^a ¶Fons : <revera> [1] Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 11:54), CCCM 267, p. 211.280 sqq. : «Sciebat autem Dominus appropinquasse tempus suae passionis et redemptionis nostrae et appropinquante tempore in quo pati disposuit, appropinquauit ipse et loco in quo eiusdem passionis dispensationem perficere uoluit. Unde subdit: PROXIMVM AVTEM ERAT PASCHA IVDEORVM [Io. 11:55] ».
<cuius fons>   Alcuinus , In Io. 11:54, lib. 3, c. 28, PL 100, 904D  : «Appropinquante tempore in quo pati disposuit, appropinquavit ille et loco in quo ejusdem passionis dispensationem perficere voluit. Dicit enim evangelista: Proximum autem erat Pascha Judaeorum».
[2]   Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 12:1), CCCM 267, p. 213.2 sqq. : «IESVS autem sciens conspirasse iudeos de se occidendo non fugit insidiantium manus, sed certus de gloria resurrectionis primum VENIT BETHANIAM proximam Ierosolimis ciuitatem ubi Lazarum suscitauerat a mortuis, deinde etiam Ierosolimam ubi pateretur et resurgeret: Ierosolimam quidem ut ibi pateretur; Bethaniam uero ut resuscitatio Lazari memoriae omnium arcius imprimeretur, et magis magis que confunderentur et inexcusabiles redderentur, qui non timuerunt illum occidere, qui Lazarum a mortuis potuit suscitare».
<cuius fons>   Alcuinus , In Io. 12:1, lib. 3, c. 28, PL 100, 905D  : «Sciens autem Dominus conspirasse de se occidendo Judaeos, non fugit insidiantium manus; sed certus de gloria resurrectionis primo venit Bethaniam, proximam Hierosolymis civitatem, ubi Lazarum suscitaverat a mortuis; deinde etiam Hierosolymam, ubi ipse pateretur et resurgeret a mortuis: Hierosolymam quidem, ut ipse ibi moreretur; Bethaniam vero, ut resuscitatio Lazari cunctorum memoriae arctius imprimeretur, et magis magis que confunderentur, atque inexcusabiles convincerentur impii principes, qui occidere non timerent eum, qui suscitare posset a mortuis; et nec beneficiis suscitationis provocati, nec divina suscitantis virtute perterriti, animos ab injusta caede retraherent». [MM2024]

^b ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis, PG 124, 113 B14–C 6. [CGC2014]

^c ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 50, § 5.6-7, CCSL 36, p. 435 : «Ne putarent homines phantasma esse factum, quia mortuus resurrexit, unus erat ex recumbentibus; uiuebat, loquebatur, epulabatur; ueritas ostendebatur, infidelitas Iudaeorum confundebatur. Discumbebat ergo Dominus cum Lazaro et ceteris, ministrabat Martha una ex sororibus Lazari». [FG2018]

^d ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 50, § 6.8-9, CCSL 36, p. 435 : «Quod ait : pistici, locum aliquem credere debemus, unde hoc erat unguentum pretiosum; nec tamen hoc uacat, et sacramento optime consonat». [FG2018]

^e Cf. Mt. 26, 6-7 ; Mc. 14, 3 ; Lc. 7, 37.

^f ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 78, § 153, p. 258.13-15 : «[a] Recapitulando ergo ad illum diem redeunt in bethania, qui erat ante sex dies paschae, et narrant quod iohannes de cena et unguento, unde uenturus erat Hierosolymam et peractis illic quae narrata sunt peruenturus ad diem, qui erat ante biduum paschae». [b]   Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 79, § 154, p. 261.20-262.20 : «Hoc dicens iohannes adtestatur lucae, qui hoc in domo Pharisaei cuiusdam simonis factum esse narrauit -iam itaque hoc maria fecerat -, quod autem in bethania rursus fecit, aliud est, quod ad lucae narrationem non pertinet, sed pariter narratur a tribus, iohanne scilicet, mattheo et marco. inter istos igitur tres, mattheum, marcum et iohannem, quemadmodum hoc conueniat adtendamus, de quibus non est dubium, quod eandem rem narrent gestam in bethania, ubi etiam discipuli, quod omnes tres commemorant, murmurauerunt aduersus mulierem tamquam de perditione pretiosissimi unguenti. quod ergo mattheus et Marcus caput Domini unguento illo perfusum dicunt, iohannes autem pedes, regula illa ostenditur non esse contrarium, quam demonstrauimus, cum de quinque panibus pasceret turbas. ibi enim, quia non defuit qui et quinquagenos et centenos discubuisse commemoraret, cum alius quinquagenos dixerit, non potuit uideri contrarium, potuisset autem, si alius centenos tantum posuisset, sicut alius quinquagenos, et tamen debuit inueniri utrumque factum esse. quo exemplo informari nos oportuit, sicut illic admonui, etiam ubi singula evangelistae commemorant, utrumque factum intellegere. proinde et hic non solum caput, sed et pedes Domini accipiamus perfudisse mulierem». [FG2015]

^g 2Cor. 2, 16.

^h ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 50, § 7.8-11, CCSL 36, p. 435 : «Ad apostolum reuoca intentionem : Christi, inquit, bonus odor sumus in omni loco, et in his qui salui fiunt, et in his qui pereunt; aliis sumus odor uitae in uitam, aliis odor mortis in mortem; et ad haec quis idoneus?» [b]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 50, § 9.1-6, CCSL 36, p. 436 : «Denique audi et hic ex unguento isto, quomodo aliis erat odor bonus in uitam, aliis odor bonus in mortem. Posteaquam hoc fecit religiosa Maria ad Domini obsequium, continuo unus ex discipulis eius, Iudas Iscariotes, qui eum erat traditurus, dixit : Quare hoc unguentum non ueniit trecentis denariis, et datum est egenis». [FG2018]*

ⁱ ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum , lib. 2, c. 79, § 154, p. 261.20-262.20 : «Quod enim alii dicunt discipulos murmurasse de unguenti effusione pretiosi, iohannes autem iudam commemorat et ideo, quia fur erat, manifestum puto esse discipulorum nomine eundem iudam significatum locutione illa, quam de philippo in quinque panibus insinuauimus, plurali numero pro singulari usurpato. potest etiam intellegi, quod et alii discipuli aut senserint hoc aut dixerint aut eis iuda dicente persuasum sit adque omnium uoluntatem mattheus et Marcus etiam uerbis expresserint, sed iudas propterea dixerit, quia fur erat, ceteri uero propter pauperum curam, iohannem autem de solo illo id commemorare uoluisse, cuius ex hac occasione furandi consuetudinem credidit intimandam». [FG2015]

^j ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 12, 6), CCCM 267, p. 215.70 sqq. : « S   ed qvia fvr erat et locvlos habens ea, qvae mittebantvr, portabat. Portabat ministerio, exportabat furto». [MM2022]

^k ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 50, § 10.2-32, § 11.1-6, CCSL 36, p. 437 : «[§ 10] Plerique enim incuriosi evangelii, existimant tunc periisse Iudam, quando accepit a Iudaeis pecuniam ut Dominum traderet. Non tunc periit; iam fur erat, et Dominum perditus sequebatur, quia non corde, sed corpore sequebatur. Duodenarium numerum apostolorum implebat, apostolicam beatitudinem non habebat, ad imaginem fuerat duodecimus; quo decedente, et alio succedente, et suppleta est apostolica ueritas, et numen permansit integritas. Quid ergo uoluit Dominus noster Iesus Christus, fratres mei, admonere ecclesiam suam, quando unum perditum inter duodecim habere uoluit, nisi ut malos toleremus, nec corpus Christi diuidamus? Ecce inter sanctos est Iudas, ecce fur est Iudas, et, ne contemnas, fur et sacrilegus, non qualiscumque fur : fur loculorum, sed dominicorum; loculorum, sed sacrorum. Si crimina discernuntur in foro, qualiscumque furti et peculatus; peculatus enim dicitur furtum de re publica; et non sic iudicatur furtum rei priuatae quomodo publicae; quanto uehementius iudicandus est fur sacrilegus, qui ausus fuerit non undecumque tollere, sed de ecclesia tollere? Qui aliquid de ecclesia furatur, Iudae perdito comparatur. Talis erat iste Iudas, et tamen cum sanctis discipulis undecim intrabat et exibat. Ad ipsam dominicam coenam pariter accessit; conuersari cum eis potuit, eos inquinare non potuit. De uno pane et Petrus et Iudas accepit, et tamen quae pars fideli cum infideli? Petrus enim accepit ad uitam, Iudas ad mortem. Quomodo enim ille odor bonus, sic ille cibus bonus. Sicut ergo odor bonus, ita et cibus bonus, bonos uiuificat, malos mortificat. Qui enim manducauerit indigne, iudicium sibi manducat et bibit; iudicium sibi, non tibi. Si iudicium sibi, non tibi, tolera malum bonus, et uenias ad praemia bonorum, ne mittaris in poenam malorum. [§ 11] Exemplum Domini accipite conuersantis in terra. Quare habuit loculos cui angeli ministrauerunt, nisi quia ecclesia ipsius loculos suos habitura erat? Quare furem admisit, nisi ut eius ecclesia fures patienter toleret? Sed ille qui consueuerat de loculis pecuniam tollere, non dubitauit accepta pecunia ipsum Dominum uendere». [FG2018]

^l Act. 6, 2.

^m ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis, PG 124, 117 D 1-6. [CGC2014]

ⁿ ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 12, 7), CCCM 267, p. 216.95 sqq. : «SINE ILLAM VT IN DIE SEPVLTVRAE MEAE SERVET ILLVD. Significat se moriturum et ad sepeliendum aromatibus esse ungendum, ideo que Mariae, cui ad unctionem mortui corporis , quamuis multum desideranti, peruenire non liceret, donatum sit uiuenti adhuc impendere obsequium, quod post mortem celeri resurrectione praeuenta nequiret ».
<cuius fons>   Alcuinus , In Io. 12, 7, lib. 3, c. 28, PL 100, 908B : «Quasi innocenter interroganti Judae, Dominus simpliciter et mansuete, quo ministerium Mariae pertineret, exposuit: quia ipse videlicet moriturus, et ad sepeliendum aromatibus esset ungendus. Ideo que Mariae, cui ad unctionem mortui corporis ejus quamvis multum desideranti pervenire non liceret, donatum est ut viventi adhuc impenderet obsequium, quod post mortem, celeri resurrectione praeventa, requireret ». [MM2022]

^o Mt. 28, 20

^p Lc. 23, 43.

