Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

¶ ^A ¹

^A ¶Codd. : (RB-11234) Som375 (1v): 1075-1125 c. ; Cas239 (117/9-118/10v): saec. 12 2/3 - <Non hab.> Cas574 (mutil.) Rusch Bruyne. Non vidi : Oxford, Bodleian Library, Laud. misc. 87, f. 65rb-va, prov. chartreuse de Mayence, vers 1150 ; La73 (in Mt.) ; To117 ( in Mt. ). - Roma, Vallicelliana F 8 (XII; Roma, S. María del Popolo), f. 54 ; RB-10979. <Diff.> : Oxford, St John College, cod. SC 111, f. 112ra (glose isolée, signalée par Smalley, The Gospel , p. 23). - P14434, f. 1r , RB-10516. - P10451 , RB-10451.

¹ ¶ Nota : La sentence Cum multi appartient aux pièces liminaires de certains exemplaires glosés de l’évangile de Mt., les uns avec la Glose ordinaire, les autres avec un appareil de sentences différent et sans doute plus ancien :
Som375, évangile de Matthieu glosé, copié à Saint-Bertin à la fin du 11^e siècle, contient un autre type de glose que celui de l’école de Laon, tant par la mise en page que par le contenu. Il s’agit d’une version de transition entre la Glosa prisca et la Glosa Anselmi. - Cas239, copié au Mont-Cassin vers le milieu du 12^e siècle, est un exemplaire de la Glose de Laon. Cum multi y fait partie des sentences liminaires de l’évangile de Matthieu, suivi de Sciendum est evangelium. La copie de Cas239 est assez fautive mais proche de Saint-Bertin. - On trouve également Cum multi en tête d’autres exemplaires anciens de cette version de la Glose, notamment La73, un des plus anciens manuscrits conservés de la Glose de Laon ; Voir aussi To117 (RB-11234) et Ro8 (RB-10979). B. Smalley signale le même texte dans un recueil de gloses sur Mt., copié par une main germanique avant 1150 et provenant de la Chartreuse de Mayence (cf. Smalley, The Gospels in the Schools, c. 1100 C. 1280 , London, 1985, p. 23) ; Smalley dit n’avoir pu en identifier la source. Voir aussi Paris, BnF, lat. 12014, s17. (RB-10451). De Bruyne ignore ce texte. La Glose ordinaire parisienne semble avoir écarté la sentence mais certains commentateurs des 12e et 13^e ne l’ont pas totalement oubliée, notamment à Saint-Victor de Paris (P14434). [éd. Martin Morard, 24.1.2020, révision 1.11.2022]

^marg.| + Cum multi scripsisse evangelia legantur, soli² quatuor evangeliste - Mattheus, Marcus, Lucas, Ioannes - apud maiores nostros pondus auctoritatis probati³ sunt optinere, secundum figuras quatuor animalium, que ostense sunt Ezechieli⁴ in sua visione vel beato Ioanni, in revelata sibi temporalis⁵ Ecclesie conformatione. Doctrina evangelica⁶ ideo nobis hoc numero contenta videtur vel quod hec veluti quadriga Christum per quatuor partes mundi ⁷ fuerat portatura⁸ vel quadrifida morte corruptum genus humanum per eiusdem Christi fidem vivificatura⁹ vel quod eadem doctrina per cuncta sibi consonans¹⁰ more quadratorum nulla latera sibi pandit inequalia. Ipse vero predictorum animalium figere more soniantium nec varie sunt nec illusorie sed certi¹¹ et iocundi mysterii sunt sibi conscie quia sancti evangeliste¹² qui huiusmodi conformationibus figurantur per totum textum sue narrationis illum predicant et exponunt qui ad restituendum nobis perdite¹³ beatitudinis statum nasci voluit ut homo immolari ut vitulus surgere ut leo conscendere ut aquila. Dicis itaque mihi cur ergo singuli singulis et non¹⁴ omnibus figuris assignantur¹⁵. Cum omnes consonantur, astruant Christi nativitatem, passionem, resurrectionem, ascensionem. Posset utique hec¹⁶ fieri sed secundum quoddam genus dicendi¹⁷. Non insolenter figura cuique vel officium ascribitur specialiter¹⁸ secundum illud quo principalius¹⁹ tractasse videtur. Unde Mattheus ab exordio sue narrationis evangelium suum librum appelat²⁰ generationis ipso suo demonstrans exordio temporalem et regiam Verbi humanati generationem se suscepisse exponendam²¹. Cum postea multo plura superaddat que ad confirmandos²² mores nostros idem Christus fecit vel dixit vel passus est in homine. Marcus vero quia vocem inducit in deserto clamantem. Ioannem scilicet veluti quodam rugitu leonis bestiales hominum mentes perterre facientem leoni comparatur. Cui etiam sacramentum illud congruit quia in die dominice resurrectionis eius evangelium recitatur in ecclesiis utpote diligentius et evidentius exponens ordinem eius resurrectionis qui tamque leo fortis excitatus est per gloriam Patris. Fertur enim natura esse leonis ut natus iaceat triduo tamquam mortuus sed tertia die resurgat ad vocem Patris excitatus. Lucas autem quem a sacerdotio incipit et sacerdotalem eius generationem diligenter exequitur qui corpus assumptum Deo Patri tamquam vitulum expiationis obtulit, vituli similitudine figurari promeruit. Ioannes ultimus divinam Christi generationem describens quia ceteros contemplationis altitudine superavit et quodam modo oculos spe eternitatis²³ interiores affixit, aquile ceteras aves superanti volando²⁴ dignus fuit comparari²⁵. Unde ad institutendam fidei nostre infantiam ceterorum evangelia huius evangelio²⁶ preponuntur non naturali sed artificiali ordine²⁷ non quod prius fuerit homo quam Deus sed per eius humanitatem pervenimus ad divinitatem et per infirmitatem suximus maiestatem. Omnium autem communis²⁸ intentio unam commendare personam Dei veri et hominis simulque nos instruere per ea que gessit in hominem ut deposita imaginem veteris²⁹ hominis de cetero portemus imaginem Dei hominis³⁰ celestis. Unde et³¹ evangelium, id est bona annuntiatio, eorum narratio vocatur³² que nobis promittit conglorificationem si non recusemus compassionem.³³

