Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

^marg.| +Cum multi scripsisse evangelia legantur, soli¹ quatuor evangeliste - Mattheus, Marcus, Lucas, Ioannes - apud maiores nostros pondus auctoritatis probati² sunt optinere, secundum figuras quatuor animalium, que ostense sunt Ezechieli³ in sua visione vel beato Ioanni, in revelata sibi temporalis⁴ Ecclesie conformatione. Doctrina evangelica⁵ ideo nobis hoc numero contenta videtur vel quod hec veluti quadriga Christum per quatuor partes mundi ⁶ fuerat portatura⁷ vel quadrifida morte corruptum genus humanum per eiusdem Christi fidem vivificatura⁸ vel quod eadem doctrina per cuncta sibi consonans⁹ more quadratorum nulla latera sibi pandit inequalia. Ipse vero predictorum animalium figere more soniantium nec varie sunt nec illusorie sed certi¹⁰ et iocundi mysterii sunt sibi conscie quia sancti evangeliste¹¹ qui huiusmodi conformationibus figurantur per totum textum sue narrationis illum predicant et exponunt qui ad restituendum nobis perdite¹² beatitudinis statum nasci voluit ut homo immolari ut vitulus surgere ut leo conscendere ut aquila. Dicis itaque mihi cur ergo singuli singulis et non¹³ omnibus figuris assignantur¹⁴. Cum omnes consonantur, astruant Christi nativitatem, passionem, resurrectionem, ascensionem. Posset utique hec¹⁵ fieri sed secundum quoddam genus dicendi¹⁶. Non insolenter figura cuique vel officium ascribitur specialiter¹⁷ secundum illud quo principalius¹⁸ tractasse videtur. Unde Mattheus ab exordio sue narrationis evangelium suum librum appelat¹⁹ generationis ipso suo demonstrans exordio temporalem et regiam Verbi humanati generationem se suscepisse exponendam²⁰. Cum postea multo plura superaddat que ad confirmandos²¹ mores nostros idem Christus fecit vel dixit vel passus est in homine. Marcus vero quia vocem inducit in deserto clamantem. Ioannem scilicet veluti quodam rugitu leonis bestiales hominum mentes perterre facientem leoni comparatur. Cui etiam sacramentum illud congruit quia in die dominice resurrectionis eius evangelium recitatur in ecclesiis utpote diligentius et evidentius exponens ordinem eius resurrectionis qui tamque leo fortis excitatus est per gloriam Patris. Fertur enim natura esse leonis ut natus iaceat triduo tamquam mortuus sed tertia die resurgat ad vocem Patris excitatus. Lucas autem quem a sacerdotio incipit et sacerdotalem eius generationem diligenter exequitur qui corpus assumptum Deo Patri tamquam vitulum expiationis obtulit, vituli similitudine figurari promeruit. Ioannes ultimus divinam Christi generationem describens quia ceteros contemplationis altitudine superavit et quodam modo oculos spe eternitatis²² interiores affixit, aquile ceteras aves superanti volando²³ dignus fuit comparari²⁴. Unde ad institutendam fidei nostre infantiam ceterorum evangelia huius evangelio²⁵ preponuntur non naturali sed artificiali ordine²⁶ non quod prius fuerit homo quam Deus sed per eius humanitatem pervenimus ad divinitatem et per infirmitatem suximus maiestatem. Omnium autem communis²⁷ intentio unam commendare personam Dei veri et hominis simulque nos instruere per ea que gessit in hominem ut deposita imaginem veteris²⁸ hominis de cetero portemus imaginem Dei hominis²⁹ celestis. Unde et³⁰ evangelium, id est bona annuntiatio, eorum narratio vocatur³¹ que nobis promittit conglorificationem si non recusemus compassionem.³² ^A ^a

