^a Cf. Corderius, p. 63.

^b ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 1), CCCM 267, p. 38.21 : «Galilea est prouincia in qua est Cana uiculus ». [MM2022]

^c Cf. Phil. 2, 7.

^d ¶Nota v. 1 : Cordier , Catena graecorum patrum in Io. [CPG C145], p. 63-64 (Io. 2, 1) differt; v. 2 : Cordier omittit.

^e ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 14, CCSL 122, p. 95.1-15 : «Quod dominus noster atque saluator ad nuptias uocatus non solum uenire sed et miraculum ibidem quo conuiuas laetificaret facere dignatus est exceptis caelestium sacramentorum figuris etiam iuxta litteram fidem recte credentium confirmat. Porro tatiani et marciani ceterorum que qui nuptiis detrahunt perfidia quam sit damnabilis insinuat. Si enim thoro inmaculato et nuptiis debita castitate celebratis culpa inesset, nequaquam dominus ad has uenire nequaquam eas signorum suorum initiis consecrare uoluisset. Nunc autem quia bona est castitas coniugalis melior est continentia uidualis optima perfectio uirginalis ad conprobandam omnium electionem graduum discernendum tamen meritum singulorum ex intemerato mariae uirginis utero nasci dignitatus est a prophetico annae uiduae ore mox natus benedicitur a nuptiarum celebratoribus iam iuuenis inuitatur et hos suae uirtutis praesentia honorat». [JV2021]*
<potius quam>   Haimo Autissiodorensis, In Io. [RB-7229], Würzburg, Univ., M.p.th.f.15., f. 51ra  ; Utrecht, Univ., 76, f. 12vb -13ra : «Vocatus est autem Ihesus et discipuli eius ad nuptias. Quod Dominus vocatus ad nuptias non solum venire sed etiam de aqua vinum facere quo convivas letificaret dignatus est, exceptis celestibus mysteriis, etiam iuxta litteram et nuptias approbavit et fidem recte credentium confirmavit. Fuerunt enim heretici qui nuptiis detrahentes sicut Tatianus [Tarcianus Utrecht] et Marcianus dixerunt nuptias non a Deo concessas sed a diabolo ⎾inventas et traditas [traditas et inventas Utrecht]. Sed tamen [cum Utrecht] ille qui tunc vocatus ad nuptias venit alibi interrogatus a scribis et Phariseis an liceret dimitti uxorem, excepta causa [causam Würzburg] fornicationis, quid de nuptiis senserit [senserat Utrecht], respondit inter alia dicens :"Quod Deus coniunxit homo non separet". Quibus verbis manifeste ostenditur nuptias a Deo esse concessas ».
¶Paral.   Thomas de Aquino, In Io. 2, lect. 1, Marietti n° 341 : «Voluit autem Christus nuptiis interesse [...] Secundo vero, ut errorem quorumdam excluderet, qui nuptias damnant, quia, ut dicit Beda si thoro immaculato, et nuptiis debita castitate celebratis, culpa inesset, nequaquam dominus ad has venire voluisset. Quia ergo ad nuptias venit, insinuat quod sit damnabilis eorum perfidia qui nuptiis detrahunt ».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) ; Hugo de Sancto-Caro (Gloss-e)
¶Nota Selon la méthode dont il est coutumier, Thomas attribue les textes anonymes ou d’origine incertaine à la source principale qu’il y a décelée. Lorsque, pour un auteur donné, il dispose d’un homéliaire et d’un commentaire continu (v.g. Chrysostome in Mt. et l’Opus imperfectum), il compare les deux versions et choisit ce qui lui convient. Ici, il préfère donc l’homéliaire authentique de Bède au commentaire continu du pseudo Bède, aujourd’hui attribué à Haimo, mais qu’il cite habituellement sous le nom de Bède dans la CIO (voir plus haut CIO1d7.1 nota). Il suffit de comparer les deux versions pour comprendre la pertinence de son choix. Cf. M.   Morard , Famosus Glosator. Prolégomènes à l’édition électronique de la Catena aurea, t. 3 : catalogue des sources  : Beda et Haimo (en préparation). [MM2021]

^f Cf. 1Cor. 1, 22; 2Cor. 5, 5.

^g Ps. 18, 6.

^h ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 8, § 4.1-23, CCSL 36, p. 83-84 : «Quid mirum si in illam domum ad nuptias uenit, qui in hunc mundum ad nuptias uenit? Si enim non uenit ad nuptias, non hic habet sponsam. et quid est quod ait apostolus : aptaui uos uni uiro uirginem castam exhibere christo? quid est quod timet ne uirginitas sponsae christi per astutiam diaboli corrumpatur? timeo, inquit, ne sicut serpens euam seduxit astutia sua, sic et uestrae mentes corrumpantur a simplicitate et castitate quae est in christo. habet ergo hic sponsam quam redemit sanguine suo, et cui pignus dedit spiritum sanctum. eruit eam de mancipatu diaboli, mortuus est propter delicta eius, resurrexit propter iustificationem eius. quis offeret tanta sponsae suae? offerant homines quaelibet ornamenta terrarum; aurum, argentum, lapides pretiosos, equos, mancipia, fundos, praedia; numquid aliquis offeret sanguinem suum? si enim sanguinem suum sponsae dederit, non erit qui ducat uxorem. dominus autem securus moriens, dedit sanguinem suum pro ea quam resurgens haberet, quam sibi iam coniunxerat in utero uirginis. uerbum enim sponsus, et sponsa caro humana; et utrumque unus filius dei, et idem filius hominis; ubi factus est caput ecclesiae, ille uterus uirginis mariae thalamus eius, inde processit tamquam sponsus de thalamo suo, sicut scriptura praedixit : et ipse tamquam sponsus procedens de thalamo suo, exsultauit ut gigas ad currendam uiam; de thalamo processit uelut sponsus, et inuitatus uenit ad nuptias». [FG2018]

ⁱ ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 14, CCSL 122, lin. 45 sqq. : « Nec uacat a mysterio quod die tertio post ea quae superior euangelii sermo descripserat nuptiae factae referuntur sed tertio tempore saeculi dominum ad aptandam sibi ecclesiam uenisse designat. Primum quippe saeculi tempus ante legem patriarcharum exemplis secundum sub lege prophetarum scriptis tertium sub gratia praeconiis euangelistarum quasi tertii diei luce mundo refulsit in quo dominus et saluator noster pro redemptione generis humani in carne natus apparuit. Sed et hoc quod in cana galilaeae, id est in zelo transmigrationis eaedem nuptiae factae perhibentur typice denuntiat eos maxime gratia christi dignos existere qui zelo feruere piae deuotionis et aemulari carismata maiora ac de uitiis ad uirtutes bona operando de terrenis ad aeterna norunt sperando et amando transmigrare. Discumbente autem ad nuptias domino uinum defecit ut uino meliore per ipsum mirabili ordine facto manifestaretur gloria latentis in homine dei et credentium in eum fides aucta proficeret ». [MM2022]

^j Io. 2, 11.

^k Lc. 2, 19.

^l Cf. Phil. 2, 6-8.

