additions au Répertoire des Maîtres en théologie…», 1962, 135, corrigeant P. Glorieux, Rép. théol., n° 160, t. 1, p. 342 et RB-3023.

Répertoires :

M. Morard, «Hugues de St-Cher commentateur des Psaumes» ;

SOPMA § 1989 (ne distingue pas les différentes versions) ;

RB-03675 (+ suppl.) ;

W. Affeldt, Traditio, 13 (1957) 384 ;

CGMBPF ;

Pseudo Henri de Gand (éd. N. M. Häring, 1970, p. ##) § 40.

N.B.: SOPMA § 1989 et Glorieux, Rép. théol., n° 2/x, p. 45 ne distinguent pas entre version brève et longue ; Glorieux signale quelques éditions, mais aucun ms.

Éditions

Voir plus-loin : Les éditions des Postilles attribuées à Hugues de Saint-Cher

Manuscrits

1. Bamberg, Staatl. Bibl., Theol. 65 (Q.IV.21). – xve s. ; prov. Bamberg, o. carm ; 289 x 220 mm. ; Ps 1-51 (cf. éd. f. 2ra-136ra, avec variantes et interpolations): «Egredimini… Beatus vir qui non abiit. etc. In principio huius Psalmi sunt quatuor attendenda que in singulis consideranda occurent…-…Psalmista Gustate et videte quid autem est sperare in eo nisi exspectare eum. Igitur et cetera et sic est finis.» (f. 1-353). Attribué à Pierre de Tarentaise par la reliure. – Catalogue: Bamberg, t. 1/1, p. 53 ; SOPMÆ ; RB-08475.

2. $ Bologna, Bibl. comm. dell’Archiginnasio A. 938 . – xive s. (avant 1386), prov. Bologne OP, in xxv banc., anon., Ps 1-89 sans prol. (éd. f. 3ra-240rb): «Beatus vir. Psalmus iste titulus est. Qui ponitur in prologo, scilicet Liber soliloquiorum, non est nec invenitur etc.…-… opus eorum est misericordia, scilicet orare» (f. 1-242). – RB ; cf. M.-H. Laurent, Fabio Vigili…, p. 220, § 238.

3. $ Boulogne-sur-Mer, BM 22. – 1270-1280 ; 219 f., 2 col., 70 l., texte biblique reproduit f. 1-17 dans les colonnes centrales de l’aperture ; à partir du f. 18, commentaire-catena. ; prov. St-Bertin n° 86, o. s. b. ; anon., Ps 1-136, 2 sans prol. (éd. f. 3ra-342rb): «Beatus vir qui non abiit. Quia titulus Psalmus iste, titulus est qui ponitur in prologo scilicet Liber soliloquiorum non est nec invenitur in hebraica veritate…-… Suspendimus organa nostra [Ps 136,1] idest suspendimus cantica letitie… scilicet Beemoth circumdabunt eum salices» (f. 1ra-219vb24) puis version brève après un retour à la ligne, voir ci-dessous cat. 1*. – CGMBP# ; RB ( Suppl.)=RB-08826 (corrigé).

4. Bourges, BM 72 . – xve s. ; Ps 77-100 (éd. f. 198va-259ra): «Attendite popule meus [Ps 77, 1]. Titulus: Intellectus Asaphat. Supra dixit Dominum fecisse mirabilia…-… sed secundum misterium centesimum Psalmi perfecti inveniamur in oculis maiestatis, quod nobis prestare dignetur Ihesus Christus flilius Dei. Amen» (f. 1-162ra) . – RB.

5. Bourges, BM 75 . – 1240 c. ; Ps 1-37 (éd. f. 2ra-100vb): «Incipiunt postille Fratris Hugonis super Psalmos. Egredimini … cordis eius. Verbum… in Canticum iii… Beatus vir…-… ‘configuratum corpori claritatis sue, ad quam nos perducat salutis actor Ihesus. Amen» (f. 1ra-197va).

6. Bourges, BM 76 . – 1240 c. ; anon., Ps 38-76 (éd. f. 100va-198va): «Dixi custodiam. Tytulus: In finem canticum David pro Yditum. In precedenti Psalmo loquebatur penitens afflictus multis mundi miseriis…-… si ieiunatur dicunt hereticus est vel ypocrita vel singularis vel superbus» (f. 1ra-202vb) ; titre final: «Prima pars Psalterii secundum Hugonem de Sancto Victore» (f. 202vb, main xve s.)

6bis. Breslau, Univ. 767. – date à préciser ; anon., Prol. (éd., f. 2ra-vb). En tête de la Glose de Jean de Sommerfeld (RB-04966).

7. $ Bruges, Stadsbibl. 40 . – 1240-1250 ; prov. Dunes, OCist. ; Ps 1-13, 4 (interrompu) (éd. f. 2ra-26vb/i): «Egredimini …-…Dicit ergo qui deuorat plebem meam spoliando, detrahendo, occidendo, uerbum deuorandi auiditate deuorantur. In quo notatur maius eorum peccatum. Mich. iii Qui uiolenter tollitis pelles eorum desuper eis» (f. 119va-134vb), cum aliis postillis. – A. De Poorter, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque publique de la ville de Bruges, Gembloux / Paris, 1934, p. 58 ; SOPMA.

8. $ Bruges, Stadsbibl. 41 . – 1270-1280 c. ; prov. Dunes, OCist. ; Ps 1-51 (éd. f. 2ra-136ra): «Egredimini…. Verbum … in Canticum iii…» ; «Beatus vir qui non abiit etc. Psalmus iste… Liber soliloquiorum nec est nec…-… ‘qui sperat in eo’ Quid autem est sperare in eo nisi expectare eum?» (f. 1ra-256vb) . - A. De Poorter, Catalogue…, p. 59 ; SOPMA.

9. $ Bruges, Stadsbibl. 42 . – 1270-1280 ; 312 x 220 mm ; prov. Dunes, OCist. ; Ps 52-100 »Dixit insipiens. Titulus: In finem intellectus. Hic tangit hystoriam que habetur… Misericordiam et iudicium [Ps 100, 1] (f. 236vb)…oculis maiestatis quod nobis prestare dignetur Ihesus Christus. Amen.» (f. 1ra-239vb) . - A. De Poorter, Catalogue…, p. 60 ; SOPMA .