² scripsisse evangelia legantur soli Cas239 Laudmisc87 Ox111 ] legantur scripsisse evangelia ut Batholomeus etc. P14414, legantur scripsisse evangelia Som375

³ probati] comprobati Cas239

⁴ Iezechieli] Zezechieli Cas239

⁵ temporalis] tempora vel (l’) Cas239

⁶ Doctrina] + autem Cas239

⁷ partes mundi] inv. Cas239

⁸ portatura] portatam cacogr. Cas239

⁹ vivificatura] vivificatam Cas239

¹⁰ consonans] conformans Cas239

¹¹ certi] ceteri cacogr. Cas239

¹² evangeliste] evangeli et lac. Cas239

¹³ perdite] predicte Som375* (corr.)

¹⁴ non] + omnes Cas239

¹⁵ fig. assi.] inv. Cas239

¹⁶ hec] hoc Cas239

¹⁷ genus dic.] inv. Cas239

¹⁸ ascribitur specialiter] spiritaliter ascribitur Cas239

¹⁹ principalius] + vel excellentius Cas239

²⁰ appelat] om. Cas239

²¹ se suscepisse – exponendam ] inv. Cas239

²² confirmandos] conformandos Cas239

²³ oculos spe (spere cacogr. Som375) eternitatis] spe eternitatis oculos Cas239

²⁴ superanti volando] inv. Cas239

²⁵ dignus fuit comparari] comparari dignus fuit Cas239

²⁶ evangelio] in praem. Cas239

²⁷ preponuntur - non naturali sed artificiali ordine] inv. Cas239

²⁸ communis] + est Cas239

²⁹ veteris] celestis Cas239

³⁰ Dei hominis] om. Cas239

³¹ et] om. Cas239

³² eorum narratio - vocatur] inv. Cas239

³³ compassionem] hic desinit prol. Som375 To117

^marg.| +Demonstrant sancti doctores utile quidem esse plures a pluribus libros fieri, diverso stylo, sed fide eadem, ut ad plurimos una eademque doctrina Spiritus perveniat ad alios sic, ad alios autem sic. ^B

^B ¶Codd. : Som274 (3vb) Tr1479 (3va) ; om. Rusch

^marg.| +Hec causa Mattheum scribere compulit: Cum facta esset in Palestina persecutio, dispersi, carentes doctoribus et non doctrina fidei, rogaverunt Mattheum ut verborum et operum Christi scriberet historiam ut, ubicumque essent, statum fidei totius secum haberent. Ab humana autem nativitate incipiens, temporalem exposuit generationem propter impudentiam Iudeorum qui negabant Christum de David natum. Narrationem vero suam sic ordinavit: primo nativitatem, deinde baptismum, tertio temptationem, quarto doctrinam, quinto miracula, sexto passionem, septimo resurrectionem et ascensionem, qui non solum historiam de Christo exponit sed etiam evangelice vite statum docet. ^C

^C ¶Codd. : Som274 , f. 2ra ; om. Rusch

^marg.| + Hist<orice>³⁴. Iudas habuit tres filios: Her, Onam, Sela. Dedit autem Thamar uxorem maiori filio³⁵ Her sed quia nequissimus erat, Deus eum occidit sine semine. Data est igitur Onam sed ille nolens suscitare semen fratris, fundebat semen in terra. Mortuus est igitur³⁶. Sela vero adhuc parvulus erat. Dixit Iudas ad Thamar : Sede vidua in domo tua donec filius meus crescat. Illa postea consuluit sibi audivit quod iturus erat intenna³⁷ cum opiliole suo Hyla³⁸ ad tondendas oves. Assumpsit igitur speciem meretricis et velata facie sedit in bivio quam Iudas non cognoscens pro concubitu promisit edum et ei dedit³⁹ in arram, annulum, armillam et baculum. Facto concubitu, misit edum per Hilam sed illa abierat cum arra. Concepit igitur Thamar geminos⁴⁰, Phares et Zaram qui primus manum emisit, significans populum gratie et fidei qui in patriarchis cepit operari. In manu coccus indicium passionis Christi cuius sanguine illustrantur actus⁴¹ christiani. Unde et Zara dicitur oriens⁴², scilicet populus orientis redemptionis qui etsi post natus tamen principatum tenet. Illo manum retrahente exivit alter. Cui obstetrix quare pro te divisa est materia. Videtur et Phares id est divisio dictus est hic est populus legis. Cessante enim opere fidei, lex quasi paries mediam⁴³ se iniecit et maceriam id est opus et⁴⁴ edificationem fidei, patriarcharum et christianorum divisit. Sed Christi parietem solvit et maceriam divisam coniunxit. Per Thamar plebs Iudeorum cui de tribu Iuda reges quasi mariti dati sunt Her qui malignus fuit ante Deum⁴⁵. Et Onam qui fundebat semen in terra⁴⁶ ne daret fecunditatem, quia duo sunt genera principum qui non recte operantur : unum nocentium⁴⁷, alterum⁴⁸ prestare volentium, Her pelliceus qua veste induti sunt homines primi propter culpam, Onam, memor eorum, scilicet quibus prodesse non vult, cum habeat unde possit sed id in terram perdit Deus ambos occidit quia talibus regnum tollit Selan filium Iude⁴⁹ Thamar non accepit quia de tribu Iuda in populo illo tandem nullus regnavit. Unde et Selan⁵⁰ dimissio eius dicitur cum autem defecisset princeps ex Iuda et filii Israel sederent sine rege sine sacerdotio, sine sacrificio⁵¹, tunc venit sanctus⁵² sanctorum cui repromissum⁵³ erat regnum. Iudei Herodem quia de Iuda non erat, regem non putabant, dicentes non habemus regem nisi C<hristum>.⁵⁴ Ivit ergo Iudas ad tondendas oves in Thena⁵⁵ quod est deficiens quia defecerat omnis unctio Iudeorum, venit promissus ad oves perditas domus Israel tandendas, id est peccatis exhonerandas , tunc Thamar id est amaritudo penitenendi ingentibus sumit habitum meretricis id est confitetur peccata et fecundatur non agnita secundum illud^a “populus quem non cognovi servivit mihi” etc. Accipit annulum fidei, sacramentum armillam virtutis qua iustificatur, baculum quo glorificatur, unde dicitur^b “Quos predestinavit hos et vocavit, et quos vocavit, hos et iustificavit, et quos iustificavit hos et glorificavit”. Mittitur hedus id est increpatio peccati per Ioannem sed non invenitur iam confessa. Profert annulum etc. et convincit Iudeos pastor dictus Hilas⁵⁶ id est fratris mei visio Ioannes est quem secundum convicionem fratrem vidit Iesus, Ioannes odolamites testimonium habetis in aquam.^D