^m ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 21.1.24; 21.2.7-10, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 37va-b  ; BAV, Ott. lat. 227, f. 35rb-v  : «1.24 Et deficiente vino, dicit mater eius: Vinum non habent. Dignum est hic querere unde venit in mente matri magnum quid imaginari de filio. Neque enim signum fecerat. Hoc enim ait principium signorum fecit Ihesus in Chana Galilee. [...]. 2.7. Sed et citius utique et ante oportunum tempus ad crucem venissent utique livore liquefacti. Sed et ipse dispensationis utique decredite essent res. Unde ergo supervenit in mentem matri magnum quid imaginari de eo, ait. 2.8. Revelari de reliquo incipiebat ex Iohanne manifestus erat et ab hiis que ad discipulos dicta erant ab eo. Sed ante hoc omnia ipsa conceptio et omnia que post generationem facta sunt, maximam ei de puero imposuerunt suspicationem. 2.9. Hoc et Lucas nobis ostendit dicens: Maria [graec. om.] vero conservabat omnia verba hec conferens in corde suo. Cuius gratia ait non ante hoc dixit? Quoniam quod dixi tunc de reliquo manifestandi principium assumpsit. Nam ante hoc quidem, ut multorum unus existens ita conversabatur unde neque presumebat tale quid ad eum mater dicere. 2.10 Quia vero audivit quoniam Iohannes propter eum venit, et quoniam ei testatus est que testatus est, et quoniam discipulos habet, tunc de reliquo confidens rogat».
  Chrysostomus, In Io., hom. 21 (20), § 1, PG 59, 129.149-153; § 2, PG 59, 130.27-42  : «Καὶ ὑστερήσαντος οἴνου, λέγει ἡ μήτηρ αὐτοῦ· Οἶνον οὐκ ἔχουσιν. Ἄξιον ἐνταῦθα ζητῆσαι, πόθεν ἐπῆλθε τῇ μητρὶ μέγα τι φαντασθῆναι περὶ τοῦ παιδός. Οὐδὲ γὰρ σημεῖον ἦν τι πεποιηκώς. Ταύτην γὰρ, φησὶν, ἀρχὴν ἐποίησε τῶν σημείων ὁ Ἰησοῦς ἐν Κανᾷ τῆς Γαλιλαίας [...]. Εἰ γὰρ ἐν ἡλικίᾳ γενομένου πολλοὶ τοῦτο ὑπώπτευσαν, πολλῷ μᾶλλον, ἐὰν μειράκιον ὢν κομιδῇ ἐθαυματούργει, καὶ θᾶττον δὲ καὶ πρὸ τοῦ προσήκοντος καιροῦ ἐπὶ τὸν σταυρὸν ὥρμησαν ἂν, τῇ βασκανίᾳ τηκόμενοι : καὶ αὐτὰ τὰ τῆς οἰκονομίας δ' ἂν ἠπιστήθη πράγματα. Πόθεν οὖν ἐπῆλθε τῇ μητρὶ μέγα τι φαντασθῆναι περὶ αὐτοῦ; φησίν. Ἀποκαλύπτεσθαι λοιπὸν ἤρχετο, καὶ ἐξ Ἰωάννου κατάδηλος ἦν, καὶ ἀπὸ τῶν πρὸς τοὺς μαθητὰς εἰρημένων αὐτῷ : καὶ πρὸ τούτων δὲ ἁπάντων, αὐτὴ ἡ σύλληψις, καὶ τὰ μετὰ τὴν γέννησιν γενόμενα πάντα, μεγίστην αὐτῇ περὶ τοῦ παιδὸς ἐνέθηκε τὴν ὑπόνοιαν. Ἤκουσε γὰρ, φησὶ, πάντα τὰ περὶ τοῦ παιδός , Καὶ συνετήρει ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτῆς . Τίνος οὖν ἕνεκεν, φησὶν, οὐ πρὸ τούτου ταῦτα ἔλεγεν; Ὅτι, ὅπερ ἔφην, τότε λοιπὸν ἀρχὴν τοῦ φανεροῦσθαι ἐλάμβανε. Πρὸ μὲν γὰρ τούτου ὡς τῶν πολλῶν εἷς ὢν, οὕτω διῆγεν : ὅθεν οὐδὲ ἐθάῤῥει τοιοῦτόν τι πρὸς αὐτὸν ἡ μήτηρ εἰπεῖν. Ἐπειδὴ δὲ ἤκουσεν, ὅτι Ἰωάννης δι' αὐτὸν ἦλθε, καὶ ὅτι αὐτῷ ἐμαρτύρησεν ἅπερ ἐμαρτύρησε, καὶ ὅτι μαθητὰς ἔσχε, τότε λοιπὸν θαῤῥοῦσα παρακαλεῖ, καὶ ὑστερήσαντος οἴνου, λέγει : Οἶνον οὐκ ἔχουσιν».
¶Nota 1 : Thomas est plus proche de Chrysostome que la sentence parallèle de Cordier, p. 67 dont il ne peut dépendre ici directement. [MM2019]
¶Nota 2 : Le remplacement de generatio par nativitas, qui traduit également γέννησις, permet d’éviter la répétition, par Burgundio, de deux termes exprimant la même notion (conceptio, generatio). Le remplacement de suspicatio (Burgundio) par estimatio, plus neutre, est conforme au sens premier de ὑπόνοια.
¶Nota 3 : Conversabatur /conservabatur: ces leçons induisent deux lectures. 1° Selon Chrysostome, avant Cana, le Christ a vécu (διῆγεν = conversabatur) comme un homme parmi d’autres (ut unus multorum). Il a renoncé, par l'abaissement volontaire de l’Incarnation, aux prérogatives de sa puissance divine (Phil. 2, 6-8). Malgré le message de l’Ange, Marie ne pouvait savoir à l’avance ce qui inciterait le Christ à opérer un miracle. Il a fallu le témoignage de Jean pour porter sa confiance à la hauteur de ce qui était possible au Fils de Dieu qu’elle avait élevé dans la plus humaine des relations familiales. 2° Selon la Catena, le Christ est seulement considéré, respecté (conservabatur   ; cf.  Blaise , Dictionnaire du latin patristique) comme un homme parmi d’autres. La leçon, sans fondement dans le grec ni chez Burgundio, est à la fois une dyslexie par inversion de consonnes et une réminiscence de la Vulgate citée plus haut (Lc. 2, 19: conservabat = συνετήρει). Avant Nicolai (Ed1657), aucun témoin collationné à ce jour n’a corrigé cette leçon, fixée au plus tard par la première version de l’exemplar parisien. Rien n’interdit d’y voir l’oeuvre de la mens réceptrice de Thomas. Elle a été reçue par plusieurs générations, peut-être parce qu’elle était plus compatible avec les faits rapportés par les évangiles. La connaissance du mystère que l’Annonciation avait apportée à Marie en vue de sa mission de mère de Dieu doit être distinguée de la révélation de la divinité du Christ accordée progressivement à celles et ceux qui ont accompagné le Christ dans sa prédication. Ils ont appris de lui à cette occasion la rhétorique et la pédagogie nécessaires pour prolonger à son imitation l’annonce de l’Evangile par la maïeutique de l’enfantement spirituel. Les signes inaugurés à Cana relèvent de cette économie à laquelle Marie fut associée en apprenant à l’école de Jean-Baptiste puis de son propre fils. [MM2022]

ⁿ ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 1), CCCM 267, p. 38.22-23 : «ET ERAT IBI MATER IESV. In hoc loco significat synagogam, quae Christum prouocat ad faciendum miraculum. Familiare enim est iudeis miracula requirere». [MM2021]

^o ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 8, § 5.3-18, CCSL 36, p. 84 : «[a] Quid est hoc? Ideone uenit ad nuptias, ut doceret matres contemni? [...] [b] Derogantes evangelio, et dicentes quod Iesus non sit natus de Maria Virgine; hinc argumentum sumere conarentur erroris sui, ut dicerent : Quomodo erat mater eius, cui dixit : quid mihi et tibi   est, mulier   ? » [c]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 8, § 6, CCSL 36, p. 85.9-34 : «Quia dixit, inquit : Quid mihi et tibi est, mulier? Quis hoc narrauit, ut credamus quia hoc dixit? quis hoc narrauit? Nempe Iohannes evangelista. At ipse Iohannes evangelista dixit : Et erat ibi mater Iesu [...] Quare hoc, nisi quia utrumque uerum est? Illi autem in eo uolunt credere evangelistae, quod narrat Iesum dixisse matri». [FG2018]

^p ¶Fons : <revera> Quodvultdeus , Sermo 1 (De symbolo 1), c. 5, CCSL 60, lin. 81 sqq. : ««Et ille ut distingueret inter deum et hominem quia secundum hominem minor erat, secundum hominem subditus erat, secundum deum autem supra omnes erat : quid mihi et tibi, inquit, mulier?» [MM2019]

^q Io. 10, 18.

^r ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 8, § 8.11-14, CCSL 36, p. 87 : «Totum credamus, et quod nondum intellegimus requiramus. Et primum hoc uidete, ne forte quomodo inuenerunt manichaei occasionem perfidiae suae, quia dixit Dominus : Quid mihi et tibi est, mulier? Sic inueniant mathematici occasionem fallaciae suae, quia dixit : Nondum uenit hora mea».   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 8, § 9.6-53, CCSL 36, p. 87-88 : «Cur ergo ait matri filius : quid mihi et tibi est, mulier? nondum uenit hora mea? [b] dominus noster iesus christus, et deus erat et homo; secundum quod deus erat, matrem non habebat; secundum quod homo erat, habebat. mater ergo erat carnis, mater humanitatis, mater infirmitatis quam suscepit propter nos. miraculum autem quod facturus erat, secundum diuinitatem facturus erat, non secundum infirmitatem; secundum quod deus erat, non secundum quod infirmus natus erat. sed infirmum dei fortius est hominibus. miraculum ergo exigebat mater; at ille tamquam non agnoscit uiscera humana, operaturus facta diuina, tamquam dicens : quod de me facit miraculum, non tu genuisti, diuinitatem meam non tu genuisti; [c] sed quia genuisti infirmitatem meam, tunc te cognoscam, cum ipsa infirmitas pendebit in cruce. hoc est enim : nondum uenit hora mea. [...] sed ne putes quod te negem matrem : nondum uenit hora mea : ibi enim te agnoscam, cum pendere in cruce coeperit infirmitas cuius mater es. probemus si uerum est. quando passus est dominus, sicut idem evangelista dicit, qui nouerat matrem domini, et qui nobis insinuauit etiam in his nuptiis matrem domini, ipse narrat : erat, inquit, illic circa crucem mater iesu, et ait iesus matri suae : mulier, ecce filius tuus, et ad discipulum : ecce mater tua. commendat matrem discipulo; commendat matrem prior matre moriturus, et ante matris mortem resurrecturus; commendat homo homini hominem. hoc pepererat maria. illa hora iam uenerat, de qua tunc dixerat : nondum uenit hora mea». [d]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 8, § 10.2-24, CCSL 36, p. 88-89 : «Quantum arbitror, fratres, responsum est haereticis; mathematicis respondeamus. et ipsis unde conantur conuincere quia sub fato erat iesus? quia ipse ait, inquiunt : nondum uenit hora mea. [...] Ostendant hominem qui potestatem habeat quando moriatur, quamdiu uiuat; omnino non ostendent. credant ergo deo dicenti : potestatem habeo ponendi animam meam, et iterum sumendi eam; et quaerant quare sit dictum : nondum uenit hora mea; nec ideo iam sub fato ponant conditorem caeli, creatorem atque ordinatorem siderum. quia si esset factum de sideribus, non poterat esse sub necessitate siderum conditor siderum. adde quia non solum christus non habuit quod appellas fatum; sed nec tu, aut ego, aut ille, aut quisquam hominum». [e]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 8, § 12.2-35, CCSL 36, p. 89-90 : «Quare ergo dixit : nondum uenit hora mea? magis quia in potestate habebat quando moreretur, nondum uidebat esse opportunum ut illa potestate uteretur. [...] hora ergo nondum uenerat, opportunitas nondum erat. uocandi erant discipuli, annuntiandum erat regnum caelorum, faciendae erant uirtutes, commendanda erat diuinitas domini in miraculis, commendanda erat humanitas domini in ipsa compassione mortalitatis. ille enim qui esuriebat, quia homo erat, pauit quinque panibus tot millia, quia deus erat; qui dormiebat, quia homo erat, uentis et fluctibus imperabat, quia deus erat. haec omnia commendanda erant prius, ut esset quod scriberent evangelistae, quod praedicaretur ecclesiae. at ubi tantum fecit, quantum sufficere iudicauit, uenit hora non necessitatis, sed uoluntatis, non conditionis, sed potestatis.at uero qui uenerat in manu habens quando iret, quando rediret, quo usque excurreret, cui paterent inferi, non tantum morienti, sed et resurgenti, ut nobis ostenderet spem immortalitatis ecclesiae suae, in capite ostendit quod membra exspectare deberent. resurget etiam in ceteris membris, qui resurrexit in capite. [f]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 2.14-16, CCSL 36, p. 101 : «Dicta est autem mulier secundum femineum sexum, non secundum corruptionem integritatis, et hoc ex lingua ipsius scripturae». [FG2018]