10. $ Bruges, Stadsbibl. 44 . – 1270-1280 ; table thématique: «Incipiunt notabilia super postillas Psalterii. Nota quare dicitur filie Syon et non filii…-… Expliciunt notabilia postillarum super Psalterium» (f. 1-11) ; Ps 1-110, 4 (éd. f. 2ra-291vb) «Egredimini in Canticum iii…» ; «Beatus vir qui non abiit etc. Psalmus iste tytulum non habet quia titulus eius non (pr. m., puis gratté) ponitur in prologo, scilicet Liber soliloquiorum nec est nec…-… Dominus qui suos seruos non pascit. Mt vi ‘Nolite solliciti esse anime quid manducetis aut corpori uestro quid induamini’.» (f. 12ra-285vb) ; f. 286 blanc ; [Nicolas de Gorran, Postilla in Ps 109-150 ] «Dixit Dominus Domino meo. Psalmus cixus, septimus in numero illorum qui agunt de utraque natura Christi. Superius enim actum est de beneficio Incarnationis et passionis Christi, hic agitur de beneficio…-…nec dormire poterit nec lassari. Ad quam patriam nos perducat ille qui uiuit et regnat per omnia secula seculorum. Expliciunt postille super Psalterium a fratre Nicholao de Gorram. Deo gratias. [cancellé par une autre main et corr.: Hugone predicatore]» (f. 287ra-328va) . - A. De Poorter, Catalogue…, p. 61.

11. Cambridge, Gonville & Caius College 4 . – xve s. ; ex dono «Magistri [John] Beuerle» ; commence avec la version longue et s’achève avec la version brève (voir ci-dessous cat. 3*) ; point de jonction à préciser ; Ps 80-150 (cf. éd. f. 213-: «Exultate Deo adiutori nostro. Titulus In finem… In precedenti Psalmo egit de primo aduentu…-… ubi Omnis <spiritus> laudet Dominum de celis. Amen. Deo gratias.» (f. 1-157) ; avec table «Abbissus…-… Equus», interrompue. – Cf. M. R. James, A Descriptive Catalogue… of Gonville and Caius College, t. 1, Cambridge, 1907, p. 3.

12. Douai, BM 401, vol. 2 . – 1260 c. ; 310 x 210 mm. ; prov. Marchiennes, OCist. ; Ps 1-50 sans prol. (éd. f. 3ra-134va): «Beatus vir qui non abiit etc. Psalmus iste tytulus eius qui ponitur in prologo scilicet liber soliloquiorum nec est nec invenitur in hebraica veritate. Psalmus iste tytulus est huius libri…-… et religiosis et prelatis quam a laycis» (f. 1ra-182vb).

13. Durham, Dean and Chapter Library, A I 13 . – Ps 1-150 ; par pecia. – RB (Suppl.).

14. Erlangen, Universitätsbibl. 23 . – 1286-1300 ; prov. Sancta-Maria de Hailsbronn, OCist. ; Ps 1-50 (éd. f. 2ra-#): «Egredimini…-… et prelatis quam a laicis». – RB (Suppl.).

15. $ Firenze, Laurenziana, Santa Croce, Plut. xxiv dext. 8 . – 1240-1250 ; ex libr. Sebastian. de Bucellis o. f. m. (+1466) avec ajout de seconde main: «…in quo sunt opera fratris Alexandris de Ales» (f. 1v.) ; Ps 1-136, 4 (éd. f. 2ra-340vb/g): «Egredimini in Canticum iii… Beatus vir qui non abiit etc.… Psalmus…-… Quomodo inquiunt cantabimus canticum Domini in terra aliena quasi dicat non est in mundo gaudendum uel cantandum set magis lugendum Ysa. 61 rugiemus quasi ursi omnes et quasi columbe gementes gememus» (f. 153ra –376rb), cum aliis postillis ; par pecia à partir de plusieurs exemplaires: f. 166va à 171ra (pièces numérotées de 7 à 11) ; f. 187ra à 321ra (pièces numérotées de 1 à 122). - RB ; Murano n° 500 ; Lehtinen p. 161 (pas de détail des pièces).

16. $ Firenze, Laurenziana, Santa Croce, Plut. xxiv dext. 9 . – Paris 1235-1240, prov. Florence couvent o. f. m., attribution de seconde main: «Incipit prohemium (!) postille super Psalterium copiose et utilis cuius autor est Magister Alexander de Ales anticus» (f. 1ra) corrigée par une autre main postérieure: «Dubia est michi ista aditio neque arbitror ueram» ; Ps 1-108, 18 (éd. f. 2ra-287vb): «Egredimini. in Cant. iiiBeatus vir…-… ab adulescentia sua. Euiscerat. Gregorius cum luxuria semel» (f. 1ra-412), cum aliis postillis ; sous forme de Psautier glosé. – RB ; Murano n° 500 ; Lehtinen, p. 64-78 (relevé des incipit de 138 pièces)

17. Leipzig, Univ. 124 . – xive s. ; prov. Leipzig, OP ; Ps 1-49, 4: «Egredimini…-…nec enim gladio suo» (f. 230r-375v), cum aliis postillis. - Cf. RB.

18. Leipzig, Univ. 738 . – xive s. ; Prol. (éd., f. 2ra-vb) «Egredimini…omnes…magis…maxime…». – Schneier, t. 8, p. 434, § 64.

19. Lisboa, Biblioteca nacional, Alcobaça 373 (65) . – Ps 1-150. RB.

20. London, Brit. Library, Egerton 647 . – xiiie s. ; prov. Ste-Marie de Camberon, OCist. ; Ps 1-74 (f. 1-234), attribué à Hugues de St-Victor. - RB (Suppl.).

