Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

^prol.| [Io.1, 1-14 : legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d1.1} CHRYSOSTOMUS. ¹* − [b] Omnibus aliis evangelistis ab incarnatione incipientibus, Ioannes transcurrens conceptionem, nativitatem, educationem, augmentationem, mox de eterna nobis generatione narrat, dicens [a] : ^A ^a

^a ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 4, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 10vb : «[a] In principio erat verbum et verbum erat apud Deum. [b] Cuius gratia omnibus aliis evangelistis a dispensatione incipientibus [...] Iohannes autem hoc quidem in brevi et postea enigmate ostendit dicens : Et Verbum caro factum est, alia vero {omnia} transcurrens conceptionem, nativitatem, educationem, augmentationem, mox de eterna nobis generatione narrat ?».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 4 § 1, PG 59, 46 .47-57 : «[a] “Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν”. [b] Τίνος ἕνεκεν, τῶν ἄλλων ἁπάντων εὐαγγελιστῶν ἀπὸ τῆς οἰκονομίας ἀρξαμένων (καὶ γὰρ ὁ Ματθαῖός φησι, “Βίβλος γενέσεως Ἰησοῦ Χριστοῦ υἱοῦ Δαυΐδ”· καὶ ὁ Λουκᾶς τὰ κατὰ τὴν Μαρίαν ἡμῖν ἐν ἀρχῇ διηγεῖται· καὶ ὁ Μάρκος δὲ ὁμοίως τοῖς αὐτοῖς ἐνδιατρίβει λόγοις, τὴν κατὰ τὸν Βαπτιστὴν ἱστορίαν ἐντεῦθεν ὑφαίνων), ὁ Ἰωάννης τοῦτο μὲν ἐν βραχεῖ καὶ μετὰ ταῦτα ᾐνίξατο εἰπὼν, “Καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο”· τὰ δὲ ἄλλα πάντα παραδραμὼν, τὴν σύλληψιν, τὸν τόκον, τὴν ἀνατροφὴν, τὴν αὔξησιν, εὐθέως περὶ τῆς ἀϊδίου γεννήσεως ἡμῖν διηγεῖται;»
¶Nota Cf. Conticello 1990. [MM2020] [correctum post VS2021]

^A ¶Codd. : La88 (141rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

¹ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

In principio erat Verbum.

^marg.| {CIO1d1.2} AUGUSTINUS. In libro octoginta trium questionum. ²* − Quod grece logos dicitur, latine et rationem et verbum significat³, sed hoc loco⁴* melius Verbum interpretamur⁵* ut significetur non solum ad Patrem respectus sed ad illa etiam que per Verbum facta sunt operativa⁶* potentia. Ratio autem, etsi nihil per illam⁷ fiat, recte ratio dicitur.^B ^b

^b ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De diversis quaestionibus octoginta tribus, qu. 63, CCSL 44A, p. 136.1-6 : «In principio erat uerbum. Quod graece logos dicitur latine et rationem et uerbum significat. sed hoc loco melius uerbum interpretamur, ut significetur non solum ad patrem respectus, sed ad illa etiam quae per uerbum facta sunt operatiua potentia. ratio autem, et si nihil per illam fiat, recte ratio dicitur».[FG2015]*

^B ¶Codd. : Caen La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2021}

² In… questionum] scrips., LXXXIII questio<nes> Caen La88 Li449 , Liber 83 quaest. Ed1953

³ significat Li448 Ed1953 ] sğt Caen, signat La88

⁴ loco] om. Ed1953

⁵ interpretamur] interpretatur Ed1953

⁶ operativa] operatera Ed1953

⁷ illam] eam Ed1953

^marg.| {CIO1d1.3} AUGUSTINUS. Super Ioannem. ⁸* − Quotidie autem dicendo verba⁹ viluerunt nobis quia, sonando et transeundo, viluerunt. Est¹⁰ verbum et in ipso homine quod manet intus. Nam sonus procedit ex ore. Est verbum quod vere spiritualiter¹¹* dicitur illud quod intelligis de sono, non ipse sonus.^C ^c

^c ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 8.10-15, CCSL 36, p. 5 : «Quotidie dicendo uerba uiluerunt nobis, quia sonando uerba et transeundo uiluerunt, et nihil aliud uidentur quam uerba. est uerbum et in ipso homine, quod manet intus : nam sonus procedit ex ore. est uerbum quod uere spiritaliter dicitur, illud quod intellegis de sono, non ipse sonus». [FG2018]*

^C ¶Codd. : Caen La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021}* {MM2021}*

⁸ Super] In Ed1953

⁹ verba] om. La88

¹⁰ Est] et Caen

¹¹ spiritualiter La88 Li449 ] specialiter Ed1953

^marg.| {CIO1d1.4} AUGUSTINUS. Quinto decimo de Trinitate. ¹²* – [1] Quisquis autem potest intelligere verbum, non solum antequam sonet, verum etiam antequam sonorum eius¹³ imagines cogitatione volvantur, iam potest videre “per hoc speculum atque in hoc enigmate”^d aliquam verbi similitudinem, de quo dictum est in principio erat Verbum. Necesse est enim cum id quod scimus loquimur¹⁴*, ex ipsa scientia quam memoria tenemus, nascatur verbum, quod eiusmodi sit¹⁵ omnino cuiusmodi est illa scientia de qua nascitur. Formata quippe cogitatio ab ea re quam scimus, verbum est quod in corde dicimus; quod nec grecum est, nec latinum, nec lingue alicuius. Sed cum id opus est in eorum quibus loquimur perferre¹⁶* notitiam, aliquod signum quo significetur assumitur. [2] Proinde verbum quod foris sonat, signum est verbi quod intus lucet¹⁷*, cui magis verbi competit nomen. Nam illud quod profertur¹⁸ carnis¹⁹ ore, vox verbi est, verbumque²⁰ et ipsum dicitur propter²¹ illud a quo ut foris apparet²² ²³* assumptum²⁴* est.^D ^e

^d Cf. 1Cor. 13,12 : «Videmus nunc per speculum in enigmate tunc autem facie ad faciem nunc cognosco ex parte tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum».

^e ¶Fons : [1] Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 15, c. 10, CCSL 50A, p. 485.64-486.80 : «quisquis igitur potest intellegere uerbum non solum antequam sonet, uerum etiam antequam sonorum eius imagines cogitatione uoluantur (hoc est enim quod ad nullam pertinet linguam, earum scilicet quae linguae appellantur gentium quarum nostra latina est), quisquis, inquam, hoc intellegere potest iam potest uidere per hoc speculum atque in hoc aenigmate aliquam uerbi illius similitudinem de quo dictum est : in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. necesse est enim cum uerum loquimur, id est quod scimus loquimur, ex ipsa scientia quam memoria tenemus nascatur uerbum quod eiusmodi sit omnino cuiusmodi est illa scientia de qua nascitur. formata quippe cogitatio ab ea re quam scimus uerbum est quod in corde dicimus, quod nec graecum est nec latinum nec linguae alicuius alterius, sed cum id opus est in eorum quibus loquimur perferre notitiam aliquod signum quo significetur assumitur [...]». [2] Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 15, c. 11, CCSL 50A, p. 486.96-487.4 : «proinde uerbum quod foris sonat signum est uerbi quod intus lucet cui magis uerbi competit nomen. nam illud quod profertur carnis ore uox uerbi est, uerbum que et ipsum dicitur propter illud a quo ut foris appareret assumptum est».
¶Paral. Thomas de Aquino, Qu. disp. de veritate, q. 4 a. 1 s.c. 2, Leon. t. 22, p. 119.118-124 : «Sed notitia et amor proprie dicuntur in divinis. Ergo et verbum. Praeterea, Augustinus in xv de Trinitate dicit : “verbum quod foris sonat, signum est verbi quod intus lucet, cui magis verbi competit nomen : nam illud quod profertur carnis ore, vox verbi est; verbum que et ipsum dicitur propter illud a quo, ut foris appareret , assumptum est". Ex quo patet quod nomen verbi magis proprie dicitur de verbo spirituali quam de corporali. Sed omne illud quod magis proprie invenitur in spiritualibus quam in corporalibus, propriissime Deo competit. Ergo verbum propriissime in Deo dicitur».
¶Nota : Cet extrait donne à lire le contexte explicatif original d’une sentence largement discutée par la théologie trinitaire médiévale, depuis Hugues de Saint-Victor jusqu’à Guillaume d’Ockam en passant par Alexandre de Halès : «Verbum quod foris sonat signum est verbi quod intus lucet». Thomas ne la cite cependant ailleurs comme telle que dans le De Veritate (supra laud.) [MM2021]

^D ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021} {MM2021}*

¹² Quindecimo] om. Ed1953

¹³ eius] om. La88

¹⁴ loquimur] + ut Ed1953

¹⁵ sit] ut La88

¹⁶ perferre] proferre La88 Ed1953

¹⁷ lucet] latet Ed1953 (= De veritate, loc. paral. cit. Φ)

¹⁸ profertur] fertur Li449

¹⁹ carnis] transiens De veritate, loc. paral. cit. α δ)

²⁰ verbumque] + quem La88

²¹ propter] + quod La88

²² apparet Caen La88 Li449 (= De veritate, loc. paral. cit. Φ)] appareat Ed1953 (cf. De veritate : appareret)