^s Io. 2, 1-11 legitur Dominica 1 post octavam Epiphaniae; cf. Ordinarium OP 588); 2 post Epiphaniam.

^t ¶Fons : <revera> Haimo Autissiodorensis, In Io. [RB 7229], Würzburg, Univ., M.p.th.f.15., f. 52ra-b  : «Dicit mater Ihesu ministris quecumque dixerit vobis facite. [a] Sciebat eum mater pium et misericordem et idcirco dixit quecumque dixerunt vobis facite [b] ac si diceret Scio eum pium et misericordem licet videatur mihi contradicere tamen faciet. [c] Sequitur : Erant autem ibi sex hydrie lapidee posite secundum purificationem Iudeorum, capientes singule metretas binas vel ternas. Hydrie vasa sunt aquarum receptui parata. Hydor enim grece latine aqua dicitur».
<potius quam>   Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 14, CCSL 122, lin. 95 sqq. : «Cui diuinitati quam ex patre semper habui cum tua carne ex qua carnem suscepi commune non est, nondum uenit hora mea ut fragilitatem sumptae ex te humanitatis moriendo demonstrem; prius est ut potentiam aeternae deitatis uirtutes operando patefaciam. Venit autem hora ut quid sibi et matri commune esset ostenderet cum eam moriturus in cruce discipulo uirgini uirginem commendare curauit. Carnis namque infirma perpetiens matrem de qua haec suscepit pie cognitam ei quem maxime diligebat discipulo commendauit quam diuina facturus quasi incognitam se nosse dissimulat quia hanc diuinae natiuitatis auctorem non esse cognoscit. Erant autem lapideae hydriae sex positae secundum purificationem iudaeorum capientes singulae metretas binas uel ternas. Hydriae uocantur uasa aquarum receptui parata; graece enim aqua ydor dicitur». [MM2020]
¶Nota : La leçon et non (faciet) est une erreur de lecture induite par la confusion d’un t mal formé avec un et tironien: et non (7 ñ) au lieu de tamen (tñ). La rareté du commentaire de Bède (Haimon) permet difficilement de conjecturer que la leçon tamen ait été faite à partir du commentaire original. Il s’agit soit d’une conjecture pertinente induite par licet..., soit d’une rectification faite à partir de la documentation préparatoire ou de l’archétype dont témoignerait l’exemplar corrigé ancêtre de Bar484 (manuscrit avec indication de pièces) Caen, T46 etc.

^u ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 6), CCCM 267, p. 39.64 sqq. : «[1] ERANT AVTEM IBI LAPIDEAE HYDRIAE SEX POSITAE. Ydor aqua, inde hydriae uasa aquarum receptui parata. SECVNDVM PVRIFICATIONEM IVDEORVM. [2] Quia inter alias phariseorum traditiones etiam hoc obseruabant, ut crebro se lauarent ».
<cuius fons> [1] Cf.   Alcuinus , In Io. 3 (Io. 2, 1), PL 100, 767C. <ex quo>   Heiricus Autissiodorensis , Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, hom. 20, CCCM 116, lin. 109 sqq : «[1] Erant autem ibi lapideae hydriae sex positae secundum purificationem Iudaeorum. Quia graeco sermone ydor aqua dicitur, hydriae sunt uasa aquarum receptui praeparata, sicut latino ab aqua uas aquarum dicitur; secundum purificationem autem Iudaeorum positae fuisse perhibentur, [2] quia inter alias superfluitates quas ex traditionibus scribarum et pharisaeorum acceperant, etiam hoc obseruabant ut crebrius corpora sua aquis abluerent ». [MM2022]

^v ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 9, § 7.2-5, CCSL 36, p. 94 : «Mysterium nobis maxime ista locutio commendat. metretas enim dicit mensuras quasdam, tamquam si diceret urnas, amphoras, uel si quid huiusmodi. nomen mensurae est metreta, et a mensura accepit nomen ista mensura. Μέτρον enim mensuram dicunt graeci; inde appellatae metretae». [FG2018]

^w ¶Fons : <revera> Cf. Haimo Autissiodorensis, In Io. [RB 7229], Würzburg, Univ., M.p.th.f.15., f. 52rb  : «In eo vero quod ait capiebantur singule metretas binas vel ternas, non debemus intellegere quod alie caperent binas et alie ternas sed ipse que capiebant binas capiebant etiam ternas». [MM2020]
<cuius fons>   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 9, § 7.6-23, CCSL 36, p. 94 : «capiebant ergo metretas binas uel ternas. quid dicimus, fratres? si ternas tantum diceret, non curreret animus noster nisi ad mysterium trinitatis. sed forte nec sic debemus inde cito iam sensum auertere, quia dixit binas uel ternas; quia nominato patre et filio, consequenter et spiritus sanctus intellegendus est. spiritus enim sanctus non est patris tantummodo, aut filii tantummodo spiritus, sed patris et filii spiritus. scriptum est enim : si quis dilexerit mundum, non est spiritus patris in illo; item scriptum est : quisquis autem spiritum christi non habet, hic non est eius. idem autem spiritus patris et filii. nominato itaque patre et filio, intelligitur et spiritus sanctus, quia spiritus est patris et filii. cum autem nominatur pater et filius, tamquam duae metretae nominantur; cum autem ibi intellegitur spiritus sanctus, tres metretae. ideo non dictum est, capientes metretas aliae binas, aliae ternas, sed ipsae sex hydriae capiebant metretas binas uel ternas. tamquam diceret : et quando dico binas, etiam spiritum patris et filii cum his intellegi uolo; et quando dico ternas, ipsam trinitatem manifestius enuntio». [FG2018]

^x ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 8), CCCM 267, p. 42.127-132 : « FERTE ARCHITRICLINO. Triclinium ordo trium lectorum; 'cline' enim lectum significat. Architriclinus princeps triclinii, id est qui primus inter conuiuas more antiquo in lectis discumbebat. Vnde quidam architriclinum intelligunt aliquem ex sacerdotibus iudeorum, qui nuptiis interesse poterat, ut illos instrueret qualiter nuptiis uti deberent». [MM2022]

^y ¶Fons : [a] Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 3, CCSL 62, c. 5.8-10, 16 sqq. : «Numquid consequetur aut sermo noster aut sensus, quibus modis demutata natura sit, ut aquae simplicitas defecerit, uini sapor natus sit? Non permixtio fuit sed creatio, et creatio non a se coepta sed ex alio in aliud existens. Non per transfusionem potioris obtinetur quod infirmius est, sed aboletur quod erat et quod non erat coepit. [...] Sponsus tristis est, familia turbatur, sollemnitas nuptialis conuiuii periclitatur. Iesus rogatur. Non exsurgit aut instat, sed quiescentis eius hoc opus est. [b] Aqua hydriis infunditur, uinum calicibus hauritur. Infundentis scientiae sensus non conuenit haurientis. Qui infuderunt hauriri aquam existimant; qui hauriunt uinum infusum arbitrantur». [MM2020]

^z ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 8, § 1.1-18, CCSL 36, p. 81-82 : «Miraculum quidem domini nostri iesu christi, quo de aqua uinum fecit, non est mirum eis qui nouerunt quia deus fecit. ipse enim fecit uinum illo die in nuptiis in sex illis hydriis, quas impleri aqua praecepit, qui omni anno facit hoc in uitibus. sicut enim quod miserunt ministri in hydrias, in uinum conuersum est opere domini, sic et quod nubes fundunt, in uinum conuertitur eiusdem opere domini. illud autem non miramur, quia omni anno fit; assiduitate amisit admirationem. nam et considerationem maiorem inuenit, quam id quod factum est in hydriis aquae. quis est enim qui considerat opera dei, quibus regitur et administratur totus his mundus, et non obstupescit obruitur que miraculis? si consideret uim unius grani, cuiuslibet seminis, magna quaedam res est, horror est consideranti. sed quia homines in aliud intenti perdiderunt considerationem operum dei, in qua darent laudem quotidie creatori, tamquam seruauit sibi deus inusitata quaedam quae faceret, ut tamquam dormientes homines, ad se colendum mirabilibus excitaret». [FG2018]

^aa Ps. 23, 10.