21. Monte Cassino 408B . – xiiie s. ; f. 1-499 ; anon., Ps 76, 20 -150 (éd. 198ra-…): «Loquitur in mari illo est uia tua quia predicantibus apostolis corda eorum intrasti et semite tue precepta et institutiones evangelice.…-… [Laudate - In hoc ultimo Psalmo assumitur laus pro collatione glorie que erit in visione Dei in operibus…-…Spiritus et anime iustorum hymnum dicite Deo nostro ]» . - M. Inguanez, Codicum Casinensium… catalogus, t. 3/2, p. 8 ; RB ; cf. B. de Montfaucon, Bibliotheca bibliothecarum, I, p. 227: attribué à Hugues de St-Victor.

22. Oxford, Exeter College 53 . – daté: 1457 ; anon., Ps 1-68 (f. 1-271) . – RB ( Suppl.).

23. $ Paris, BnF, lat. 450 . – Fin xiiie s. ; 370 x 245 mm ; prov. Saint Nazaire de Carcassone, can. s. Aug. (f. 1r marg. sup., xive s.), Colbert 2896, Regius 37133 ; Ps 57, 5 - Ps 108 (éd. f. 146va-289ra): «et peccata palliabant et sic erat cauda turpia tegentes. Ysaie ix. Propheta loquens mendacium ipse est cauda …-… ab hiis persequentibus saluas faciat animas nostras saluator noster Ihesus Christus qui est benedictus in secula seculorum amen. Explicit» (f. 1-311) . - RB.

24. $ Paris, BnF, lat. 2522 . – 1235-1240 c. ; 330 x 225 mm. ; prov. abbaye de Mortemer, OCist., Colbert 863 ; Ps 77-118, 144 (éd. f. 198va-317vb): «Frater Hugo super secundam partem Psalterii» (f. 1ra ; mention contemporaine de la première reliure) ; «Attendite populus meus [Ps 77, 1]… Supradixit Dominum fecisse… -… in eternum peribunt» (f. 1-176) . – RB (Suppl.).

25. $ Paris, BnF, lat. 8872 . – 1245 c. ; 350 x 230 mm. ; prov. abbaye de Chaalis, OCist.. ; distinctions extraites de la postille sur le Psaumes (f. 1-3v) ; «Hic notantur distinctiones fratris Hugonis super Psalterium» (f. 2v, seconde main du xiiie siècle) ; Ps 1-136, 4 (éd. f. 2ra-340vb/g): «Egredimini…-… Quomodo cantabimus canticum Domini in terra aliena quasi dicat non est in mundo gaudendum uel cantandum set magis lugendum Ysa. 61 rugiemus quasi ursi omnes et quasi columbe gementes gememus» (f. 4-240rb) ; sous forme de Psautier glosé. – Cf. Catalogue général des manuscrits latins n° 8823-8921, Paris, 1997, p. 74.

26. $ Paris, BnF, lat. 11125 . – xiiie s. ; 210 x 140 mm. ; Ps 1-27 (interrompu) (éd. f. 2ra-65rb/c): «Egredimini…–… Beatus vir qui non abiit etc. Psalmus iste titulum non habet et [om. ed. ] quia agitur hic de illo qui non habet principium et est principium omnium et quia Psalmus iste titulus est huius libri unde infrascripti in capite libri scriptum etc. [f. II]. Intentio prophete est ubi…-… Ita cum iam natura deficiente peccare non possint, peccata prouocare nituntur de quibus in Psalmo [80,14] ‘Dimisi eos secundum desideria cor<dis eorum>’» (f. i-cxliv).

27. $ Paris, BnF, lat. 14257 . – 1250-1260 ; 440 x 300 mm. ; prov. St-Victor D. 12. ; anon., Ps 71, 15 à 136, 4 (éd. f. 183rb-342va): «Debet Deo mactari quia de carnali dicit apostolus Ro. viii quod sapientia carnis inimica est Deo…-…meditantes gememus» (f. 1ra-248vb.45) puis version brève, voir ci-dessous cat. 8*). - RB 3576.

28. $Rouen, BM 130 . – xive s. ; prov. abbaye de Fécamp, OSB ; Ps 1-25 (interrompu) (éd. f. 2ra-60vb/b): «Egredimini…-… esse mundus [pro nudus] et spoliare se» (f. 1-78) . - Cf. B. de Montfaucon, Bibliotheca bibliothecarum, II, p. 1241 ; CGMBPF, I, Paris, 1886, p. 29.

29. Sankt Florian (Autriche), Bibliothek des augustiner Chorherrenstifts XI 31, f. 1-299, f. 1-299. – xive s. ; Prol., Ps 1-110 (éd. f. 2ra-291va) : « Egredimini... - ... Nolite solliciti esse quid manducatis aut corpori vestro quid induamini ». - RB ; n’est pas un ms. à pièce selon G. Murano, Manoscritti prodotti per exemplar, 2003, p. 175.

30. $Siena, Bibl. comunale degli intronati U V 3, f. 1ra-149vb. – xve s. 1/2 ; anon., Ps 76-106, 29 (éd. f. 195rb-284ra). - RB (Suppl.).

30bis. $Toulouse, BM, 37, f. 1-143. – 1240-1260 ; 396 x 285 mm. (305 x 192 mm.), 2 col. ; prov. Toulouse, OESA ; anon., Ps 51-100 (éd. f. 134va-259ra): «Quid gloriaris in malitia. Titulus: in finem intellectus, etc. Ad litteram tangit historiam que habetur I Reg. 21 de fuga David in Nobe, set melius ut mistice exponatur pars, egit propheta de venia penitencium… - … in oculis maiestatis quod nobis prestare dignetur Iesus Christus. Amen. Explicit secunda quinquagena. Deo gratias». – CGMBPF, t. 7, Paris, 1885, p. 17 (non identifié) ; omis par RB, Stirnemann200à et 2004, et les autres sources utilisées. – Plusieurs mains ; copie dans le cadre de justification sauf quelques feuillets où elle est au-dessus du cadre. Aucune mise en évidence des divisions fériales, sauf par un annotateur tardif (xve s.) qui a reporté sommairement l’indication des nocturnes en titres courants («feria quarta / quinta /sexta»).– Une seule initiale filigranée en rouge et bleu (f. 93 v) ; les autres sont filigranées (très rudimentaires) en rouge. Pas d'initiales peintes, ni historiées ».

30ter. Uppsala, frag. lat. 263. – Ps 60 (éd. f. 153ra-...). – identifié d’après RB-11436.