^q ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 50, § 12.7-34, CCSL 36, p. 438 : «[a] Quare ergo non dixit : habebis, sed : habebitis? Quia non unus est Iudas. Vnus malus corpus malorum significat; quomodo Petrus corpus bonorum, immo corpus ecclesiae, sed in bonis. [...] Si in Petri per sona significati sunt in ecclesia boni, [b] in Iudae persona significati sunt in ecclesia mali; ipsis dictum est : Me autem non semper habebitis. Quid est enim : non semper? Et quid est semper? Si bonus es, si ad corpus pertines, quod significat Petrus, habes Christum et in praesenti et in futuro : in praesenti per fidem, in praesenti per signum, in praesenti per baptismatis sacramentum, in praesenti per altaris cibum et potum. Habes Christum in praesenti, sed habebis semper; quia cum hinc exieris, ad illum uenies qui dixit latroni : Hodie mecum eris in paradiso. Si autem male uersaris, uideris habere in praesenti Christum, quia intras ecclesiam, signas te signo Christi, baptizaris baptismo Christi, misces te membris Christi, accedis ad altare Christi; in praesenti habes Christum, sed male uiuendo non semper habebis». [c]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 50, § 13.3-7, CCSL 36, p. 438-439 : «Accipiant hoc et boni, sed non sint solliciti; loquebatur enim de praesentia corporis sui. Nam secundum maiestatem suam, secundum prouidentiam, secundum ineffabilem et inuisibilem gratiam, impletur quod ab eo dictum est : Ecce ego uobiscum sum usque in consummationem saeculi». [d]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 50, § 14.1-5, CCSL 36, p. 439 : «Cetera quae pauca remanent, audiamus : Cognouit ergo turba multa ex Iudaeis quia illic   est ; et uenerunt, non propter Iesum tantum, sed ut Lazarum uiderent, quem suscitauit Iesus a mortuis. Curiositas eos adduxit, non caritas; uenerunt, et uiderunt». [FG2018]

^r ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis, PG 124, 120 A 4-7. [CGC2014]

^s ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 50, § 14.5.-17, CCSL 36, p. 439 : «Audite mirabile consilium uanitatis. Viso Lazaro resuscitato, quia tantum miraculum Domini tanta erat euidentia diffamatum, tanta manifestatione declaratum, ut non possent uel occultare quod factum est, uel negare, quid inuenerunt uidete. Cogitauerunt autem principes sacerdotum ut et Lazarum interficerent; quia multi propter illum abibant ex Iudaeis, et credebant in Iesum. O stulta cogitatio, et caeca saeuitia ! Dominus Christus qui suscitare potuit mortuum, non posset occisum? Quando Lazaro inferebatis necem, numquid auferebatis Domino potestatem? Si aliud uobis uidetur mortuus, aliud occisus, ecce Dominus utrumque fecit, et Lazarum mortuum, et seipsum suscitauit occisum». [FG2018]

^t ¶Fons : <revera> [1] Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 12:2-3), CCCM 267, p. 213.12-15 sqq. : «Mistice quod ante sex dies uenit Bethaniam significat quod ille, qui sex diebus omnia fecerat et sexta die hominem creauerat, ipse sexta mundi aetate, sexta feria, sexta hora ad redemptionem mundi ad oboedientiam patris implendam uenerat».
[2]   Alcuinus , In Io. 12:2-3, lib. 5, c. 28, PL 100, 906.16 -907.11: «Nam ipse Dominus creator omnium, hujus mundi creaturas sex diebus perfecisse notissimum est, et sexta die hominem fecisse constat; quem serpentina fraude perditum, ante sex dies Paschae venit ipse Filius Dei, per quem creatus est, Bethaniam ad liberandum; ut qui sexta die creatus est, sexta feria liberaretur; nam sexta feria Christum esse passum, nemini ignotum esse reor. Mystice autem coena haec Dominica, ubi Martha ministrabat, et Lazarus inter alios discumbebat, fides est Ecclesiae, quae per dilectionem operatur. In qua coena Martha ministrat, cum anima quaeque fidelis operam Domino suae devotionis impendit. Lazarus vero unus fit ex discumbentibus cum Domino, cum etiam hi qui post [primam] peccatorum mortem resuscitati ad justitiam sunt, una cum eis qui in sua permansere justitia, de praesentia veritatis exsultant; poenitentes simul cum innocentibus coelestis gratiae muneribus aluntur. Et bene eadem coena in Bethania celebratur, quae est civitas in latere montis Oliveti, et interpretatur domus obedientiae. Domus namque obedientiae Ecclesia est, quae fideliter Domini jussis obtemperat. [...] » [MM2024]

^u Cf. Alcuinus , In Io., epistola ad Gislam et Rodtrudam, PL 100, 907.32 : «Nam pistis Graece, fides Latine dicitur». ¶Paral.  CMT26d3.5 .

^v Hab. 2, 4; Rm. 1, 17; Gal. 3, 11.

^w ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 50, § 6.5-8, CCSL 36, p. 435 : «Factum audiuimus, mysterium requiramus. Quaecumque anima fidelis uis esse, cum Maria unge pedes Domini pretioso unguento. Unguentum illud iustitia fuit, ideo libra fuit; erat autem unguentum nardi pistici pretiosi. quod ait : pistici, locum aliquem credere debemus, unde hoc erat unguentum pretiosum; nec tamen hoc uacat, et sacramento optime consonat. Πίστις graece, fides dicitur. quaerebas operari iustitiam : iustus ex fide uiuit. unge pedes iesu : bene uiuendo dominica sectare uestigia. capillis terge : si habes superflua, da pauperibus, et domini pedes tersisti; capilli enim superflua corporis uidentur». [FG2018]

^x ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 50, § 7.1-2, CCSL 36, p. 435 : «Domus autem impleta est odore; mundus impletus est fama bona; nam odor bonus, fama bona est». [FG2018]*

^y Cf. Ex. 12, 3-6 : «Decima die mensis hujus tollat unusquisque agnum per familias et domos suas. 4 Sin autem minor est numerus ut sufficere possit ad vescendum agnum, assumet vicinum suum qui junctus est domui suæ, juxta numerum animarum quæ sufficere possunt ad esum agni. 5 Erit autem agnus absque macula, masculus, anniculus : juxta quem ritum tolletis et hædum. 6 Et servabitis eum usque ad quartamdecimam diem mensis hujus : immolabitque eum universa multitudo filiorum Israël ad vesperam».