²³ profertur] fertur Li449

²⁴ assumptum Caen Li449 ] sumptum La88 Ed1953

^marg.| {CIO1d1.5} BASILIUS. In homeliis. ²⁵* − [a] Hoc autem Verbum non est humanum verbum. [b] Quomodo enim²⁶ erat in principio²⁷ humanum verbum, ultimo loco accipiente homine generationis principium? [c] Non igitur in principio verbum erat²⁸ humanum [d] sed²⁹ nec angelorum. Omnis enim creatura infra seculorum terminos est, a creatore essendi sumens principium. Sed audi evangelium decenter³⁰. Ipsum enim unigenitum³¹ Verbum dixit³².^E ^f

^f ¶Fons^G : Basilius Caesariensis , Homelia 16 «In principio erat Verbum» [CPG-2860] § 3, PG 31, 476C14 , 477A9-10, A14-B6 : «[a] Ποῖος λόγος; ὁ ἀνθρώπινος λόγος; ἀλλ' ὁ* τῶν ἀγγέλων λόγος**; [...] [b] Πῶς γὰρ ἦν ἐν ἀρχῇ ὁ ἀνθρώπινος λόγος τοῦ ἀνθρώπου ³ * κάτω που λαβόντος τὴν ἀρχὴν τῆς γενέσεως; [...] [c] Οὐ τοίνυν ἐν ἀρχῇ ἦν ⁴ * ὁ ἀνθρώπινος λόγος, [d] ἀλλ' οὐδὲ ὁ [om. Cordier] τῶν ἀγγέλων. Πᾶσα γὰρ ἡ κτίσις κατωτέρα τῶν αἰώνων ἐστί, τὴν ὰρχὴν τοῦ εἶναι λαβοῦσα παρὰ τοῦ κτίσαντος Ὁ δὲ ἐν καρδίᾳ λόγος ⁶ *, καὶ αὐτὸς ἑκάστου τῶν νοηθέντων ἐστὶ νεώτερος. Ἀλλ' ἄκουε τοῦ Λόγου θεοπρεπῶς. Περὶ γὰρ τοῦ Μονογενοῦς διαλεγόμενός σοι ⁵ *, Λόγον εἶπεν αὐτόν». [ADL2019] [MM2019]
* λόγος; ἀλλ' ὁ] ἀλλ' ὁ Nicetas, λόγος; ἤ Cordier **λόγος] om. Nicetas Cordier 3*τοῦ ἀνθρώπου] om. Cordier 4* Οὐ τοίνυν ἐν ἀρχῇ ἦν] Οὐκ ἦν ἐν ἀρχῇ Nicetas 5*σοι] om. Nicetas 6* ἐν καρδίᾳ λόγος] ἐγκαρδίος λόγος Nicetas
<ex quo> Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1) [CPG C145], ed. B. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 3.33-46.
<vel> Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cgm 437, f. 6v21-7r5 ; Paris, BnF, suppl. grec 159, f. 59r26-30 ; Münich, BSB, Cod. graec. 37, f. 4v23-30 : «Βασιλείου. [...] [a] Ποῖος λόγος ; ὁ ἀνθρώπινος // ; ἀλλ' ὁ τῶν ἀγγέλων // ; Καὶ γὰρ ᾐνίξατο ἡμῖν ὁ Ἀπόστολος, ὡς καὶ τῶν ἀγγέλων ἰδίαν ἐχόντων γλῶσσαν, εἰπών· Ἐὰν ταῖς γλώσσαις τῶν ἀνθρώπων λαλῶ [om. Psg159] καὶ τῶν ἀγγέλων, ἀλλὰ καὶ τοῦ λόγου διπλῆ τίς ἐστιν [+ ἡ Psg159] ἔννοια. Ὁ μὲν γάρ τίς ἐστιν ὁ διὰ τῆς φωνῆς προφερόμενος οὗτος ὁ μετὰ τὸ προενεχθῆναι [ἐνεχθῆναι Cgm37] τῷ ἀέρι ἀπολλύμενος· ὁ δέ τίς ἐστιν ὁ ἐνδιάθετος, ἐνυπάρχων ἡμῶν ταῖς καρδίαις· // ἐννοηματικός. Καὶ ἄλλος, ὁ τεχνικὸς λόγος. Ὅρα μή ποτέ σε παρακρούσηται τὸ ὁμώνυμον* τῆς φωνῆς. [c] Οὐκ ἦν ἐν ἀρχῇ ὁ [om. Cgm437] ἀνθρώπινος λόγος, [b] τοῦ ἀνθρώπου κάτώ που λαβόντος τὴν ἀρχὴν τῆς γενέσεως [γεννήσεως Psg159] [...] [d] ἀλλ' οὐδὲ ὁ [om. Psg159] τῶν ἀγγέλων. Πᾶσα γὰρ ἡ κτίσις κατωτέρα τῶν αἰώνων ἐστί, τὴν ἀρχὴν τοῦ εἶναι λαβοῦσα παρὰ τοῦ κτίσαντος. Ὁ δὲ ἐγκαρδίος λόγος, καὶ αὐτὸς ἑκάστου τῶν νοηθέντων ἐστὶ νεώτερος. Ἀλλ' ἄκουε τοῦ Λόγου θεοπρεπῶς. Περὶ γὰρ τοῦ Μονογενοῦς διαλεγόμενος Λόγον εἶπεν αὐτόν [...]».
* σε παρακρούσηται τὸ ὁμώνυμον] παρακρούσηται σε τῷ ὁμώνυμῳ PSG159
<Non hab.> Cramer; ACO-Cassinensis. Pas d’autre traduction latine connue de cette homélie. Cf. Conticello 1990.
¶Nota 1. Cette sentence est la première d’une série de six, toutes extraites de la même homélie de Basile de Césarée, reprise par les principales chaînes grecques sur Io. 1, 1 avec des différences propres à chacune d’elles. Les chaînes de Cordier [CPG C145] et de Nicétas [CPG-C144] offrent des citations assez littérales, proches du texte de Thomas, mais elles omettent l’une et l’autre des éléments du texte de Basile qui sont présents dans le texte de Thomas. Chez Nicétas, la rédaction des segments c-b diffère de b-c qui concordent chez Basile, Cordier et Thomas. La chaîne de Cordier, ici plus proche de Basile et Thomas, a longtemps fait illusion depuis que Nicolaï et Combefis ont signalé sa proximité avec la Catena aurea. Cette position, suivie par Conticello 1990, fait aujourd’hui débat. La compacité des sentences de la Catena est globalement plus proche de celle des scholia de Nicétas. Un examen attentif montre que la Catena aurea est peut-être encore plus proche de l’original de Basile que des réécritures des chaînes. Dans l’état actuel de nos recherches - limitées aux chaînes de Nicétas et Cordier - nous n’avons pu identifier de manuscrits qui offre des variantes significatives susceptibles de prouver que Thomas dépende d’une chaîne grecque plutôt que de la tradition directe. Globalement, le recours au texte original est plus probable que le recours à une chaîne. Et ce d’autant plus que les autres sources grecques de la CIO ne se retrouvent pas dans la chaîne de Cordier et que celle-ci, dans l’état que nous lui connaissons, est un unicum. La chaîne de Nicétas, plus diffusée, est pour sa part très pauvre en extraits d’Origène alors que la Catena dépouille systématiquement les traités d’Origène sur Jean encore jamais traduits en latin auparavant. Dans l’état actuel des connaissances, rien ne permet de privilégier l’hypothèse du recours à la tradition indirecte de Basile.
¶Nota 2. La mention in homeliario – voir ici in homeliis (Li449 T46) / homelia (Ka6), sans équivalent dans les lemmes attributifs des chaînes examinées, vient à l’appui du recours à la tradition directe de l’homélie basilienne qui a bénéficié d’un bonne diffusion en Italie méridionale, notamment à San Salvatore de Messine, d’où provient également l’exemplaire de la chaîne de Victor d’Antioche sur Mc. dont nous avons noté la proximité avec le texte de la CMC (Vatican gr. 756); cf. v. g. Messina, Biblioteca Regionale Universitaria 'Giacomo Longo', S. Salvatore, 15, f. 160-164v , 235v-239v, s. 12. [MM2020] (25.05.2020) [correctum post VS2021]

^E ¶Codd. : Arag6 Ber112 Caen Cbg133 Fi263 Fi309 Ka6 Kla42 La88 Li449 Md446 Pem38 Urb26 V796 V797 V798 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2019}* {FG2021} {MM2021}

²⁵ homeliis] scrips., omelis ! Li449 , omeliis T32, homelia Arag6 Ka6 , homel’ Caen Cbg133 Fi309 Kla42 La88 Lf194 Pem38 Urb26 R18, (hom. super haec verba) Ed1953, o. V798 (marg. ad rubricam), homeli V798 (rubric.) om. Fi263 Md446 V796 V797