31. $ Vatican, BAV, Vat. lat. 94 . – xiiie s. ½ ; Pierre Lombard In Ps avec fragments d’Hugues de St-Cher In Ps 113 (éd. f. 294vb): «In exitu Israel. Tytulus: Alleluia. Supra inuitauit gentes ad laudes. In isto Psalmo inuitat iudeos litteraliter recolendo Dei beneficia …-…confusus sum et erubui. Et ubi debet» (f. 248r marg.).

32. Vatican, $ BAV, Vat. lat. 1292 . – France méridionale ; 1300-1325 c. ; anon., Ps 78-136,4 (f. 208vb-340vb/g): «Deus venerunt gentes. Titulus: Psalmus Asaph ; in precedenti Psalmo egit propheta de ingratitudine populi iudaici et illorum repulsione. Hic autem preuidens eorum repulsione deplorat eam et deplorando predicit et est iste Psalmus secundus eorum in quibus agitur de lamentatione…-… Quomodo inquit cantabimus canticum Domini in terra aliena quasi dicat: non est in mundo gaudendo (!) vel cantand<um> set magis lugend’ et gemend’ Ysa. lxi ‘Rugiemus quasi ursi omnes et quasi columbe gementes gememus’. Explicit liber iste» (f. 1ra-260ra). – RB.

33. $ Vatican, BAV, Vat. lat. 5731 . – xve s. ; papier, 400 x 290 mm. ; «Iste liber […] est unionis siue sancte congregationis monachorum sante Iustine depacatus monasterio sancti Proculi de Bononia [OSB]» (f. 278r), attribué à Alexandre de Halès ; Ps 1-80 (prol. mutilé du début, Ps 80 interrompu à «… Zach. II Effundam super Dominum David» ; éd. f. 1-213ra) (f. 1-278vb) . – RB ; non signalé par Fabio Vigili, cf. M.-H. Laurent, Fabio Vigili…, p. 156-161.

34. Vercelli, Bibl. Agnesiana 5 . – xiiie s. (avant 1264-1283) ; «Iste liber est conventus fratrum Prædicatorum de Vercellis, concessus sibi a venerabili patre fratre Iohanne Vercellensi magistro ordinis [1264 – †1283], pro remedio anime sue, tali pacto quod non possit alienari nec mutuari extra conuentum, et ut orent pro ipso et domino Bonfado, canonico Veronensi, cuius fuit» (f. 3v) ; anon., Ps 1-118, 119 avec trois gloses: 1° Pierre Lombard (PL 191, 55-1102) ; 2° Hugues de St-Cher (version non précisée) ; 3° par un anonyme ; (Glossa III inc.: Notandum quod duplex est prologus. Est prologus ad librum et prologus in libro. Iste primus est prologus ad librum, quia de his que dicuntur extra) . – RB (Suppl.) ; SOPMA. . Cf. M. Capellino, « Un codice dell’Agnesiana », Bollettino storico vercellese, 7 (1978), p. 107-114; G. Romano, « Per un atlante del gotico in Piemonte »,  Gotico in Piemonte, p. 16-49, p. 40. P. Rosso, « Forme e luoghi di trasmissione dei saperi a Vercelli fra tre e quattrocento », in : Vercelli fra Tre e Quattrocento, Vercelli, 2014, p. 610 : «  Nella seconda metà del Settecento era ancora visibile una nota di prestito del manoscritto a favore di Evasino da Sillavengo, lector del convento dei frati predicatori di Novara, datata al 1324: E. De Levis, Anecdota Sacra, sive collectio omnis generis opusculorum veterum sanctorum patrum, virorum illustrium, rerum liturgicarum, historicarum, chronicarum, necrologiorum et diplomatum…, Augustae Taurinorum 1789, p. LII-LIII ».

34bis. $ Collection particulière (France). – France. 1250 c. ; parch., bif., 250 x 200 mm. env., 2 col., 39 l. (défait de reliure [?] provenant d’un exemplaire perdu) photocopie couleur en notre possession ; anon., Ps 64,8-14 (fin du Ps) «Probus efficiar sed de hiis duobus paupertate scilicet et carnis maceracione… – scilicet humilitas que aquis // gratiarum impletur… – … sed faciunt quod possunt. Sancti vero // hec vincula non volunt rumpere… – … domo tua Domine, in secula seculorum laudabunt te » (éd., f. 160rb-162ra: moraliter) (f. 1r-v), d’après photocopies et renseignements communiqués par Jacques Mayaud, s. j. (rue de Sèvres, Paris) (février 2002).

35. Olim: Exeter, OFM ou OP ou Cathedral: «Item postille super psalterium in diversis locis secundum fratrem Hugonem cardinalem cum thematibus per totum annum et cum questionibus Philippi cancelarii Parisiensis que sic incipiunt Vadam in agrum in uno volumine.» (K. W. Humphreys, The Friars’ Libraries, p. 210, d’après Exeter, Devon Record Office, Reg. Bronescombe: liste de livres concédés en usage aux franciscains et dominicaines de la ville par Roger de Thoriz, archidiacre de la ville, le 2.2.1266 [a. s.], p. 211, n°12).

2. Version longue abrégée : Distinctiones in Ps. 1-118, v. 141 (excerpte ex Postilla maior in Psalmos)

Répertoires :

RB-10812: dist. in Ps.

RB-1149: tables alphabétiques.

CGMBP: Bibl. Mazarine, t. 1, p. 78

SOP I, col. 199a.