^z ¶Fons : Cf. Anonymus, Homelia ‘Scire debet vestra fraternitas’ (in Ramis palmarum) [PLS 6], Vercelli, cod. 8, ed. R. Étaix, Fragments nouveaux du Commentaire sur Matthieu de Chromace d’Aquilée, t. 1, Lyon, 1960 (thèse manuscrite), p. 80 = cum variat. Paris, BnF, lat. 16737, f. 32r (12e s.) : «Preceptum erat in lege ut filii Israel pasca celebraturi decima die primi mensis prima [prima : id est decima P16737 ] luna recluderent agnum, et quarta decima die immolarent eum ad vesperum. Et quia ille agnus Christum significat, bene illa die venit iste verus agnus in Hierusalem quo die ille typicus recludebatur. Nam per istos quinque dies assidue docebat in templo et nocte ibat in monte Oliveti quousque quinta feria nocte a Iuda traditus et a Iudeis est comprehensus. Ac per hoc sicut tunc adducebatur agnus ex agro et recludebatur quousque immolaretur, ita hodie Christus qui est verus agnus adductus est a turbis de monte Oliveti cum laudibus in Hierusalem et fuit ibi iugiter quasi reclusus quousque pro salute huius humani generis crucifixus est».
<ex quo> Cf.   Anon., Homelia 10 ‘Video vos’ (in Ramis palmarum), ed. Paul   Mercier , Quatorze homélies du IXe siècle d'un auteur inconnu de l'Italie du Nord, Paris, 1970, Sources chrétiennes 161, hom. 10 § 2, p. 208-213, ici p. 208.12-20   = Ambrosius (pseudo), Sermo 32 de sancta Quadragesima 16, § 2, PL 17, 668C : «Per hos quidem quinque dies, id est, ab isto usque ad vesperum quintae feriae, quando post coenam traditus est, omni die docuit in templo, et omni nocte mansit in monte Oliveti. Et quia decima luna recludebatur agnus, qui quartadecima luna erat immolandus a filiis Israel; bene iste verus agnus id est Christus Dominus eo die intravit in Ierusalem qui erat sexta feria crucifigendus, quo ille typicus Agnus recludebatur».
<cuius fons> Cf.  Beda Venerabilis , In Lc., lib. 5, c. 19, CCSL 120, lin. 2177 sqq. : «Quinque autem dies ante pascha, id est a decima luna usque ad quartam decimam, agnum siue haedum immolaturi seruabant quia licet etiam tunc eius sanguinem sitirent nemo tamen in eum misit manus quia necdum uenerat hora eius». Cf  . Beda Venerabilis , In Mc., lib. 1, c. 11, CCSL 120, p. 576.1327 sqq. : «Decima ergo die mensis primi agnus qui in pascha immolaretur domum introduci iussus est quia et dominus decima die eiusdem mensis, hoc est ante quinque dies paschae, in ciuitatem in qua pateretur erat ingressurus. Et sicut agnus de toto grege electus certum suae uictimationis diem exspectabat ita et dominus coniurante aduersum se omni seniorum et principum concilio certus praestolabatur horam in qua se ipsum pro salute mundi oblationem deo et hostiam in odorem suauitatis offerret. Immolabatur agnus quarta decima die primi mensis ad uesperam».
Cf.  Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 2, hom. 3 “Mediator Dei” (in dominica palmarum), CCSL 122, lin. 10 sqq. = Homelia 23, PL 94, 121A-B : «Agnus quippe paschalis cuius immolatione populus israhel est ab aegyptia seruitute liberatus ante quinque dies paschae, id est decima luna, adsumi et quarta decima luna ad uesperum iussus est immolari significans eum qui nos suo sanguine redempturus ante quinque dies paschae, hoc est hodierna die, magno praecedentium sequentium que populorum gaudio ac laudatione deductus uenit in templum dei et erat cotidie docens in eo quinta demum peracta die ubi ueteris paschae sacramenta eatenus obseruata consummauit ac noua deinceps obseruanda discipulis sacramenta contradidit egressus in montem oliueti tentus est a iudaeis et mane crucifixus ipsa nos die a daemonica dominatione redemit qua antiquus ille hebraeorum populus per immolationem agni iugum aegyptiae seruitutis abiecit». <ex quo> Cf.   Sedulius Scot, In Mt., lib. 3, c. 21, 1, t. 2, p. 465.31 sqq. : «Item ante quinque dies paschae uenire uoluit, sicut ex Iohannis euangelio didicimus, ut etiam per hoc ostenderet se esse agnum immaculatum, qui peccata tolleret mundi. Agnus quippe paschalis, cuius immolatione populus Israhel est ab Aegiptia seruitute liberatus, ante quinque dies paschae, id est decima luna, eligebatur, ac tandem quarta decim luna ad uesperum iussus est immolari, sicut scriptum est : Decima die mensis primi tollat unusquisque agnum per familias domus suae; iuxta quem ritum tolletis et hedum, et seruabitis eum usque ad quartum decimum diem eiusdem mensis. Decima enim die mensis primi, id est ante quinque dies paschae, ut Iohannes testatur, egrediens omnis populus in montem Oliuarum tulit inde Dominum, qui agnus est, quia uenit ut peccata tolleret et peccatum in eo non est, hedus, quia peccati insimulatus est. Agnum domi intulerunt, quia gaudentes canebant Benedictus, qui uenit in nomine Domini, Osanna in altissimis; hedum, quia contra zelantes aiebant : Magister, increpa discipulos tuos; agnum, quod populus omnis suspensus erat audiens illum; hedum, quia principes eum perdere cupiebant. Quinque autem dies ante pascha, id est a decima luna usque ad quartam decimam, agnum siue hedum immolaturi seruabant, quia, licet etiam tunc eius sanguinem sitirent, nemo tamen in eum misit manus, quia necdum uenerat hora eius».
Cf. Glossa ordinaria (Io. 11, 55), Rusch, facsim., t. 4, p. 252b, ed. Gloss-e  : «  proximum autem . Imminente Pascha figurali in quo iam verus agnus immolandus est, consilium erat inter Iudeos de eo occidendo et ipse apropinquat passionis loco».
<potius quam>   Cyrillus Alexandrinus, In Io., t. 7-8 (Io. 12, 1), ed. Sancti Patris nostri Cyrilli, Alexandriœ archiepiscopi, Opera. Cura et studio Joannis Auberti, Laudunensis Ecclesiœ presbyteri canonici. Lutetiœ, Regiis typis, t. 4, 1638, p. 694D-E = PG 74, 73A8-B10  : «δείκνυσι δὲ ὁ Εὐαγγελιστὴς διὰ τοῦ διηγήματος, ὅτι οὐ κατεφρόνει ὁ Χριστὸς τοῦ νόμου· ὅθεν καὶ πρὸ ἓξ ἡμερῶν τοῦ πάσχα, ὅτε ἔδει ἀγορασθῆναι τὸν ἀμνὸν καὶ τηρηθῆναι ἕως τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης, συνέφαγε τοῖς περὶ τὸν Λάζαρον· ἴσως τὴν ἡμέραν τὴν πρὸ τοῦ ληφθῆναι τὸ πρόβατον ἔθους ὄντος τοῖς Ἰουδαίοις ὀλίγον τι πανηγυρίζειν, οὐκ ἐκ νόμου ἀλλ' ἀπὸ συνηθείας, ἵνα μετὰ τὸ παραληφθῆναι τὸ πρόβατον, σχολάσωσι λοιπὸν ἕως τῆς 2.299 ἑορτῆς, νηστείᾳ, ἤτοι ὀλιγοσιτίᾳ, καὶ ἁγνισμοῖς».
¶Paral.   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 46 a. 10 ad 1 : «Unde Beda dicit, in quadam homilia, quod appropinquante hora passionis, dominus appropinquare voluit loco passionis, scilicet in Ierusalem, quo pervenit ante quinque dies Paschae, sicut agnus paschalis ante quinque dies Paschae, idest decima luna, secundum praeceptum legis, ad locum immolationis ducebatur».
Cf. In Io. reportatio, 12, lect. 1, n° 1590, p. 297 : «Dicit autem ante sex dies Paschae, ut intelligas diem Paschae non quidem quartum decimum diem primi mensis, in qua ad vesperam immolabatur paschalis agnus, ut habetur ex. xii, sed potius hic dicitur Pascha decimaquinta dies, quae tota erat festiva, et illo anno occurret feria sexta in qua passus est dominus; ita quod sextus dies ante Pascha, fuit prima feria, id est dies dominicus, in qua dominus ramis palmarum Ierosolymam intravit, et in die praecedenti, scilicet sabbato, Christus venit in Bethaniam : et hoc est quod dicitur ante sex dies Paschae».
Cf. In Io. reportatio, 18, lect. 5, n° 2331, p. 437 : «Quomodo ergo ut manducarent Pascha, cum esset in crastino Paschae ? Sed ad hoc quidam moderni Graeci dicunt, quod hoc factum fuit decima quarta luna, et crucifixus eo die quo Iudaei celebrabant Pascha, dicentes, quod Christus una die praevenit Pascha, sciens sibi imminere occisionem in Pascha Iudaeorum, unde celebravit Pascha decimatertia luna ad vesperam. Et hoc dicunt, quia in lege praeceptum est, quod a quartadecima luna primi mensis usque ad vigesimum primum diem mensis, non inveniatur fermentatum apud Iudaeos. Unde dicunt, quod Christus consecravit de fermentato corpus suum. Sed hoc stare non potest propter duo. Primo quia numquam invenitur in veteri testamento quod alicui liceret praevenire celebrationem Paschae; sed si haberet impedimentum, liceret differre usque ad alium mensem. Num. ix, 10 : homo qui fuerit immundus super anima, aut in via procul in gente vestra, faciat phase domino, mense secundo, quartadecima die mensis ad vesperam. Cum ergo Christus nil praetermiserit de observantiis legis, falsum dicunt, eum Pascha praevenisse. Secundo, quia mc. xiv, 12; expresse habetur, quod Christus venit die azymorum quando necesse erat occidi Pascha; et Matthaeus dicit quod primo die azymorum accesserunt discipuli ad Iesum dicentes : ubi vis paremus tibi comedere Pascha ? Non ergo dicendum est quod Christus praevenit Pascha».
<Non hab.> Beda, Haimo [RB-7229 , cf. Utrecht, Universiteits‎–‎Bibliotheek 76 , f. 79vb ], PL, LLT, Glossa ordinaria (Gloss-e)
¶Nota 1. La sentence établit le parallèle entre la sélection légale de l’agneau pascal cinq jours avant son immolation et la chronologie de l’arrivée de Jésus à Jérusalem au début de la semaine sainte. Ce rapprochement se retrouve pratiquement partout. La source de la sentence ne se révèle donc qu’à l’examen des détails. Son attribution a fait l’objet d’hésitations au sein même des manuscrits copiés par exemplar. Le groupe A (Li449) l’attribue à Bède, le groupe B (La88) à Chrysostome, le groupe C omet toute attribution explicite, un manuscrit isolé l’attribue à une «glose», sans fondement réel dans la Glose ordinaire. Si l’attribution à Bède de la part de Thomas ne fait pas de doute puisqu’elle est confirmée par le lieux parallèle de la Somme de théologie, l’identification avec l’homélie Mediator Dei de Bède proposée par l’édition léonine de la Somme n’est pas convaincante. La sentence est un patchwork d’expressions héritées de Bède : agnum sive hedum, decima luna primi mensis, decima luna primi mensis, etc., mais d’autres expressions sont propres à un épigone : recluderetur, preceptum legis, etc. La Catena ne dépend pas ici directement de Bède, mais des homélies carolingiennes de l’Italie du Nord qui puisent dans le matériau exégétique de Bède. Selon les habitudes médiévales, Thomas préfère renvoyer à l’autorité tutélaire de Bède, source intellectuelle première, plutôt qu’à celle de l’obscur auteur de la rédaction du texte qu’il cite effectivement, sans doute à partir d’un homéliaire qui reste à identifier. A ce jour, nous n’avons pas su retrouver l’homélie exacte citée par Thomas.
¶Nota 2. L’attribution à Chrysostome remonte haut dans l’histoire de la tradition mais elle est certainement fautive. Cette attribution a induit en erreur Combefis et Nicolaï qui en ont cherché en vain la source chez les Pères grecs. Nicolaï (Ed1657 marg.) note que si l’édition d’Anvers (Ed1612) renvoie à l’homélie 64, celle de Paris (Ed1611 Ed1637) ne donne pas de source. Il précise qu’on ne trouve rien de tel chez Chrysostome. Cette remarque n’a pas empêché les éditions de la tradition imprimée majoritaire (Ed1612... Ed1876 Ed1953) de continuer à renvoyer à l’homélie 64. Selon Nicolaï, la sentence serait plutôt compilée à partir de Cyrille sur Jean et Théophylacte : «Sic utraque huius operis editio et quidem Antverpiana [Ed1612] ad marginem velut ex homelia 64 notat. Parisiensis [Ed1637] autem nullum indicem ponit nec apud Chrysostomum tale quidquam occurrit sed ex Cyrillo in Ioanne et ex Theophylacto colligitur». Combefis objecte qu’il n’a pas retrouvé le passage évoqué dans l’oeuvre authentique de Cyrille. Nicolaï aurait emprunté à l’édition fautive de Josse van Clichtove (1472-1543), disciple de Lefèvre d’Étaples, où les livres 7 et 8 perdus du commentaire de Cyrille sont remplacés par des forgeries de l’éditeur humaniste : «Non extat in Chrysostomo nec video ex quibus Cyrilli ea P. Nicolai colligat nisi et fraudem fecit Iodocus Clictoveus qui 7. et 8. tomos Cyrillo adiecit, eum ii hactenus desiderentur quorum octavo extat tota haec sententia, ex ipsa hac forsitan sancti Thomae catena excerpta. Ex Theophylacto colligi potest qui ipse ex antiquiore vel Cyrillo vel Chrysostomo uti solet collegerit» (  Combefis , Bibliotheca concionatoria, t. 3, p. 348). Les compléments apocryphes des livres 5 à 8 apparaissent dans les rééditions de 1515 et 1520 de Cyrillus Alexandrinus. Opus insigne ... in Evangelium Joannis : a Georgio Trapezontio traductum, Parisiis : W. Hopyl, 10 January, 1508 (Ns 1509), 2e ed. 1515, reprint : 15 December 1520, folio, préparées par Clichtove; cf. E. Van Gulick, Erasmus and his Books, Toronto, 2018, n° 183, p. 325. Nicolaï réplique en dénonçant à juste titre un plagiat malhonnête de la part de Combefis. Celui-ci s’est approprié la note de Nicolaï tout l’accusant d’entériner la ‘fraude’ de Clichtove alors que Nicolaï avait pris clairement position au sujet de cette édition fautive dans sa préface de la CIO où il déclare avoir préféré l’édition correcte de Jean Aubert qui a retrouvé des fragments des livres manquants (Nicolai, In Catenam auream, 1669, discussio 37, p. 129-131 et Ed1657 : CIO, praefatio, in fine). Ni le parallèle trouvé dans Cyrille, ni la faible allusion de Théophylacte (loc. cit.) ne suffisent à rendre compte des nuances du texte de la Catena qui est d’origine latine. [MM2020]