^a ¶ Nota : La sentence Cum multi appartient aux pièces liminaires de certains exemplaires glosés de l’évangile de Mt., les uns avec la Glose ordinaire, les autres avec un appareil de sentences différent et sans doute plus ancien :
Som375, évangile de Matthieu glosé, copié à Saint-Bertin à la fin du 11^e siècle, contient un autre type de glose que celui de l’école de Laon, tant par la mise en page que par le contenu. Il s’agit d’une version de transition entre la Glosa prisca et la Glosa Anselmi. - Cas239, copié au Mont-Cassin vers le milieu du 12^e siècle, est un exemplaire de la Glose de Laon. Cum multi y fait partie des sentences liminaires de l’évangile de Matthieu, suivi de Sciendum est evangelium. La copie de Cas239 est assez fautive mais encore proche de Saint-Bertin. - On trouve également Cum multi en tête d’autres exemplaires anciens de cette version de la Glose, notamment La73, un des plus anciens manuscrits conservés de la Glose de Laon ; Voir aussi To117 (RB-11234) et Ro8 (RB-10979). B. Smalley signale le même texte dans un recueil de gloses sur Mt., copié par une main germanique avant 1150 et provenant de la Chartreuse de Mayence (cf. Smalley, The Gospels in the Schools, c. 1100 C. 1280 , London, 1985, p. 23) ; Smalley dit n’avoir pu en identifier la source. Vvoir aussi Paris, BnF, lat. 12014, s17. (RB-10451). De Bruyne ignore ce texte. La Glose ordinaire parisienne semble avoir écarté la sentence mais certains commentateurs des 12e et 13^e ne l’ont pas totalement oubliée, notamment à Saint-Victor de Paris (P14434). [éd. Martin Morard, 24.1.2020, révision 1.11.2022]

^A ¶Codd. : Som375 (1v): 1075-1125 c. ; Cas239 (117/9-118/10v): saec. 12 2/3 - <Non hab.> RB ; om. Cas574 (mutil.) Rusch Bruyne. Non vidi : Oxford, Bodleian Library, Laud. misc. 87, f. 65rb-va, prov. chartreuse de Mayence, vers 1150 ; La73 (in Mt.) ; To117 ( in Mt. ), RB-11234. - Roma, Vallicelliana F 8 (XII; Roma, S. María del Popolo), f. 54 ; RB-10979. <Diff.> : Oxford, St John College, cod. SC 111, f. 112ra (glose isolée, signalée par Smalley, The Gospel , p. 23). - P14434, f. 1r , RB-10516. - P10451 , RB-10451. cf. RB-11234

¹ scripsisse evangelia legantur soli Cas239 Laudmisc87 Ox111 ] legantur scripsisse evangelia ut Batholomeus etc. P14414, legantur scripsisse evangelia Som375

² probati] comprobati Cas239

³ Iezechieli] Zezechieli Cas239

⁴ temporalis] tempora vel (l’) Cas239

⁵ Doctrina] + autem Cas239

⁶ partes mundi] inv. Cas239

⁷ portatura] portatam cacogr. Cas239

⁸ vivificatura] vivificatam Cas239

⁹ consonans] conformans Cas239

¹⁰ certi] ceteri cacogr. Cas239

¹¹ evangeliste] evangeli et lac. Cas239

¹² perdite] predicte Som375* (corr.)

¹³ non] + omnes Cas239

¹⁴ fig. assi.] inv. Cas239

¹⁵ hec] hoc Cas239

¹⁶ genus dic.] inv. Cas239

¹⁷ ascribitur specialiter] spiritaliter ascribitur Cas239

¹⁸ principalius] + vel excellentius Cas239

¹⁹ appelat] om. Cas239

²⁰ se suscepisse – exponendam ] inv. Cas239

²¹ confirmandos] conformandos Cas239

²² oculos spe (spere cacogr. Som375) eternitatis] spe eternitatis oculos Cas239

²³ superanti volando] inv. Cas239

²⁴ dignus fuit comparari] comparari dignus fuit Cas239

²⁵ evangelio] in praem. Cas239

²⁶ preponuntur - non naturali sed artificiali ordine] inv. Cas239

²⁷ communis] + est Cas239

²⁸ veteris] celestis Cas239

²⁹ Dei hominis] om. Cas239

³⁰ et] om. Cas239

³¹ eorum narratio - vocatur] inv. Cas239

³² compassionem] hic desinit prol. Som375 To117

^marg.| +Demonstrant sancti doctores utile quidem esse plures a pluribus libros fieri, diverso stylo, sed fide eadem, ut ad plurimos una eademque doctrina Spiritus perveniat ad alios sic, ad alios autem sic. ^B

^B ¶Codd. : Som274 (3vb) Tr1479 (3va) ; om. Rusch

^marg.| +Hec causa Mattheum scribere compulit: Cum facta esset in Palestina persecutio, dispersi, carentes doctoribus et non doctrina fidei, rogaverunt Mattheum ut verborum et operum Christi scriberet historiam ut, ubicumque essent, statum fidei totius secum haberent. Ab humana autem nativitate incipiens, temporalem exposuit generationem propter impudentiam Iudeorum qui negabant Christum de David natum. Narrationem vero suam sic ordinavit: primo nativitatem, deinde baptismum, tertio temptationem, quarto doctrinam, quinto miracula, sexto passionem, septimo resurrectionem et ascensionem, qui non solum historiam de Christo exponit sed etiam evangelice vite statum docet³³. ^C