Manuscrit unique

$ Paris, Mazarine 216 . – 1240-1250 ; prov. Paris, couvent o. f. m. (après 1580) ; attribué en 1717 à Alexandre de Halès ; 270 x 190 mm. ; 186 f. ; longues lignes ; manuscrit composite contenant principalement des distinctions extraites de la postille longue sur les Ps 1-118, 141.

contenu: f. 1r-163r: tables de la première partie «I Pars» (f. 1-3vb) ; Ps 1, 2, 4, 6, 8, 10 , 13, 14, 17, 18, 19, 62, 96, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 31, 32, 33, 36, 38 (f. 5r-52vb) «Beatus vir…impiorum scilicet carnis, mundi, demonum…» ; tables de la seconde partie «II Pars» (f. 53r-55v) ; Ps 39, 40, 41, 44, 45, 51, 54, 55, 57, 61, 64, 67, 68, 72, 75, 76, 77, 79, 80 (f. 56r-101v) ; table de la troisième partie «Tertia pars» (f. 102ra-105r) ; f. 105v blanc ; Ps 71, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 99, 111, 116, 117-118,141 «…- mane semen tuum efflorebit, ablata est messis in die hereditatis» (f. 106r-162r) ; Prologue (différent de la version longue  ; cf. Corpus prol., n°##) «Egredimini filie Syon… et leticie cordis eius. Verbum est Salomonis. Can. III et dirigitur ad omnes clericos et maxime ad theologos et religiosos qui dicuntur filie Syon ob amoris priuilegium…-…ideo apud Hebreos non ponuntur inter prophetas officium predicandi. Ideo apud Hebreos non ponuntur inter prophetas» (f. 162r-163r) ; - «Sermo in festivitate omnium sanctorum. ‘Laudemus viros gloriosos…in generatione sua’ [Dan. 3, 56 ou Eccli 44, 1]. Salutant vos omnes sancti et quia emulantur vos Dei…» (163r-167r) ; «Sunt autem quatuordecim circumstantie secundum quas debet procedere inquisitio confessoris: Quis, quid, ubi, per quos, quotiens, circa, quomodo, quando, ordo, etas, numerus, mora, delectatio, sensus.…-… Quis querit de persona, utrum laica vel litterata» (f. 167r-172r) ; vers mnémotechniques: «Flaminis in corde dat letitiam sine sorde / nec dubitando putem dat corporis illa salutem / nos credamus…» (f. 172r-182r) ; définitions de vices et de vertus «De XII beatitudinis anime. Anselmus: Si magne et multe sunt delectationes in rebus delectabilibus qualis et quanta est delectatio in illo qui fecit ipsa delectabilia…» (f. 182r-183v) ; séquence (300 vers env. commençant chacun par Ave) «Christe Jesu, rex celorum, fons totius pietatis…-… perhenni dites gloria in sanctorum letitia» (f. 183-186, AH #). 

Attributions rejetées:

Alexandre de Halès: une main moderne (18e s. sur le f. 1 du ms. Maz. 216

Hugues de St-Cher: Quétif (SOP, 1, col. 199a, suivi par le CGMBPF (Mazarine, t. 1, p. 78) et In-principio (IRHT) considèrent l’attribution à Hugues de St-Cher comme douteuse, ce qui se justifie s’il s’agissait d’attribuer à Hugues le travail d’extraction des distinctions à partir de la postille longue. On peut cependant se demander si Hugues n’a pas utilisé pour sa postille un recueil de distinctions d’origine franciscaine. Ce recueil est le plus ancien (par sa facture) en mains franciscaines et quasi contemporain des plus anciens manuscrits de la postille.

3. Version longue abrégée In Ps 1-136 avec cantiques bibliques de l’office férial romain (Ancien et Nouveau Testament)

Inc.: Egredimini…in die desponsationis. Alius: in die letitie cordis eius. Cant. 3 [v. 11] Verba Salomonis directa clericis, maxime theologis et religiosis, dictis ‘Filie Sion’…-… in patria celesti continuo laudant Deum, ut dicitur (?) in Ps [ 83, 5 ]: Beati qui habitant in domo tua Domine, in seculorum laudabunt te. Ad quam etc.».

Répertoire :

RB-04456 ; RB-04457 (cant.)

Manuscrit(s) :

Erfurt, Stadtbibl. CA 4° 144, f. 1-308, aucune mention de date.

Note:

Version abrégée de la postille longue pour les Ps 1-136, complétée jusqu’au Ps 150 par le commentaire d’un auteur inconnu (cf. cependant RB-04241: explicit quasi identique à celui du commentaire de Jean Bloemendal de Cologne, OFM, achevé en 1456) ; malgré l’attribution du RB, Jean de Egher (Eigh) n’est probablement que le possesseur de l’unique manuscrit conservé de cette version.

4. Version brève ou Glose dominicaine (1240-1245 c.)

Incipit prologue: «David prophetarum eximius digniori modo quam alii…-…Esdras autem Psalmos ita disposuit et titulos ita apposuit qui sint quasi claves Psalmorum».

Ps 1, 1: Beatus vir etc. Huic primo Psalmo titulus non ponitur quia est principium et prefatio et caput libri. Unde ‘In capite libri’ [Ps 39, 8] etc.…-… ad vitam glorificati intremus ubi Omnis spiritus laudet Dominum [Ps 150, 6].

Ps. 150, 6: Laudate Dominum. Tytulus: Alleluia. Psalmus iste tertius est eorum qui sunt athomi idest sine divisione. /…/ Monetur enim hic civitas Dei unitas omnium sanctorum ore et animo cantare. In hoc culmen divine laudis omnis psalmodia perducitur que laus hic nupciali dulcedine decantatur… – … Prius enim per penitentiam peccata dampnamus, vocante Deo ad penitentiam quos predestinavit. Inde per penitentiam [penitentiam: misericordiam P14257 cum PL] iustificati bene vivimus ne in futuro in iudicium timeamus, Deo vocatos iustificante per misericordiam et timorem iudicii. /…/ Tandem ad vitam glorificati intremus /…/ ubi Omnis spiritus laudet Dominum. Amen. Explicit psalterium.

Deux fragments patristiques se retrouvent en annexe à la fin de certains manuscrits:

1. [Mz145 P59 P15564  Tar152  ad calcem: ] Augustinus[2]: Denarius vitam eternam significat ; constat enim ex tribus et septem. Ternarius vero ad sanctam Trinitatem refertur. Septimus vero qui est ex quatuor et tribus ad duplicem hominis naturam qui est ex corpore et anima. Ad animam pertinet ternarius propter triplicem vim anime, ad corpus quaternarius propter quatuor elementa. Tunc enim beatitudo in nobis perficietur cum utriusque nature nostre sabbatissimo potiti Trinitati coniungemur.