^aa ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 1.11-13, § 2.1-9, CCSL 36, p. 440 : «[§ 1] Posteaquam discubuit in domo cum recumbente Lazaro, qui fuerat mortuus suscitatus, post unguentum effusum super pedes eius, unde domus odore completa est; posteaquam uanam saeuitiam, et stultissimum et dementissimum scelus Iudaei etiam de occidendo Lazaro corde perdito conceperunt, de quibus omnibus ut potuimus, quod Dominus dedit, superioribus sermonibus locuti sumus, nunc intendat Caritas uestra, ante Domini passionem quantus fructus apparuerit praedicationis eius, et quantus grex ouium ex his quae perierant domus Israel, uocem pastoris audierit. [§ 2] Sic enim loquitur evangelium, quod modo cum recitaretur, audisitis : In crastinum autem turba multa quae uenerat ad diem festum, cum audissent quia uenit Iesus Ierosolymam, acceperunt ramos palmarum, et processerunt obuiam ei, et clamabant : Hosanna, benedictus qui uenit in nomine Domini, rex Israel. Rami palmarum laudes sunt, significantes uictoriam; quia erat Dominus mortem moriendo superaturus, et tropaeo crucis de diabolo mortis principe triumphaturus». [FG2018]

^ab ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 2.10-13, CCSL 36, p. 440 : «Vox autem obsecrantis est, Hosanna, sicut nonnulli dicunt qui hebraeam linguam nouerunt, magis affectum iudicans, quam rem aliquam significans; sicut sunt in lingua latina quas interiectiones uocant, uelut cum dolentes dicimus : Heu ! uel cum delectamur : Vah ! dicimus; uel cum miramur, dicimus : 0 rem magnam ! tunc enim, O, nihil significat, nisi mirantis affectum». [FG2018]

^ac Io. 5, 43.

^ad ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 4.5-15, CCSL 36, p. 441 : «Sed quid fuit Domino regem esse Israel? Quid magnum fuit regi saeculorum, regem fieri hominum? Non enim rex Israel Christus ad exigendum tributum, uel exercitum ferro armandum, hostesque uisibiliter debellandos; sed rex Israel, quod mentes regat, quod in aeternum consulat, quod in regnum caelorum credentes, sperantes, amantesque perducat. Dei ergo Filius aequalis Patri, Verbum per quod facta sunt omnia, quod rex esse uoluit Israel, dignatio est, non promotio; miserationis indicium est, non potestatis augmentum. Qui enim appellatus est in terra rex Iudaeorum, in caelis est Dominus angelorum». [FG2018]

^ae ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis, PG 124, 121 A 1-4. [CGC2014]

^af Cf. Mt. 21, 1-16; Mc. 11, 1-11; Lc. 19, 29-48.

^ag ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 5.2-23, CCSL 36, p. 441 : «Hic breuiter dictum est; nam quemadmodum sit factum apud alios evangelistas plenissime legitur. Adhibetur autem huic facto propheticum testimonium, ut appareret quod maligni principes Iudaeorum eum non intellegebant, in quo implebantur quae legebant. Inuenit ergo Iesus asellum, et sedit super eum; sicut scriptum est : Noli timere, filia Sion; ecce rex tuus uenit sedens super pullum asinae. In illo ergo populo erat filia Sion; ipsa est Ierusalem quae Sion. In illo, inquam, populo reprobo et caeco, erat tamen filia Sion, cui diceretur : Noli timere; ecce rex tuus uenit sedens super pullum asinae. Haec filia Sion cui diuinitus ista dicuntur, in illis erat ouibus quae uocem pastoris audiebant; in illa erat multitudine quae Dominum uenientem tanta deuotione laudabat, tanto agmine deducebat. Ei dictum est : Noli timere; illum agnosce qui a te laudatur, et noli trepidare cum patitur; quia ille sanguis funditur, per quem tuum delictum deleatur, et uita reddatur. Sed pullum asinae in quo nemo sederat (hoc enim apud alios evangelistas inuenitur) intellegimus populum gentium, qui legem Domini non acceperat. Asinam uero (quia utrumque iumentum Domino adductum est) plebem eius quae ueniebat ex populo Israel, non indomitam plane, sed quae praesepe Domini agnouit». [FG2018]

^ah ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 5.3-19, CCSL 36, p. 441 : «Adhibetur autem huic facto propheticum testimonium, ut appareret quod maligni principes Iudaeorum eum non intellegebant, in quo implebantur quae legebant. Inuenit ergo Iesus asellum, et sedit super eum; sicut scriptum est : Noli timere, filia Sion; ecce rex tuus uenit sedens super pullum asinae. In illo ergo populo erat filia Sion; ipsa est Ierusalem quae Sion. In illo, inquam, populo reprobo et caeco, erat tamen filia Sion, cui diceretur : Noli timere; ecce rex tuus uenit sedens super pullum asinae. Haec filia Sion cui diuinitus ista dicuntur, in illis erat ouibus quae uocem pastoris audiebant; in illa erat multitudine quae Dominum uenientem tanta deuotione laudabat, tanto agmine deducebat. Ei dictum est : Noli timere; illum agnosce qui a te laudatur, et noli trepidare cum patitur; quia ille sanguis funditur, per quem tuum delictum deleatur, et uita reddatur». [FG2018]

^ai ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 6.1-5, CCSL 36, p. 441 : «Haec non cognouerunt discipuli eius primum; sed quando glorificatus est Iesus, id est quando uirtutem suae resurrectionis ostendit, tunc recordati sunt quia haec scripta erant de eo, et haec fecerunt ei, id est non alia fecerunt ei, quam illa quae erant scripta de eo». [FG2018]

^aj ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis, PG 124, 120 B 11–C 2. [CGC2014]

^ak Cf. Io. 1, 10.

^al ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 7.7-9, CCSL 36, p. 441 : «Turba turbauit turbam. Quid autem inuides, caeca turba, quia post eum abit mundus, per quem factus est mundus?». [FG2018]*

^am ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 12 17-19), PG 124, 124B15-18 [CGC2014]* : «[a] ποἰα ὑμῖν ὠφέλεια ἀπὸ τῶν λῶν κατὰ τοῦ ἀνθρώπου τούτου ἐπιβουλῶν; [b] ὅσον ἄν ἑπιβουλεύητε τοσοῦτον οὗτος αὔξεται καὶ ἐπιδίδωσιν ἡ δόξα αὐτοῦ». [MM2020]

^an Act. 8, 27.

^ao ¶Fons : <revera> Cf. Haimo Autissiodorensis, In Io. 12, 20 [RB-7229], Würzburg, Univ., M.p.th.f.15., f. 129ra ; U = Utrecht, Univ., 76, f. 83vb  : «  Erant autem gentiles et reliqua [etc. Utrecht]. Templum Domini Ierusalem a Salomone aedificatum adeo famosissimum fuit cunctis gentibus ut non solum ex vicinis sed etiam ex longinquis regionibus omnes illuc confluerent ut adoraret in die festo. Quodlibet Actus apostolorum manifeste demonstrat ubi legitur quia eunuchus potens Candacis regine Ethiopum venit Ierosolimam ut adoraret in templo. Unde cum reverteretur et legeret Esaiam [Ysaiam Utrecht] prophetam accessit Philippus ad currum et locum prophetie exposuit ipsumque baptizavit. Ista nimirum pristina servata consuetudine et isti venerant ad diem festum. Et hoc est quod dicit evangelista. Erant autem gentiles ut adorarent in diem festum [die festo U]».
<Non hab.> PL; LLT : Glossa ordinaria (Gloss-e Cas574, f. 446-557); Hugo de Sancto-Caro; Liturgia O.P. (protot.); Catena Graecorum (Cramer);   Cordier , Catena graecorum patrum in Io. [CPG C145], p. p. 307-308; Chrysostomus, Homel. 66 in loc. cit.; Theophylact.
¶Nota Peu de commentateurs se sont arrêtés sur Io. 12, 20. La référence à l’eunuque de Candace se retrouve dans le commentaire d’Albert le Grand; cf.   Albertus Magnus , Super Iohannem (Io. 12, 20-22), ed. Borgnet, 1899, p.478b qui, comme Thomas, utilise une version du commentaire de Bède-Haymon. [MM2020] [MM2021]

^ap ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 65, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 118vb  : «Erant autem quidam gentilium ascendentes adorare ad festum. Prope existentes de cetero ut proseliti fierent erant ad festum Fama igitur edita dicunt : Volumus Ihesum videre».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Io., hom. 66, § 2 (Io. 12, 20), PG 59, 367.38 -42 : «Ἦσαν δέ τινες τῶν Ἑλλήνων ἀναβάντες προσκυνῆσαι εἰς τὴν ἑορτήν. Ἐγγὺς ὄντες λοιπὸν τοῦ προσήλυτοι γίνεσθαι, ἦσαν εἰς τὴν ἑορτήν. Τῆς φήμης οὖν διαδοθείσης , λέγουσι· Θέλομεν τὸν Ἰησοῦν ἰδεῖν». [MM2020]

^aq Io. 12, 13.

^ar Cf. Eph. 2, 14.

^as ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 7.7-9, CCSL 36, p. 441 : «Audiamus quid Dominus ad ista responderit. Ecce uolunt eum Iudaei occidere, gentiles uidere; sed etiam illi ex Iudaeis erant qui clamabant : Benedictus qui uenit in nomine Domini, rex Israel. Ecce illi ex circumcisione, illi ex praeputio, uelut parietes duo de diuerso uenientes, et in unam fidem Christi pacis osculo concurrentes; audiamus ergo uocem lapidis angularis». [FG2018]

^at Cf. Rm. 11, 25.

^au Ps. 56, 6; Ps. 107, 6.