²⁶ enim] om. Ka6

²⁷ erat – in principio] om. Md446

²⁸ Verbum erat] inv. V798

²⁹ sed] om. Urb26

³⁰ decenter] decentem T32

³¹ unigenitum] euvangelium Kla42

³² Verbum - dixit] inv. Ka6 Li449, Verbum dicit T32

^marg.| {CIO1d1.6} CHRYSOSTOMUS. ³³* − [b] Si autem quis ³⁴ dixerit : Cur, Patrem dimittens, mox nobis de Filio³⁵ loquitur ? Quoniam ille quidem manifestus omnibus erat, etsi non ut Pater, sed ut Deus, unigenitus autem ignorabatur. Ideo decenter eam, que de isto est, cognitionem confestim in³⁶* initio studuit imponere his qui nesciebant eum. Sed neque Patrem in his que de Filio sunt sermonibus tacuit. Propter hoc autem et Verbum eum vocavit. Quia enim docturus ³⁷ erat quod hoc Verbum unigenitus est Filius Dei ut non passibilem estimet quis generationem, preveniens verbi nuncupatione³⁸, destruit perniciosam suspicionem, esse ex Deo Filium impassibiliter ostendens. Secunda vero ratio est quia ea que sunt Patris nobis debebat annuntiare³⁹*. Non simpliciter vero eum Verbum dixit sed cum articuli adiectione, a reliquis ipsum separans. [a] Consuetudo enim est Scripture, verba incerta ⁴⁰* vocare leges Dei et precepta. Hoc autem⁴¹ Verbum substantia quedam est, hypostasis ens, ex ipso proveniens impassibiliter Patre.^F ^g

^g ¶Fons : [a] Chrysostomus , In Io., hom. 4, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 11ra : «Nam multa quidem fuit Dei verba que et angeli faciunt. Sed nullum verborum illorum est Deus sed illa quidem omnia prophetie et precepta sunt. Ita enim consuetudo est Scripture vocare leges Dei et precepta et prophetias. Ideoque inducit dicens de angelis"potentes virtute facientes verbum eius" [cf. Ps. 102, 20]. Hoc autem substantia quedam est en hypostatos idest ypostasis ens ex ipso proveniens impassibiliter Patre».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 4 § 1, PG 59, 47.24- 33 : «Πολλοὶ μὲν γὰρ οἱ τοῦ Θεοῦ λόγοι, οὓς καὶ ἄγγελοι ποιοῦσιν, ἀλλ’ οὐδεὶς ἐκείνων τῶν λόγων Θεὸς, ἀλλ’ ἐκεῖνοι μὲν ἅπαντες προφητεῖαι καὶ προστάγματα (οὕτω γὰρ ἔθος τῇ Γραφῇ καλεῖν τοὺς νόμους τοῦ Θεοῦ, καὶ τὰ ἐπιτάγματα, καὶ τὰς προφητείας· διὸ καὶ ἐπάγει λέγων περὶ τῶν ἀγγέλων,"Δυνατοὶ ἰσχύϊ, ποιοῦντες τὸν λόγον αὐτοῦ")· οὗτος δὲ ὁ Λόγος οὐσία τίς ἐστιν ἐνυπόστατος ἐξ αὐτοῦ προελθοῦσα ἀπαθῶς τοῦ Πατρός. Τοῦτο γὰρ, ὡς ἔφθην εἰπὼν, διὰ τῆς τοῦ Λόγου προσηγορίας ἐδήλωσεν».
¶Paral. Thomas de Aquino, In I Sent., d. 23 q. 1 a. 1 co. : «Similiter etiam in divinis cum Deus sit actus purus, non permixtus potentiae, non est aliquid in eo significabile per modum potentiae non conjunctae actui et per modum actus, ut distinguibile et distinctum. Nec iterum verum est quod hoc nomen hypostasis significet id quod proprium est in abstractione. Hoc enim modo significatur nomine proprietatis, sicut nomine paternitatis quae significatur non ut hypostasis, sed ut in hypostasi ens». – Thomas de Aquino, Summae theologiae prima pars, q. 34 a. 2 ad 1 : Sed esse Dei est ipsum eius intelligere, unde verbum Dei non est aliquod accidens in ipso, vel aliquis effectus eius; sed pertinet ad ipsam naturam eius. Et ideo oportet quod sit aliquid subsistens, quia quidquid est in natura Dei, subsistit. Et ideo Damascenus dicit quod verbum Dei est substantiale, et in hypostasi ens, reliqua vero verba, scilicet nostra, virtutes sunt animae. - Thomas de Aquino, In Io., 1, lect. 1, n° 49, p. 12 : «Tertia quaestio est ad aliam expositionem secundum quam principium supponit pro patre; quae talis est : tu dicis in principio erat verbum, idest filius erat in patre; sed illud quod est in aliquo, non videtur esse subsistens, ut hypostasis : sicut albedo quae est in corpore, non subsistit. Sed haec obiectio solvitur per hoc quod dicit verbum erat apud Deum; ut ly apud sumatur secundum primam conditionem per quam importat subsistentiam in recto; et sic, secundum Chrysostomum, est sensus verbum erat in principio, non ut accidens : sed erat apud Deum, ut subsistens, et hypostasis divina».
¶Nota Par ἐνυπόστατος (Λόγος), Chrysostome veut signifier que le Verbe de Dieu existe à proprement parler en relation au Père, et que cet être ne saurait être confondu avec l’existence intentionnelle des éléments du langage humain, sans que cela ne conduise à porter atteinte à l’unicité divine. Aucun mot ne saurait être ici à lui seul exact et suffisant, tant est complexe l’équilibre de l’équation trinitaire. La traduction est un défi supplémentaire par laquelle Burgundio 1° restitue le radical ὑπόστατος par un néologisme translittéré, indice d’un terme technique sorti de son usage courant; 2° double ce radical par un participe verbal (ens) qui exprime le sens courant de l’adjectif ἐνυπόστατος : «doué d’existence», à peine distinct de ὑποστασις : «qui existe» (Bailly); 3° évite de traduire le proclitique ἐν- par la préposition ἐν («dans»), contrairement à ce qu’il fait dans le De fide orthodoxa, bien que Jean Damascène y reprenne à son compte les mots même de Chrysostome : «Igitur Deus quidem Verbum et substantialis est, et enhypostatos id est in hypostasi ens» (Ioannes Damascenus , De fide orthodoxa, Burgundionis versio, c. 13 § 17, ed. E. M. Buytaert, p. 62.111; Kotter, p. 41.95). Thomas évite sciemment cette dernière formule qui prête le flanc à l’objection selon laquelle le Verbe serait réduit à un accident qui ‘inhère’ ou ‘subsiste dans’ un autre. Il s’en explique et dans la Prima pars à propos de Damascène, et dans l’In Ioannem à propos même de Chrysostome (cf. Parall.). On notera que dans les deux cas, Thomas retient la glose de Burgundio sur ἐνυπόστατος comme s’il s’agissait du terme patristique lui-même.
[b] Chrysostomus , In Io., hom. 2, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 6va18-b 21 : «Quid igitur in principio euvangelista hic confestim ait In principio erat Verbum et Verbum erat aput Deum . [...] Si vero dixerit quis et quid, utique numquam primam causam dimittens, mox nobis de secunda loquitur ? Numero enim divinitas superior est et temporum consequentia. Ideoque hec quidem refutamus, Patrem vero confitemur ex nullo existentem et Filium ex Patre genitum. Utique ait. Quid igitur utique umquam Iohannes relinquens {+ Patrem marg. P15284² } de Filio loquentem. Quoniam ille quidem manifestus omnibus erat, etsi non ut Pater sed ut Deus. Unigenitus autem ignorabatur. Ideo decenter eam, que de isto est, cognitionem confestim in initio studuit imponere his qui nesciebant eum. Aliter neque Patrem in hiis que de isto sunt sermonibus tacuit. [...] Propter hoc enim et verbum eum vocavit. Quia enim debet docere quia hoc Verbum unigenitus est Filius Dei ut non passibilem extimet quis generationem, preveniens verbi nuncupatione, omnem destruit [destituit P15284*] perniciosam suspicionem et esse ex eo Filium ostendens [+ filium P15284* (exp.)] et impassibiliter .[...] De Deo enim nobis est sermo qui neque dicere neque intelligere digne possibile est. Ideoque substantie quidem nusquam ponit nomen. Neque enim possibile est ei dicere quis numquam est substantia eius. [...] Non propter hoc autem solum ita nominavit sed primam quidem hanc, secundam vero quia ea {+ que sunt marg. P15284² } Patris nobis debebat annuntiare [...] Non simpliciter vero eum verbum dixit, sed cum articuli adiectione, a reliquis eum et hac separans».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 2 § 4, PG 59, 33.50-56, 34.6-12 : «Τί οὖν ἀρχόμενος ὁ εὐαγγελιστὴς οὗτος εὐθέως φησίν;" Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν". [...] Εἰ δὲ λέγοι τις, Καὶ τί δήποτε τὸ πρῶτον αἴτιον ἀφεὶς, εὐθέως ἡμῖν περὶ τοῦ δευτέρου διείλεκται; τὸ μὲν πρῶτον καὶ τὸ δεύτερον παραιτησόμεθα λέγειν· ἀριθμοῦ γὰρ τὸ Θεῖον ἀνώτερον καὶ χρόνων ἀκολουθίας. Διὸ καὶ ταῦτα μὲν παρῃτησάμεθα Πατέρα δὲ ὁμολογοῦμεν ἐξ οὐδενὸς ὄντα, καὶ Υἱὸν ἐκ Πατρὸς γεγεννημένον. [1] Ναὶ, φησί· τί δήποτ’ οὖν τὸν Πατέρα ἀφεὶς περὶ τοῦ Υἱοῦ διαλέγεται; Ὅτι ἐκεῖνος μὲν δῆλος ἅπασιν ἦν, εἰ καὶ μὴ ὡς Πατὴρ, ἀλλ’ ὡς Θεός· ὁ δὲ Μονογενὴς ἠγνοεῖτο. Διὸ εἰκότως τὴν περὶ τούτου γνῶσιν εὐθέως ἐκ προοιμίων ἔσπευσεν ἐνθεῖναι τοῖς οὐκ εἰδόσιν αὐτόν· ἄλλως τε οὐδὲ τὸν Πατέρα ἐν τοῖς περὶ τούτων λόγοις ἀπεσιώπησε. Καὶ θέα μοι τὴν σύνεσιν τὴν πνευματικήν. Οἶδε τοὺς ἀνθρώπους τὸ πρεσβύτερον καὶ τὸ πρὸ πάντων μάλιστα τιμῶντας καὶ τιθεμένους Θεόν. Διὰ τοῦτο ἐντεῦθεν πρῶτον ποιεῖται τὴν ἀρχὴν, καὶ προϊὼν καὶ Θεόν φησιν εἶναι· καὶ οὐχ ὡς Πλάτων, τὸν μὲν νοῦν, τὸν δὲ ψυχὴν λέγων εἶναι· ταῦτα γὰρ πόῤῥω τῆς θείας καὶ ἀκηράτου φύσεως. Οὐδὲ γὰρ ἔχει τι κοινὸν πρὸς ἡμᾶς, ἀλλὰ ἀνακεχώρηκε τῆς πρὸς τὴν κτίσιν κοινωνίας, τῆς κατ’ οὐσίαν λέγω, οὐ μὴν τῆς κατὰ τὴν σχέσιν. Διά τοι τοῦτο καὶ Λόγον αὐτὸν ἐκάλεσεν. Ἐπειδὴ γὰρ μέλλει διδάσκειν, ὅτι οὗτος ὁ Λόγος μονογενής ἐστιν Υἱὸς τοῦ Θεοῦ, ἵνα μὴ παθητὴν ὑπολάβοι τις τὴν γέννησιν, προλαβὼν τῇ τοῦ Λόγου προσηγορίᾳ, πᾶσαν ἀναιρεῖ τὴν πονηρὰν ὑποψίαν, τό τε ἐξ αὐτοῦ τὸν Υἱὸν εἶναι δηλῶν, καὶ τὸ ἀπαθῶς. [...] Περὶ Θεοῦ γὰρ ἡμῖν ὁ λόγος, ὃν οὔτε εἰπεῖν, οὔτε νοῆσαι κατ’ ἀξίαν δυνατόν. Διὸ καὶ οὗτος οὐσίας μὲν οὐδαμοῦ τίθησιν ὄνομα· οὐδὲ γὰρ δυνατὸν εἰπεῖν αὐτὸ ὅ τι ποτέ ἐστι τὴν οὐσίαν ὁ Θεός· πανταχοῦ δὲ ἡμῖν αὐτὸν ἀπὸ τῶν ἐνεργειῶν δηλοῖ. [...] Οὐ ταύτης δὲ μόνον ἕνεκεν τῆς αἰτίας οὕτως ὠνόμασε αὐτόν· ἀλλὰ πρώτης μὲν ταύτης· δευτέρας δὲ, ἐπειδὴ τὰ τοῦ Πατρὸς ἡμῖν ἔμελλεν ἀπαγγέλλειν·[...]. Οὐχ ἁπλῶς δὲ αὐτὸν Λόγον εἴρηκεν, ἀλλὰ μετὰ τῆς τοῦ ἄρθρου προσθήκης, τῶν λοιπῶν αὐτὸν καὶ ταύτῃ χωρίζων».
¶Nota Cf. Conticello 1990. [MM2020] [correctum post VS2021]