^C ¶Codd. : Som274 , f. 2ra ; om. Rusch

³³ docet]+ Historialiter. Iudas habuit tres filios: Her, Onam, Sela. Dedit autem Thamar uxorem maiori filio [+ scilicet Ox958) Her sed quia nequissimus erat, Deus eum occidit sine semine [...] Mystice. In his patribus Christus prefiguratur [...] effusio olei operationem Spiritus sancti Som274 Ox958

^marg.| +In sapientia Dei Patris discimus mundum calcare cum sua sapientia quoniam"stulta mundi elegit Deus ut fortia"^b queque calcantes, coram Deo sapientes inveniamur. Porro tali intellectu omnino intelligimus ut renati in Christo voci Patris desuper intonanti obtemperemus que est^c: «Hic est Filius meus dilectus in quo mihi complacui, ipsum audite». Consilium autem nostrum salutare ac unicum est ut Christo commoriamur quia sicut patimur et conregnabimus. Nostra fortitudo, que esse potuit nisi Dominus qui est «fortitudo sue plebis»^d? Magnum est pietatis sacramentum quod uniti Christo speramus penetrare celos, ultimum timoris spiritum tunc percipimus sicut timore ac tremore nostram salutem operamur. ^D

^b Cf. 1Cor. 1, 27.

^c Cf. Mt. 17,5.

^d Ps. 27, 8.

^D ¶Codd. : Som274 , f. 1vb ( alibi posita ) ; om. Rusch

^marg.| +Iosephus dicit quod quidam sacerdos in Egypto nuntiavit regi quemdam inter Israelitis³⁴ pariendum, qui humiliaret principatum Egypti et augeret genus Israelis et virtute transcenderet universos et gloriam in perpetuum possideret, cuius consilio omnis masculus Israelis fluctibus necabatur qui denique, videns Moyses infantulum de capite pharaonis coronam evellere, suspicatus est eum esse per quem regnum periret nec immerito quia postea per eum Egyptus subversa est, sed tamen³⁵ alius maior futurus erat per quem, totius mundi Egyptus et pharao, diabolus, fluctibus abyssi mergeretur. ^E

^E ¶Codd. : Som274 , f. 3rb ; om. Rusch

³⁴ quemdam inter Israelitis] corr., qñdam inter isrl’itas Som274

³⁵ tamen] corr., t<antu>m cacogr. Som274

^marg.| [=RB-589; ed. supra Prol55.589]

^marg.| +Mattheus evangelista factus, non solum sermones sed ipsa sua conversatione evangelium predicat; ideo de teloneario evangelista factus, ut non solum sermones conscribet, sed exemplo suo peccatores ad penitentiam invitaret et, qui peritus fuerat terrene rationis, factus est dispensator spiritualis predicationis; prius multos pauperes fecit fraudando pecuniam, nunc plures ditat predicando iustitiam, et hec est in utero dextere excelsi. ^F

^F ¶Codd. : Som274 (3vb) ; om. Rusch

^marg.| {Rusch, t. 4: Erfurt, f. 919vb ; facsim., p. 2b} Modus tractandi talis est: prius genealogiam Christi describit distinguens eam per tres tessaredecades³⁶, post ait de nutritura salvatoris et de adventu magorum in Bethleem et de occisione parvulorum, deinde de baptismo Christi et ieiunio quadraginta dierum et de temptatione triplici. Postea de doctrina eius, scilicet de sermone habito in monte, deinde gesta et miracula Christi exponit. Tandem de passione, resurrectione et ascensione agit. Huic autem libro Hieronymus prologum premittit in quo ostendit ubi evangelium scripserit, et de quam imo statu, ad quam dignum sit assumptus et de quibus et quo ordine in hoc evangelio tractet. ^G ^e ^f

^f ¶Fons : Cf. Paschasius Radbertus , Expositio in Mattheo, lib. 1, CCCM 56, lin. 456-475 (sententialiter)

^G ¶Codd. : Do22 (t. 11, f. 1r) ; Rusch ; om.: CbgT155 (3v); Som274 Ω^J

³⁶ tessaredecades] thesseredecades Rusch , texeresse Do22

^marg.| +"Non disputatio veritate, sed veritas queritur disputatione"^g. Veritas solida est disputatio ; loquenti servit ad reserationem veritatis ; reserata veritas et litteris apprehensa actores facit. ^H

^g ¶Fons : Cf. Augustinus Hipponensis, Quaestionum in Heptateuchum libri, lib. 1 (Gn.), prol., CCSL 33, p. 1.18-19: « non enim disputatio ueritate sed ueritas disputatione requiritur ».