^a Ps.

^b Rm. 8, 30.

^D ¶Codd. : Som274 Ox958 ; om. Rusch

³⁴ Hist<orice> Som274 ] Historia Ox958

³⁵ filio] + scilicet Ox958

³⁶ est igitur] inv. Ox958

³⁷ intenna Som274 ] int’na Ox958

³⁸ opilione sua – Hyla] hila opiliole suo Ox958

³⁹ ei – dedit] inv. Ox958

⁴⁰ Thamar – geminos] inv. Ox958

⁴¹ actus] om. Ox958

⁴² dicitur- oriens] inv. Ox958

⁴³ mediam se] me diverse

⁴⁴ opus et] om. Ox958

⁴⁵ Deum Som274 ] Dominum Ox958

⁴⁶ terra] + fundebat Ox958

⁴⁷ nocentium] nocentum Som274

⁴⁸ alterum] aliud Ox958

⁴⁹ Iude] + de Ox958

⁵⁰ Selan] + id est Som274

⁵¹ sine sacrificio] om. Ox958

⁵² sanctus] om. Ox958

⁵³ repromissum] promissum Ox958

⁵⁴ Iudei Herodem quia de Iuda non erat, regem non putabant, dicentes non habemus regem nisi C. Som274 ] om. Ox958

⁵⁵ in Thena] intempna Ox958

⁵⁶ Hilas] in ras. ihilas Ox958

^marg.| + Mystice. In his patribus Christus prefiguratur⁵⁷. Abraham figuram Christi portat multis modis et ipsa etiam significationie nominis⁵⁸. Interpretatur enim pater multarum gentium et Christus pater est⁵⁹ multorum filiorum. Cum vero de cognatione sua exivit⁶⁰, prefiguravit Christum qui ad gentes transivit. Genuit duos filios, unum delibera, alterum de ancilla. Sic Christus duos populos. Unum de lege, alterum de gratia. Isaac Christum etiam⁶¹ suo nomine exprimit. Christus enim est risus noster, de quo dicitur : Gaudium vestrum nemo tollet⁶² a vobis. Isaac ad immolandum est ductus⁶³, sed aries non ipse est immolatus quia humanitas Christi passa est non deitas⁶⁴ qua significabat Isaae, duxit etiam Rebeccam, sic⁶⁵ Christum de gentibus Ecclesiam. ^E

^E ¶Codd. : Som274 Ox958 ; om. Rusch

⁵⁷ Christus – pref.] inv. Ox958

⁵⁸ etiam – sign. nom. ] inv. Ox958

⁵⁹ pater – est] inv. Ox958

⁶⁰ exivit] exiret Ox958

⁶¹ etiam] om. Ox958

⁶² tollet] tollit Ox958

⁶³ est – ductus] inv. Ox958

⁶⁴ deitas] divinitas Ox958

⁶⁵ sic] set Ox958*

^marg.| + Iacob Christum prefigurat. Dormitio Iacob in itinere mors Christi in cruce, lapis suppositus capiti humanitas subiecta divinitati. Quod mane surgens in titulum erexit lapidem significat resurrectionem Christi diluculo⁶⁶ factam. Effusio olei, operationem⁶⁷ Spiritus sancti. Quia in his tribus patribus Christus spiritualiter significatur Deus Abraham et⁶⁸ Isaac et Iacob nominatur, in quibus generatio filiorum in Ecclesia completur. ^F ^c

^c ¶Nota : Som274 ne dépend pas de Ox958 (par exemple, omission de diluculo par OX958)

^F ¶Codd. : Som274 Ox958 ; om. Rusch

⁶⁶ diuculo] om. Ox958

⁶⁷ operationem] operatio est Ox958

⁶⁸ et] om. Som274

^marg.| +In sapientia Dei Patris discimus mundum calcare cum sua sapientia quoniam"stulta mundi elegit Deus ut fortia"^d queque calcantes, coram Deo sapientes inveniamur. Porro tali intellectu omnino intelligimus ut renati in Christo voci Patris desuper intonanti obtemperemus que est^e: «Hic est Filius meus dilectus in quo mihi complacui, ipsum audite». Consilium autem nostrum salutare ac unicum est ut Christo commoriamur quia sicut patimur et conregnabimus. Nostra fortitudo, que esse potuit nisi Dominus qui est «fortitudo sue plebis»^f? Magnum est pietatis sacramentum quod uniti Christo speramus penetrare celos, ultimum timoris spiritum tunc percipimus sicut timore ac tremore nostram salutem operamur. ^G

^d Cf. 1Cor. 1, 27.