^F ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2020}* {FG2021}

³³ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

³⁴ autem quis] inv. Mt366

³⁵ Filio] et + La88 Mt366

³⁶ in] om. Ed1953

³⁷ docturus] daturus La88 Mt366

³⁸ nuncupatione] nunncupatione Li449

³⁹ debebat annuntiare] annuntiare La88 Mt366 , inv. Ed1953

⁴⁰ incerta] om. La88 Mt366 Ed1953

⁴¹ autem] om. La88 Mt366

^marg.| {CIO1d1.7} BASILIUS. − Quare igitur Verbum? Quia impassibiliter natum⁴² est, quia est generantis imago, totum in seipso generantem demonstrans, nihil inde separans sed in seipso perfectum existens.^G ^h

^h Fons ^G : Basilius Caesariensis , Hom. 16 «In principio erat Verbum» § 3, PG 31, 477Β14-C3 : «Διὰ τί Λόγος; Ἵνα δειχθῇ, ὅτι ἐκ τοῦ νοῦ προῆλθε. Διὰ τί Λόγος; Ὅτι ἀπαθῶς ἐγεννήθη. Διὰ τί Λόγος; Ὅτι εἰκὼν τοῦ γεννήσαντος, ὅλον ἐν ἑαυτῷ δεικνὺς τὸν γεννήσαντα, οὐδἐν ἐκεῖθεν ἀπομερίσας καὶ τέλειος ὑπάρχων καθ' ἑαυτόν». [ADL2019]
<ex quo>
<vel> Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cod.graec. 437, f. 7r14-19 : «Βασιλείου. [...] Διὰ τί Λόγος; Ἵνα δειχθῇ, ὅτι ἐκ τοῦ νοῦ προῆλθεν. // Ὅτι ἀπαθῶς ἐγεννήθη. // Ὅτι εἰκὼν τοῦ γεννήσαντος, ὅλον ἐν ἑαυτῷ δεικνὺς τὸν γεννήσαντα, οὐδὲν ἐκεῖθεν ἀπομερίσας καὶ τελείως ὑπάρχων καθ' ἑαυτόν».
<vel> = Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1), ed. B. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 4.6-9.
<Non hab.> ACO-Cassinensis. Pas d’autre traduction latine connue de cette homélie. Cf. Conticello 1991. [MM2019] [MM2020] [correctum post VS2021]

^G ¶Codd. : Caen La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}* {FG2021}

⁴² Natum] notum cacogr. La88

^marg.| {CIO1d1.8} AUGUSTINUS. Quinto decimo de Trinitate. ⁴³* − Sicut enim scientia nostra illi scientie Dei, sic et⁴⁴* nostrum verbum quod nascitur de nostra scientia, dissimile est illi verbo Dei, quod natum est de Patris essentia. Tale est⁴⁵ autem, ac si dicerem de Patris⁴⁶ scientia, de Patris sapientia. Vel, quod est⁴⁷ expressius, de Patre scientia, de Patre sapientia. Verbum ergo Dei Patris unigenitus Filius, per omnia Patri similis et equalis. Hoc⁴⁸* est omnino quod Pater, non tamen Pater quia iste Filius, ille Pater ac per hoc novit omnia que novit Pater si ⁴⁹* ei nosse⁵⁰ de Patre est⁵¹, sicut esse. Nosse enim et esse ibi unum est. Et ideo Patri⁵², sicut esse non est a Filio, ita nec nosse. Proinde, tamquam seipsum dicens, Pater⁵³ genuit verbum sibi equale per omnia. Non enim seipsum integre perfecteque dixisset, si aliquid minus aut amplius esset in eius verbo quam in seipso⁵⁴. Nostrum autem verbum interius, quod invenimus esse utcumque⁵⁵ illi simile, quantum sit etiam dissimile, non pigeat intueri. Est enim verbum mentis nostre quandoque formabile, nondum formatum, quiddam⁵⁶ mentis nostre, quod hac⁵⁷ atque hac volubili quadam motione iactamus, cum a nobis nunc hoc⁵⁸*, nunc illud, sicut inventum fuerit vel occurrerit, cogitatur. Et tunc fit verum verbum quando illud quod nos diximus volubili motione iactare, ad id quod scimus pervenit, atque inde formatur, eius omnimodam similitudinem capiens; ut quomodo res queque⁵⁹ scitur, sic etiam cogitetur. Quis non videat quanta sit hic⁶⁰ dissimilitudo ab illo verbo Dei⁶¹*, quod in forma Dei sic⁶² est ut non ante⁶³ fuerit formabile, postque⁶⁴* formatum, non aliquando possit esse informe, sed sit forma simplex et simpliciter⁶⁵ equalis ei de quo est? Quapropter ita dicitur illud Dei Verbum, ut Dei cogitatio non dicatur; ne aliquid esse quasi volubile dicatur⁶⁶ in Deo, quod nunc habeat nunc accipiat formam ut verbum sit, eamque possit amittere atque informiter quodammodo volutari⁶⁷.^H ⁱ