^H ¶Codd. : Som274 (3vb) ; om. Rusch

^marg.| +Nomen libri:" Evangelium grece, bonum nuntium latine quod, etsi sit commune, primum hoc nomen habet annuntiatio Salvatoris in carne que nobis omne bonum contulit. Mattheus tamen, secundum patrios usus, ex principio libri nomen dedit Liber generationis. Evangelium septem modis dicitur: principaliter quod primum bonum, scilicet incarnationem Christi nuntiat ; secundum quod eum baptizatum, ut nostrum sanctificaret baptisma, monstrat ; tertium cum pro nobis passum ; quartum quod sepultus infernum adiens confregit ; quintum quod victor surgens ad confirmandam fidem apostolorum in terra per quadraginta dies conversatus est; sextum quod celos ascendens misit Spiritum apostolis ; septimum quod venturus est reddere cuique prout gessit. He sunt septem sigilla quibus in Apocalypsi liber est signatus in quo libro mystice sunt scripta quecumque in Christo sunt impleta et tunc signacula manifeste sunt soluta cum omnia mysteria³⁷ sunt vel impleta. In eisdem septem sigillis septem dona Spiritus sancti sunt revelata omnibus. Cum enim nasci voluit tunc primum sapientia Dei terris innotuit et mundus credendo donum sapientie percepit antea semper absconditus fuit sed nascendo mundo infulsit et sic primum sigillum aperuit. Baptizatus spiritum intelligentie celos reserando patefecit quia altum est intelligere quod fuimus et quid modo per gratiam sumus et quod vox patris manifestando filium innotuit. «Hic est filius meus dilectus in quo mihi bene complacui»^h. Sed Spiritus in specie columbe inibi quod nondum aperte predicatum fuerat, scilicet quod Deus Trinitas esset, aperte monstravit ex quo intelligimus mysterium quod nondum seculis etrat declaratum. In passione patuit consilium Dei de redemptione hominis quod nec angelis erat creditum unde nostrum pendet consilium ut mortui seculo vivamus Deo, quod sepultus ad inferna descendit, virtus fortitudinis fuit in quo nobis fortitudo datur contra omnia adversa quia in sua fortitudine nostra est victoria. Spiritum scientie aperuit, cum resurgens spem resurgendi nobis dedit. Sextum sigillum in ascensione sua aperuit nobis cum iuxta pietatem viam celi patefecit. Ad ultimum spiritus timoris manifestatur quando ad iudicium venturus promittitur. Unde timor nobis incutitur ut sub metu et timore vivamus. Unde Salomon aitⁱ: «Deum time et mandata eius observa». Hoc est, inquit, omnis homo et David^j: «Timor Domini sanctus permanet in seculum seculi». His septem mysteriis in Christo reseratis impletum est illud propheticum^k: «Et requiescet super eum Spiritus Domini, spiritus sapientie et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientie et pietatis et replevit eum spiritus timoris Domini». His septem columnis domus, id est Ecclesia, sapientia Dei que est Christus fulcitur. Isti sunt septem filii nostri Iob qui pro nobis passus doluit. Singuli in domibus suis convivia celebrantes vocant tres sorores suas ad convivia quia fides, spes, caritas in nullo recte epulantur, nisi ubi hec septem dona sunt. Alioquin vana est fides nostra et vacua spe extollimur si, ex altero aliquo vel ex nobis, etiam inaniter gloriamur. Hec nemo angelus vel homo vivens in corpore vel anima exuta corpore, implere potuit et librum aperire vel respicere, id est ad liquidum comprehendere sicut in Christo completa sunt etsi aliquatenus previderunt. Quis enim capiat quomodo incarnatus sit sine semine Deus? Quomodo clauso utero exierit? Quomodo Dominus glorie crucifigatur cum solus homo moriatur? Hec nemo ad liquidum comprehendere potuit, etsi aliqui a longe dispensationem Christi revelandam previderint. ^I ^l ^m

^h Mt. 17, 5 ; cf. Mt. 3, 17 ; Mc. 1, 11 ; Lc. 3, 22 ; 2Pt. 1, 17.

ⁱ Qo. 12, 13.

^j Ps. 18, 10.

^k Is. 11, 2.

^m ¶Fons : Cf. Paschasius Radbertus , Expositio in Mattheo, lib. 1, CCCM 56, lin. 314-525 (sententialiter et summatim).
¶Nota: Cette sentence est la première des sentences préliminaires de la Glose sur Matthieu dans plusieurs manuscrits censés contenir une version de la Glose ordinaire augmentée attribuée à Robert de Worcester par Stegmüller (RB-7496). Je partage le septicisme de Richard Sharpe au sujet de cette attribution. Voir ici Martin Morard, “Le matériau exégétique des bibles latines glosées” in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2024.