^ab ¶Fons : Alcuinus , In Io. 3 (Io. 2, 11), PL 100, 772B : «Hoc fecit initium signorum Jesus in Cana Galilaeae, et manifestavit gloriam suam. Manifestavit hoc signo, quia ipse esset rex gloriae, et ideo sponsus Ecclesiae, qui ut homo communis veniret ad nuptias, sed quasi [Ms., quia] coeli et terrae Dominus, elementa, prout voluisset, converteret». <Non hab.> Glossa ordinaria.[MM2022]

^ac ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum , lib. 2, c. 17, § 38, p. 138.20-139.4 : «Qui utique si tunc in eum crediderunt, sicut paulo post dicit, nondum erant discipuli, cum ad nuptias uocati sunt. sed illo more locutionis hoc dictum est, quo loquimur, cum dicimus apostolum paulum in Tarso Ciliciae natum, neque enim tunc iam erat apostolus. ita discipulos Christi inuitatos ad nuptias cum audimus, non iam discipulos, sed qui futuri erant discipuli intellegere debemus». [FG2015* ]

^ad ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 9., § 5.1-14, CCSL 36, p. 93 : «His ex evangelio, quae certe manifesta sunt, intellectis, patebunt illa omnia mysteria quae in isto miraculo Domini latent. uidete quid ait, quia oportebat impleri in Christo quae de illo scripta sunt. ubi scripta sunt? in lege, inquit, et prophetis, et psalmis. nihil scripturarum ueterum praetermisit. illa erat aqua; et ideo dicti sunt illi a Domino insensati, quia eis adhuc aqua sapiebat, non uinum. quomodo autem fecit de aqua uinum? cum aperuit eis sensum, et exposuit eis scripturas, incipiens a Moyse per omnes prophetas. unde iam inebriati dicebant : nonne cor nostrum erat ardens in uia, cum aperiret nobis scripturas. intellexerunt enim Christum in his libris in quibus eum non nouerant. mutauit ergo aquam in uinum Dominus noster Iesus Christus, et sapit quod non sapiebat, inebriat quod non inebriabat». [FG2015]

^ae ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 14, CCSL 122, lin. 62 sqq. : «Quod si mysterium quaerimus, apparente in carne domino meraca illa legalis sensus suauitas paulatim coeperat ob carnalem pharisaeorum interpretationem a prisca sua uirtute deficere qui mox ea quae carnalia uidebantur mandata ad spiritalem conuertit doctrinam cunctam que litterae legalis superficiem euangelica caelestis gratiae uirtute mutauit quod est uinum fecisse de aqua ».
<ex quo>   Alcuinus , In Io. 3 (Io. 2, 1), PL 100, 766C : « Quod si mysterium novimus, apparente in carne Domino, meraca illa legalis sensus suavitas paulatim coeperat, ob carnalem Pharisaeorum interpretationem, a prisca sua virtute deficere ».   Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 3), CCCM 267, p. 38.35 : « Mistice. Apparente Domino in carne propter carnalem scribarum et phariseorum interpretationem, illa legalis sensus suauitas paulatim coeperat deficere a sua prisca uirtute ».

^af <Diff.> Cf. Haimo Autissiodorensis, In Io. 2, 13-14 [RB-7229], Würzburg, Univ., M.p.th.f.15., f. 54va  ; Utrecht, Univ., 76, f. 17ra-va  : «Iudei ergo solam aquam bibunt quia legem carnaliter intellegunt [...] sed ipsi ad finem vinum bibent quia legem spiritualiter intellegent ».
<Non hab.> Liturgia O. P., Lectionnarium, in tempore Epiphanie, cod. Roma, Santa Sabina, XIV-L-1, f. 147rb-148rb.
¶Nota 1. La sentence figure dans trois des sources excerptées par la Catena. Thomas retient l’autorité la plus ancienne et la plus sûre.
¶Nota 2. Le remplacement de meraca (pur, sans mélange) par vinosa (hapax du lexique thomasien) pourrait illustrer le souci souvent observé dans la Catena d’éviter les termes dont la compréhension simple, à l’audition, par un large public, détournerait l’attention du sens fondamental de la sentence. Mais ici la substitution lexicale va de pair avec un glissement sémantique. Meraca s’accorde avec carne et fait allusion au dogme chalcédonien, tandis que vinosa qualifie suavitas. Il s’agit plus probablement, de notre point de vue, d’un lapsus induit par la réminiscence du Ps. 74, 9 « Quia calix in manu Domini uini meri plenus mixto », de l’association quasi automatique de merus à vinum, et de la lecture fautive conséquente - par un secrétaire ou par Thomas lui-même - d’une abréviation drastique de la documentation préparatoire (peut-être m’c^a => ui<n>o<s>a). [MM2022]

^ag ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 9, § 5.14-25, § 6.1-22, § 7.1-12, § 8.1-3, CCSL 36, p. 93-94 : «[§ 5] Si enim iussisset inde aquam effundi, et sic ipse mitteret uinum ex occultis creaturae sinibus, unde fecit et panem quando saturauit tot millia; non enim quinque panes habebant quinque millium hominum saturitatem, aut saltem duodecim cophinos plenos, sed omnipotentia Domini quasi Fonspanis erat; sic posset et effusa aqua uinum infundere; quod si fecisset, uideretur scripturas ueteres improbasse. cum autem ipsam aquam conuertit in uinum, ostendit nobis quod et scriptura uetus ab ipso est; nam iussu ipsius impletae sunt hydriae. a Domino quidem et illa scriptura; sed nihil sapit, si non ibi Christus intellegatur. [§ 6] Intendite autem quod ipse ait : quae scripta sunt in lege, et prophetis, et psalmis de me. nouimus autem legem ex quibus temporibus narret, id est ab exordio mundi : in principio fecit deus caelum et terram. inde usque ad hoc tempus quod nunc agimus, sexta aetas est, ut saepe audistis et nostis. nam prima aetas computatur ab adam usque ad Noe; secunda a Noe usque ad Abraham; et sicut matthaeus evangelista per ordinem sequitur et distinguit, tertia ab Abraham usque ad dauid; quarta a dauid usque ad transmigrationem in babyloniam; quinta a transmigratione in babyloniam usque ad iohannem baptistam; sexta inde usque ad finem saeculi. propterea et sexta die fecit deus hominem ad imaginem suam; quia sexta ista aetate manifestatur per evangelium reformatio mentis nostrae, secundum imaginem eius qui creauit nos; et conuertitur aqua in uinum, ut iam manifestatum Christum in lege et prophetis sapiamus. ideo erant ibi sex hydriae, quas iussit impleri aqua. sex ergo illae hydriae, sex aetates significant, quibus non defuit prophetia. illa ergo tempora sex, quasi articulis distributa atque distincta, quasi uasa essent inania, nisi a Christo implerentur. quid dixi, tempora quae inaniter currerent, nisi in eis Dominus Iesus praedicaretur? impletae sunt prophetiae, plenae sunt hydriae; sed ut aqua in uinum conuertatur, in illa tota prophetia Christus intellegatur. [§ 7] Quid est ergo : capiebant metretas binas uel ternas? mysterium nobis maxime ista locutio commendat. metretas enim dicit mensuras quasdam, tamquam si diceret urnas, amphoras, uel si quid huiusmodi. nomen mensurae est metreta, et a mensura accepit nomen ista mensura. Μέτρον enim mensuram dicunt graeci; inde appellatae metretae. capiebant ergo metretas binas uel ternas. quid dicimus, fratres? si ternas tantum diceret, non curreret animus noster nisi ad mysterium trinitatis. sed forte nec sic debemus inde cito iam sensum auertere, quia dixit binas uel ternas; quia nominato patre et filio, consequenter et spiritus sanctus intellegendus est. spiritus enim sanctus non est patris tantummodo, aut filii tantummodo spiritus, sed patris et filii spiritus. scriptum est enim : si quis dilexerit mundum, non est spiritus patris in illo; item scriptum est : quisquis autem spiritum Christi non habet, hic non est eius [...]. [§ 8] Quisquis itaque nominat patrem et filium, oportet ibi intellegat tamquam caritatem inuicem patris et filii, quod est spiritus sanctus».
[b]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 9., § 17.20-22, CCSL 36, p. 99 : «Ergo sex hydriae capientes binas uel ternas metretas, sex sunt aetates temporum, capientes prophetiam pertinentem ad omnes gentes, siue in duobus generibus hominum, id est iudaeis et graecis, sicut saepe apostolus commemorat, siue in tribus, propter Noe tres filios, significatas». [FG2015]