ⁱ ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 15, c. 13.46-14.9, 14.37, 15.58-16.1 CCSL 50 : «propter hoc sicut nostra scientia illi scientiae dei, sic et nostrum uerbum quod nascitur de nostra scientia dissimile est illi uerbo dei quod natum est de patris essentia. (tale est autem ac si dicerem, 'de patris scientia, de patris sapientia'; uel quod est expressius, 'de patre scientia, de patre sapientia'). 14. uerbum ergo dei patris unigenitus filius per omnia patri similis et aequalis, deus de deo, lumen de lumine, sapientia de sapientia, essentia de essentia, est hoc omnino quod pater non tamen pater quia iste filius, ille pater. ac per hoc nouit omnia quae nouit pater, sed ei nosse de patre est sicut esse. nosse enim et esse ibi unum est. et ideo patri sicut esse non est a filio ita nec nosse. proinde tamquam se ipsum dicens pater genuit uerbum sibi aequale per omnia. non enim se ipsum integre perfecte que dixisset si aliquid minus aut amplius esset in eius uerbo quam in ipso. ibi summe illud agnoscitur, est, est; non, non. [...] nostrum ergo tale uerbum quod inuenimus esse utcumque illi simile, quantum sit etiam dissimile sicut a nobis dici potuerit non pigeat intueri. [...] 15. numquid uerbum nostrum de sola scientia nostra nascitur? [...] quomodo erit simile scientiae de qua nascitur si eius non habet formam et ideo iam uocatur uerbum quia potest habere? tale est enim ac si dicatur ideo iam uocandum esse uerbum quia potest esse uerbum. sed quid est quod potest esse uerbum et ideo iam dignum est uerbi nomine? quid est, inquam, hoc formabile nondum que formatum nisi quiddam mentis nostrae quod hac atque hac uolubili quadam motione iactamus cum a nobis nunc hoc, nunc illud sicut inuentum fuerit uel occurrerit cogitatur? et tunc fit uerum uerbum quando illud quod nos dixi uolubili motione iactare ad id quod scimus peruenit atque inde formatur eius omnimodam similitudinem capiens ut quomodo res quaeque scitur sic etiam cogitetur, id est sine uoce, sine cogitatione uocis quae profecto alicuius linguae est sic in corde dicatur. ac per hoc etiam si concedamus, ne de controuersia uocabuli laborare uideamur, iam uocandum esse uerbum quiddam illud mentis nostrae quod de nostra scientia formari potest etiam priusquam formatum sit quia iam ut ita dicam formabile est, quis non uideat quanta hic sit dissimilitudo ab illo dei uerbo quod in forma dei sic est ut non ante fuerit formabile post que formatum, nec aliquando esse possit informe, sed sit forma simplex et simpliciter aequalis ei de quo est et cui mirabiliter coaeterna est? 16. quapropter ita dicitur illud dei uerbum ut dei cogitatio non dicatur ne aliquid esse quasi uolubile credatur in deo, quod nunc accipiat, nunc recipiat formam ut uerbum sit eam que possit amittere atque informiter quodam modo uolutari. bene quippe nouerat uerba et uim cogitationis inspexerat locutor egregius qui dixit in carmine : se cum que uolutat euentus belli uarios; id est, cogitat. non ergo ille dei filius cogitatio dei sed uerbum dei dicitur». [MM2020]

^H ¶Codd. : La88 Li449 T32 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}* {FG2021}

⁴³ .XV.] .XX. La88 , om. Ed1953

⁴⁴ et] om. Ed1953

⁴⁵ est] T32

⁴⁶ Patris] + substantia La88 * (eras.)

⁴⁷ est] om. Li449

⁴⁸ Hoc] + enim Ed1953

⁴⁹ si] sed Ed1953

⁵⁰ nosse] nosce T32

⁵¹ Est] om. La88

⁵² Ideo patri] deo patre La88

⁵³ pater] patri T32

⁵⁴ seipso] ipso Caen, + quod La88 , seipsum Li449

⁵⁵ esse utcumque] esse ut cum La88, ut cumque T32

⁵⁶ quiddam] quidam La88

⁵⁷ hac] ac Li449*

⁵⁸ hoc] id Ed1953

⁵⁹ queque] que Li449

⁶⁰ hic] hec La88

⁶¹ verbo Dei] inv. Ed1953

⁶² sic] sit La88

⁶³ ante] aut La88

⁶⁴ postque] postea Ed1953

⁶⁵ simpliciter] simplex La88

⁶⁶ ne aliquid esse quasi volubile dicatur] om. hom. T32

⁶⁷ volutari] voluptari T32

^marg.| {CIO1d1.9} AUGUSTINUS. De verbis Domini. − Est enim Verbum Dei forma quedam non formata sed forma omnium formarum, forma incommutabilis, sine lapsu, sine defectu, sine tempore, sine loco, superans omnia, existens in omnibus et⁶⁸* fundamentum quoddam in quo sunt, et fastigium sub⁶⁹ quo sunt.^I ^j

^j ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Sermones, sermo 117 (De verbis Domini 38), c. 2 § 3, Rev. Bén. 124 (2014), p. 229.51-230.56 = PL 38, 662 : «Est enim forma quaedam, forma non formata, sed forma omnium formatorum, forma incommutabilis, sine lapsu, sine defectu, sine tempore, sine loco, superans omnia, existens omnibus et fundamentum quoddam in quo sunt et fastigium sub quo sunt». [MM2020]

^I ¶Codd. : La88 Li449 T32 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2020}* {FG2021}*

⁶⁸ et] om. La88 Ed1953

⁶⁹ sub] in Li449

^marg.| {CIO1d1.10} BASILIUS. − Habet autem et verbum nostrum exterius divini Verbi similitudinem quamdam. Nam nostrum verbum totam declarat mentis conceptionem. Que namque mente concepimus⁷⁰, ea verbo⁷¹ proferimus. Et quidem cor nostrum quasi fons quidam est. Verbum vero prolatum quasi quidam rivulus manans ex ipso.^J ^k

^k ¶Fons^G : Basilius Caesariensis , Hom. 16 «In principio erat Verbum» § 3, PG 31, 477B13-C10 : «Διὰ τί Λόγος; Ἵνα δειχθῇ, ὅτι ἐκ τοῦ νοῦ προῆλθε. Διὰ τί Λόγος; Ὅτι ἀπαθῶς ἐγεννήθη. Διὰ τί Λόγος; Ὅτι εἰκὼν τοῦ γεννήσαντος, ὅλον ἐν ἑαυτῷ δεικνὺς τὸν γεννήσαντα, οὐδὲν ἐκεῖθεν ἀπομερίσας, καὶ τέλειος ὑπάρχων καθ' ἑαυτόν· ὡς καὶ ὁ ἡμέτερος λόγος ὅλην ἡμῶν ἀπεικονίζει τὴν ἕννοιαν. Ἃ γὰρ κατὰ καρδίαν ένενοήσαμεν, ταῦτα τῷ ῥήματι προηνέγκαμεν. [...] Καὶ ἔστιν ἡ μὲν καρδία ἡμών οἵον πηγή τις, ὁ δὲ προφερόμενος λόγος οἵον ὁλκός τις ἐκ τῆς πηγής ταύτης ῥέων». [ADL2019] [MM2019]
<vel>
<ex quo> = Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1), ed. B. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 4.4-16.
<ex quo> = Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cod.graec. 437, f. 7r18-7v1 : «Βασιλείου. [...] Διὰ τί Λόγος; Ἵνα δειχθῇ, ὅτι ἐκ τοῦ νοῦ προῆλθεν. // Ὅτι ἀπαθῶς ἐγεννήθη. // Ὅτι εἰκὼν τοῦ γεννήσαντος, ὅλον ἐν ἑαυτῷ δεικνὺς τὸν γεννήσαντα, οὐδἐν ἐκεῖθεν ἀπομερίσας καὶ τελείως ὑπάρχων καθ' ἑαυτόν· ὡς γὰρ ὁ ἡμέτερος λόγος ὅλην ἡμῶν ἀπεικονίζει τὴν ἔννοιαν. Ἃ γὰρ κατὰ τῆν καρδίαν ἐνενοήσαμεν, ταῦτα τῷ ῥήματι προηνέγκαμεν. [...] Καὶ ἔστι ἡ μὲν καρδία ἡμῶν οἷον πηγή τις, ὁ δὲ προφερόμενος λόγος οἷον ὁλκός τις εἰς τὴν πηγὴν [f. 7v] ταύτην (!) ῥέων […]».
<Non hab.> ACO-Cassinensis. Pas d’autre traduction latine connue de cette homélie. Cf. Conticello 1991.
¶Nota La première proposition de la sentence latine (en italique) est un rappel de CIO1d1.7 ; elle est sans équivalent dans le texte original de Basile et les chaînes examinées. Sa présence dans une chaîne non examinée reste possible. [MM2020] [correctum post VS2021]

^J ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021}

⁷⁰ concepimus] concipimus La88

⁷¹ Verbo] vero La88

^marg.| {CIO1d1.11} CHRYSOSTOMUS. ⁷²* − [b] Considera etiam in evangelista ⁷³ prudentiam spiritualem. Noverat homines id quod antiquius⁷⁴ est et quod est ante omnia maxime honorantes⁷⁵ et ponentes Deum. Propter hoc primum dicit principium. [a] In principio, inquit, erat Verbum .^K ^l

