Capitulum 37

Numérotation du verset 2Par. 37,1 
A INCIPIT ORATIO MANASSE REGIS IUDA1.
Domine Deus omnipotens2 patrum nostrorum, Abraham3, Isaac et Iacob et semini eorum iusto4,
A ¶Codd. : <Oratio Manasse> Cor1 L ; Md139 , f. 127r-128v ; Ω : exemplaria parisiensia : ΩN ΩX (f. 179va) ; ΩM (117rb-va) ΩS (210v) ΩJ² (160v marg. ) ΩL (194ra inter 2Esr. et 3Esr.!) ; sine titulo nec distinctione : ΩD (319ra sparsim contuli ) ΩF (102ra) ΩR (233r) ΩX* (181va); sine titulo nec distinctione : Lem57 (258r non contuli ) distinctum : Ω Ω Ed1455 Clementina (p. 1089) Weber (p. 1909) Rusch. ; om. ΩB ΩJ* Ω T* P18 T12 Sixtina ( Ed1590 ) Edmaior.
¶Nota 1 : Textum restituimus decem cum testibus collatum. Orationem Manasse in fine libri secundi Paralipomenon aliqui codices Bibliae glossatae saeculi 12 et 13 exhibent (v. g. Md139 , f. 127r-128v ; P90, f. 118v, etc.). Eam etiam manuscripti Bibliae secundum recensionem Parisiensem genuinam aut correctam exhibent (ΩP Ω etc.) nonnumquamque editiones, videlicet Moguntiae (a. 1455 Ioanne Gutenberg praelio impressa, 42 lin. dicta) posterioresque ut editio Gobelini Laridii, Coloniae (a. 1530) ; Roberti Stephani secunda (Ed1532] et quarta, Parisiis [Ed1540] ; Theologorum Lovanensium, Antverpiae [Ed1583] cum codice Carafiano (Vaticano, BAV, vat. lat. 12959) et Clementina [in calce Ed1592 Ed1593] cuius textus iuxta graecum Roberto Stephano immutatus et interpolatum est. Cf. H. Schneider, «Der Vulgata Text der Oratio Manasse eine Rezension des Robertus Stephanus», Bibel Zeitschrift, 1960 , p. 277-282; cf. Bulletin codicologique, 1963, n° 896 . Cf . Edmaior., t. 7, p. 323 ; Repertorium biblicum, n° 93.2.
¶Nota 2 : Le texte de l’ Histoire scolastique de Pierre le Mangeur (fl. 1158-†1179) édité par la Patrologie latine rapporte que certains « livres » auraient inclus l’oraison de Manassé dans le texte même 2Par. 33:18 « qui se trouve à la fin du second livre des Paralipomènes ». Cf. Petrus Comestor, Historia scolastica (4Rg.), cap. 32 : De Manasse et morte Isaiae, PL 98, 1414-1415  : « Aliqui libri habent in hoc loco orationem Manasse qua ponitur in fine secundi Paralipomenon. Ideo non habet necesse hic poni, cum etiam plura exemplaria eam in hoc loco non contineant » (information transmise par P.-M. Bogaert, communication écrite à Chiara Ruzzier en date du 22.3.2024 qui invite à réexaminer les manuscrits sous cet angle). Cette phrase semble absente de la tradition manuscrite de l’ Historia . Elle ne figure pas dans le ms. Paris, BnF, lat. 16943, f. 106ra , signalé comme le plus ancien manuscrit daté de l’ Historia, copié à Corbie en 1183 (version scolaire de l’ Historia ) ; cf. A.   Sylwan , «Petrus Comestor, Historia Scholastica : une nouvelle édition », Sacris Erudiri, 39 (2000), p. 345-382 (voir p. 333).