^ah ¶Fons : <revera> [1] Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 7), CCCM 267, p. 41.100 sqq. : «IMPLETE HYDRIAS AQVA. Ministri quibus hoc praecipitur sunt discipuli et doctores noui testamenti, qui scripturas non condunt sed aliis spiritualiter interpretantur».
[2]   Alcuinus , In Io. (Io. 2, 10), PL 100, 771.18-24 : «Architriclinus aliquis legisperitus illius temporis est, fortasse Nicodemus vel Gamaliel, vel discipulus tunc ejus Saulus, nunc autem magister totius Ecclesiae Paulus apostolus. Et dum talibus verbum evangelii creditur, quod in littera legis, et prophetae latebat occultum, vinum utique architriclino de aqua factum propinatur. Et bene in domo harum nuptiarum, quae Christi et Ecclesiae sacramenta figurarent, triclinium, id est, tres ordines discumbentium, altitudine distantes inesse describuntur; quia nimirum tres sunt ordines fidelium, quibus Ecclesia constat : conjugatorum videlicet, continentium, et doctorum».
[3]   Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 10), CCCM 267, p. 43.151-154 : «Optimum autem uinum usque adhuc seruauit, id est euangelium suum in sextam huius saeculi aetatem distulit, quando illud per se ipsum mundo manifestare decreuit».
<ex quibus> [1-2] <diff.> Glossa ordinaria (Io. 2, 9), [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 228b marg.] ed Gloss-e  : «  ut autem gustavit . Triclinium, id est tres ordines discumbentium altitudine distantes inter se, id est doctores continentes coniugati. Architriclinus aliquis legisperitus qui bibit spiritualem sensum legis. Unde spiritualem sensum in Scripturis aperire discipulis est aquam in vinum convertere, ut quando post resurrectionem :"Aperuit illis sensum ut intelligerent Scripturas"». [MM2021]

^ai ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 23.1.21, Burgundionis versio, BAV, Ott. lat. 227, f. 41ra12-15 : «Mihi videtur quia paulo post debebat ascendere in Iherosolimam, tunc adisse ut non ubique fratres et matrem trahat  ».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Io., hom. 28, PG 59, 139 .46-49 : « Ἐμοὶ δοκεῖ, ἐπειδὴ μικρὸν ὕστερον ἔμελλεν ἀνιέναι εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα, διὰ τοῦτο τότε ἀπελθεῖν, ὥστε μὴ πανταχοῦ τοὺς ἀδελφοὺς ἐπισύρεσθαι καὶ τὴν μητέρα ». [MM2022]

^aj Cf. Gn. 11, 27.

^ak Cf. Gn. 28, 2.

^al Cf. Gn. 29.12-15.

^am ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 1.30-33, § 2.3-23, CCSL 36, p. 100-101 : «Hic dominus deus noster uerbum dei, uerbum caro factum, filius patris, filius dei, filius hominis, excelsus ut nos faceret, humilis ut nos reficeret, ambulans inter homines, patiens humana, abscondens diuina». [§ 2] Descendit, ut dicit evangelista in capharnaum, ipse et mater eius, et fratres eius, et discipuli eius, et ibi manserunt non multis diebus. ecce habet matrem, habet fratres, habet et discipulos; inde fratres, unde matrem. fratres enim scriptura nostra, non eos solos appellare consueuit, qui nascuntur ex eodem uiro et femina, aut ex eodem utero, aut ex eodem patre, quamuis diuersis matribus, aut certe ex eodem gradu, uelut compatrueles aut consobrinos; non solum hos fratres nouit dicere scriptura nostra. quomodo loquitur, sic intellegenda est. habet linguam suam; quicumque hanc linguam nescit, turbatur, et dicit : unde fratres domino? num enim maria iterum peperit? absit. inde coepit dignitas uirginum. illa femina mater esse potuit, mulier esse non potuit. dicta est autem mulier secundum femineum sexum, non secundum corruptionem integritatis, et hoc ex lingua ipsius scripturae. nam et eua statim facta de latere uiri sui, nondum contacta a uiro suo, nostis quia mulier appellata est : et formauit eam in mulierem. unde ergo fratres? cognati mariae fratres domini, de quolibet gradu cognati. unde probamus? ex ipsa scriptura. frater Abrahae dictus est lot; filius erat fratris ipsius. lege, et inuenies quia Abraham patruus erat lot, et dicti sunt fratres. unde, nisi quia cognati? item iacob laban syrum habebat auunculum; frater enim erat laban matris iacob, id est rebeccae uxoris isaac. lege scripturam, et inuenies quia fratres dicuntur auunculus et sororis filius. qua regula cognita, inuenies omnes consanguineos mariae fratres esse christi». [FG2018]

^an ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 12), CCCM 267, p. 43.171-174 : « Fratres dicuntur cognati Mariae uel Ioseph, non filii Mariae uel Ioseph, quia non solum beata uirgo, sed etiam Ioseph testis castitatis illius ab omni actione coniugali immunis permansit ». [MM2022]

^ao Mt. 4, 18.

^ap Mt. 4, 12.

^aq ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum , lib. 2, c. 17, § 39, p. 139.7-18 : «Quod autem dicit idem iohannes : post hoc descendit capharnaum ipse et mater eius et fratres eius et discipuli eius et ibi manserunt non multis diebus, incertum est, utrum iam illi adhaeserant etiam petrus et andreas et filii Zebedaei. mattheus enim primo narrat, quod uenerit et habitauerit in capharnaum, et postea, quod eos de nauibus piscantes uocauerit, iste autem, quod cum illo capharnaum uenerint discipuli eius. an forte mattheus quod praetermiserat recapitulauit, quia non ait ipse post hoc ambulans iuxta mare Galilaeae uidit duos fratres, sed sine ulla consequentis temporis differentia : ambulans autem, inquit, iuxta mare Galilaeae uidit duos fratres, et cetera? proinde fieri potest, ut postea narrauerit non quod postea factum erat, sed quod prius praetermiserat, ut cum illo intellegantur uenisse capharnaum, quo iohannes dicit et ipsum et matrem et discipulos eius uenisse. an potius alii discipuli fuerunt, sicut eum iam philippus sequebatur, quem sic uocauerat, ut diceret ei : sequere me?». [b]   Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum , lib. 2, c. 17, § 40, p. 140.9-12 : «Sane animaduertendum est, quod scriptura evangelica et apostolica non solos illos duodecim appellat discipulos eius, sed omnes qui in eum credentes magisterio eius ad regnum caelorum erudiebantur. ex quorum multitudine elegit duodecim, quos et apostolos nominauit, sicut lucas commemorat». [c]   Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum , lib. 2, c. 18, § 42, p. 141.19-142.21 : «Illud etiam requirendum est, quomodo iohannes evangelista, antequam iohannes baptista missus esset in carcerem, dicit Iesum isse in Galilaeam - posteaquam enim commemorauit, quod in cana Galilaeae fecit de aqua uinum et descendit capharnaum cum matre et discipulis et ibi manserunt non multis diebus, dicit eum deinde ascendisse Hierosolymam propter pascha, post haec uenisse in iudaeam terram et discipulos eius et illic demoratum cum eis et baptizantem, ubi secutus ait : erat autem et iohannes baptizans in aeno iuxta salim, quia aquae multae erant illic, et adueniebant et baptizabantur : nondum enim missus erat in carcerem iohannes -, mattheus autem dicat : cum autem audisset quod iohannes traditus esset, secessit in Galilaeam. similiter et Marcus : posteaquam autem traditus est, inquit, iohannes, uenit Iesus in Galilaeam. lucas etiam nihil quidem dicit de tradito iohanne, sed tamen et ipse post baptismum et temtationem Christi dicit eum isse in Galilaeam, sicut illi duo. nam ita contexit narrationem suam : et consummata omni temtatione diabolus recessit ab illo usque ad tempus. et egressus est Iesus in uirtute spiritus in Galilaeam et fama exiit per uniuersam regionem de illo. unde intellegitur hos tres evangelistas non iohanni evangelistae contraria narrasse, sed praetermisisse primum Domini aduentum in Galilaeam, posteaquam baptizatus est, quando illic aquam conuertit in uinum -tunc enim nondum erat traditus iohannes -, eum uero aduentum eius in Galilaeam conexuisse narrationibus suis, qui post iohannem traditum factus est». [FG2015]

^ar ¶Fons : Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (transl. Rufini), lib. 3, c. 24, § 7-8, 11, 13, GCS 9.1, p. 247 .ll16-21; p. 249.8-16  : «sed cum horum trium evangeliorum etiam ad ipsum notitia pervenisset, probasse quidem dicitur fidem et veritatem dictorum, deesse tamen vidit aliqua et ea maxime, quae primo praedicationis suae tempore dominus gesserat. 8. certum est enim, quod in superioribus tribus evangeliis haec videntur sola contineri, quae in eo gesta sunt anno, quo Iohannes baptista vel inclusus est in carcerem vel punitus. [...] 11. quia, inquam, ab his haec videbantur omissa, rogatus dicitur Iohannes apostolus, ut ea, quae praeterierant priores, ante traditionem Iohannis salvatoris gesta conscriberet. et ideo dicit in evangelio suo : 'hoc fecit initium signorum Iesus'. et iterum in alio loco indicat dicens : 'nondum enim Iohannes missus erat in carcerem'. [...] 13. et ideo si qui haec diligentius consideret, evidenter inveniet non sibi evangelia dissonare, sed alterius temporis gesta esse, quae scribit Iohannes, alterius vero, quae ceteri». [MM2019]

^as ¶Fons : <revera> Cf. Haimo Autissiodorensis, In Io. 2, 13 [RB-7229], Würzburg, Univ., M.p.th.f.15., f. 55vb  ; Utrecht, Univ., 76, f. 16vb  : «Sequitur : Et ibi manserunt non multis diebus. Cur autem Dominus et discipuli enim paucis diebus Capharnaum manserunt sanctus evangelista manifestare curavit dicens :   Et proximum erat Pascha Iudeorum propter imminentem paschalem festivitatem Dominus Capharnaum paucis mansit diebus ». [MM2022] <Non hab.> LLT [MM2024]