^l ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 2, Burgundionis versio, § 3.11, 4.1-2.4.2, Paris, BnF, lat. 15284, f. 6va ; BAV, Ott. lat. 227, f. 6va ; Arras, BM, 229, f. 4vb : «[a] Quid igitur in principio euangelista hic confestim ait: In principio erat verbum et verbum erat aput deum. [...] 4.1 Utique ait: Quid igitur utique umquam [numquam Ott.] Iohannes relinquens patrem [om. P15284*] de Filio loquitur [loquentem P15284*]? Quoniam ille quidem manifestus omnibus erat. Et si non ut pater sed ut Deus, unigenitus autem ignorabatur [ignorabitur Ott.]. Ideo decenter eam que de isto est cognitionem, confestim in initio studuit imponere hiis qui nesciebant eum. Aliter [+ que Arras] neque Patrem in hiis que de isto sunt sermonibus, tacuit. [b] Et considera mecum prudentiam spiritualem. 4.2 Novit homines quod antiquius est [om. Arras] et quod est ante [om. Ott.] omnia et [om. Arras] maxime honorantes, et ponentes deum. Propterea hinc primum facit principium. Et procedens et deum ait esse. Et non ut Plato hunc quidem intellectum, hunc vero animam dicens esse [om. Arras]. Hec enim procul a divina et incorruptibili sunt natura».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 2 § 4, PG 59, 33.56-34.2 : «Ναὶ, φησί· τί δήποτ’ οὖν τὸν Πατέρα ἀφεὶς περὶ τοῦ Υἱοῦ διαλέγεται; Ὅτι ἐκεῖνος μὲν δῆλος ἅπασιν ἦν, εἰ καὶ μὴ ὡς Πατὴρ, ἀλλ’ ὡς Θεός· ὁ δὲ Μονογενὴς ἠγνοεῖτο. Διὸ εἰκότως τὴν περὶ τούτου γνῶσιν εὐθέως ἐκ προοιμίων ἔσπευσεν ἐνθεῖναι τοῖς οὐκ εἰδόσιν αὐτόν·ἄλλως τε οὐδὲ τὸν Πατέρα ἐν τοῖς περὶ τούτων λόγοις ἀπεσιώπησε. Καὶ θέα μοι τὴν σύνεσιν τὴν πνευματικήν. Οἶδε τοὺς ἀνθρώπους τὸ πρεσβύτερον καὶ τὸ πρὸ πάντων μάλιστα τιμῶντας καὶ τιθεμένους Θεόν. Διὰ τοῦτο ἐντεῦ θεν πρῶτον ποιεῖται τὴν ἀρχὴν, καὶ προϊὼν καὶ Θεόν φησιν εἶναι· καὶ οὐχ ὡς Πλάτων, τὸν μὲν νοῦν, τὸν δὲ ψυχὴν λέγων εἶναι· ταῦτα γὰρ πόῤῥω τῆς θείας καὶ ἀκηράτου φύσεως».
¶Nota Cf. Conticello 1990. [MM2021]

^K ¶Codd. : La88 (141vb) Li449 Mt366 T32 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2020} {FG2021}

⁷² Chrysostomus] + In Ioannem Ed1953

⁷³ etiam – in evangelista] inv. T32

⁷⁴ antiquius] antiqus La88 Mt366

⁷⁵ honorantes] on’antes La88, honerantes Li449, hon’antes Mt366

^marg.| {CIO1d1.12} ORIGENES. ⁷⁶* − Plura autem sunt⁷⁷ signata⁷⁸ ab hoc nomine⁷⁹ principium. Est enim principium, sicut itineris et⁸⁰ longitudinis, secundum illud⁸¹ ^m : Initium boni itineris iustorum exercitium. Est etiam⁸²* principium ut⁸³* generationis, iuxta illudⁿ : « Hoc est principium creature Domini ». Sed et⁸⁴* Deum non enormiter asseret aliquis omnium principium. Illud etiam ex⁸⁵ quo sicut ex preiacente materia alia fiunt, principium est penes eos qui credunt illam ingenitam. Est etiam⁸⁶* principium secundum speciem; sicut Christus principium eorum est qui secundum imaginem Dei formati sunt. Est etiam principium discipline, secundum illud^o : « Cum deberetis esse magistri⁸⁷ propter tempus, rursus indigetis ut doceamini que sunt elementa exordii sermonum⁸⁸ Dei ». Duplex vero est⁸⁹* documenti principium : hoc quidem natura, hoc vero quoad nos ut si dicatur initium sapientie fore, natura quidem Christum⁹⁰ inquantum Sapientia et⁹¹ Verbum Dei est. Quoad nos vero inquantum : Verbum caro factum est ^p . Tot igitur significatis ad presens nobis de principio occurrentibus, potest accipi velut⁹²* ex quo quod⁹³* est agens. Conditor enim Christus est velut principium, secundum quod sapientia est⁹⁴ ut verbum in principio , id est⁹⁵* in sapientia sit. Plura enim bona de salvatore dicuntur. Velut igitur vita in Verbo est, sic⁹⁶ Verbum in principio, id est in sapientia erat. Considera vero si possibile est et⁹⁷ secundum hoc significatum accipere nos⁹⁸ principium, prout secundum sapientiam, et⁹⁹ exempla que in ea sunt, fiunt omnia. Vel quia principium Filii Pater est et principium creaturarum, et omnium entium; per illud^q : I n principio erat verbum , Verbum Filium intelligas in principio , id est in Patre, dictum fore¹⁰⁰.^L ^r

^m Prv. 16, 5.

ⁿ Iob. 40, 14.

^o Hbr. 5, 12.

^p Io. 1, 14.

^q Io. 1, 1.

^r ¶Fons^G : Origenes, Commentaria in Io., tom. 1, PG 14, 50 n°16, 51 n°17, 54 n°18-19, 54-55 n°20, 55 n°22; SChr 120, 106-121 : passim. [CGC2014]
<Non hab.> LLT [MM2020]

^L ¶Codd. : La88 (141vb) Li449 T32 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2021}

⁷⁶ Origenes] + In Ioannem Ed1953

⁷⁷ sunt] om. T32

⁷⁸ signata La88 T32 Ed1953 ] significata Li449

⁷⁹ ab hoc nomine] ah’t hoc nñ T32 | nomine] in ras. La88

⁸⁰ et] om. T32

⁸¹ Illud] + scilicet La88

⁸² etiam] autem La88 Ed1953

⁸³ ut] et Ed1953

⁸⁴ et Li449 T32] etiam La88 Ed1953

⁸⁵ Ex] a La88

⁸⁶ etiam] enim Ed1953

⁸⁷ esse magistri] inv. T32

⁸⁸ doceamini... sermonum] lac. La88* (al. m. post. compl.)

⁸⁹ vero est] enim est Ed1953, est enim verbo La88

⁹⁰ Christum] Christus T32

⁹¹ et] dei La88 * (cancel. et exp.)

⁹² velut] illud La88? Ed1953

⁹³ quod] quid Ed1953

⁹⁴ est] om. La88

⁹⁵ idest] quasi La88 Ed1953

⁹⁶ sic] sicut Li449

⁹⁷ et] om. T32 Ed1953

⁹⁸ nos] + sig La88* (cancel.)

⁹⁹ et] om. La88

¹⁰⁰ et omnium... fore] def. T32

^marg.| {CIO1d1.13} AUGUSTINUS. Sexto de Trinitate. ¹⁰¹* − Aut in principio sic dictum est ac si diceretur : ante omnia. ^M ^s

^s ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 6, c. 2, CCSL 50, lin. 20 sqq. : «Aut si in principio sic dictum est ac si diceretur 'ante omnia,' quod sequitur : et uerbum erat apud deum, uerbum quidem solus filius accipitur non simul pater et filius tamquam ambo unum uerbum». [MM2020]

^M ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021}

¹⁰¹ .VI.] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d1.14} BASILIUS. − [1] Previdit enim Spiritus Sanctus futuros quosdam invidentes glorie Unigeniti [2] qui preferrent sophismata ad subversionem auditorum quia, [3] si genitus est, non erat et antequam genitus esset, non erat. Ne igitur talia garrire presumant, Spiritus Sanctus ait : In principio erat Verbum .^N ^t