^av ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 8.12-24, § 9.1-8, CCSL 36, p. 442 : «[§ 8] Ecce illi ex circumcisione, illi ex praeputio, uelut parietes duo de diuerso uenientes, et in unam fidem Christi pacis osculo concurrentes; audiamus ergo uocem lapidis angularis. Iesus autem, inquit, respondit eis dicens : Venit hora ut   glorificetur Filius hominis. Hic quisquam forsitan putat ideo se dixisse glorificatum, quia gentiles eum uolebant uidere. Non ita est. Sed uidebat ipsos gentiles post passionem et resurrectionem suam in omnibus gentibus credituros; quia, sicut dicit apostolus : Caecitas ex parte in Israel facta est donec plenitudo gentium intraret. Ex occasione igitur istorum gentilium qui eum uidere cupiebant, annuntiat futuram plenitudinem gentium; et promittit iam iamque adesse horam glorificationis suae, qua facta in caelis, gentes fuerant crediturae. Vnde praedictum est : Exaltare super caelos, Deus, et super omnem terram gloria tua. Haec est gentium plenitudo, de qua dicit apostolus : Caecitas ex parte in Israel facta est, donec plenitudo gentium intraret. [§ 9] Sed altitudinem glorificationis oportuit ut praecederet humilitas passionis; ideo secutus adiunxit : Amen, amen dico uobis, nisi granum frumenti cadens in terram, mortuum fuerit, ipsum solum manet; si autem mortuum fuerit, multum fructum affert. Se autem dicebat. Ipsum erat granum mortificandum et multiplicandum : mortificandum infidelitate Iudaeorum, multiplicandum fide populorum». [FG2018]

^aw ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 10.2-11, CCSL 36, p. 443 : «Iamuero exhortans ad passionis suae sectanda uestigia : Qui amat, inquit, animam suam, perdet eam. Quod duobus modis intellegi potest : Qui amat, perdet, id est : Si amas, perde; si cupis uitam tenere in Christo, noli mortem timere pro Christo. Item alio modo : Qui amat animam suam, perdet eam. Noli amare, ne perdas; noli amare in hac uita, ne perdas in aeterna uita. Hoc autem quod posterius dixi, magis habere uidetur evangelicus sensus; sequitur enim : Et qui odit animam suam in hoc mundo, in uitam aeternam custodiet eam. Ergo quod supra dictum est : Qui amat, subintellegitur, in hoc mundo; ipse utique perdet; qui autem odit, utique in hoc mundo, in uitam aeternam ipse custodiet». [FG2018]

^ax ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis, PG 124, 125 D 14 A 6 : summatim. [CGC2014]

^ay Mt. 4, 10.

^az ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 10.17-34, CCSL 36, p. 443 : «Felices qui oderunt custodiendo, ne perdant amando. Sed uide ne tibi subrepat ut teipsum uelis interimere, sic intellegendo quod debes odisse in hoc mundo animam tuam. Hinc enim quidam maligni atque peruersi, et in seipsis crudeliores et sceleratiores homicidae, flammis se donant, aquis praefocant, praecipitio collidunt, et pereunt. Hoc Christus non docuit, immo etiam diabolo praecipitium suggerenti respondit : Redi retro, satanas; scriptum est : Non tentabis Dominum Deum tuum. Petro autem dixit, significans qua morte glorificaturus erat Deum : Cum esses iunior, cingebas te, et ibas quo uolebas; cum autem senueris, alter te cinget, et feret quo tu non uis. Vbi satis expressit, non a seipso, sed ab alio debere occidi, qui uestigia sequitur Christi. Cum ergo causae articulus uenerit, ut haec conditio proponatur, aut faciendum esse contra Dei praeceptum, aut ex hac uita emigrandum, quorum duorum homo cogatur alterum eligere, comminante mortem persecutore, ibi eligat Deo dilecto emori, quam offenso uiuere; ibi oderit in hoc mundo animam suam, ut in uitam aeternam custodiat eam». [FG2018]

^ba ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 11.5-8, CCSL 36, p. 443 : «Quo fructu? qua mercede? quo praemio? Et ubi sum, inquit, ego, illic et minister meus erit. Gratis ametur, ut operis quo ministratur ibi, pretium sit esse cum illo». [b]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 12.19-36, CCSL 36, p. 444 : «Vtquid ergo alibi quaerimus quid sit ministrare Christo, et non potius in istis ipsis uerbis agnoscimus? Cum enim dixit : Si quis mihi ministrat, me sequatur, hoc intellegi uoluit, ac si diceret : Si quis me non sequitur, non mihi mini strat. Ministrant ergo Iesu Christo, qui non sua quaerunt, sed quae Iesu Christi. Hoc est enim : me sequatur, uias ambulet meas, non suas; sicut alibi scriptum est : Qui se dicit in Christo manere, debet sicut ambulauit ille, et ipse ambulare. Debet etiam, si porrigit esurienti panem, de misericordia facere, non de iactantia; non aliud ibi quaerere quam opus bonum, nesciente sinistra quid faciat dextera, id est ut alienetur intentio cupidit at is ab opere caritatis. Qui sic ministrat, Christo ministrat; recteque illi dicetur : Cum uni ex minimis meis fecisti, mihi fecisti. Nec tantum ea quae ad misericordiam pertinent corporalem, sed omnia bona opera propter Christum faciens (tunc erunt enim bona, quoniam finis legis Christus, ad iustitiam omni credenti, minister est Christi usque ad illud opus magnae caritatis, quod est animam suam pro fratribus ponere; hoc est enim et pro Christo ponere». [FG2018]

^bb ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 51, § 11.12-15, CCSL 36, p. 444 : «Quod enim superius ait : Vbi ego sum, illic et minister meus erit, hoc intellegitur exposuisse cum dicit : honorificabit eum Pater meus. Nam quem maiorem honorem accipere poterit adoptatus, quam ut sit ubi est Vnicus; non aequalis factus diuinitati, sed consociatus aeternitati?». [FG2018]*

^bc ¶Nota Cf. Nicolai , In Catenam auream, 1669, discussio 38, p. 137-142.

^bd Io. 11, 33.

^be ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 1.15-18, CCSL 36, p. 446 : Sed nos in se transtulit, nos in se suscepit caput nostrum, membrorum suorum suscepit affectum; et ideo non est ab aliquo turbatum; sed sicut de illo dictum est, cum Lazarum suscitaret : turbauit semetipsum». [b]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 2.3-25, CCSL 36, p. 446 : «Audio : Qui odit animam suam in hoc mundo, in uitam aeternam custodit eam. Nec permittor tantummodo mirari, sed iubeor imitari. Deinde sequentibus uerbis : Si quis mihi ministrat, me sequatur; et ubi sum ego, ibi et minister meus erit, mundum contemnere accendor, et in conspectu meo nihil est uitae huius totus, quantumlibet fuerit prolixus, uapor; prae amore aeternorum temporalia mihi cuncta uilescunt; et rursus ipsum Dominum meum, qui me illis uerbis ab infirmitate mea rapuit ad firmitatem suam, audio dicentem : Nunc anima mea turbata est. Quid est hoc? Quomodo sequi iubes animam meam, si turbari uideo animam tuam? quo modo sufferam quod graue tanta firmitas sentit? quale fundamentum quaeram, si petra succumbit? Sed uideor mihi audire in cogitatione mea respondentem mihi Dominum, et quodammodo dicentem : Magis sequeris, quia sic me interpono ut sufferas; audisti ad te uocem fortitudinis meae, audi in me uocem infirmitatis tuae; uires suggero ut curras, nec reprimo quod acceleras, sed transfero in me quod trepidas, et substerno qua transeas. O Domine mediator, Deus supra nos, homo propter nos, agnosco misericordiam tuam ! nam quod tu tantus tuae caritatis uoluntate turbaris, multos in corpore tuo qui suae infirmitatis necessitate turbantur, ne desperando pereant consolaris». [FG2018]

^bf ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 3.1-11, CCSL 36, p. 446 : «Denique homo qui sequi uult, audiat qua sequatur. Accessit forte hora terribilis, proponitur optio aut faciendae iniquitatis, aut subeundae passionis; turbatur anima infirma, propter quam sponte turbata est anima inuicta; praepone tuae uoluntati uoluntatem Dei. Adtende enim quid deinde subiungat creator tuus et magister tuus, qui te fecit, et ut te doceret factus est et ipse quod fecit; homo enim factus est qui hominem fecit; sed Deus incommutabilis mansit, et hominem in melius commutauit. Audi ergo quid inde subiungat, cum dixisset : Nunc anima mea turbata est. Et quid dicam ? inquit, Pater, saluifica me ex hac hora». [FG2018]

^bg Mc. 14, 36.

^bh ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 3.13-31, CCSL 36, p. 447 : «Docuit te quid cogites, docuit quid dicas, quem inuoces, in quo speres, cuius uoluntatem certam atque diuinam tuae uoluntati humanae infirmaeque praeponas. Non ideo tibi uideatur ex alto deficere, quia te uult ab imo proficere. Nam et tentari dignatus est a diabolo, a quo utique si nollet non tentaretur, quemadmodum si nollet non pateretur; et ea respondit diabolo, quae tu in tentationibus debeas respondere. Et ille quidem tentatus est, sed non periclitatus, ut doceret te in tentatione periclitantem tentatori respondere, et post tentatorem non ire, sed de periculo tentationis exire. Sicut autem hic dixit : Nunc anima mea turbata est, ita etiam ubi dicit : Tristis est anima mea usque ad mortem; et : Pater, si fieri potest, transeat a me calix iste, hominis suscepit infirmitatem, ut doceat sic contristatum et conturbatum quod sequitur dicere : Verumtamen non quod ego uolo, sed quod tu uis, Pater. Sic enim homo ab humanis in diuina dirigitur, cum uoluntati humanae uoluntas diuina praeponitur. Quid est autem :   Clarifica tuum nomen; nisi, in sua passione et resurrectione? Quid est ergo aliud, nisi ut Pater clarificet Filium, qui clarificat suum nomen etiam in similibus passionibus seruorum suorum? Vnde scriptum est de Petro, quod ideo de illo dixerit : Alter te cinget, et feret quo tu non uis, quia significare uoluit, qua morte glorificaturus erat Deum». [FG2018]

^bi ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 28, § 1, CCSL 143B, lin. 74 sqq : «Verbis namque per angelum loquitur deus, cum nil in imagine ostenditur, sed supernae uerba locutionis audiuntur, sicut dicente domino : pater, clarifica filium tuum, ut et filius tuus clarificet te, protinus respondetur : clarificaui et iterum clarificabo. Neque enim deus, qui sine tempore ui impulsionis intimae clamat, in tempore per suam substantiam illam uocem edidit, quam circumscriptam tempore per humana uerba distinxit; sed nimirum de caelestibus loquens, uerba sua quae audiri ab hominibus uoluit rationali creatura administrante formauit.».
<ex quo> =   Alulfus sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III (Novum Testamentum : Io.), c. 27, PL 73, 1252.58-67 [MM2020]

^bj ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 4.2-15, CCSL 36, p. 447 : «Venit ergo uox de caelo : Et clarificaui, et iterum clarificabo. [a] Et clarificaui, antequam facerem mundum; et iterum clarificabo, cum resurget a mortuis, et adscendet in caelum. Et aliter intellegi potest : Et clarificaui, cum de uirgine natus est, cum uirtutes operatus est, cum caelo indice per stellam a Magis adoratus est, cum a sanctis Spiritu sancto plenis agnitus est, [b] cum descendente Spiritu in specie columbae declaratus, cum uoce de caelo sonante monstratus, cum in monte transfiguratus, [c] cum miracula multa fecit, cum multos sanauit atque mundauit, cum de paucissimis panibus tantam multitudinem pauit, cum uentis et fructibus imperauit, cum mortuos suscitauit; [d] et iterum clarificabo, cum resurget a mortuis, cum mors ei ultra non dominabitur, cum exaltabitur super caelos Deus, et super omnem terram gloria eius». [e]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 5.1-2, CCSL 36, p. 447 : «Turba ergo quae stabat, et audierat, dicebat tonitruum factum esse; alii dicebant : angelus ei locutus est. Respondit Iesus, et dixit : Non propter me haec uox uenit, sed propter uos». [FG2018]

^bk ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 4.3-8, CCSL 36, p. 447-448 : «Hic ostendit illa uoce non sibi indicatum quod iam sciebat, sed eis quibus indicari oportebat. Sicut autem illa uox non propter eum, sed propter alios diuinitate facta est, sic anima eius, non propter eum, sed propter alios uoluntate turbata est». [FG2018]

^bl 2Cor. 5, 19.