^e Cf. Mt. 17,5.

^f Ps. 27, 8.

^G ¶Codd. : Som274 , f. 1vb ( alibi posita ) ; om. Rusch

^marg.| Liber Genesis ex suo principio nominatur ut dicitur liber Generationis Ade et hesunt generationes celi et terre qui liber principium Veteris Testamenti secundum quod in principio Novi dicitur liber generationis Iesu Christi et sicut illud carnali Israeli preponitur , ita istud spirituali Iesus Christi ut per regiam in sacerdotalem personam natura Dei et Ioannis monstratur iolim Iseuss rector typice hic essentialiter secundum quod Deus potens salvare Christi nomen est officiii qui uncto in sacerdotem interpellet pornobis qui bene interra promissionis inducit plenior sensus hic est liberr generationis sed hic Mosen in multis ut visio Isaie suaudis hec est Generacionis singulariter quia unius Christum generatio queritur propter quam cetere hi in ducuntur non divinam proponit narrare generationem quod impossibile est ut Isaias ait : Generatinem eius quis enarrabitur sed humanam quamvid et hec ex magna parte sit inenarrabilis quia etsi dicitur filius a Patre {sed illa tota est inenarrabilis} genitus tamen qualiter nec apostolis ne propheta novit nec angelus sed filii David filii a hos duos de omnibus elegit quorum filius dicitur christus ut iudeis quibus scribit scientibus ex lege christum venturum appareret hunc ersse qui diu erat promissus in quoquidem impleri omnia vaticinia his enim solis in veteri testamento legitrur facta promissio ab rahe in semine tuo benedicentur omnes gentes cui consonat David benedicentur impio omnes tribu terre unde et Zacharias hoc est subaudis iusiurandum quod i. a. a. p. n. d; s. n. Iuravit Dominus David et non frustrabitur eo d. f. u. t. p. s. s. t. tr. semel iuravi in sonu meo in Christo semen eius id estm et trnus eius in conspectyu meo etc. que nullatrenus de Salomone accipi possunt sed dextrp ex david orto . In libro verba dierum. Cum dormieris c. p. t. s. semen tuum post te quod non de Salomone dicitur qui vivo patre cepre regnare sed de Christo unde Ieremias Suscitabo dAvid germen iustum.

^marg.| +Iosephus dicit quod quidam sacerdos in Egypto nuntiavit⁶⁹ regi quemdam inter Israelitis⁷⁰ pariendum, qui humiliaret principatum Egypti et augeret genus Israelis et virtute transcenderet universos et gloriam in perpetuum possideret, cuius consilio omnis masculus Israelis fluctibus necabatur qui denique, videns Moyses infantulum de capite pharaonis coronam evellere, suspicatus est eum esse per quem regnum periret nec immerito quia postea per eum⁷¹ Egyptus subversa est, sed tamen⁷² alius maior futurus erat per quem, totius mundi Egyptus et pharao, diabolus, fluctibus abyssi mergeretur. ^H

^H ¶Codd. : Som274 , f. 3rb ; inv. Ox958 ; om. Rusch

⁶⁹ nuntiavit] enuntiavit Ox958

⁷⁰ quemdam inter Israelitis] corr., qñdam inter isrl’itas Ox958 Som274

⁷¹ postea – per eum] inv. Ox958

⁷² tamen] corr., t<antu>m cacogr. Som274

^marg.| [=RB-589; ed. supra Prol.55.589]

^marg.| +Mattheus evangelista factus, non solum sermones sed ipsa sua conversatione evangelium predicat; ideo de teloneario evangelista factus, ut non solum sermones conscribet, sed exemplo suo peccatores ad penitentiam invitaret et, qui peritus fuerat terrene rationis, factus est dispensator spiritualis predicationis; prius multos pauperes fecit fraudando pecuniam, nunc plures ditat predicando iustitiam, et hec est in utero dextere excelsi. ^I

^I ¶Codd. : Som274 (3vb) ; om. Rusch

^marg.| {Rusch, t. 4: Erfurt, f. 919vb ; facsim., p. 2b} Modus tractandi talis est: prius genealogiam Christi describit distinguens eam per tres tessaredecades⁷³, post ait de nutritura salvatoris et de adventu magorum in Bethleem et de occisione parvulorum, deinde de baptismo Christi et ieiunio quadraginta dierum et de temptatione triplici. Postea de doctrina eius, scilicet de sermone habito in monte, deinde gesta et miracula Christi exponit. Tandem de passione, resurrectione et ascensione agit. Huic autem libro Hieronymus prologum premittit in quo ostendit ubi evangelium scripserit, et de quam imo statu, ad quam dignum sit assumptus et de quibus et quo ordine in hoc evangelio tractet. ^J ^g ^h

^h ¶Fons : Cf. Paschasius Radbertus , Expositio in Mattheo, lib. 1, CCCM 56, lin. 456-475 (sententialiter)

^J ¶Codd. : Do22 (t. 11, f. 1r) ; Rusch ; om.: CbgT155 (3v); Som274 Ω^J

⁷³ tessaredecades] thesseredecades Rusch , texeresse Do22

^marg.| +"Non disputatio veritate, sed veritas queritur disputatione"ⁱ. Veritas solida est disputatio ; loquenti servit ad reserationem veritatis ; reserata veritas et litteris apprehensa actores facit. ^K

ⁱ ¶Fons : Cf. Augustinus Hipponensis, Quaestionum in Heptateuchum libri, lib. 1 (Gn.), prol., CCSL 33, p. 1.18-19: « non enim disputatio ueritate sed ueritas disputatione requiritur ».