Le premier commentaire de la version scolaire par Etienne Langton, qui suit exactement l’ordre des chapitre de la version originale de Comestor, est muet sur OrMan (Paris, BnF, lat. 14417, f. 147vb  : 4Rg., cap. 32). Le second commentaire attribué à Etienne, qui suit l’ordre des livres bibliques commente OrMan. à la fin de 2Par. après cette remarque introductive : « Hic explicit liber Paralipomenon. Quod vero sequitur oratio est Manasse Domine Deus [...] » (Paris, BnF, lat. 14414, f. 99va-b ). Au niveau du chapitre 32 de l’Histoire scolastique sur le Quatrième livre des Rois, à l’endroit où Comestor commente 4Rg. 21:17 ( reliqua sermonum Manasse) , il ne fait aucun rapprochement avec 2Par. 33:18, ni aucune allusion à OrMan. ( ibid., f. 84ra ). Sur ces attributions et la datation des oeuvres, cf. Mark J. Clark, « The Commentaries on Peter Comestor's Historia scholastica of Stephen Langton, Pseudo-Langton, and Hugh of St. Cher », Sacris Erudiri , 44 (2005), 301-446, ici p. 310-314.
Le commentaire d’Hugues de Saint-Cher (SOPMA n° 1988), rédigé au plus tôt en 1226 (année de profession d’Hugues) et au plus tard en 1244 (cardinalat), probablement entre 1227 et 1236 (c’est un exercice de bachelier biblique plutôt que de maître en théologie) omet la phrase de la Patrologie et n’évoque pas OrMan (d’après Reims, BM, 59, f. 84rb-84va, France : 14e s.).
La Patrologie latine reproduit l’édition de Emanuel Navarrus (OSB), parue à Madrid en 1699 (Sylwan, art. cit., p. 350.
De cela on peut provisoirement conclure, il faut remarquer :
1°Quand Comestor écrit « in hoc loco », il ne désigne pas 2Par. 33:13 ou 18, mais plutôt 4Rg. 21:17 qui correspond au chapitre 32 de l’Histoire scolastique sur le Quatrième livre des Rois. Cette remarque oblige à élargir considérablement l’enquête manuscrite.
2° Cependant, ni le fichier de la Vetus Latina Database (Brepolis), ni Edmaior ni De Bruyne ne signalent le moindre manuscrit où OrMan. serait inclus soit dans le livre des Rois (4Rg.), soit dans les Chroniques (2Par. 33).
3° L’ Histoire scolastique comporte plusieurs strates rédactionnelles qui s’échelonnent entre les années 1160 et la mort de Pierre le Mangeur. Après avoir terminé la rédaction du texte de base ( textus intrinsecus selon la terminologie d’Etienne Langton) entre 1169 et 1173, Comestor l’a glosé et continuellement retouché jusqu’à sa mort en 1179 ; après lui l’ Histoire scolastique a servi d’instrument à la formation de base des clercs, dans les écoles, mais certainement pas par les maîtres de l’Université ex professo . Les commentaires sont antérieurs aux années 1233. Cf. Mark J.   Clark , «  Le cours d'Étienne Langton sur l'Histoire scolastique de Pierre le Mangeur: le fruit d'une tradition unifiée  », in G.   Dahan , dir., Pierre le Mangeur ou Pierre de Troyes, maître du XIIe siècle, Turnhout, 2013, p. 243-266, pour la chronologie, p. 243-244.
4° Le texte de l’édition de la Patrologie n’est pas datable avec certitude mais il est certainement très tardif et postérieur à la stabilisation de l’organisation des bibles produites à Paris et en particulier des bibles portatives. Cf. Chiara   Ruzzier, La production des bibles portatives latines au XIIIe siècle, Berlin-Boston, 2022.
5° L’enquête que je résume ici est rapide et superficielle, puisque seuls quelques témoins ont examinés. Mais elle suffit à exclure l’évidence d’une diffusion massive de OrMan. à Paris au sein de 4Rg. ou 2Par.
6° Ces résultats provisoires attestent en revanche la place de OrMan. à la fin de 2Par. dans le second commentaire attribué à Langton, donc forcément avant 1226, mais après le premier commentaire, daté des années 1190. On peut donc considérer Etienne Langton comme l’un des agents actifs de la stabilisation de OrMan. à la fin de 2Par. au tournant du 13e siècle.
7° L’origine de la remarque de la Patrologie reste à préciser en éliminant les témoins un à un par ordre chronologique, en descendant des éditions imprimées vers les manuscrits les plus anciens.