^bm ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 6.2-24, CCSL 36, p. 448 : «Quid ergo exspectandum est in fine saeculi? Sed in fine quod exspectatur iudicium, erit iudicandorum uiuorum et mortuorum, iudicium erit praemiorum poenarumque aeternarum. Quale ergo nunc iudicium est? Iam in superioribus lectionibus quantum potui, commonui Caritatem uestram, dici etiam iudicium non damnationis, sed discretionis; unde scriptum est : Iudica me, Deus, et discerne causam meam de gente non sancta [...] Hoc uocabat iudicium, hanc discretionem, hanc a suis redemtis diaboli expulsionem». [b]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 7.19-23, CCSL 36, p. 449 : «Praedicebat ergo Dominus quod sciebat, post passionem et glorificationem suam per uniuersum mundum multos populos credituros, in quorum cordibus diabolus intus erat; cui quando ex fide renuntiant, eicitur foras». [c]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 8.1-6, CCSL 36, p. 449 : «Sed dicit aliquis : Numquid de cordibus patriarcharum et prophetarum, ueterumque iustorum non eiectus est foras? Eiectus est plane. Quomodo ergo dictum est : nunc eicietur foras? Quomodo putamus, nisi quia tunc quod in hominibus paucissimis factum est, nunc in multis magnisque populis iam mox futurum esse praedictum est? Sic et illud quod dictum est : Spiritus autem nondum erat datus, quia Iesus nondum fuerat glorificatus, potest similem habere quaestionem, et similem solutionem». [d]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 9.1-4, CCSL 36, p. 449 : «Quid ergo, ait quispiam, quia diabolus de credentium cordibus eicietur foras, iam fidelium neminem tentat? Immo uero tentare non cessat. Sed aliud est intrinsecus regnare, aliud forinsecus oppugnare; nam et munitissimam ciuitatem aliquando hostis oppugnat, nec expugnat». [e]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 10.1-13, CCSL 36, p. 450 : «Absit autem ut diabolum mundi principem ita dictum existimemus, ut eum caelo et terrae dominari posse credamus. Sed mundus appellatur in malis hominibus, qui toto orbe terrarum diffusi sunt; sicut appellatur domus in his a quibus habitatur, secundum quod dicimus : Bona domus est, uel, mala domus est, non quando reprehendimus siue laudamus aedificium parietum atque tectorum, sed quando mores uel bono rum hominum uel malorum. Sic ergo dictum est : Princeps huius mundi, id est princeps malorum omnium qui habitant in mundo. Appellatur etiam mundus in bonis qui similiter toto terrarum orbe diffusi sunt; inde dicit apostolus : Deus erat in Christo, mundum reconcilians sibi. Hi sunt ex quorum cordibus princeps huius mundi eicitur foras». [FG2018]

^bn ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 11.3-18, CCSL 36, p. 450 : «Quae omnia, nisi ex quibus ille eicitur foras ? Non autem dixit : omnes, sed : omnia, non enim omnium est fides. Non itaque hoc ad uniuersitatem hominum retulit, sed ad creaturae integritatem; id est, spiritum, et animam, et corpus; et illud quo intellegimus, et illud quo uiuimus, et illud quo uisibiles et contrectabiles sumus. Qui enim dixit : Capillus capitis uestri non peribit, omnia trahit post se. Aut si omnia ipsi homines intellegendi sunt, omnia praedestinata ad salutem possumus dicere; ex quibus omnibus ait nihil esse periturum, cum supra de suis ouibus loqueretur. Aut certe omnia hominum genera, siue in linguis omnibus, siue in aetatibus omnibus, siue in gradibus bonorum omnibus, siue in diuersitatibus ingeniorum omnibus, siue in artium licitarum et utilium professionibus omnibus, et quidquid aliud dici potest secundum innumerabiles differentias quibus inter se praeter sola peccata homines distant, ab excelsissimis usque ad humillimos, a rege usque ad mendicum, omnia, inquit, traham post me, ut sit caput eorum, et illi membra eius».. [FG2018]

^bo ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 11.21-28, CCSL 36, p. 450 : «Sed si exaltatus, inquit, fuero a terra, hoc est, cum exaltatus fuero; non enim dubitat futurum esse quod uenit implere. Hoc refertur ad illud quod superius ait : Si autem mortuum fuerit granum, multum fructum affert. Nam exaltationem suam quid aliud dixit quam in cruce passionem? Quod et ipse evangelista non tacuit; subiunxit enim, et ait : Hoc autem   dicebat , significans qua morte esset moriturus?». [FG2018]

^bp Io. 12, 23.

^bq ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 12.1-17, CCSL 36, p. 450-451 : «Respondit ei turba : Nos audiuimus ex lege quia Christus manet in aeternum; et quomodo tu dicis : Oportet exaltari Filium hominis? Et quis est iste Filius hominis? Memoriter tenuerunt quod Dominus dicebat assidue se esse Filium hominis. Nam hoc loco non ait : Si exaltatus fuerit a terra Filius hominis, sed superius dixerat, quod hesterno die lectum atque tractatum est, quando nuntiati sunt gentiles illi, qui eum uidere cupiebant. Venit hora ut glorificetur Filius hominis. Hoc itaque isti animo retinentes, et quod nunc ait : Cum exaltatus fuero a terra, mortem crucis intellegentes, quaesierunt ab illo, et dixerunt : Nos audiuimus ex lege quia Christus manet in aeternum; et quomodo tu dicis : Oportet exaltari Filium hominis? Quis est enim iste Filius hominis? Si enim Christus est, inquiunt, manet in aeternum; si manet in aeternum, quomodo exaltabitur a terra, id est quomodo crucis passione morietur? Hoc enim eum dixisse intellegebant, quod facere cogitabant. Non ergo eis uerborum istorum obscuritatem aperuit infusa sapientia, sed stimulata conscientia». [b]   Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 53, § 1.1-6, CCSL 36, p. 452 : «Praenuntiata Dominus Christus passione sua, et morte fructuosa in exaltatione crucis, ubi dixit se omnia tracturum esse post se, cum intellexissent Iudaei quod de sua morte dixisset, et proposuissent ei quaestionem, quomodo diceret se esse moriturum, cum ex lege audierint quoa Christus manet in aeternum, hortatus est eos, ut dum adhuc modicum lumen in eis esset, quo Christum aeternum esse didicissent, ambularent, ut totum discerent, ne comprehenderentur a tenebris. Et cum haec esset locutus, abscondit se ab eis. Haec in superioribus dominicis lectionibus uerbisque didicistis». [FG2018]

^br ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 12.17-19, CCSL 36, p. 451 : «Hoc enim eum dixisse intellegebant, quod facere cogitabant. Non ergo eis uerborum istorum obscuritatem aperuit infusa sapientia, sed stimulata conscientia». [FG2018]

^bs ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 13.1-6, CCSL 36, p. 451 : «Dixit ergo eis Iesus : [a] Adhuc modicum lumen in uobis est. Hinc est quod intellegitis quia Christus manet in aeternum. Ergo ambulate [b] dum lucem habetis, ut non tenebrae uos comprehendant. [c] Ambulate, accedite, totum intellegite, et moriturum Christum, et uicturum in aeternum, et sanguinem fusurum quo redimat, et adscensurum in sublimia quo perducat». [FG2018]

^bt ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 13.7-10, CCSL 36, p. 451 : «Tenebrae autem uos comprehendent, si eo modo credideritis Christi aeternitatem, ut negetis in eo mortis humilitatem. Et qui ambulat in tenebris, nescit quo uadat». [FG2018]

^bu ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 13.17-18, CCSL 36, p. 451 : «Cum aliquid ueri auditum habetis, credite in ueritatem, ut renascamini in ueritate». [FG2018]

^bv Io. 1, 13.

^bw ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 52, § 14.1-8, CCSL 36, p. 451 : «Haec locutus est Iesus, et abiit, et abscondit se ab eis. Non ab eis qui credere et diligere coeperant, non ab eis qui cum ramis palmarum et laudibus obuiam uenerant; sed ab eis qui uidebant et inuidebant, quia nec uidebant, sed in lapidem illum caecitate offendebant. Cum autem abscondit se Iesus ab eis qui eum occidere cupiebant (quod saepe propter obliuionem commonendi estis), nostrae infirmitati consuluit, non suae potestati derogauit». [FG2018]

^bx ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis, PG 124, 136 C 3-5. [CGC2014]

^by ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 12 :38), CCCM 267, p. 226.366. : «QVIS CREDIDIT. QVIS pro raritate posuit, quia quod sancti prophetae a Deo audierunt et populo praedicauerunt paucissimi crediderunt  ».
<cuius fons>   Alcuinus , In Io. 12, 38, lib. 5, c. 31, PL 100, 918 . [MM2024]

^bz Io. 1, 3.

^ca Cf. Is. 53, 1.