^at ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 13), CCCM 267, p. 44, 1175 sqq. : «ET PROPE ERAT PASCHA IVDEORVM, ET ASCENDIT IEROSOLIMAM IESVS. Bis in euangelis legitur Iesum ascendisse Ierosolimam: semel primo anno praedicationis dum adhuc Iohannes non erat missus in carcere (de quo ascensu nunc agitur), et iterum illo anno quo erat passurus . Et utraque uice auaritiam sacerdotum detestatur quam in templo exercebant. Quod appropinquante pascha ascendit, exemplum dedit quanta cura diuinis subdi debeamus imperiis. Si enim ipse Dei filius decreta legis a se datae implebat celebrans solempnitates cum ceteris hominibus, quid debent serui agere? Quanto studio bonorum operum debent solemnitates et praeuenire et celebrare? »
<cuius fons>   Heiricus Autissiodorensis , Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, hom. 50, CCCM 116A, lin. 27 sqq : «Prope, inquit, erat pascha Iudaeorum, et ascendit Ihesus Hierosolimam. Quod dominus appropinquante iam pascha Hierosolimam ascendit, nobis profecto exemplum dedit quanta cura et studio diuinis subdi debeamus imperiis. Si enim ille qui erat Dei filius, in infirmitate nostrae carnis apparens decreta legis a se datae implebat sollemnitates legitimas cum caeteris hominibus frequentando, quid nobis qui serui sumus agendum est? Quanto studio et hae et aliae festiuitates et bonis operibus sunt praeueniendae, et digna reuerentia cum uenerint celebrandae? »
<cuius fons> Cf.   Alcuinus , In Io. (Io. 2, 10), PL 100, 771.18-24 =   Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 2, hom. 1, CCSL 122, lin. 34-39 sqq. =   Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 2, hom. 1, CCSL 122, lin. 21 sqq. =: «Quod autem propinquante Pascha, Jesus ascendit Hierosolymam, nobis profecto dat exemplum quanta animi vigilantia Dominicis subjici debeamus imperiis, cum ipse in hominis infirmitate apparens, eadem, quae ex divinitatis auctoritate statuit, decreta custodiat». [MM2022]

^au ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 13), CCCM 267, p. 44, 1175 sqq. : «DESCENDIT CAPHARNAVM IPSE ET MATER EIVS ET FRATRES EIVS. Capharnaum uilla pulcherrima et significat mundum, in quem uerbum patris non recedens a patre pro salute hominum descendit ».
<ex quo> Cf.   Alcuinus , In Io., PL 100, 773.13-15 : «Capharnaum vero villa pulcherrima interpretatur, significans hunc mundum, quo Dominus noster Jesus Christus pro salute humani generis a paterna sede nunquam recedens descendisse dicitur ».[MM2022]

^av ¶Fons : <revera> Cf. Haimo Autissiodorensis, In Io. 2, 13 [RB-7229], Würzburg, Univ., M.p.th.f.15., f. 55vb  ; Utrecht, Univ., 76, f. 16vb  : «Allegorice paucis diebus Capharnaum mansit quia brevi tempore conversatus est inter homines». [MM2022]

^aw Cf. Mt. 5, 35.

^ax Ps. 68, 10 ; cf. Io. 2, 17.

^ay ¶Fons : <revera> Cf. Haimo Autissiodorensis, In Io. 2, 13-14 [RB-7229], Würzburg, Univ., M.p.th.f.15., f. 56vb  ; Utrecht, Univ., 76, f. 17ra-va  : «Per hoc quod [om. Utr.] Dominus Hierusalem veniens primo templum petiit oraturus nobis utique reliquit exemplum ut [om. Utr.] quoties uspiam properare debemus si adest domus Dei primo illam ingrediamur pro nostris aliorumque reatibus oraturi ac deinde que peragenda sunt agamus. Quod igitur Dominus tunc corporaliter fecit hoc spiritualiter [sp<eci>aliter Wurz.] quotidie in sancta Ecclesia facere non desistit». [MM2022]  
<Non hab.> PL; LLT; Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2020]
¶Nota Les sentences de Bède-Haymon de la CIO se caractérisent par une réécriture très importante et inaccoutumée de la source identifiée. Ici, des 23 mots de la sentence, 5 sont des lexèmes différents de la source citée (22%), dont 4 sont des synonymes. Les écarts entre la rédaction thomasienne et la source s’expliquent aisément par le souci constant de Thomas de rendre ses sources intelligibles et d’éviter les expressions obscures. [MM2022]

^az ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 4.14-17 , CCSL 36, p. 102 : «Nouit enim Caritas uestra quod sacrificia illi populo pro eius carnalitate et corde adhuc lapideo talia data sunt, quibus teneretur ne in idola deflueret; et immolabant ibi sacrificia, boues, oues et columbas; nostis, quia legistis». [FG2018]*

^ba ¶Fons : <revera> Cf. Haimo Autissiodorensis, In Io. 2, 13-14 [RB-7229], Würzburg, Univ., M.p.th.f.15., f. 56rb-va  ; Utrecht, Univ., 76, f. 17ra  : «[1] Ubi primo queri potest unde nacta [facta hic et infra Utr.] occasione hec animalia nutriebantur in templo Domini ? Sciendum igitur quia Dominus videns Iudeos carnales et corde lapideo nimiumque proclives ad malum et precavens in futurum et [in Utr.] carnalibus eos sacrificiis subdidit atque subiugavit ne forte relicto cultu et notitia sui diis gentium idest [om. Utr.] demonibus immolarent et ut eos maiori carnalium sacrificiorum conditione gravaret, precepit ut non in omni loco sacrificia offerrent sed in loco quem elegisset dominus Deus eorum. Elegit quippe Hierusalem in qua iussit fieri templum quod edificavit ille sapientissimus et potentissimus rex Salomon. Unde ex [rex Wurz.] totius provincie locis necnon ex aliis provinciis circumquaque ? adiacentibus omnes illuc confluebant ut ibi legalia sacrifica offerrent et sua vota persolverent. Sed quicumque ex longinquoveniebant omnia que necessaria erant secum ferre non poterant. Quapropter eorum pretia secum ferentes veniebant Hierusalem et ibi que necesaria erant emebant. Unde nacta occasione scribe et pharisei impiissimi et avarissimi statuerunt ut hec animalia nutrirentur in templo, ut venientes cum [om. Utr.] emerent et offerrent eorum trapezite [trapesete Utr.] sumerent et aliis venderent ut [et Utr.] sic sua lucra accumulare possent putantes hoc sine offensione facere posse. [2] Hinc statuerunt etiam numularios sedere ad mensam ut inter vendentes et ementes prompta esset pecunie taxatio et quia prohibuit eos [eis Utr.] Dominus usuras accipere excogitaverunt ut numularii sederent in templo ad mensam ut venientes cum non adferrent probatam pecuniam et vellent a numulariis acciperre [recipere Utr.] collobia offerent id est aliqua munuscula scilicet vel [om. Utr.] citerfrixum vel ligaturas vie passe vel massam caricarum. Sed dum [cum Utr.] crederent se [om. Utr.] implere preceptum legis agebant contra illud quod Dominus per prophetam precipit dicens : usuras et super habundantiam non accipietis. Dominus ergo volens nihil terre [ terrene Utr.] negotiationis fieri in templo nec ea que quasi honesta videbantur facto flagello deresticulis. Omnes huiuscemodi negotiatores et eorum commercia simul cum his qui negotiabantur eiecit de templo.
[2] Cf.   Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 2, hom. 1, CCSL 122, lin. 34-39 sqq. = PL 92, 663B : «Et invenit, inquit, in templo vendentes oves et boves et columbas, et nummularios sedentes; et cum fecisset quasi flagellum de funiculis, omnes ejecit de [663B] templo, oves quoque et boves; et nummulariorum effudit aes, et mensas subvertit. Boves et oves, et columbae ad hoc emebantur ut offerrentur in templo. Nummolarii ad hoc sedebant ad mensas ut inter emptores venditoresque hostiarum prompta esset pecuniae taxatio. Videbantur ergo licite vendi in templo quae ad hoc emebantur ut in eodem templo offerrentur Domino. Sed nolens ipse Dominus aliquid in domo sua terrenae negotiationis nec ejus quidem quae honesta putaretur exhiberi dispulit negotiatores iniustos et foras omnes simul cum his quae negotiabantur, eiecit». <ex quo> =   Alcuinus , In Io., PL 100, 773.21 sqq.
[1] <Non hab.> PL; LLT; Glossa ordinaria (Gloss-e)
¶Nota Dans cette sentence, Haymon offre, dans le désordre, l’essentiel du matériau textuel qui a servi à la rédaction du premier segment de la sentence (56 mots sur 70 = 80%), tandis que le second segment est plus proche de la version éditée de Bède (ou d’Alcuin) que de celle d’Haymon. Au point de jonction entre le segment 1 (Haymon) et 2 (Bède), la leçon uolens aliquid, sémantiquement incohérente, est attestée par les meilleurs manuscrits de la Catena. L’indistinction des graphies uolens et nolens est, en soi, habituelle et banale. Mais ici la leçon uolens, très distinctement voulue par les copistes, doit être rapprochée de l’expression cohérente volens nihil du texte d’Haymon. Nous corrigeons en suivant l’édition de l’homéliaire de Bède nolens aliquid, tout en notant que uolens est un vestige graphique probable de la transition entre les deux sources exploitées ici. [MM2020]

^bb ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 5.2, CCSL 36, p. 103 : «Dicimus tamen, fratres, (non enim et ipse pepercit illis; qui flagellandus erat ab eis, prior illos flagellauit), signum quoddam nobis ostendit, quod fecit flagellum de resticulis, et inde indisciplinatos, negotiationem de Dei templo facientes, flagellauit». [FG2018]*

^bc ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 2, 14), PG 123, 1197B1-4.12-13 . [CGC2014] . «Οὐ γὰρ απλῶς ἐξέβαλεν ἀλλὰ καὶ φραγελλίῳ πλεκτῷ τύπτων καὶ ἀνατρέπων τὰς τραπέζας καὶ τὸ κἐρμα ἤτοι τὸ νόμισμα τῶν κολλυβιστῶν ἐκχέων καὶ ἒργῳ παρακεκινδυνευμένῳ ἐπιχειρῶν [...] Κολλυβισταὶ δὲ εἰσὶν οἱ τὰ λεπτὰ νομίσματα πωλοῦντες ἤτοι τοὺς νούμμους».
¶Nota La dernière phrase glose plus qu’elle ne traduit le texte grec connu par l’édition. Thomas traduit κολλυβιστῶν comme s’il lisait κολλυβιστήρίων. [MM2020]

^bd Ps. 132, 10.