^K ¶Codd. : Som274 (3vb) ; om. Rusch

^marg.| +Nomen libri:" Evangelium grece, bonum nuntium latine quod, etsi sit commune, primum hoc nomen habet annuntiatio Salvatoris in carne que nobis omne bonum contulit. Mattheus tamen, secundum patrios usus, ex principio libri nomen dedit Liber generationis. Evangelium septem modis dicitur: principaliter quod primum bonum, scilicet incarnationem Christi nuntiat ; secundum quod eum baptizatum, ut nostrum sanctificaret baptisma, monstrat ; tertium cum pro nobis passum ; quartum quod sepultus infernum adiens confregit ; quintum quod victor surgens ad confirmandam fidem apostolorum in terra per quadraginta dies conversatus est; sextum quod celos ascendens misit Spiritum apostolis ; septimum quod venturus est reddere cuique prout gessit. He sunt septem sigilla quibus in Apocalypsi liber est signatus in quo libro mystice sunt scripta quecumque in Christo sunt impleta et tunc signacula manifeste sunt soluta cum omnia mysteria⁷⁴ sunt vel impleta. In eisdem septem sigillis septem dona Spiritus sancti sunt revelata omnibus. Cum enim nasci voluit tunc primum sapientia Dei terris innotuit et mundus credendo donum sapientie percepit antea semper absconditus fuit sed nascendo mundo infulsit et sic primum sigillum aperuit. Baptizatus spiritum intelligentie celos reserando patefecit quia altum est intelligere quod fuimus et quid modo per gratiam sumus et quod vox patris manifestando filium innotuit. «Hic est filius meus dilectus in quo mihi bene complacui»^j. Sed Spiritus in specie columbe inibi quod nondum aperte predicatum fuerat, scilicet quod Deus Trinitas esset, aperte monstravit ex quo intelligimus mysterium quod nondum seculis etrat declaratum. In passione patuit consilium Dei de redemptione hominis quod nec angelis erat creditum unde nostrum pendet consilium ut mortui seculo vivamus Deo, quod sepultus ad inferna descendit, virtus fortitudinis fuit in quo nobis fortitudo datur contra omnia adversa quia in sua fortitudine nostra est victoria. Spiritum scientie aperuit, cum resurgens spem resurgendi nobis dedit. Sextum sigillum in ascensione sua aperuit nobis cum iuxta pietatem viam celi patefecit. Ad ultimum spiritus timoris manifestatur quando ad iudicium venturus promittitur. Unde timor nobis incutitur ut sub metu et timore vivamus. Unde Salomon ait^k: «Deum time et mandata eius observa». Hoc est, inquit, omnis homo et David^l: «Timor Domini sanctus permanet in seculum seculi». His septem mysteriis in Christo reseratis impletum est illud propheticum^m: «Et requiescet super eum Spiritus Domini, spiritus sapientie et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientie et pietatis et replevit eum spiritus timoris Domini». His septem columnis domus, id est Ecclesia, sapientia Dei que est Christus fulcitur. Isti sunt septem filii nostri Iob qui pro nobis passus doluit. Singuli in domibus suis convivia celebrantes vocant tres sorores suas ad convivia quia fides, spes, caritas in nullo recte epulantur, nisi ubi hec septem dona sunt. Alioquin vana est fides nostra et vacua spe extollimur si, ex altero aliquo vel ex nobis, etiam inaniter gloriamur. Hec nemo angelus vel homo vivens in corpore vel anima exuta corpore, implere potuit et librum aperire vel respicere, id est ad liquidum comprehendere sicut in Christo completa sunt etsi aliquatenus previderunt. Quis enim capiat quomodo incarnatus sit sine semine Deus? Quomodo clauso utero exierit? Quomodo Dominus glorie crucifigatur cum solus homo moriatur? Hec nemo ad liquidum comprehendere potuit, etsi aliqui a longe dispensationem Christi revelandam previderint. ^L ⁿ ^o

^j Mt. 17, 5 ; cf. Mt. 3, 17 ; Mc. 1, 11 ; Lc. 3, 22 ; 2Pt. 1, 17.

^k Qo. 12, 13.

^l Ps. 18, 10.

^m Is. 11, 2.

^o ¶Fons : Cf. Paschasius Radbertus , Expositio in Mattheo, lib. 1, CCCM 56, lin. 314-525 (sententialiter et summatim).
¶Nota: Cette sentence est la première des sentences préliminaires de la Glose sur Matthieu dans plusieurs manuscrits censés contenir une version de la Glose ordinaire augmentée attribuée à Robert de Worcester par Stegmüller (RB-7496). Je partage le septicisme de Richard Sharpe au sujet de cette attribution. Voir ici Martin Morard, “Le matériau exégétique des bibles latines glosées” in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2024.

^L ¶Codd. : Som274 (1va-vb) ; non contuli : Tr1479 §2 Ox958 ( Roberto Wigorniensis tributo) ; om. Rusch

⁷⁴ mysteria] + vox illegibilis propter plicatum pergameni Som274 , cf. PL120 : “cum omnia haec mysteria in Christo sunt adimpleta”.