^t ¶Fons^G : Basilius Caesariensis , Hom. 16 «In principio erat Verbum» § 1, PG 31, 473A15-B9 : «[1] Ἤδει τοὺς ἐπιφυομένους τῇ δόξῃ τοῦ Μονογενοῦς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, [2] προῄδει τοὺς μέλλοντας ἡμῖν προφέρειν τὰ σοφίσματα , τὰ ἐπὶ καταστροφῇ τῶν ὰκουόντων αὐτοῖς μεμηχανημένα. Ὅτι , [3] εἰ ἐγεννήθη, οὐκ ἦν καὶ, πρὸ τοῦ γεννηθήναι, οὐκ ἦν καὶ, Ἐξ οὐκ ὄντων τὴν ὑπόστασιν ἔλαβε. Τοιαῦτα δὲ φθέγγονται γλῶσσαι ἠκονημέναι διὰ πιθανολογίας ὑπὲρ πᾶσαν μάχαιραν δίστομον. Ἵνα τοίνυν μηδενὶ λέγειν ὲξῇ τὰ τοιαῦτα, προλαβὸν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον διὰ τοῦ Ἐυαγγελίου “Ἐν ἀρχῇ, φησὶν, ἦν ὁ Λόγος“».
<ex quo> Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cod.graec. 437, f. 3v19 -4r1; Paris, BnF, suppl. grec 159, f. 58r20 ; cf. Münich, BSB, Cod.graec. 37, f. 2v24-28 : «Βασιλείου. [...] [1] Ἤδει γὰρ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον τοὺς μέλλοντας ἐπιφύεσθαι τῇ δόξῃ τοῦ Μονογενοῦς καί λέγει // [3] εἰ ἐγεννήθη οὐκ ἦν· καὶ, πρὸ τοῦ γεννηθῆναι, οὐκ ἦν· καὶ, Ἐξ οὐκ ὄντων τὴν ὑπόστασιν ἔλαβεν. // Ἵνα τοίνυν μηδενὶ λέγειν ἐξῇ τὰ τοιαῦτα, προλαβὼν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον διὰ [f. 4r] τοῦ Εὐαγγελίου φησίν· “Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος ”». [ADL2019] [MM2019]
<vel> Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1), ed. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 2.15-24 : «[1] Ἤδει γὰρ τοὺς ἐπιφυομένους τῇ δόξῃ τοῦ Μονογενοῦς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ὅτι λέξωσιν· // [3] εἰ ἐγεννήθη οὐκ ἦν· καὶ, πρὸ τοῦ γεννηθῆναι, οὐκ ἦν· καὶ, Ἐξ οὐκ ὄντων τὴν ὑπόστασιν ἔλαβεν. Τοιαῦτα δὲ φθέγγονται γλῶσσαι ἠκονημέναι διὰ πιθανολογίας ὑπὲρ πᾶσαν μάχαιραν δίστομον. Ἵνα τοίνυν μηδενὶ ὲξῇ τοιαῦτα, προλαβὸν τὸ ἅγιον Πνεῦμα διὰ τοῦ Ἐυαγγελίου “Ἐν ἀρχῇ, φησὶν, ἦν ὁ Λόγος"».
<Non hab.> Plusieurs manuscrits de CPG-C144 sont acéphales, dont notamment BAV, Vat. gr. 1996 (Io. 6,20... avec d’autres lacunes) et Paris, BnF, suppl. grec 212 (Io. 10-21). Nous n’avons pas examiné les mss. dont les scholia sont anonymes d’après Jacques Noret (CPG), puisque Thomas cite expressément Basile. D’autres chaînes sur Jean proposent des versions du même scholion trop différentes pour qu’un rapport pertinent avec la Catena aurea puisse être établi. Par exemple [CPG-C147.1] Münich, BSB, Cod. graec. 208 (daté de 1078), f. 107v3-8 remplace προφέρειν τὰ σοφίσματα par λέγειν πονηρίας. - Ont aussi été examinés sans succès [CGP C147.4] BAV, Vat. gr. 1229, f. 214 ; Cramer; ACO-Casinensis; Theophylacte in loc. cit. Pas d’autre traduction latine connue de cette homélie (Conticello 1991). - A noter que [CGP C147.2] BAV, Vat. gr. 349, f. 294 attribue ici à Maxime un scholion composé d’extraits de CPG-2860 dont la dernière phrase me semble à rapprocher d’Origène sur πρὸς τὸν Θεόν (voir CIO1d3.5) ; cf. B. Roosen , «Maxímus Confessor and the Scholia in Iohannem in Codex Vaticanus, Bibliothecae Apostolicae Vaticanae, graecus 349 (CPG-C172.2)», The Journal of Eastern Christian Studies, 54 (2002), p. 185-226, ici p. 223. [MM2020]
¶Nota : La compacité et l’ordre des mots de la Catena aurea sont légèrement plus proches du scholion de Nicétas que de celui qu’édite Cordier. Cependant ces deux chaînes omettent (d’après les témoins examinés) la proposition [2] de Basile que la Catena aurea traduit littéralement. La source directe de Thomas reste donc conjecturale : soit il a utilisé l’homélie originale de Basile ; soit il a eu recours à une version du scholion qui comprend la proposition [2] ; soit il a complété le texte d’une chaîne à l’aide de la tradition directe, selon une méthode fréquemment mise en oeuvre pour les sources latines de la Catena. [MM2021] [correctum post VS2021]

^N ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021}

^marg.| {CIO1d1.15} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ¹⁰²* − Transeuntur¹⁰³* tempora, transcenduntur¹⁰⁴* secula, tolluntur etates. Pone aliquod¹⁰⁵* quod voles tue opinioni¹⁰⁶* principium. Non tenes tempore. Erat enim unde tractatur¹⁰⁷.^O ^u

^u ¶Fons : [a] Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, c. 13.8 sqq. CCSL 62,: «Quid est istud : in principio erat? Transeuntur tempora, transcenduntur saecula, tolluntur aetates. Pone aliquod quod uoles tua opinione principium, non tenes tempore : erat enim unde tractatur».
¶Paral. Thomas de Aquino, In Io., c. 1, lec. 1, Marietti, n° 37 : «Unde Hilarius dicit vii de Trinitate : transeuntur tempora, transcenduntur saecula, tolluntur aetates. Pone aliquid quod voles tuae opinionis principium; verbum iam erat, unde tractatur. Et hoc est quod dicitur prov. viii, 22 : dominus possedit me in initio viarum suarum, antequam quicquam faceret a principio. Quod autem est ante durationis principium, est aeternum». [MM2019]

^O ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021} {MM2021}

¹⁰² .II.] om. Ed1953

¹⁰³ transeuntur] transeunt Ed1953

¹⁰⁴ transcenduntur] transeunt Ed1953

¹⁰⁵ aliquod La88 Li449 (aliqd’)] aliquid Ed1953

¹⁰⁶ opinioni] opinionis Ed1953

¹⁰⁷ tractatur] citatur La88

^marg.| {CIO1d1.16} CHRYSOSTOMUS. ¹⁰⁸* − Sicut autem quis, cum stat in navi secus litus¹⁰⁹, videt civitates et portus, cum vero eum aliquis in medium pelagi¹¹⁰ duxerit, a prioribus quidem desistere facit, non tamen alicubi defigit ei oculum, ita evangelista hic super omnem nos¹¹¹ ducens creaturam, suspensum dimittit oculum¹¹², non dans suspicere aliquem finem ad superiora. Hoc enim in principio erat semper et infinite essendi significativum¹¹³ est.^P ^v

^v ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 2 § 4, PG 59, 34-35. [CGC2014]

^P ¶Codd. : La88 (142a) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021} {MM2021}

¹⁰⁸ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

¹⁰⁹ litus] liuus La88 (cacogr.)

¹¹⁰ pelagi] plagi Li449*

¹¹¹ omnem nos] lac. La88 *, omnem La88 ² (al. m. post.)

¹¹² oculum] quanti La88

¹¹³ significativum] vel grativum La88

^marg.| {CIO1d1.17} AUGUSTINUS. De verbis Domini. − Sed dicunt : ‘Si Filius est, natus est’. Hoc fatemur. Adiungunt deinde : ‘Si natus est Patri Filius, erat Pater antequam ei Filius nasceretur’. Hoc respuit fides. ‘Ergo’, ait, ‘rationem mihi redde¹¹⁴ quomodo et Filius nasci potuit Patri ut coevus esset ei a quo natus est?’ Post Patrem enim nascitur Filius, Patri utique¹¹⁵* morituro successurus. Similitudines adhibent de creaturis. Et nobis laborandum est ut et nos inveniamus similitudines earum rerum quas astruimus. Sed quid¹¹⁶* possumus in creatura invenire coeternum, quando in creatura nil invenimus eternum? Si ¹¹⁷*, si possunt inveniri hic¹¹⁸* duo coeva, generans et generatus¹¹⁹*, ibi intelligamus eterna ¹²⁰*. Ipsa quidem Sapientia dicta est in Scripturis^w « candor lucis eterne »; dicta est imago Patris. Hinc capiamus similitudinem ut inveniamus coeva, ex quibus intelligamus coeterna. Nemo autem dubitat quod splendor de igne exit. Ponamus ergo ignem Patrem illius splendoris. Mox quidem ut lucernam accendero¹²¹*, simul cum igne et splendor existit. Da mihi hic ignem sine splendore, et credo tibi Patrem sine Filio fuisse. Imago existit de speculo¹²² hominis intuentis speculum¹²³. Existit imago mox ut aspector extiterit , sed ille qui inspicit erat antequam accederet ad speculum. Ponamus ergo aliquid natum super aquam vel<ut>¹²⁴* virgultum aut herbam. Nonne cum imagine sua nascitur? Si ergo semper¹²⁵ esset virgultum, semper esset et imago de virgulto. Quod autem de alio est, utique natum est. Potest ergo semper esse generans et semper cum illo quod de illo¹²⁶* natum est. Sed dicet aliquis : Ecce intellexi eternum Patrem, coeternum Filium; tamen sicut effusum splendorem minus igne lucentem, aut sicut effusam imaginem minus quam virgultum existentem ? Dicimus : Non. Sed equalitas¹²⁷ omnimodo¹²⁸* est. ‘Non credo’¹²⁹ ait ‘quia non invenisti similitudinem’. Fortassis autem invenimus in creatura quomodo intelligamus Filium et coeternum Patri, et nequaquam minorem; sed non illud possumus invenire in uno genere similitudinum. Iungamus ergo ¹³⁰ ambo¹³¹ genera : unum unde¹³² ipsi dant similitudines, et alterum unde nos dedimus. Dederunt¹³³* illi similitudines¹³⁴* ex his que preceduntur tempore ab eis¹³⁵* a quibus nascuntur, sicut homo de homine. Sed tamen « homo et homo »^x eiusdem¹³⁶ substantie. Laudamus ergo in ista nativitate equalitatem nature. Deest equalitas temporis. In illo autem genere similitudinum quod nos dedimus de splendore ignis et de imagine virgulti, equalitatem nature non invenis, invenis¹³⁷ coevitatem. Totum ergo ibi quod hic ex partibus singulis et rebus singulis invenitur; et non hoc solum quod in creaturis, totum invenio ibi sed tamquam in creatore.^Q ^y

^w Sap. 7, 26.