2. [P14257 f. 246rb ad calcem Ps 149)] Augustinus[3]: Qui donavit impiis mortem suam, quid servat iustis nisi vitam suam? /…/ Venit suscipere vitam nostram, promittere vitam suam. Venit /…/ accipere quod hic habundabat obprobria, flagella etc. /…/ Ad talia commercia [sic Mz145 convicia#] venit. Dedit autem exhortationem, doctrinam, peccatorum remissionem. Accepit contumelias, mortem, crucem. Plus est quod iam fecit quam quod promisit. Quid fecit? Mortuus est pro te. Quid promisit? Ut vivas cum illo. Incredibilius quod mortuus est eternus quam ut in eternum vivat mortalis.

Répertoires :

Murano n°536

Anja Lehtinen, « The Apopeciae in the Manuscripts of Hugh of St. Cher's Works », Medioevo 25, p. 1-167, ici 78-81: Index petiarum

SOPMA § 1989 (ne distingue pas les différentes versions)

RB-03676 (+ suppl.)

Manuscrits

1*$ Boulogne-sur-Mer, Bibl. mun. 22 . — 1270-1280 ; Ps 1-136, 2 : version longue (voir ci-dessus cat. 3), puis Ps. 136, 1–150 : «Super flumina. Titulus: Psalmus David propter Ieremiam. Psalmus iste tertius est de lamentatione Ierusalem propter destructionem factam a Babyloniis qua Ieremias…-… per misericordiam et timorem iudicii tandem ad uitam glorificati intremus ubi Omnis spiritus laudet Dominum. Amen» (f. 219vb25-223vb). – RB (Suppl.).

2* Bruxelles, Bibl. Royale 232 (II 1406). — xive s. ; olim Alnes, o. cist. ; 335x255 ; commence peut-être avec la version longue (? voir ci-dessous cat. 1°) et s’achève avec la version brève, point de jonction à préciser ; anon., Ps 101-150 (cf. éd. f. 259ra-… ?) : “ Domine exaudi. Tytulus : Oratio pauperis cum anxiaretur et in conspectu Domini effudit precem suam…-…tandem ad uitam glorificati intremus, ubi Omnis spiritus laudet Dominum ” (f. 1-133) . – J. Van des Gheyn, s. j. , Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique, t. 1 : Écriture sainte et liturgie, Bruxelles, 1901, p. 110 ; cf. Stegmüller, RB, § 10496 ; considéré comme perdu par Stegmüller, RB, § 3675 ; cité par Echard, SOP, t. 1, 200a “ …in Psalterio tria volumina ”.

3* Cambrige, Gonville & Caius College 4 . — xve s. ; ex dono “ Magistri [John] Beuerle ” ; anon., Ps 80 à 150 ; commence avec la version longue (voir ci-dessus cat. 11) et s’achève avec la version brève, point de jonction à préciser .

4* Eton College 28-29 . — xiiie s. 2/2 ; Ps 1-150, cum aliis postillis ; Psautier glosé.

5* Padova, Capitolare C. 12 ; anon. Ps 1-150 (?), cum aliis postillis . -RB.

6*$ Paris, Mazarine 145. – 1270-1280 ; prov. Paris, St-Jacques, OP ; anon., Ps 1-150 (f. 215va-283vb), cum aliis postillis ; Psautier glosé (texte sacré sur colonne centrale). – RB.

7*$ Paris, BnF, lat. 59. – 1300 c., Toulouse ou Montpellier ; prov. bibliothèque de Benoît XIII à Peñiscola ; anon., Ps 1-150 (f. 284ra-347ra), cum aliis postillis (Octateuque, Reg., Par., Esdras, Nehemie, Tobie, Judith, Esth., Job, Ps, Prov., Eccle. Cant., Sap., Eccli., Is. Jer., Tren., Baruch,) ; Psautier glosé (texte sacré sur colonne centrale). – RB.

8*$ Paris, BnF, lat. 14257. – 1250-1260 c. ; prov. St-Victor D. 12. ; anon., Ps 71, 6 à 136, 4: version longue, voir ci-dessus cat. 27, se poursuit par la version brève: Ps 136, 5 à 150 «Quomodo cantabimus etc. Canendum est ne quis timens talibus displicere…-…ad vitam glorificati intremus ubi Omnis spiritus laudet Dominum. Amen. Explicit Psalterium» (f. 248vb ligne 46-257ra) . – RB.

9*$ Paris, BnF, lat. 15564, f. 131-233. – 1250-1260 c., commande de Robert de Sorbonne ; prov. Sorbonne 40 ; anon., Ps 1-150 (à la suite de Job sur le même f.): « David prophetarum eximius dignior modo quam alii quasi tuba Spiritus sancti prophetavit……-… iustificante per misericordiam et timorem iudicii tandem ad vitam glorificati intremus ubi Omnis spiritus laudet Dominum. Amen. Explicit Psalterium» (f. 131ra-233va), cum aliis postillis (Reg., Par., Esdr., Nehemie, Tob., Iud., Est., Macc., Iob) ; par pecia (33 pièces, indiquées, reflètent vraisemblablement une partition en 35 pièces : f. 133vb : « ii pecia”, 135rb [correcteur] : « 3 p. », 136va : « iii pe. », 218rb : « xxxi », 221rb : « xxxii », 224va : « xxxiii »). – RB ; Murano n° 536. Lehtinen,p.  22, 78-81 (relevé de 33 pièces du Ps 4 [pièce 2] à 134, 6 [pièce 33].

9bis*$  Rouen, BM 12 (A 157). – 1250 c., prov. Rouen, prieuré Notre-Dame de Bonne-Nouvelle, O.S.B.  ; anon., Ps. 1-150 (entre Iob et Prov. cum aliis postillis Biblie, glosé : lemme en 2 col. centrales) : « David prophetarum eximius dignior modo quam alii quasi tuba Spiritus sancti prophetavit……-… iustificante per misericordiam et timorem iudicii tandem ad vitam glorificati intremus ubi Omnis spiritus laudet Dominum. Amen. » (f. 296ra-332va). Psautier glosé. – Om. RB, Morard2004, Stirnemann2004.