^marg.| +Quia in his tribus patribus Christus spiritualiter significatur Deus Abraham, Isaac et Iacob nominatur, in quibus generatio filiorum in Ecclesia completur. ^M

^M ¶Codd. : Som274 (2va) ; om. Rusch

^marg.| +Moraliter in his patribus significantur virtutes et ex nominibus eorum mystice [om. Ox958] ostenduntur mansiones. Per hos igitur patres Christus ad nostram salutem venit et eam in his nobis presignavit ubi primum est de incendio vitiorum cum Abraham exire et⁷⁵ ad patriam tendere [...] qui est nostra terra promissionis.^N

^N ¶Codd. : Som274 Ox958; om. Rusch

⁷⁵ et] om. Ox958

^marg.| +Sciendum est evangelium septem principalibus bonis dictum. Primum bonum incarnationem Christi nuntiat. Secundum baptismum, tertium passionem, quartum quod infernum confregit, quintum quod victor surrexit, sextum quod celos ascendit, septimum quod venturus est ad iudicium.
- Primum bonum est quod sapientia Patris incarnatur per quod datur nobis spes sapientie. Aliud est sapientia, aliud intelligentia. Nam intelligentia est qua exercitamus nos. Sapientia est qua post exercitationem quiescimus quasi edocti. Datur ergo nobis spiritus sapientie modo per fidem in futuro, per speciem panis angelorum nobis factus est lac ut possimus suggere.
- Secundum bonum est baptismus in quo datur in nobis intelligentia scilicet ut intelligamus quo quomodo nostrum baptisma consecravit et spiritum sanctum nobis in baptismo dare qui in specie columbe super ipsum descendit in quo intelligimus trinitatem in voce Patris, audita in Filio.
- Tertium est passio in quo datur nobis consilium ut terrena spernamus pro Christo pati non dubitemus.
- Quartum est descensus ad inferos et spoliatio eorum in quo datur nobis spiritus fortitudinis ut si vitia in nobis mortificemus diabolum similiter vincere possumus.
- Quintum est resurrectio et cum discipulis conversatio et eorum instructio in quo datur nobis spiritus scientie id est ut recte conversemus.
- Sextum est ascensio in quo nobis datur spiritus pietatis. Pios enim oportet nos esse et terra pro Christo dare si volumus secum ascendere.
- Septimum est adventus ad iudicium in quo datur nobis spiritus timoris. ^O ^p

^p Cf. supra.

^O ¶Codd. : Cas239 (p. 9) ; om. Cas574 (mutil.) Som375 Ox958 (non contuli) Rusch Bruyne Oxford, Bodleian Library, Laud. misc. 87 (65rb-va)

^marg.| +Sciendum evangelium septem principalibus modis dictum. Quod primum bonum Christi incarnationem nuntiat. Secundum bonum est quod eum baptizatum ut nostrum sanctificaret baptisma. Tertium pro nobis passum, quartum quod sepultus infernum confregit, quintum quod victor resurrexit ad confirmandam apostolorum fidem per quadraginta dies cum quibus conversatus est. Sextum quod celos ascendit et spiritum sanctum apostolis misit. Septimum quod venturus est reddere unicuique prout gessit. ^P ^q

^q Cf. supra.

^P ¶Codd. : Ox958

^marg.| +Sicut prophete, divina inspiratione, ventura de Christo predicentes scripserunt, ita et evangeliste, eodem Spiritu dictante, eadem in Christo impleta predicantes etiam ad confirmationem et memoriam fidei scripta reliquerunt. ^Q

^Q ¶Codd. : Som274 (3vb) ; om. Ox958 Rusch

^marg.| +Nicodemus^r nocte venit quia fortassis erubescebat doceri qui docere consueverat.^R

^r Cf. Io. 3, 2 ; Io. 19, 39.

^R ¶Codd. : Som375 (1v); om. Cas239 Rusch

^marg.| +A quocumque verum dicitur illo donante dicitur^s : « Quid est veritas ? ».^S

^s Io. 18, 38.

^S ¶Codd. : Som375 (1v) ; om. Cas239 Rusch

^marg.| +Veritas doctrine auctores commendat, non ipsi veritatem. ^T ^t

^t ¶Fons : Paschasius Radbertus , Expositio in Mattheo, lib. 1, CCCM 56, lin. 76 sqq.: « Unde si preferenda est omnibus nostrorum auctoritas nouerint quod ueritas doctrinae commendat eos auctores et non ipsi utique ueritatem ».

^T ¶Codd. : Som274 (3vb) ; om. Ox958 Rusch

^marg.| +Inferior natura excell<ent>iori datur ad usum etsi vitiose ut porci demonibus ad desideratum usum^u ».^U

^u Cf. Mt. 8, 31 ; Mc. 5, 12 ; Lc. 8, 32.