^cb ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 53, § 2.6-16, § 3.7-14, § 4.10-26, CCSL 36, p. 452 : «[§ 2] Vbi satis ostendit brachium Domini ipsum Filium Dei nuncupatum; non quod Deus Pater figura determinetur carnis humanae, eique Filius tamquam membrum corporis haereat; sed quia omnia per ipsum facta sunt, ideo brachium Domini dictum est. Sicut enim tuum brachium, per quod operaris, sic Dei brachium dictum est eius Verbum, quia per Verbum operatus est mundum. Cur enim homo ut aliquid operetur, brachium extendit, nisi quia non continuo fit quod dixerit? Si autem tanta potestate praeualeret, ut sine ullo motu corporis sui quod diceret fieret, brachium eius uerbum eius esset [...]. [§ 3] Non est enim ipse qui Pater, sed unum sunt ipse et Pater; et aequalis Patri ubi que totus est sicut Pater; ne aliqua pateat occasio detestabili errori eorum, qui dicunt solum esse Patrem, sed pro diuersitate causarum ipsum dici Filium, ipsum dici Spiritum sanctum; et in his uerbis audeant dicere : Ecce uidetis quia solus est Pater, si brachium eius est Filius; non enim duae, sed una per sona est homo et brachium eius. Non intellegentes neque aduertentes, quomodo uerba de rebus aliis ad res alias transferantur, propter aliquam similitudinem etiam in locutionibus quotidianis de uisibilibus et notissimis rebus; quanto magis ut nobis ineffabilia qualitercumque dicantur, quae dici sicuti sunt, omnino non possunt? Nam et homo alterum hominem per quem solet agere quidquid agit, brachium suum appellat; et si ei auferatur, dolens dicit : Brachium perdidi; et ei qui abstulerit, dicit : Brachium meum mihi abstulisti [...]. [§ 4] Quidam ergo inter se mussitant, et ubi possunt aliquando proclamant, et turbulenta disceptatione contendunt, dicentes : Quid fecerunt Iudaei, uel quae culpa eorum fuit, si necesse erat ut sermo Isaiae prophetae impleretur quem dixit : Domine, quis credidit auditui nostro? et brachium Domini cui reuelatum est? Quibus respondemus : Dominum praescium futurorum, per prophetam praedixisse infidelitatem Iudaeorum; praedixisse tamen, non fecisse. Non enim propterea quemquam Deus ad peccandum cogit, quia futura hominum peccata iam nouit. Ipsorum enim praesciuit peccata, non sua; non cuiusquam alterius, sed ipsorum. Quapropter si ea quae ille praesciuit ipsorum, non sunt ipsorum, non uere ille praesciuit; sed quia illius praescientia falli non potest, sine dubio non alius, sed ipsi peccant, quos Deus peccaturos esse praesciuit. Fecerunt ergo peccatum Iudaei, quod eos non compulit facere, cui peccatum non placet; sed facturas esse praedixit, quem nihil latet». [FG2018]

^cc ¶Fons : [1]<revera> Hugo de S. Caro , Postille in Io. 12, 38, t. 6, ed. Venetiis, 1703, p. 363va/c  : «ut sermo Isaie impletur : ly ‘ut’ non dicit causam sed eventus».
[1-2] <et>   Chrysostomus , In Io., hom. 67 (!), Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 121va  : «Tot autem cum eo signa faciente non crediderunt in eum ait ut impleatur sermo Isaie qui dixit : Domine quis credidit auditui nostro et brachium Domini cui revelatum est . Et rursus. Non poterant ait credere quoniam dixit Isaias : Auditu audietis et non intelligetis. Hec autem dixit quoniam vidit gloriam eius et loqutus est de eo. Ecce rursus quoniam hec dixit non causale sed eventus. Neque enim quia dixit Isaias non crediderunt sed quia non debebant credere propterea dixit Isaias». [MM2020]
<cuius fons> Catena Graecorum Patrum in Io. 12, 38 [CPG-C140.4] : Cramer, p. 331.29-32 (anonymus) : «[1] “Τὸ δὲ, “ ἵνα πληρωθῇ ὁ λόγος, ὃν εἶπεν Ἡσαΐας,” καὶ τὰ ἑξῆς, δηλοῖ ὅτι οὐχὶ αἰτιολογίας ἐστὶ τὸ “ ἶνα,” ἀλλ’ ἐκβάσεως· [2] οὐδὲ ’γὰρ ἐπειδὴ οὐκ ἔμελλον πιστεύειν, διὰ τοῦτο εἶπεν Ἡσαΐας, καὶ τό “ οὔκ ἐδύναντο δὲ πιστεύειν,” καθὼς καὶ τοῦτο εἶπεν Ἡσαΐας».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Io., hom. 68.2 (Io. 12, 38), PG 59, 375.41 -50 : «[1] Τοσαῦτα δὲ αὐτοῦ σημεῖα πεποιηκότος, οὐκ ἐπίστευον εἰς αὐτὸν, φησὶν, ἵνα πληρωθῇ ὁ λόγος Ἡσαΐου ὃν εἶπε·Κύριε, τίς ἐπίστευσε τῇ ἀκοῇ ἡμῶν; καὶ ὁ βραχίων Κυρίου τίνι ἀπεκαλύφθη; Καὶ πάλιν, Οὐκ ἠδύναντο, φησὶ, πιστεύειν, ὅτι εἶπεν Ἡσαΐας· Ἀκοῇ ἀκούσετε, καὶ οὐ μὴ συνῆτε. Ταῦτα δὲ εἶπεν, ὅτε εἶδε τὴν δόξαν αὐτοῦ καὶ ἐλάλησε περὶ αὐτοῦ. [2] Ἰδοὺ πάλιν τὸ Ὅτι, καὶ Εἶπεν, οὐχὶ αἰτιολογίας, ἀλλ' ἐκβάσεως. Οὐδὲ γὰρ ἐπειδὴ εἶπεν Ἡσαΐας, οὐκ ἐπίστευον· ἀλλ' ἐπειδὴ οὐκ ἔμελλον πιστεύειν, διὰ τοῦτο εἶπεν Ἡσαΐας».
¶Paral.  CIO11d1.10 ; cf. CMT1d13.3 ; CLC2d10.25; CIO12d6.6
<Non hab.>   Cordier , Catena graecorum patrum in Io. [CPG C145], p. 323-324.
¶Nota : La généalogie des sources est ici particulièrement déconcertante. La clausule «li ‘ut’...eventus» est absente de Chrysostome grec et de Burgundio, mais elle traduit exactement un ajout du caténiste de la CGP déjà cité dans CIO11d1.10 avec une compacité quasi identique à celle de la sentence de Thomas. Le plus surprenant est de retrouver cet ajout chez Hugues de Saint-Cher qui connaît certes Chrysostome mais ne le cite pas à ce sujet et qui surtout n’est pas censé connaître les chaînes grecques. Il semble que la logique exégétique byzantine rejoigne ici celle des latins par delà toutes les influences textuelles. Sur l’usage de l’article français, cf. M.   Morard , «Le petit ‘Li’ des scolastiques : assimilation de l’article vulgaire dans le latin des théologiens médiévaux», dans La résistible ascension des vulgaires : problèmes pour l’historien (xiiie-xive siècle), dir. H.   Bresc , J.-P.   Boudet et B.   Grévin , dans Mélanges de l'École Française de Rome. Moyen-Âge, 118 (2006), p. 531-593. [MM2020]

^cd 2Tim. 2, 13.

^ce ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 53, § 5.1-15, § 6.5-6, § 9.10-12, CCSL 36, p. 454 : «[§ 5] Sed et quae sequuntur evangelii uerba plus urgent, et profundiorem faciunt quaestionem : adiungit enim, et dicit : Propterea non poterant credere, quia iterum dixit Isaias : Excaecauit oculos eorum, et indurauit cor eorum, ut non uideant oculis, et intellegant corde, et conuertantur, et sanem   illos . Dicitur enim nobis : Si non potuerunt credere, quod peccatum est hominis non facientis quod non potest facere? si autem non credendo peccauerunt, potuerunt ergo credere, et non fecerunt. Si ergo potuerunt, quomodo dicit evangelium : Propterea non poterant credere, quia iterum dixit Isaias : Excaecauit oculos eorum, et indurauit cor eorum, ut, quod est grauius, ad Deum referatur causa qua non crediderunt, quandoquidem ipse excaecauit oculos eorum, et indurauit cor eorum? Non enim saltem hoc de diabolo dicitur, sed de Deo, quod ipsa prophetica scriptura testatur [...]. [§ 6] Quare autem non poterant, si a me quaeratur, cito respondeo, quia nolebant : malam quippe eorum uoluntatem praeuidit Deus, et per prophetam praenuntiauit ille cui abscondi futura non possunt [...]. [§ 9] Sicut ergo quod Dominus negare seipsum non potest, laus est uoluntatis diuinae, ita quod illi non poterant credere, culpa est uoluntatis humanae». [FG2018]

^cf ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 53, § 6.8-15, CCSL 36, p. 454 : «Sed aliam causam, inquis, dicit propheta non uoluntatis eorum. Quam causam dicit propheta? Quia dedit Ulis Deus spiritum compunctionis oculos, ut non uideant, et aures, ut non audiant, et excaecauit oculos eorum, et indurauit cor eorum. Etiam hoc eorum uoluntatem meruisse respondeo. Sic enim excaecat, sic obdurat Deus, deserendo et non adiuuando; quod occulto iudicio facere potest, iniquo non potest». [FG2018]

^cg Os. 4, 6.

^ch Cf. Phil. 2, 7.

^ci ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 53, § 11.1-15, § 12.1-24, CCSL 36, p. 456-458 : «[§ 11] Quod uero addidit : Et conuertantur et sanem eos, utrum subaudiendum sit : non, id est non conuertantur, connexa desuper sententia, ubi dictum est : ut non uideant oculis et intellegant corde; quia et hic utique dictum est, ut non intellegant? Et ipsa enim conuersio de illius gratia est, cui dicitur : Deus uirtutum, conuerte nos. An forte et hoc de supernae medicinae misericordia factum intellegendum est, ut quoniam superbae et peruersae uoluntatis erant, et suam iustitiam constituere uolebant, ad hoc desererentur, ut excaecarentur; ad hoc excaecarentur, ut offenderent in lapidem offensionis, et impleretur facies eorum ignominia, atque ita humilitati quaererent nomen Domini, et non suam qua inflatur superbus, sed iustitiam Dei qua iustificatur impius? Hoc enim multis eorum profecit in bonum, qui de suo scelere compuncti, in Christum postea crediderunt : pro quibus et ipse orauerat dicens : Pater, ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt [...]. [§ 12] Haec dixit Isaias, quando uidit gloriam eius, et locutus est de eo. Quid uiderit Isaias, et hoc quomodo ad Dominum Christum pertineat, in libro eius legendum et intellegendum est. Vidit enim non sicuti est, sed modo quodam significatiuo, sicut prophetae uisio fuerat informanda. Nam uidit et Moyses, et tamen ei quem uidebat dicebat : Si inueni gratiam ante te, ostende mihi temetipsum, manifeste ut uideam te, quia non uidebat sicuti est. Quando autem nobis hoc futurum sit, idem iste sanctus Iohannes evangelista in epistola sua dicit : Dilectissimi, Filii Dei sumus, et nondum apparuit quid erimus; scimus quia cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum sicuti est. Poterat dicere : quoniam uidebimus eum, et non addere, sicuti est; sed quia sciebat a quibusdam patribus et prophetis uisum, sed non sicuti est; ideo cum dixisset : uidebimus eum, addidit, sicuti est. Nemo enim uos fallat, fratres, eorum qui dicunt inuisibilem Patrem, et uisibilem Filium. Hi enim hoc asserunt qui putant eum esse creaturam; nec intellegunt secundum quid dictum sit : Ego et Pater unum sumus. Prorsus in forma Dei in qua aequalis est Patri, etiam Filius inuisibilis est; ut autem ab hominibus uideretur, formam serui accepit, et in similitudine hominum factus, uisibilis factus est. Ostendit ergo se etiam, antequam susciperet carnem, oculis hominum, sicut uoluit in subiecta sibi creatura, non sicuti est. Mundemus corda per fidem, ut illi ineffabili, et, ut ita dicam, inuisibili uisioni praeparemur. Beati enim mundo corde, quoniam ipsi Deum uidebunt». [FG2018]

^cj Is. 6, 1.