^I ¶Codd. : Som274 (1va-vb) ; non contuli : Tr1479 §2 Ox958 ( Roberto Wigorniensis tributo) ; om. Rusch

³⁷ mysteria] + vox illegibilis propter plicatum pergameni Som274 , cf. PL120 : “cum omnia haec mysteria in Christo sunt adimpleta”.

^marg.| Quia in his tribus patribus Christus spiritualiter significatur Deus Abraham, Isaac et Iacob nominatur, in quibus generatio filiorum in Ecclesia completur. ^J

^J ¶Codd. : Som274 (2va) ; om. Rusch | complentur] + Moraliter in his patribus significantur virtutes et ex nominibus eorum mystice [ om. Ox958 ] ostenduntur mansiones. Per hos igitur patres Christus ad nostram salutem venit et eam in his nobis presignavit ubi primum est de incendio vitiorum cum Abraham exire et [ om. Ox958 ] ad patriam tendere [...] qui est nostra terra promissionis Som274 Ox958

^marg.| +Sciendum est evangelium septem principalibus bonis dictum. Primum bonum incarnationem Christi nuntiat. Secundum baptismum, tertium passionem, quartum quod infernum confregit, quintum quod victor surrexit, sextum quod celos ascendit, septimum quod venturus est ad iudicium.
- Primum bonum est quod sapientia Patris incarnatur per quod datur nobis spes sapientie. Aliud est sapientia, aliud intelligentia. Nam intelligentia est qua exercitamus nos. Sapientia est qua post exercitationem quiescimus quasi edocti. Datur ergo nobis spiritus sapientie modo per fidem in futuro, per speciem panis angelorum nobis factus est lac ut possimus suggere.
- Secundum bonum est baptismus in quo datur in nobis intelligentia scilicet ut intelligamus quo quomodo nostrum baptisma consecravit et spiritum sanctum nobis in baptismo dare qui in specie columbe super ipsum descendit in quo intelligimus trinitatem in voce Patris, audita in Filio.
- Tertium est passio in quo datur nobis consilium ut terrena spernamus pro Christo pati non dubitemus.
- Quartum est descensus ad inferos et spoliatio eorum in quo datur nobis spiritus fortitudinis ut si vitia in nobis mortificemus diabolum similiter vincere possumus.
- Quintum est resurrectio et cum discipulis conversatio et eorum instructio in quo datur nobis spiritus scientie id est ut recte conversemus.
- Sextum est ascensio in quo nobis datur spiritus pietatis. Pios enim oportet nos esse et terra pro Christo dare si volumus secum ascendere.
- Septimum est adventus ad iudicium in quo datur nobis spiritus timoris. ^K ⁿ

ⁿ Cf. supra.

^K ¶Codd. : Cas239 (p. 9) ; om. Cas574 (mutil.) Som375 Ox958 (non contuli) Rusch Bruyne Oxford, Bodleian Library, Laud. misc. 87 (65rb-va)

^marg.| +Sciendum evangelium septem principalibus modis dictum. Quod primum bonum Christi incarnationem nuntiat. Secundum bonum est quod eum baptizatum ut nostrum sanctificaret baptisma. Tertium pro nobis passum, quartum quod sepultus infernum confregit, quintum quod victor resurrexit ad confirmandam apostolorum fidem per quadraginta dies cum quibus conversatus est. Sextum quod celos ascendit et spiritum sanctum apostolis misit. Septimum quod venturus est reddere unicuique prout gessit. ^L ^o

^o Cf. supra.

^L ¶Codd. : Ox958

^marg.| +Sicut prophete, divina inspiratione, ventura de Christo predicentes scripserunt, ita et evangeliste, eodem Spiritu dictante, eadem in Christo impleta predicantes etiam ad confirmationem et memoriam fidei scripta reliquerunt. ^M

^M ¶Codd. : Som274 (3vb) ; om. Rusch

^marg.| +Nicodemus^p nocte venit quia fortassis erubescebat doceri qui docere consueverat.^N

^p Cf. Io. 3, 2 ; Io. 19, 39.

^N ¶Codd. : Som375 (1v); om. Cas239 Rusch

^marg.| +A quocumque verum dicitur illo donante dicitur^q : « Quid est veritas ? ».^O

^q Io. 18, 38.

^O ¶Codd. : Som375 (1v) ; om. Cas239 Rusch

^marg.| +Veritas doctrine auctores commendat, non ipsi veritatem. ^P ^r

^r ¶Fons : Paschasius Radbertus , Expositio in Mattheo, lib. 1, CCCM 56, lin. 76 sqq.: « Unde si preferenda est omnibus nostrorum auctoritas nouerint quod ueritas doctrinae commendat eos auctores et non ipsi utique ueritatem ».