^U ¶Codd. : Som375 (1v) ; om. Cas239 Rusch

^marg.| +Tres tesseredecades⁷⁶ in generatione Christi mystice insinuant fidem sancte trinitatis quia concorditer astruit doctrina legalis et evangelice institutionis. Tres enim Trinitatis fidem, quatuor doctrinam evangelicam, decem legis significant⁷⁷ institutionem. Vel in⁷⁸ tres fecit distinctiones⁷⁹ propter tria tempora quibus olim plebs Israelitica gubernata est : primo a patriarchis et iudicibus, secundo a regibus et prophetis, tertio a sacerdotibus et quibusdam prophetis quorum omnium facta vel etiam nominum⁸⁰ interpretationes aliquam figuram pretulerunt⁸¹ nostre reparationis et sicut humanam Christi nativitatem precesserunt tempore, ita illi testimonium dabant ex prefiguratione.
- Abraham namque interpretatur pater multarum gentium vel videns populum illum signat⁸² qui populos gentium generaturus erat in fide et de quo propheta videbit⁸³ semen longevum super terram⁸⁴. Qui etiam per hoc significat⁸⁵ Christum qui de terra sua⁸⁶ exivit signat⁸⁷ sic Christus. Per precones transivit ad gentes⁸⁸. Ille quinque reges debellavit crux Christi que per tau cuncta⁸⁹ continentem exprimitur et doctrina apostolica cum perfectione operum que in decem et octavo per duodecim et sex figuratur, dominatum in nobis⁹⁰ mortificavit.
- Isaac risus vel gaudium illum significat de quo dicitur^v : « Gaudium vestrum nemo tollat⁹¹ a vobis ». Ille ligna mactandus portavit iste crucem suam.
- Iacob supplantator illum signat⁹² de quo dicitur : « Supplantasti insurgentes in me subtus me ».
- Iudas confitens et iste :"Confitebor tibi <Domine> celi et terre Pater⁹³"^w.
- Phares divisio hec signat⁹⁴ qui separabit⁹⁵ oves ab edis^x et qui⁹⁶ est « discretor cogitationum et intentionum cordis⁹⁷ »^y.
- Zara oriens et de Christo dicitur⁹⁸ : « Visitavit nos oriens ex alto »^z.
- Esrom⁹⁹ sagittam vidit vel atrium. Cuius habet significationem¹⁰⁰ qui de celo ad terras missus tamquam sagitta penetrat¹⁰¹ auditorum corda ; atrium latitudinem caritatis signat qua dicit^aa « omnia traham ad me ipsum ».
- Aram : electus vel excelsus et Dominus per prophetiam."Ecce puer meus quem elegi"^ab et alius « Excelsus¹⁰² super omnes gentes Dominus »^ac.
- Aminadab voluntarius populi ipse est¹⁰³ qui dicit^ad « Voluntarie sacrificabo tibi ».
- Naason serpentinus more serpentis¹⁰⁴ omnes cavit insidias¹⁰⁵ ; vel vaticinium qui novit omne preteritum, presens et futurum.
- Salmon sensibilis. Ille est qui cogitata ut facta futura ut presentia sentit.
- Booz fortitudo illum signat de quo dicitur¹⁰⁶ ^ae : « Dominus in fortitudine veniet ».
- Obeth serviens ille est qui non venit « ministrari sed ministrare »^af
- Iesse libamen insule id est sacrificium Ecclesie que est¹⁰⁷ velut in mari huius mundi posita multis tribulationibus velut undis est circumsita¹⁰⁸.
- David visu¹⁰⁹ desiderabilis vel manu fortis Christus de quo dicitur^ag « speciosus forma pre filiis hominum », et alibi^ah"Dominus fortis Dominus potens in prelio".
- Salomon pacificus^ai : « Iste est pax nostra qui fecit utraque unum ».
- Roboam impetus populi mei velocem signat conventum populorum post ascensum Domini¹¹⁰.
- Abia pater Dominus ille est qui dicit^aj : « Ego ero illi in patrem » qui tamquam Dominus"omnia fecit quecumque voluit"^ak.
- Asa : ‘tollens’ ; ille est qui abstulit peccata mundi^al.
- Iosaphat ipse iudicans"ipse est qui iudicavit orbem terre in equitate"^am.
- Ioram sublimis ipse est qui ait^an : « Nemo ascendit in celum nisi qui descendit de celo¹¹¹ ».
- Ozias robustus Domini, ille est de quo dicitur^ao : « Fortitudo mea et laus mea Dominus ».
- Ioathas : consummatus ; ille est qui"consumat<us> factus est o<mnibus s<ibi> o<bteperantibus> c<ausa> s<alutis> e<terne>"¹¹² ^ap.
- Achaz : ‘comprehendens’ ipse est de quo vel qui ait patrem nemo novit nisi Filiuset cui Filius voluit <revelare>^aq. Vel Achaz : ‘comprehendens’ signat Christum secundum quod comprehendit iustos vel ab ipsis comprehenditur.¹¹³
- Ezechias confortatus¹¹⁴ Christus est qui dicit apostolis : « Confidite ego vici mundum¹¹⁵ »^ar.
- Manasses : ‘obliviosus’ ; ille est qui converso peccatori dicit^as :"Omnium iniquitatum eius non recordabor ».
- Amon : ‘fidelis’ vel nutricius et de Domino^at : « Fidelis Dominus in omnibus verbis suis » ; nutricius qui tot vocat filios ut gallina pullos suos a<d volandum>^au »¹¹⁶.
- Iosias ubi est incensum Domini, ille est qui dicit ^av: « Dirigatur oratio mea sicut incensum in¹¹⁷ conspectu <suo> ».
- Ieconias : ‘Preparatio Domini’ ipse est qui dicit discipulis ^aw: « Vado parare vobis¹¹⁸ locum ». Nota quod Ieconias prior ‘Domini resurrectio’. Ieconias sequens¹¹⁹ ‘Domini preparatio’ dicitur : utrumque convenit Christo qui dicit^ax : « Ego sum resurrectio et vita ».
- Salathiel petitio mea Dominus illi convenit qui dicit^ay :"Pater sancte serva eos quos dedisti mihi ut sint unum sicut et nos¹²⁰".
- Zorobabel : magister Babilonis id est confusionis illi convenit qui mundum de errore idolatrie ad viam veritatis convertit
- Abiud¹²¹ : Pater meus iste ; illi convenit de quo Pater^az : « Ipse invocabit me Pater¹²² ».
- Eliachim : ‘Deus resuscitans’ ; ille est qui dicit^ba :"Omnis qui videt Filium habet vitam eternam et ego resuscitabo eum in die novissimo¹²³".
- Azor : ‘adiutus’ ; ille qui dicit^bb :"Ecce Deus adiuva me et¹²⁴ Dominus susceptor est¹²⁵ anime mee".
- Sadoc ‘iustificatus’ ille est¹²⁶ de quo Psalmus^bc : « Iustus Dominus et iustitias dilexit ».
- Achim : ‘frater meus’ iste quis alius quia ille qui homo fieri voluit vel posset habere fratres de quibus dicit^bd : « Et nuntiabo nomen tuum fratribus <meis> ».
- Eliud Deus meus vel ille est vel illi convenit qui ait^be : « Deus meus ut quid dereliquisti me ».¹²⁷
- Eleazar : ‘Deus meus adiutor’ ; ille est qui ex persona hominis dicit^bf : « Deus meus adiutor meus» ; ille est qui ex persona hominis dicit : « Deus¹²⁸ meus et susceptor¹²⁹».
- Mathan : ‘donans’ vel ‘donatus’ qui et dedit dona hominibus et de quo sic Deus dilexit mundum ut unigenitum filium <suum> ¹³⁰daret.
- Ioseph ‘apponens’ ; ille est qui gentes¹³¹ Iudeis apposuit.
- Maria : ‘maris stella’ que de¹³² tenebis huius amari et undosi mundi¹³³ edidit lucem. ^V ^bg

^v Io. 16, 22.