^ck Is. 6, 8.

^cl ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 12, 43), CCCM 267, p. 228.414 sqq. : «DILEXERVNT ENIM MAGIS GLORIAM HOMINVM QVAM GLORIAM DEI. Gloria Dei est publice confiteri Christum sicut martyres sancti fecerunt. Gloria hominum est in mundanis gloriari».
<cuius fons>   Alcuinus , In Io. 12, 43, lib. 5, c. 31, PL 100, 920D : « Loquente Domino Jesu Christo apud Judaeos, et tanta miraculorum signa faciente, quidam crediderunt, praedestinati in vitam aeternam, quos etiam vocavit oves suas; quidam vero non crediderunt, nec poterant credere, eo quod occulto nec tamen injusto judicio Dei fuerant excaecati; alii vero palam credentes, et cum ramis palmarum occurrentes; alii vero occulte credentes, sed propter Pharisaeos non confitentes, quos evangelista notavit, cum dixit: Dilexerunt gloriam hominum magis quam gloriam Dei. Gloria Dei est publice confiteri Christum, sicut martyres sancti fecerunt, de quibus alio in loco ipse Dominus ait: Qui me confessus fuerit coram hominibus, confitebor et ego eum coram Patre meo. Qui confitetur Christum in confessione laudis, confitebitur, id est laudabitur a Christo coram Deo Patre. His ita se habentibus, et sua jam propinquante passione».
¶Paral.   Thomas de Aquino, In Io. 13, lect. 8, Marietti, n° 1709 : «Pharisaei conspiraverunt, ut si quis eum confiteretur Christum, extra synagogam fieret. Licet crederent corde, non tamen confitebantur ore. Sed eorum fides insufficiens erat, quia, ut dicitur rom. x, 10, corde creditur ad iustitiam, ore confessio fit ad salutem; lc. ix, 26: qui erubuerit me et meos sermones, hunc filius hominis erubescet. Radix autem defectus istorum est inanis gloria; unde sequitur dilexerunt enim gloriam hominum magis quam gloriam Dei: ex hoc enim quod publice confitebantur, amittebant gloriam hominum; sed ex hoc consequebantur gloriam Dei. Isti autem magis elegerunt privari gloria Dei, nolentes publice confiteri, quam gloria hominum, cupientes in mundanis gloriari». [MM2022]

^cm ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 53, § 13.5-8, CCSL 36, p. 458 : «Videte quemadmodum notauerit evangelista et improbauerit quosdam, quos tamen in eum credidisse dixit; qui in hoc ingressu fidei si proficerent, amorem quoque humanae gloriae proficiendo superarent, quem superauerat apostolus, dicens : Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce Domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo». [FG2018]

^cn ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 54, § 2.13-17, § 3.2-33, CCSL 36, p. 459-460 : «[§ 2] Qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me, quomodo intellecturi sumus, nisi quia homo apparebat hominibus, cum lateret Deus? Et ne putarent hoc eum esse tantummodo quod uidebant, 15 talem ac tantum se uolens credi, qualis et quantus est Pater. Qui credit in me, inquit, non credit in me, id est in hoc quod uidet, sed in eum qui misit me, id est in Patrem. [...] Nam si putauerit eum non habere nisi filios secundum gratiam, qui sunt eius utique creatura, non Verbum, sed facta per Verbum, nec habere Filium aequalem sibi atque coaeternum, semper natum, pariter incommutabilem, ex nullo dissimilem atque imparem; non credit in Patrem qui eum misit, quia non est hoc Pater qui eum misit. [§ 3] Et ideo cum dixisset : Qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me, ne putaretur sic uoluisse Patrem intellegi tamquam Patrem multorum filiorum per gratiam regeneratorum, non unici Verbi aequalis sibi, continuo subiecit : Et qui uidet me, uidet eum qui misit me. [...] Aut cum credit in Patrem qui sibi aequalem genuit me; non quomodo me uidet, sed sic credat in me, quomodo in eum qui misit me; usque adeo enim nihil distat inter eum et me, ut qui me uidet uideat eum qui me misit. Apostolos suos certe ipse Dominus Christus misit, quod eorum etiam nomen indicat; nam sicut graece angeli, latine nuntii uocantur, ita graece apostoli, latine missi appellantur. Numquam tamen aliquis apostolorum dicere auderet : Qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me; omnino enim non diceret : Qui credit in me. Credimus enim apostolo, sed non credimus in apostolum; non enim apostolus iustificat impium [...]. Filius autem unigenitus recte dicere potuit : Credite in Deum, et in me credite; et quod nunc ait : Qui credit in me, non credit in me, sed in eum qui misit me. Non a se abstulit fidem credentis, sed noluit in forma serui remanere credentem; quoniam cum quis que credit in Patrem qui eum misit, profecto credit in Filium, sine quo Patrem non esse cognoscit; et ita credit ut credat aequalem, quoniam sequitur : Et qui uidet me, uidet eum qui me misit». [FG2018]

^co Mt. 5, 14.

^cp ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 54, § 4.2-21, CCSL 36, p. 460-461 : «[a] Dixit quodam loco discipulis suis : Vos estis lux mundi. Non potest ciuitas abscondi super montem constituta, neque accendunt lucernam, et ponunt eam sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus qui in domo sunt; sic luceat lumen uestrum coram hominibus, ut uideant opera uestra bona, et glorificent Patrem uestrum qui in caelis est; non tamen eis dixit : Vos lux uenistis in mundum, ut omnis qui credit in uos, in tenebris non maneat. Nusquam hoc legi posse confirmo. Lumina ergo sunt omnes sancti; sed credendo ab eo illuminantur, a quo si quis recesserit tenebrabitur. Lumen autem illud quo illuminantur, a se recedere non potest, quia incommutabile omnino est. Credimus ergo lumini illuminato, sicut prophetae, sicut apostolo sed ideo illi credimus, ut non in ipsum credamus quod illuminatur, sed cum illo credamus in illud lumen a quo illuminatur, ut et nos illuminemur, non ab illo, sed cum illo a quo ille. Cum autem dicit : Vt omnis qui credit in me, in tenebris non maneat, [b] satis manifestat omnes se in tenebris inuenisse; sed ne in eis tenebris maneant in quibus inuenti sunt, debent credere in lucem quae uenit in mundum, quia per illam factus est mundus». [FG2018]

^cq Cf. Io. 5, 22.

^cr ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 54, § 5.5-11, CCSL 36, p. 461 : «Ego non iudico eum, [a] cum dicat alio loco : Pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit Filio; nisi quia [b] intellegendum est : Modo non iudico eum. [c] Quare non iudicat modo? Adtende quid sequitur : Non enim ueni, inquit, ut iudicem mundum, sed ut saluificem mundum, id est ut saluum faciam mundum. Nunc ergo est tempus misericordiae, post erit iudicii; quia, Misericordiam, inquit, et iudicium cantabo tibi, Domine». [FG2018]

^cs Io. 5, 22.

^ct ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 54, § 6.5-16, CCSL 36, p. 461 : «Non ait : Qui spernit me, et non accipit uerba mea, ego non iudico eum in nouissimo die. Hoc enim si dixisset, non uideo quomodo posset non esse contrarium illi sententiae ubi ait : Pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit Filio. Cum uero dixit : Qui spernit me, et non accipit uerba mea, habet qui iudicet eum; exspectantibus autem quisnam ille esset, secutus adiunxit : Sermo quem locutus sum, ille iudicabit eum in nouissimo die, satis manifestauit semetipsum iudicaturum in nouissimo die. Seipsum quippe locutus est, seipsum annuntiauit, seipsum ianuam posuit, qua ipse ad oues pastor intraret. Aliter itaque iudicabuntur qui non audierunt, aliter qui audierunt et contemserunt». [FG2018]

^cu ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 54, § 7.40-45, CCSL 36, p. 462 : «Ita et mandatum non quod Filius non habebat, Pater dedit; sed, sicut dixi, in sapientia Patris, quod est Verbum Patris, omnia mandata sunt Patris. Dicitur autem mandatum datum, quia non est a seipso cui dicitur datum; et hoc est dare Filio sine quo numquam Filius fuit, quod est gignere Filium qui numquam non fuit». [FG2018]

^cv ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis, PG 124, 144 C 7-13. [CGC2014]

^cw ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 54, § 8.2-14, CCSL 36, p. 462-463 : «Si ergo uita aeterna est ipse Filius, et uita aeterna est mandatum Patris, quid aliud dictum est, quam : Ego sum mandatum Patris? Proinde et id quod adiungit, et dicit : Quae ego loquor, sicut dixit mihi Pater, sic loquor; non accipiamus : dixit mihi, quasi Pater uerba locutus sit unico Verbo, aut egeat Dei uerbis Dei Verbum. Dixit ergo Pater Filio, sicut dedit uitam Filio; non quod nesciebat uel non habebat, sed quod ipse Filius erat. Quid est autem : sicut dixit mihi, sic loquor, nisi :   Verum loquor? Ita ille dixit ut uerax, ita ista loquitur ut ueritas. Verax autem genuit ueritatem. Quid ergo iam diceret ueritati ! Non enim imperfecta erat ueritas, cui uerum aliquid adderetur. Dixit ergo ueritati, quia genuit ueritatem». [FG2018]*