10*$  Tarragona, Biblioteca Publica del Estado en Tarragona, ms 152. – 1275-1300 c.  ; anon., Ps 1-150 ; «David propheta eximius… -... Explicit Psalterium. [al. m. posterior  add. : et continet  86 folia] Augustinus. Denarius... -... coniugemur » (f. 257ra-344r, v blanc), cum postillis maioribus et minoribus (Gen.-Iob, Ps, Mac.-Ez. incomplet de la fin), sine textu postillis – Cf. RB (Suppl.). Stirnemann 2004, p. 34 affirme implicitement à tort qu’il s’agit de la version longue. Om. Murano. Possible indication de pièce « .P. » (f. 519r)

11*Valencia, Universitat, BH Ms. 45, f.  265r-321v (olim 781, catal. 227) . – 1270-1280 ; donné par Benoît XIII à Vincent Ferrier, OP  ; Ps 1-150, cum Glosa dominicana, texte biblique intégral. – RB (Suppl.).

12*$ Wien, Nationalbibl. 1112, f. 266-331v. – Paris, 1245 c., prov. Wien, JesuitenKollegium (5168) > Hofbibliothek (Rec. 42)  ; anon., Ps 1–150, cum aliis postillis ; Psautier glosé dans Bible glosée. – H. J. Hermann, Die Westeuropäischen Handschriften und Inkunabeln der Gotik und der Renaissance mit Ausnahme der niederländischen Handschriften des xiii. Jahrhunderts, Leipzig, Hiersermann, 1935 (Illuminierten Handschriften in Österreich, Neue Folge, Band VII), p. 85 et planche xxiv. N’est pas un ms. à pièces selon Murano, Manoscritti prodotti per exemplar, 2003, p. 176.

Attribution:

Hugues de St-Cher: RB

L’intégralité du texte est extrait de la Magna Glossatura de Pierre Lombard. Rien dans le texte ne permet un rapprochement littéraire avec l’œuvre d’Hugues de St-Cher. L’attribution ne se justifie pas non plus au regard de la tradition manuscrite qui semble toujours anonyme pour le Psautier. Mais ce dernier fait partie d’un corpus biblique quasi complet dont plusieurs livres sont composés d’extraits des autres postilles prolixes d’Hugues de St-Cher. L’attribution s’est donc faite par accrétion et concommitance.

Édition:

Prol.: Corpus prol.

Bibliographie :

M. Morard, «Hugues de St-Cher commentateur des Psaumes», 2002.

Versions indéterminées

Ces sept manuscrits, encore insuffisemment décrits, soit contiennent des parties de l’une des versions authentiques des commentaires sur les Psaumes attribués à Hugues, soit lui portent une attribution erronée.

1° Bruxelles, Bibl. Royale 232 (II 1406). — xive s. ; olim abbaye de Alnes, o. cist. ; 335x255 mm. ; commence peut-être avec la version longue (?) et s’achève avec la version brève, point de jonction à préciser ; voir ci-dessus, cat. 2*.

2° Cambridge, Clare College 25 (KK 5 1) . — xiiie siècle ; anon., Ps 28, 2 - 118, 166 (interrompu) : “ ‘Cubitos et semissem latitudo, cubitum et semissem’ [cf. Ex. 37, 1]…- Expectabam salutare tuum… ‘quando ueniet ? putas durabo, putas uidebo ? et (Ys. 64, 1) Utinam disrumperes’ [cf. Pierre de Poitier, Sententie, PL 211, 1213 D)] ” (f. 167-248), cum aliis postillis. – D’après M. Rhodes James, A Descriptive catalogue of the Western Manuscripts in the Library of Clare College, Cambridge, Cambridge, 1905, p. 41 mais RB indique comme contenu Ps 28 à 99. L’incipit et l’explicit ne correspondent pas au texte de l’édition de 1600 ; ce commentaire a probablement été attribué à Hugues de St-Cher pour la seule raison qu’il est contenu dans un manuscrit qui contient d’autres oeuvres de cet auteur.

3° Gerona, Bibl. Capit. 72 . — daté: 1498 ; Ps 1-150. – SOPMA.

Kraków, Archiwum Kapituly Metrop. 74. – xve s. ; Ps 1-150 . – SOPMA. [Ne serait pas Hugues, selon le fr. Tomasz Galuszka, OP : communication orale].

5° ? Oxford, Merton Coll. 153 . — daté : 1466 ; In Vet. et Nov. Test. (Ps ?) : attribution problématique ou cote erronée à vérifier.

6° Oxford, Oriel Coll. 51 . — xve s. ; Ps 1-150, cum aliis postillis . – SOPMA.

7° Praha, Národní Knihovna České Republiky (Universitni Knihovna) 1933 (X F 7) . — daté : 1400 ; anon., Ps 1-150 (Laudate. Generaliter omnes fideles… –… diabolicus in quantum est executor diuine iustitie, laudet Dominum. Et sic Omnis spiritus laudet Dominum ” (f. 1-284). – Version brève selon Stegmüller, RB, § 3676, mais l’explicit relevé ne correspond au texte d’aucune des versions connues.

 

Code graphique :

1.         = version longue

            = version longue abrégée ou disposée dans les marges de mss. glosés

2*         = version brève

        = version indéterminée

 

Contenu des manuscrits de la Postille d’Hugues de Saint-Cher sur les Psaumes

Catalogue n°

 

Ps

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

02°

1200-1300

 

 

 

 

28 :2

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

118:166

 

 

20

1200-1300

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

74

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

21

1200-1300

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

76:20

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

?

 

23

1200-1300

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

57:5

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

108

 

 

 

 

 

26

1200-1300

1

 

 

27

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

30

1200-1300

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

76

 

 

 

 

 

 

106

 

 

 

 

 

 

31

1200-1300

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

113

 

 

 

05

1235-1240

1

 

 

 

 

37

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

06

1235-1240

 

 

 

 

 

 

38

 

 

 

 

 

 

 

 

76

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

16

1235-1240

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

108 : 18

 

 

 

 

 

24

1235-1240

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

77

 

 

 

 

 

 

 

 

 

118:144

 

 

10*

1240-1275

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150

07

1240-1250

13:4

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12* 

1240-1250

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150

15

1240-1250

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

136:4

 

25

1240-1250

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

136:4

Gorran

 

36

1240-1250

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

118 :141

 

 

9*bis

1250 ?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150

34bis

1250 ?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

?