^w Cf. Mt. 11, 25 ; Lc. 10, 21.

^x Cf. Mt. 25, 32.

^y Hbr. 4, 12.

^z Lc. 1, 78.

^aa Cf. Io. 12, 32.

^ab Mt. 12, 18.

^ac Ps. 112, 4.

^ad Ps. 53, 8.

^ae Cf. Is. 40, 10.

^af Cf. Mt. 20, 28.

^ag Ps. 44, 3.

^ah Ps. 23, 8.

^ai Eph. 2, 14.

^aj Hbr. 1, 5.

^ak Cf. Ps. 113, 11 ; Ps. 134, 6.

^al Cf. Io. 1, 29.

^am Cf. Ps. 9, 9 ; Ps. 95, 13.

^an Io. 3, 13.

^ao Ex. 15, 2.

^ap Cf. Hbr. 5, 9.

^aq Cf. Mt. 11, 27.

^ar Mc. 6, 50

^as Ez. 18, 22.

^at Ps. 144, 13.

^au Cf. Dt. 32, 11.

^av Ps. 140, 2.

^aw Io. 14, 2.

^ax Io. 11, 25.

^ay Io. 17, 11.

^az Ps. 88, 27.

^ba Io. 6, 40.

^bb Ps. 53, 6.

^bc Ps. 10, 8.

^bd Hbr. 2, 12.

^be Ps. 21, 2.

^bf Ps. 17, 3.

^bg ¶Nota : Cette sentence propose une synthèse des étymologies des noms des ancêtres du Christ. Elle fait en partie doublon avec les gloses interlinéaires de la généalogie du chapitre 1 [par ex. infra Glossa ordinaria (Mt. 1, 16)], ce qui explique que la plupart des manuscrits de la Glose ordinaire et que la version parisienne l’aient omise. Les deux manuscrits collationnés offrent un texte assez proche avec des sauts du même au même de part et d’autre. Cas239, un peu plus riche, comporte quelques ajouts propres. [MM2022]

^V ¶Codd. : Cas239 (p. 3) Som375 ; om. Rusch Bruyne

⁷⁶ tesseredecades] scrips. tesceresce decades Cas239, tres tesserece decades Som375

⁷⁷ legis significant] legum sigñ. Som375

⁷⁸ in] etiam Som375

⁷⁹ distinctiones] distigtiones Som375

⁸⁰ etiam nominum] om. Som375

⁸¹ pretulerunt] pertulerunt Som375

⁸² signat] significat Cas239

⁸³ videbit] videbis Cas239

⁸⁴ super terram] om. Cas239

⁸⁵ significat Cas239 ] sigñ Som375

⁸⁶ terra sua] inv. Cas239

⁸⁷ signat] om. Cas239

⁸⁸ per prec. trans. – ad gentes] inv. Cas239

⁸⁹ cuncta] coniec., ccc Cas239 Som375

⁹⁰ nobis] + quinque sensuum Cas239

⁹¹ tollet] tollat Cas239

⁹² sign<at> Som375 ] significat Cas239

⁹³ Confit... Pater Som375 ] Confiteor tibi Pater c. et t. Cas239

⁹⁴ sign<at> Som375 ] significat Cas239

⁹⁵ separabit] separavit Cas239

⁹⁶ ab edis et qui] a.d. hedos a sinistris qui etiam Cas239

⁹⁷ cordis] om. Som375

⁹⁸ dicitur] om. Cas239

⁹⁹ Esrom] Esron Som375

¹⁰⁰ Cuius... habet] eius hunc significat Cas239

¹⁰¹ sagitta penetrat] sagittas penetrans Cas239

¹⁰² et Dominus... Excelsus] om. hom. Som375

¹⁰³ est] om. Som375

¹⁰⁴ serpentis] serpentinus Cas239

¹⁰⁵ insidias] fallacias Cas239

¹⁰⁶ illum... dicitur] om. Som375

¹⁰⁷ est] om. Cas239

¹⁰⁸ multis... circumsita] om. Som375

¹⁰⁹ visu] om. Som375

¹¹⁰ signat... Domini] conventum signat populorum ad fidem post ascensum Christi Cas239

¹¹¹ celo] om. Cas239

¹¹² consummat... e<terne> Cas239 ] consumatus omnibus Som375

¹¹³ Achaz... comprehenditur] om. Som375

¹¹⁴ confortatus Dominus] confortavit Cas239

¹¹⁵ vici mundum] sum Som375 (Io. 16, 33)

¹¹⁶ nutricius qui tot... volandum] om. Som375

¹¹⁷ sicut incensum in] sicut incensum Cas239, in Som375

¹¹⁸ par. vob.] inv. Cas239

¹¹⁹ Ieconias sequens] secundus Som375

¹²⁰ ut sint... nos] om. Som375

¹²¹ Abiud] Abiut Cas239

¹²² Pater] etc. Som375

¹²³ eum... novissimo] in novissimo die Som375

¹²⁴ et] om. Som375

¹²⁵ est] om. Som375

¹²⁶ est] om. Cas239

¹²⁷ Eliud... dereliquisti me] om. Cas375

¹²⁸ meus ille... Deus] om. hom. Cas239

¹²⁹ et susceptor] et s. i. e. Cas239 Som375

¹³⁰ unigenitum - filium suum] inv. Som375

¹³¹ gentes] gens Cas239*

¹³² de] om. Som375

¹³³ mundi] + eorum Cas239

<55. - Matthei evangelium>

<55.11234> Prothemata ‘Cum multi’