^P ¶Codd. : Som274 (3vb) ; om. Rusch

^marg.| +Inferior natura excell<ent>iori datur ad usum etsi vitiose ut porci demonibus ad desideratum usum^s ».^Q

^s Cf. Mt. 8, 31 ; Mc. 5, 12 ; Lc. 8, 32.

^Q ¶Codd. : Som375 (1v) ; om. Cas239 Rusch

^marg.| +Tres tesseredecades³⁸ in generatione Christi mystice insinuant fidem sancte trinitatis quia concorditer astruit doctrina legalis et evangelice institutionis. Tres enim Trinitatis fidem, quatuor doctrinam evangelicam, decem legis significant³⁹ institutionem. Vel in⁴⁰ tres fecit distinctiones⁴¹ propter tria tempora quibus olim plebs Israelitica gubernata est : primo a patriarchis et iudicibus, secundo a regibus et prophetis, tertio a sacerdotibus et quibusdam prophetis quorum omnium facta vel etiam nominum⁴² interpretationes aliquam figuram pretulerunt⁴³ nostre reparationis et sicut humanam Christi nativitatem precesserunt tempore, ita illi testimonium dabant ex prefiguratione.
- Abraham namque interpretatur pater multarum gentium vel videns populum illum signat⁴⁴ qui populos gentium generaturus erat in fide et de quo propheta videbit⁴⁵ semen longevum super terram⁴⁶. Qui etiam per hoc significat⁴⁷ Christum qui de terra sua⁴⁸ exivit signat⁴⁹ sic Christus. Per precones transivit ad gentes⁵⁰. Ille quinque reges debellavit crux Christi que per tau cuncta⁵¹ continentem exprimitur et doctrina apostolica cum perfectione operum que in decem et octavo per duodecim et sex figuratur, dominatum in nobis⁵² mortificavit.
- Isaac risus vel gaudium illum significat de quo dicitur^t : « Gaudium vestrum nemo tollat⁵³ a vobis ». Ille ligna mactandus portavit iste crucem suam.
- Iacob supplantator illum signat⁵⁴ de quo dicitur : « Supplantasti insurgentes in me subtus me ».
- Iudas confitens et iste :"Confitebor tibi <Domine> celi et terre Pater⁵⁵"^u.
- Phares divisio hec signat⁵⁶ qui separabit⁵⁷ oves ab edis^v et qui⁵⁸ est « discretor cogitationum et intentionum cordis⁵⁹ »^w.
- Zara oriens et de Christo dicitur⁶⁰ : « Visitavit nos oriens ex alto »^x.
- Esrom⁶¹ sagittam vidit vel atrium. Cuius habet significationem⁶² qui de celo ad terras missus tamquam sagitta penetrat⁶³ auditorum corda ; atrium latitudinem caritatis signat qua dicit^y « omnia traham ad me ipsum ».
- Aram : electus vel excelsus et Dominus per prophetiam."Ecce puer meus quem elegi"^z et alius « Excelsus⁶⁴ super omnes gentes Dominus »^aa.
- Aminadab voluntarius populi ipse est⁶⁵ qui dicit^ab « Voluntarie sacrificabo tibi ».
- Naason serpentinus more serpentis⁶⁶ omnes cavit insidias⁶⁷ ; vel vaticinium qui novit omne preteritum, presens et futurum.
- Salmon sensibilis. Ille est qui cogitata ut facta futura ut presentia sentit.
- Booz fortitudo illum signat de quo dicitur⁶⁸ ^ac : « Dominus in fortitudine veniet ».
- Obeth serviens ille est qui non venit « ministrari sed ministrare »^ad
- Iesse libamen insule id est sacrificium Ecclesie que est⁶⁹ velut in mari huius mundi posita multis tribulationibus velut undis est circumsita⁷⁰.
- David visu⁷¹ desiderabilis vel manu fortis Christus de quo dicitur^ae « speciosus forma pre filiis hominum », et alibi^af"Dominus fortis Dominus potens in prelio".