^be ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum , lib. 2, c. 67, § 129, p. 232.1-4 : «Unde manifestum est non semel, sed iterum hoc esse a Domino factum, sed illud primum commemoratum a iohanne, hoc ultimum a ceteris tribus». [FG2015]

^bf Mt. 21, 13.

^bg ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 4.10-25, CCSL 36, p. 102 : «Ecce templum illud figura adhuc erat, et eiecit inde Dominus omnes qui sua quaerebant, qui ad nundinas uenerant. Et quae ibi uendebant illi? Quae opus habebant homines in sacrificiis illius temporis. Nouit enim Caritas uestra quod sacrificia illi populo pro eius carnalitate et corde adhuc lapideo talia data sunt, quibus teneretur ne in idola deflueret; et immolabant ibi sacrificia, boues, oues et columbas; nostis, quia legistis. Non ergo magnum peccatum, si hoc uendebant in templo, quod emebatur ut offerretur in templo; et tamen eiecit inde illos. Quid, si ibi ebriosos inueniret, quid faceret Dominus; si uendentes ea quae licita sunt, et contra iustitiam non sunt, (quae enim honeste emuntur, non inlicite uenduntur), expulit tamen, et non est passus domum orationis fieri domum negotiationis? Si negotiationis domus non debet fieri domus Dei, potationis debet fieri? Nos autem quando ista dicimus, stridunt dentibus suis aduersus nos; et consolatur nos psalmus quem audistis : Striderunt super me dentibus suis». [FG2018]

^bh ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 17), CCCM 267, p. 47.249 sqq. : «RECORDATI VERO SUNT DISCIPVLI EIUS, QUIA SCRIPTUM EST: ZELUS DOMUS TUAE COMEDIT ME. Zelus cum in bono accipitur est quidam feruor animi, quo mens relicto humano timore pro defensione ueritatis accenditur ». [MM2022]

^bi ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 9.2-28, CCSL 36, p. 105-106 : «Tunc scriptum esse : zelus domus tuae comedit me, recordati sunt discipuli, quia zelo domus dei eiecit istos de templo dominus. fratres, unusquisque christianus in membris christi zelo domus dei comedatur. quis comeditur zelo domus dei? qui omnia quae forte ibi uidet peruersa, satagit corrigi, cupit emendari, non quiescit; si emendare non potest, tolerat, gemit. non excutitur de area granum, sustinet paleam, ut intret in horreum, cum palea fuerit separata. tu ante horreum, si granum es, noli excuti de area, ne prius ab auibus colligaris, quam in horreum congregeris. aues enim caeli aeriae potestates exspectant aliquid rapere de area, et non rapiunt nisi quod inde fuerit excussum. ergo zelus domus dei comedat te; unumquemque christianum zelus domus dei comedat, in qua domo dei membrum est. non enim magis est domus tua, quam domus ubi habes salutem sempiternam. domum tuam intras propter requiem temporalem; domum dei intras propter requiem sempiternam. si ergo in domo tua ne quid peruersum fiat satagis, in domo dei ubi salus proposita est et requies sine fine, debes pati quantum in te est, si quid forte peruersum uideris? uerbi gratia, uides fratrem currere ad theatrum? prohibe, mone, contristare, si zelus domus dei comedit te. uides alios currere et inebriari uelle, et hoc uelle in locis sanctis, quod nusquam decet? prohibe quos potes, tene quos potes, terre quos potes, quibus potes blandire; noli tamen quiescere. amicus est? admoneatur leniter. uxor est? seuerissime refrenetur. ancilla est? etiam uerberibus compescatur. fac quidquid potes pro persona quam portas; et perficis : zelus domus tuae comedit me». [FG2018]

^bj ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 14), CCCM 267, p. 44.196 sqq. : «Cotidie Dominus spiritualiter sanctam aecclesiam intrat et qualiter unusquisque ibi conuersetur attendit. Caueamus ergo, ne in aecclesia Dei fabulis uel rixis uel odiis uel cupiditatibus uacemus, ne improuisus ueniens nos flagellet et de aecclesia sua eiciat, sed pascha agamus, id est de uitiis ad uirtutes transeamus ». [MM2022]

^bk Cf. Act. 8, 18-19.

^bl ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 6.3-25, CCSL 36, p. 103-104 : «Ipsi sunt qui sua quaerunt in ecclesia, non quae Iesu Christi. Venale habent totum, qui nolunt redimi; emi nolunt, et uendere uolunt. Bonum est enim eis ut redimantur sanguine Christi, ut perueniant ad pacem Christi. Quid enim prodest adquirere in hoc saeculo quodlibet temporale et transitorium, siue sit pecunia, siue sit uoluptas uentris et gutturis, siue sit honor in laude humana? Nonne omnia fumus et uentus? nonne omnia transeunt, currunt? Et uae his qui haeserint transeuntibus, quia simul transeunt. Nonne omnia fluuius praeceps currens in mare? Et uae qui ceciderit, quia in mare trahetur. Ergo tenere debemus omnes affectus a talibus concupiscentiis. Fratres mei, qui talia quaerunt, uendunt. Nam et Simon ille ideo uolebat emere Spiritum sanctum, quia uendere uolebat Spiritum sanctum; et putabat apostolos mercatores tales esse, quales Dominus de templo flagello eiecit. Talis enim ipse erat, et quod uenderet emere uolebat; de illis erat qui columbas uendunt. Etenim in columba apparuit Spiritus sanctus. Qui ergo uendunt columbas, fratres, qui sunt, nisi qui dicunt : nos damus Spiritum sanctum? Quare enim hoc dicunt, et quo pfetio uendunt? Pretio honoris sui. Accipiunt pretium cathedras temporales, ut uideantur ipsi uendere columbas. Caueant a flagello de resticulis. Columba non est uenalis; gratis datur, quia gratia uocatur».

^bm Cf. 1Pt. 5, 8.

^bn ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 7.1-3, § 8.3-7, CCSL 36, p. 104-105 : «[§ 7] Qui ergo boues uendunt? Boues intelleguntur qui nobis scripturas sanctas dispensauerunt. Boues erant apostoli, boues erant prophetae [...]. [§ 8] Quia uero ipsis scripturis fallunt populos, a quibus quaerunt honores, uendunt boues, uendunt et oues, id est ipsas plebes. Et cui uendunt, nisi diabolo? Namque, fratres mei, si Christi unica ecclesia est, et una est; quidquid inde praeciditur, quis tollit nisi leo ille rugiens et circumiens, quaerens quem deuoret? Vae his qui praeciduntur ! nam illa integra permanebit». [FG2018]

^bo Mt. 22, 13.

^bp ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 5.2-8 , CCSL 36, p. 103 : «Dicimus tamen, fratres, (non enim et ipse pepercit illis; qui flagellandus erat ab eis, prior illos flagellauit), signum quoddam nobis ostendit, quod fecit flagellum de resticulis, et inde indisciplinatos, negotiationem de Dei templo facientes, flagellauit. Etenim unusquisque in peccatis suis restem sibi texit. Propheta dicit : Vae his qui trahunt peccata sicut restem longam ! Quis facit restem longam? Qui peccato addit peccatum». [b]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 8, CCSL 36, p. 105.12-15 : «Certe quando aliquid tale patiuntur propter istas iniquitates suas, agnoscant quia Dominus fecit flagellum de resticulis, et ad hoc admonet eos ut mutent se, ut non suit negotiatores; nam si se non mutauerint, audient in fine : Ligate illis manus et pedes, et proicite in tenebras exteriores». [FG2018]

^bq ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 2, 16.18), PG 123, 1200A1-5. [CGC2014]

^br Mt. 12, 39.

^bs ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 2, 19), PG 123, 1200A10-B2 : summatim. [CGC2014]

^bt Ps. 40, 11.

^bu Io. 10, 30.