[Martin Morard 25.3.2024]
1 Incipit oratio Manasse regis Iuda ΩJ Ω ( add. marg. )] Oratio Manasse regis Iuda Cor1 L (et subiungendus est titulus : Oratio Manasse regis Iuda Domine Deus patrum nostrorum etc.), Incipit prologus in libro Hesdre ! ΩN, Oratio regis Manasse ΩL, Oratio regis Manasses que debet esse in fine libri Paralipomenon Ω T, Oratio Manasse (Manasses Rusch ) regis Iuda cum captus teneretur in Babylonem (Babylone Ed1455 Clementina ) Ed1455 Rusch Clementina , Incipit oratio Manasse Weber ; om. Lem57 Md139 ΩMDFSRSX*
2 Deus omnipotens Ω ΩD Ω F Ω N Ω T ΩX Ed1455 Rusch ] Deus Cor1 L ΩX*, inv. Md139 Clementina Ver
3 Abraham Ω ΩD Ω T ΩX Rusch ] + et Clementina
4 semini eorum iusto Ω ΩD Ω F Ω N ΩX Rusch ] seminis eorum iusti Clementina
Numérotation du verset 2Par. 37,2 
qui fecisti celum et terram cum omni ornatu eorum,
Numérotation du verset 2Par. 37,3 
qui signasti5 mare verbo6 precepti tui,
qui conclusisti abyssum7 et signasti8 terribili et laudabili nomini9 tuo,
5 signasti ΩDJR ΩL Ω N Ω S Ω T ΩX Ed1455 Rusch ] signasti eam Clementina (Ed1592) , ligasti Clementina (Weber apparatus)
6 mare verbo ΩD² Ω F Ω N Ω T Rusch ] inv. ΩD*
7 qui signasti… tui - qui conclusisti abyssum ΩR Ω T ΩX Ed1455 Rusch Clementina Weber ] inv. ΩM
8 signasti] + eam Clementina
9 nomini] nomine Clementina
Numérotation du verset 2Par. 37,4 
quod omnes10 pavent
et tremunt a vultu virtutis tue11.
10 quod omnes Ω Ω T ΩX Rusch ] quem omnes Ed1455 , quem omnia Clementina
11 tue] + quia importabilis est magnificentia glorie tue Clementina
Numérotation du verset 2Par. 37,5 
Et insustentabilis12 ira super peccatores comminationis tue13.
12 et insustentabilis Ω N Ω T ] et insustentabili ΩJ, insustentabil’ Ω F ΩR
13 super peccatores – comminationis tue Ω T ΩX] inv. Clementina
Numérotation du verset 2Par. 37,6 
Immensa vero
et investigabilis misericordia promissionis tue,
Numérotation du verset 2Par. 37,7 
quoniam tu es “Dominus altissimus super omnem terram14a,
“longanimis et multum misericors”b
et penitens super malitias15 hominum.
Tu autem16 Domine, secundum bonitatem tuam17, promisisti penitentiam
remissionis peccatorum.
a Ps. 96, 9.
14 super omnem terram] benignus Clementina
b Ps. 102, 8.
15 malitias Ω Rusch Clementina Weber ] malitiã Ed1455
16 autem] om. Clementina
17 b. t.] multitudinem bonitatis tue Clementina
Numérotation du verset 2Par. 37,8 
Et tu18 Domine19* iustorum, non posuisti {t. 2 : Erfurt, f. 130vb ; facsim. p. 260b} penitentiam iustis Abraham20, Isaac21 et Iacob22, his qui tibi non peccaverunt23.
18 remissionis... et tu] et remissionem iis qui peccaverunt tibi et multitudine miserationum tuarum decrevisti penitentiam peccatoribus in salute. Tu igitur Domine Clementina,
19 Domine Ω F Ω N ΩR Ω S] Deus Md139 Ed1455 Rusch etc. , + Deus Ω T
20 Abraham ΩD Rusch ] + et Clementina
21 Isaac] om. ΩL
22 Iacob] + et ΩD
23 peccaverunt ΩD Ω T ΩX etc. ] + sed posuisti penitentiam propter me peccatorem Clementina
Numérotation du verset 2Par. 37,9 
Quoniam peccavi24 super numerum arene maris, multiplicate sunt iniquitates mee25 c.
c Cf. Ps. 39, 13.