- Salomon pacificus^ag : « Iste est pax nostra qui fecit utraque unum ».
- Roboam impetus populi mei velocem signat conventum populorum post ascensum Domini⁷².
- Abia pater Dominus ille est qui dicit^ah : « Ego ero illi in patrem » qui tamquam Dominus"omnia fecit quecumque voluit"^ai.
- Asa : ‘tollens’ ; ille est qui abstulit peccata mundi^aj.
- Iosaphat ipse iudicans"ipse est qui iudicavit orbem terre in equitate"^ak.
- Ioram sublimis ipse est qui ait^al : « Nemo ascendit in celum nisi qui descendit de celo⁷³ ».
- Ozias robustus Domini, ille est de quo dicitur^am : « Fortitudo mea et laus mea Dominus ».
- Ioathas : consummatus ; ille est qui"consumat<us> factus est o<mnibus s<ibi> o<bteperantibus> c<ausa> s<alutis> e<terne>"⁷⁴ ^an.
- Achaz : ‘comprehendens’ ipse est de quo vel qui ait patrem nemo novit nisi Filiuset cui Filius voluit <revelare>^ao. Vel Achaz : ‘comprehendens’ signat Christum secundum quod comprehendit iustos vel ab ipsis comprehenditur.⁷⁵
- Ezechias confortatus⁷⁶ Christus est qui dicit apostolis : « Confidite ego vici mundum⁷⁷ »^ap.
- Manasses : ‘obliviosus’ ; ille est qui converso peccatori dicit^aq :"Omnium iniquitatum eius non recordabor ».
- Amon : ‘fidelis’ vel nutricius et de Domino^ar : « Fidelis Dominus in omnibus verbis suis » ; nutricius qui tot vocat filios ut gallina pullos suos a<d volandum>^as »⁷⁸.
- Iosias ubi est incensum Domini, ille est qui dicit ^at: « Dirigatur oratio mea sicut incensum in⁷⁹ conspectu <suo> ».
- Ieconias : ‘Preparatio Domini’ ipse est qui dicit discipulis ^au: « Vado parare vobis⁸⁰ locum ». Nota quod Ieconias prior ‘Domini resurrectio’. Ieconias sequens⁸¹ ‘Domini preparatio’ dicitur : utrumque convenit Christo qui dicit^av : « Ego sum resurrectio et vita ».
- Salathiel petitio mea Dominus illi convenit qui dicit^aw :"Pater sancte serva eos quos dedisti mihi ut sint unum sicut et nos⁸²".
- Zorobabel : magister Babilonis id est confusionis illi convenit qui mundum de errore idolatrie ad viam veritatis convertit
- Abiud⁸³ : Pater meus iste ; illi convenit de quo Pater^ax : « Ipse invocabit me Pater⁸⁴ ».
- Eliachim : ‘Deus resuscitans’ ; ille est qui dicit^ay :"Omnis qui videt Filium habet vitam eternam et ego resuscitabo eum in die novissimo⁸⁵".
- Azor : ‘adiutus’ ; ille qui dicit^az :"Ecce Deus adiuva me et⁸⁶ Dominus susceptor est⁸⁷ anime mee".
- Sadoc ‘iustificatus’ ille est⁸⁸ de quo Psalmus^ba : « Iustus Dominus et iustitias dilexit ».
- Achim : ‘frater meus’ iste quis alius quia ille qui homo fieri voluit vel posset habere fratres de quibus dicit^bb : « Et nuntiabo nomen tuum fratribus <meis> ».
- Eliud Deus meus vel ille est vel illi convenit qui ait^bc : « Deus meus ut quid dereliquisti me ».⁸⁹
- Eleazar : ‘Deus meus adiutor’ ; ille est qui ex persona hominis dicit^bd : « Deus meus adiutor meus» ; ille est qui ex persona hominis dicit : « Deus⁹⁰ meus et susceptor⁹¹».
- Mathan : ‘donans’ vel ‘donatus’ qui et dedit dona hominibus et de quo sic Deus dilexit mundum ut unigenitum filium <suum> ⁹²daret.
- Ioseph ‘apponens’ ; ille est qui gentes⁹³ Iudeis apposuit.
- Maria : ‘maris stella’ que de⁹⁴ tenebis huius amari et undosi mundi⁹⁵ edidit lucem. ^R ^be