^bv ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 7.19-27, CCSL 36, p. 107 : «Resuscitatus et exaltatus est Dominus. Resuscitauit eum. Quis? Pater, cui dixit in psalmis : Excita me, et reddam illis. Ergo Pater eum resuscitauit. Non se ipse? Quid autem facit Pater sine Verbo? Quid facit Pater sine Vnico suo? Nam audi quia et ipse Deus erat : Soluite templum hoc, et in tribus diebus excitabo illud. Numquid dixit : Soluite templum, quod triduo Pater resuscitet? Sed quomodo cum Pater suscitat, et Filius suscitat; sic cum Filius suscitat, et Pater suscitat, quia Filius dixit : Ego et Pater unum sumus». [FG2018]*

^bw 1Cor. 12, 27.

^bx ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 2, 20), PG 123, 1200 B1-5. [CGC2014]

^by ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 20), CCCM 267, p. 47.271 sqq. : «Et notandum quod non de prima aedificatione quae a Salomone VII annis perfecta est, sed de reaedificatione quae facta est sub Zorobabel per quadraginta VI impedientibus inimicis facta est respondent ».
¶Paral.   Thomas de Aquino, In Io. 2, lect. 3, Marietti n° 407 : « Respondeo. Dicendum, secundum quosdam, quod hoc non est intelligendum de prima aedificatione templi, quae completa est a Salomone septem annis : nam templum quod Salomon aedificaverat, destructum fuit a Nabuchodonosor, sed intelligendum est de reaedificatione facta sub Zorobabel, postquam reversi fuerunt a captivitate, sicut legitur in libro Esdrae quae quidem multis impugnantibus undique inimicis, intantum impedita et dilata fuit, quod non potuit consummari templum usque ad quadragesimum sextum annum ». [MM2021]

^bz <Non hab.> LLT [MM2022]

^ca ¶Fons : [1] <revera> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 20), CCCM 267, p. 48.275 : «Hic numerus perfectioni dominici corporis apte congruit, quia, ut phisici dicunt, tot dierum spatio forma humani corporis in utero matris perficitur, quia primis sex diebus a conceptione lactis habet similitudinem, sequentibus nouem conuertitur in sanguinem, deinde reliquis XII coagulatur et in carneam soliditatem redigitur, aliis XVIII formatur usque ad perfecta membrorum liniamenta ».
[2]   Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 4, c. 5, CCSL 50, lin. 4 sqq. : «dixerunt enim: quadraginta et sex annis aedificatum templum, et quadragies sexies seni fiunt ducenti septuaginta sex. qui numerus dierum complet nouem menses et sex dies qui tamquam decem menses parientibus feminis imputantur, non quia omnes ad sextum diem post nonum mensem perueniunt, sed quia ipsa perfectio corporis domini tot diebus ad partum perducta comperitur sicut a maioribus traditum suscipiens ecclesiae custodit auctoritas. octauo enim kalendas apriles conceptus creditur quo et passus; ita monumento nouo quo sepultus est ubi nullus erat positus mortuorum nec ante nec postea congruit uterus uirginis quo conceptus est ubi nullus seminatus est mortalium. natus autem traditur octauo kalendas ianuarias; ab illo ergo die usque ad istum computati ducenti septuaginta sex reperiuntur dies, qui senarium numerum quadragies sexies habet ». [MM2022]

^cb ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De diversis quaestionibus octoginta tribus, qu. 56, CCSL 44A, p. 95.4-96.23 : «Sex, nouem, duodecim, decem et octo, haec in unum fiunt quadraginta quinque. adde ergo ipsum unum, fiunt quadraginta sex; hoc sexies fiunt ducenti septuaginta sex. Dicitur autem conceptio humana sic procedere et perfici, ut primis sex diebus quasi lactis habeat similitudinem, sequentibus nouem diebus conuertatur in sanguinem, deinde duodecim diebus solidetur, reliquis decem et octo formetur usque ad perfecta liniamenta omnium membrorum, et hinc iam reliquo tempore usque ad tempus partus magnitudine augeatur. quadraginta ergo quinque dies addito uno, quod significat summam, quia sex et nouem et duodecim et decem et octo in unum coacti fiunt quadraginta quinque - addito ergo, ut dictum est, uno fiunt quadraginta sex. qui cum fuerint multiplicati per ipsum senarium numerum, qui huius ordinationis caput tenet, fiunt ducenti septuaginta sex, id est nouem menses et sex dies, qui conputantur ab octauo calendas aprilis, quo die conceptus Dominus creditur, quia eodem die etiam passus est, usque ad octauum calendas ianuarias, quo die natus est. non ergo absurde quadraginta sex annis dicitur fabricatum esse templum, quod corpus eius significabat, ut quot anni fuerunt in fabricatione templi, tot dies fuerint in corporis Dominici perfectione». [FG2015]

^cc Cf. Mt. 24, 31; Mc. 13, 27; cf. etiam 4Esr. 13, 5.

^cd ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 10, § 10.6-9, CCSL 36, p. 106 : «Caro erant, carnalia sapiebant; ille uero loquebatur spiritaliter. Quis autem posset intellegere de quo templo dicebat? Sed non multum quaerimus; per evangelistam nobis aperuit, dixit de quo templo diceret».   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium, tract. 10, § 12.7-32, CCSL 36, p. 108 : «Si enim ista uerba quatuor scribas sub inuicem, id est nomina quatuor partium mundi, orientis, occidentis, aquilonis et meridiani, quod est totus orbis [b] unde dicit Dominus a quatuor uentis collecturum se electos suos, cum uenerit ad iudicium), [c] Si enim facias ista quatuor nomina graeca, ἀνατολὴ, quod est oriens; δύσις, quod est occidens; ἄρκτος, quod est septentrio; μεσημβρία, quod est meridies; anatole, dysis, arctos, mesembria, capita uerborum adam habent. quomodo ergo ibi inuenimus et quadragenarium senarium numerum? Quia caro Christi de adam erat. [d] ad litteras (numeros) computant graeci. quod nos facimus a litteram, illi lingua sua ponunt alpha, et uocatur alpha unum. ubi autem in numeris scribunt beta, quod est b ipsorum, uocatur in numeris duo. ubi scribunt gamma, uocatur in numeris ipsorum tria. Ubi scribunt delta, uocatur in numeris ipsorum quatuor : et sic per omnes litteras numeros habent. m quod nos dicimus, et illi dicunt my, quadraginta significat; dicunt enim my τεσσαράκοντα. iam uidete istae litterae quem numerum habeant, et ibi inuenietis quadraginta sex annis aedificatum templum. habet enim adam alpha, quod est unum; habet delta, quod sunt quatuor; habes quinque; habet iterum alpha, quod est unum; habes sex; habet et my, quod est quadraginta : habes quadraginta sex. haec, fratres mei, etiam ab anterioribus maioribus nostris dicta sunt, et inuentus est iste numerus in litteris quadragenarius senarius. [e] Et quia Dominus noster Iesus Christus de adam corpus accepit, non de adam peccatum traxit; templum corporeum inde sumpsit, non iniquitatem quae de templo pellenda est». <ex quo> Glossa ordinaria (Io. 2, 20). [FG2017] [MM2017* ]

^ce Io. 12, 27

^cf Io. 10, 18.

^cg Lc. 23, 46.

^ch Ps. 15, 10.

^ci ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 2, 22), CCCM 267, p. 49.303 sqq. : «CVM ERGO RESVRREXISSET A MORTVIS RECORDATI SVNT DISCIPVLI EIVS. Ante resurrectionem non intelligebant scripturas, quia nondum acceperant spiritum, sed in die resurrectionis apparens aperuit discipulis sensum, ut intelligerent quae de ipso scripta erant in lege et prophetis. Et CREDIDERVNT SCRIPTVRAE prophetarum, qui praedixerunt Christum tertia die resurrecturum, ET SERMONI QVEM DIXIT, id est: SOLVITE TEMPLVM HOC, ET IN TRIBVS DIEBVS EXCITABO ILLVD ». [MM2022]

^cj ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 11, § 2.6-14, § 3.23-30, CCSL 36, p. 110-111 : «[§ 2] Quid sibi ergo hoc uult, Illi credebant in nomine eius; et : Ipse Iesus non credebat semetipsum eis? An forte non crediderant ei, et fingebant se credidisse, et propterea Iesus non se credebat eis. Sed non diceret evangelista : Multi crediderunt in nomine eius, nisi uerum illis testimonium perhiberet. Magna ergo res, et mira res : credunt homines in Christum, et Christus non se credit hominibus. Praesertim quia Filius Dei est, utique uolens passus est; et si nollet, numquam pateretur [...] . [§ 3] : «Tales sunt omnes catechumeni; ipsi iam credunt in nomine Christi, sed Iesus non se credit eis. Intendat et intellegat Caritas uestra. Si dixerimus catechumeno : Credis in Christum? respondet : Credo, et signat se; iam crucem Christi portat in fronte, et non erubescit de cruce Domini sui. Ecce credidit in nomine eius. Interrogemus eum : Manducas carnem Filii hominis, et bibis sanguinem Filii hominis? nescit quid dicimus, quia lesus non se credidit ei». [FG2018]

^ck Io. 13, 37; Lc. 22, 33.

^cl Lc. 22, 34.

^cm ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 11, § 2.42-49, CCSL 36, p. 110 : «Plus nouerat artifex quid esset in opere suo, quam ipsum opus quid esset in semetipso. Creator hominis nouerat quid esset in homine, quod ipse creatus homo non nouerat. Nonne hoc probamus de Petro, quia non nouerat quid in ipso esset, quando dixit : Tecum usque ad mortem? Audi quia Dominus nouerat quid esset in homine : Tu mecum usque ad mortem? Amen, amen dico tibi, priusquam gallus cantet, ter me negabis». [FG2018]