68

?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

09*

1250-1260

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150

12

1250-1260

1

 

 

 

 

 

 

 

50

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

27+8*

1250-1260

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

71:15

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

136:4

150

34

> 1264-1283

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

118 :119

 

 

04*

1250-1300

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150

03+1*

1270-1280

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

136 :3

150

06*

1270-1280

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150

08

1270-1280

1

 

 

 

 

 

 

 

 

51

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

30bis

1240-1260

 

 

 

 

 

 

 

 

 

51

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

100

 

 

 

 

 

 

 

 

09

1270-1280

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

52

 

 

 

 

 

 

 

 

 

100

 

 

 

 

 

 

 

 

10

1270-1280

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

110 :4

 

 

 

 

11*

1270-1280

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150

32

1300-1350

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

78

 

 

 

 

 

 

 

 

136 :4

 

02

1300-1386

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

89

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17

1300-1400

1

 

 

 

 

 

 

49 :4

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

18

1300-1400

Prologue

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

02*

1300-1400

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

101

?

?

?

?

?

?

150

28

1300-1400

1

 

25

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

29

1300-1400

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

110

 

 

 

 

07°

1400

1

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

 

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

150

01

1400-1500

1

 

 

 

 

 

 

 

 

51

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

04

1400-1500

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

77

 

 

 

100

 

 

 

 

 

 

 

 

04°

1400-1500

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150

06°

1400-1500

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150

11

1400-1500

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

80

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

150

33

1400-1500

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

80

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

22

1457

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

68

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

03°

1498

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150

05*

9999

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

150

13

9999

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

?

150

14

9999

1

 

 

 

 

 

 

 

50

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19

9999

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

?

150

35

9999

1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

136

150


Les éditions imprimées de la postille sur les Psaumes

Il existe au moins 22 éditions de la postille sur les Psaumes, le plus souvent publiée dans le corpus des Opera omnia d’Hugues ; le Psautier occupe toujours le t. 2 des éditions en plusieurs volumes

 

1.              Venise (12.11.1496): Iohannes e Gregorius de Gregoriis, de Forlivio per Stephanum e Berardinum de Nollis, folio 316 x 210 mm. ff. [15], 389 [AA1-2], cc6 & Z6. Caractères gothiques, 70 lignes, 2 col. Voir plus-haut : attribution.

2.              Postilla super Psalterium, Nürnberg, Anton Koberger, exemplaire Paris, BnF, Réserve A1019 signalé par Carra de Vaux 2004, p. 57, n. 16 (ne précise pas l’attribution) ;

3.              Bâle (31.01.1498 [BAV]) : Amerbach: Opera omnia, t. 2, Basileæ, Iohannes Amerbach, attribué à Hugues ;

4.              Nuremberg (31.01.1498): Anton Koberger ; attribué à Hugues de St-Cher par titre de fin et f. 37ra ; index rerum propre à la postille sur les Psaumes [Wolfenbüttel HAB, H: E 188.2º Helmst Graz, Universitätsbibl., Inkun. III 9863].

5.              Bâle (1502), Opera omnia, t. 2 ;

6.              Bâle (1504), Opera omnia, t. 2 ;

7.              Bâle (1508), Opera omnia, t. 2 ;

8.              Paris (1508), Opera omnia, t. 2 ;

9.              Paris (1530), Opera omnia, t. 2 ;

10.          Paris (1539), Opera omnia, t. 2 ;

11.          Paris: Jean Petit, Poncet le Preux (1532-1545=BAV) ;

12.          Paris (1548), Opera omnia, t. 2 ;

13.          Venise (1575) attribuée à Alexandre de Halès ;

14.          Paris (1598), Opera omnia, t. 2 ;

15.          Venise (1600) : Opera omnia, t. 2 ;

16.          Cologne (1621=BAV) , Opera omnia, t. 2 ;

17.          Lyon (1645=BAV), Opera omnia, t. 2 ;

18.          Lyon (1668), Opera omnia, t. 2 ;

19.          Venise (1703, Opera omnia, t. 2 ;

20.          Venise (1732), Opera omnia, t. 2 ;

Venise (1754), Opera omnia, t. 2.

 

Voir Martin Morard, « Les éditions imprimées des postilles d’Hugues de Saint-Cher », Gloss-e, 2022.


[1] La répartition entre versions longues et brèves dans les manuscrits décrits par Patricia Stirnemann appelle plusieurs précisions. Pour les datations, nous avons généralement retenues celles de Patricia Stirnemann dans la version publiée de sa communication. Nos points d’interrogation signalent les datations qui ne reposent  pas sur  des éléments objectifs explicités et vérifiables. La répartition entre versions longues et brèves dans les manuscrits décrits par Patricia Stirnemann appelle plusieurs précisions.

[2] Revera Petr. Lomb., In Ps 150 n° 5 (PL 191, 1295A) post paragraphum 13. supra positum ; cf. ibd. Cf. supra Id. In Ps 6 n° 1 (PL 191, 103D): «Ad animam vero pertinet ternarius propter triplicem vim animae, quae est rationalis, irascibilis, concupiscibilis» ; Aug. Hippon., Tract. in Iohan., 67, 2 (SL 36, éd. R. Willems, 1954, p. #.#): «Denarius […] ... q quidem ille aequalis est omnibus, quem paterfamilias eis qui operati sunt in vinea iubet dari omnibus, non in eo discernens qui minus et qui amplius laborarunt ; uo utique denario vita significatur aeterna, ubi amplius alio nemo vivit, quoniam vivendi non est diversa in aeternitate mensura.»

[3] Aug. Hippon., Enar. in Ps 148 § 8 (SL 38, p. 2170. 29-41, 47-50).


Comment citer cette page ?
Martin Morard, La tradition manuscrite des postilles d’Hugues de Saint-Cher sur les Psaumes in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2024. Consultation du 29/04/2024. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/page.php?id=146)