^t Io. 16, 22.

^u Cf. Mt. 11, 25 ; Lc. 10, 21.

^v Cf. Mt. 25, 32.

^w Hbr. 4, 12.

^x Lc. 1, 78.

^y Cf. Io. 12, 32.

^z Mt. 12, 18.

^aa Ps. 112, 4.

^ab Ps. 53, 8.

^ac Cf. Is. 40, 10.

^ad Cf. Mt. 20, 28.

^ae Ps. 44, 3.

^af Ps. 23, 8.

^ag Eph. 2, 14.

^ah Hbr. 1, 5.

^ai Cf. Ps. 113, 11 ; Ps. 134, 6.

^aj Cf. Io. 1, 29.

^ak Cf. Ps. 9, 9 ; Ps. 95, 13.

^al Io. 3, 13.

^am Ex. 15, 2.

^an Cf. Hbr. 5, 9.

^ao Cf. Mt. 11, 27.

^ap Mc. 6, 50

^aq Ez. 18, 22.

^ar Ps. 144, 13.

^as Cf. Dt. 32, 11.

^at Ps. 140, 2.

^au Io. 14, 2.

^av Io. 11, 25.

^aw Io. 17, 11.

^ax Ps. 88, 27.

^ay Io. 6, 40.

^az Ps. 53, 6.

^ba Ps. 10, 8.

^bb Hbr. 2, 12.

^bc Ps. 21, 2.

^bd Ps. 17, 3.

^be ¶Nota : Cette sentence propose une synthèse des étymologies des noms des ancêtres du Christ. Elle fait en partie doublon avec les gloses interlinéaires de la généalogie du chapitre 1 [par ex. infra Glossa ordinaria (Mt. 1, 16)], ce qui explique que la plupart des manuscrits de la Glose ordinaire et que la version parisienne l’aient omise. Les deux manuscrits collationnés offrent un texte assez proche avec des sauts du même au même de part et d’autre. Cas239, un peu plus riche, comporte quelques ajouts propres. [MM2022]

^R ¶Codd. : Cas239 (p. 3) Som375 ; om. Rusch Bruyne

³⁸ tesseredecades] scrips. tesceresce decades Cas239, tres tesserece decades Som375

³⁹ legis significant] legum sigñ. Som375

⁴⁰ in] etiam Som375

⁴¹ distinctiones] distigtiones Som375

⁴² etiam nominum] om. Som375

⁴³ pretulerunt] pertulerunt Som375

⁴⁴ signat] significat Cas239

⁴⁵ videbit] videbis Cas239

⁴⁶ super terram] om. Cas239

⁴⁷ significat Cas239 ] sigñ Som375

⁴⁸ terra sua] inv. Cas239

⁴⁹ signat] om. Cas239

⁵⁰ per prec. trans. – ad gentes] inv. Cas239

⁵¹ cuncta] coniec., ccc Cas239 Som375

⁵² nobis] + quinque sensuum Cas239

⁵³ tollet] tollat Cas239

⁵⁴ sign<at> Som375 ] significat Cas239

⁵⁵ Confit... Pater Som375 ] Confiteor tibi Pater c. et t. Cas239

⁵⁶ sign<at> Som375 ] significat Cas239

⁵⁷ separabit] separavit Cas239

⁵⁸ ab edis et qui] a.d. hedos a sinistris qui etiam Cas239

⁵⁹ cordis] om. Som375

⁶⁰ dicitur] om. Cas239

⁶¹ Esrom] Esron Som375

⁶² Cuius... habet] eius hunc significat Cas239

⁶³ sagitta penetrat] sagittas penetrans Cas239

⁶⁴ et Dominus... Excelsus] om. hom. Som375

⁶⁵ est] om. Som375

⁶⁶ serpentis] serpentinus Cas239

⁶⁷ insidias] fallacias Cas239

⁶⁸ illum... dicitur] om. Som375

⁶⁹ est] om. Cas239

⁷⁰ multis... circumsita] om. Som375

⁷¹ visu] om. Som375

⁷² signat... Domini] conventum signat populorum ad fidem post ascensum Christi Cas239

⁷³ celo] om. Cas239

⁷⁴ consummat... e<terne> Cas239 ] consumatus omnibus Som375

⁷⁵ Achaz... comprehenditur] om. Som375

⁷⁶ confortatus Dominus] confortavit Cas239

⁷⁷ vici mundum] sum Som375 (Io. 16, 33)

⁷⁸ nutricius qui tot... volandum] om. Som375

⁷⁹ sicut incensum in] sicut incensum Cas239, in Som375

⁸⁰ par. vob.] inv. Cas239

⁸¹ Ieconias sequens] secundus Som375

⁸² ut sint... nos] om. Som375

⁸³ Abiud] Abiut Cas239

⁸⁴ Pater] etc. Som375

⁸⁵ eum... novissimo] in novissimo die Som375

⁸⁶ et] om. Som375

⁸⁷ est] om. Som375

⁸⁸ est] om. Cas239

⁸⁹ Eliud... dereliquisti me] om. Cas375

⁹⁰ meus ille... Deus] om. hom. Cas239

⁹¹ et susceptor] et s. i. e. Cas239 Som375

⁹² unigenitum - filium suum] inv. Som375

⁹³ gentes] gens Cas239*

⁹⁴ de] om. Som375

⁹⁵ mundi] + eorum Cas239

<55. - Matthei evangelium>

<55.2> Prothemata in Matthaeum