24 peccavi] + et ΩD
25 mee] + Domine multiplicate sunt iniquitates mee et non sum dignus intueri et aspicere altitudinem celi pre multitudine iniquitatum mearum Clementina
Numérotation du verset 2Par. 37,10 
Incurvatus sum multo vinculo ferri26
et non est27 respiratio28 mihi29 quia excitavi30 iracundiam tuam “et malum coram te feci”d, statuens31 abominationes et multiplicans32 offensiones.
26 ferri] ferreo ut non possim attollere caput meum Clementina
d Ps. 50, 6.
27 est ΩD Ω ΩJR ΩL Ω N Ed1455 Rusch ] om. Ω F*, tibi ? ΩM
28 respiratio Ω N Ω R etc. ] reparatio Ω T
29 mihi] om. ΩN
30 excitavi Ω F Ω R Md139 Ed1455 Rusch ] exercitavi Ω N
31 statuens] non feci voluntatem tuam et mandata tua non custodivi statui Clementina
32 multiplicans] multiplicavi Clementina
Numérotation du verset 2Par. 37,11 
Et nunc flecto genua33 cordis mei, precans ad34 te bonitatem, Domine35.
33 genua] jenua Ω T, genu Clementina
34 ad ΩD Ω ΩJ ΩN ΩR Ω S Ed1455 Rusch Clementina ] a Md139 ΩM Ω T Ed1455 ² (d eras Paris, BnF, VELINS-68 ) Clementina
35 Domine Md139 ΩD Ω F Ω T Rusch Weber ] om. Clementina , tuam praem. Ω F
Numérotation du verset 2Par. 37,12 
Peccavi Domine, peccavi,
et iniquitatem meam36 agnoscoe.
e Cf. Ps. 50, 5-6 : « Quoniam iniquitatem meam ego cognosco ».
36 iniquitatem meam ΩD Ω F Ω N Ω S (iniq. me) Rusch ] iniquitates meas Clementina
Numérotation du verset 2Par. 37,13 
Peto37 rogans te Domine, remitte mihi38, remitte mihi,
“ne39 simul perdas me
cum iniquitatibus meis”f
neque in eternum reserves40 mala mihi41,
37 Peto ΩD Ω F Ω N Ω S Rusch ] Quare praem. Clementina
38 mihi ΩD Ω F Ω N Rusch ] + Domine Clementina
39 ne ΩD Ω S Rusch etc. ] et praem. Clementina
f Cf. Ps. 27, 3 : « Ne simul trahas me cum peccatoribus et cum operantibus iniquitatem ne perdas me ».
40 in eternum – reserves ΩD Ω F Ω N Rusch ] inv. Md139 Clementina
41 mihi ΩD Ω F Ω N Rusch ] + neque damnes me in infima terre loca quia tu es Deus Deus inquam penitentium et et ( sic ) in me ostendes omnem bonitatem tuam Clementina
Numérotation du verset 2Par. 37,14 
quia indignum salvabis me42
“secundum magnam misericordiam tuam43g.
42 salvabis me Ω ΩD Rusch ] inv. ΩM
g Ps. 50, 3.
43 tuam ΩD Ω F Rusch ] om. Md139
Numérotation du verset 2Par. 37,15 
Et laudabo te semper “omnibus diebus vite mee”h
quoniam te laudat omnis virtus celorum
et tibi est gloria in secula seculorum. Amen44.
h Ps. 22, 6 ; Ps. 26, 4.
44 Amen Ω ΩD ΩL Ω T Rusch ] + explicit Paralipomenon Ω, + explicit oratio Ed1455 (+Manasse Weber )



Comment citer cette page ?
Martin Morard, ed., Biblia Communis (2Par. 37), in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2024. Consultation du 30/04/2024. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/editions_chapitre.php?id=biblia&numLivre=17&chapitre=17_37)

Notes :