^x Ps. 86, 5.

^y ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Sermones, sermo 117 (De verbis Domini 38), c. 4 § 6 - 13 , Rev. Bén. 124 (2014), p. 235.145-248.380 sqq. = PL 38, 665-670 : «Hoc ergo illi dicunt : 'Si Filius est, natus est'.Hoc fatemur : non enim esset Filius, si natus non esset. Manifestum est, admittit fides, approbat ecclesia catholica, uerum est. Adiungunt deinde : 'Si natus est Patri Filius, erat Pater antequam ei Filius nasceretur'. Hoc respuit fides. Respuunt aures catholicae : anathematur, extra est qui hoc sapit, non pertinet ad participationem societatem que sanctorum. 'Ergo', ait, 'rationem mihi redde, quomodo et Filius nasci potuit [inv. PL] Patri, et coaeuus esse ei a quo natus est?' (V) 7. Et quid facimus, fratres, quando carnalibus spiritalia insinuamus - si tamen et nos ipsi non carnales sumus, quando carnalibus ista spiritalia intimamus - homini adsuefacto natiuitate terrena et uidenti istius creaturae ordinem, ubi successus et decessus, gignentes et genitos aetate distinguit? Post patrem enim nascitur filius, patri utique morituro successurus. Hoc in hominibus, hoc in aliis animantibus inuenimus : parentes priores tempore, filios tempore posteriores. Hanc consuetudinem uidendi carnalia transferre illi ad spiritalia cupiunt, et intentione carnalium facilius seducuntur. […]. 8. [...] Tamen seruata illius maiestatis ineffabilitate, ne, cum aliquas similitudines contra illos dederimus, putet nos aliquis per istas similitudines iam peruenisse ad id quod nec dici nec cogitari certe a paruulis potest (et si potest ab aliquibus maioribus, potest ex parte, potest in aenigmate, potest per speculum : nondum autem facie ad faciem), demus et nos aliquas similitudines aduersus illos, unde illi refellantur, non unde illud capiatur. Etenim cum dicimus ualde posse fieri, posse intellegi, ut et natus sit et coaeternus sit ei a quo natus est, ut hoc refellant et quasi falsum esse demonstrent, similitudines nobis dant. Vnde? De creatura, et dicunt nobis : 'Homo utique erat antequam generaret filium, maior est filio suo; et equus erat antequam generaret filium, et ouis, et cetera animalia.' Similitudines adhibent de creaturis. (VI) 9. Quid nobis laborandum est, ut et nos inueniamus similitudines earum rerum quas adstruimus? […] 10. […] Quid ergo possumus, fratres mei, in creatura inuenire coaeternum, quando in creatura nihil inuenimus aeternum? Inueni aeternum patrem in creatura, et inuenio coaeternum filium. Si autem non inuenis aeternum, sed omnia temporalia sunt et uincunt se in tempore, sufficit ut ad similitudinem inueniamus coaeuum. Aliud est enim coaeuum, aliud coaeternum. Coaeuos cotidie dicimus eos qui eandem habent mensuram temporum - non alter ab altero tempore praeceditur - , ambos tamen esse coepisse, quos dicimus coaeuos. Si potuerimus inuenire coaeuum quod nascitur ei a quo nascitur, si possunt inueniri coaeua duo generans et generatus, hic inueniemus [invenimus PL] coaeua, ibi intellegamus [intelligamus PL] coaeterna. Si hic inuenero genitum ex eo esse coepisse ex quo coepit genitor, intellegemus certe Filium Dei ex eo esse non coepisse ex quo non coepit genitor [generator PL]. […]. Hoc ex quo illud coepit, illud ex quo illud non coepit : hoc ergo coaeuum, illud coaeternum. (VIII) 11. Arbitror sanctitatem uestram iam intellexisse quod dico : non posse comparari temporalia aeternis, sed posse ex aliqua tenui et parua similitudine coaeua coaeternis. Inueniamus itaque coaeua, et de Scripturis admoneamur ad has similitudines. Legimus in Scripturis de ipsa Sapientia : Candor est enim lucis aeternae. Item legimus : Et speculum sine macula Dei maiestatis. Ipsa Sapientia dicta est candor lucis aeternae, dicta est et imago Patris : hinc capiamus similitudinem, et inueniamus coaeua, ex quibus intellegamus coaeterna. […] Non accensa lucerna, nondum est ignis, nondum est et fulgor qui ab igne exit. Interrogo autem ego, et dico : Fulgor ab igne existit, an ignis a fulgore? Omnis anima mihi respondet - uoluit enim Deus inseminare omni animae initia intellectus, initia sapientiae - omnis mihi anima respondet, et nemo dubitat, quod splendor ille de igne existit, non ignis de splendore. Ponamus ergo ignem patrem illius splendoris, quia iam praelocuti sumus coaeua nos quaerere, non coaeterna. Si lucernam accendere cupio, nondum est ibi ignis, nondum et ille splendor; mox autem ut accendero, simul cum igne et splendor existit. Da hic mihi ignem sine splendore, et credo ibi [tibi PL] Patrem [+ fuisse PL ] sine Filio. (IX) 12. Adtendite! Dicta est ut potuit a nobis tanta res dici : Domino adiuuante intentionem orationis uestrae et praeparationem cordis uestri, excepistis quantum capere potuistis. Illa tamen ineffabilia sunt. Nihil dignum dictum putetis, uel eo ipso quod coaeua coaeternis comparantur, temporalia semper manentibus, extinguibilia immortalibus. Sed quia dictus est Filius et imago Patris, accipiamus et hinc aliquam similitudinem in rebus longe differentibus, ut praelocuti sumus. Imago existit de speculo hominis intuentis speculum. Non nobis potest suffragari ad euidentiam rei huius quam explicare utcumque conamur. Etenim dicitur mihi : 'Ille qui adtendit speculum, iam utique erat, et iam natus erat. Existit imago mox ut aspectus [aspector PL] extiterit, non mox ut inspector extiterit. Nam ille qui inspicit, erat et antequam accederet ad speculum.' Quid ergo inueniemus, unde possimus eruere talem similitudinem, sicut eruimus de igne et splendore? Faciamus hoc animo facile. Nostis quemadmodum aqua corporum saepe reddat imagines. Hoc dicimus : Quando quisque uel transit super aquam uel stat, uidet ibi imaginem suam. Ponamus ergo aliquid natum super aquam, uelut uirgultum aut herbam : nonne cum imagine sua nascitur? Mox ut incipit existere, incipit cum illo existere imago eius, non praecedit nascendo imaginem suam. Non mihi ostenditur natum esse aliquid super aquam, et postea apparuisse imaginem eius, cum illud sine imagine prius appareret; sed nascitur cum imagine sua, et tamen imago ab illo, non illud ab imagine. Nascitur ergo cum imagine sua, et simul esse incipiunt uirgultum et imago eius. Numquid non fateris imaginem esse de illo uirgulto, non uirgultum de imagine genitum? Ergo de uirgulto confiteris imaginem natam. Itaque et generans et quod genitum est simul esse coeperunt : ergo coaeua sunt. Si semper uirgultum, semper et imago de uirgulto. Quod autem de alio est, utique natum est. Potest ergo semper esse generans, et semper cum illo quod de illo natum est. [….] Intellege coaeternum Filium natum aeterno gignenti : quod enim est temporali coaeuum, hoc est aeterno coaeternum. (X) 13. Hic iam modicum est quod aduertatis, fratres, propter blasphemias. Semper enim dicitur : 'Ecce dedisti similitudines, sed splendor qui funditur de igne minus lucet quam ipse ignis, et imago uirgulti minus utique habet proprietatem quam illud uirgultum unde imago est. Habent ista similitudinem, sed non habent omnimodo aequalitatem : quapropter non uidentur esse eiusdem substantiae.' Quid ergo dicimus, si dicat aliquis : 'Talis est ergo Filius ad Patrem, qualis ad ignem splendor, et imago ad uirgultum. Ecce intellexi aeternum Patrem, intellexi coaeternum Filium, tamen sicut effusum splendorem minus igne lucentem, aut sicut effusam imaginem minus quam uirgultum existentem'? Dicimus : Non, sed aequalitas omnimoda est. 'Non credo', ait, 'quia non inuenisti similitudinem.' Sed crede Apostolo, quia potuit uidere quod dixit. Ait enim : Non rapinam arbitratus est esse aequalis Deo. Aequalitas omnimodo coniungitur. Et quid dixit? Non rapinam. Quare? Quia illud est rapina quod alienum est. 14. Tamen ex duabus istis collationibus et generibus duobus similitudinum fortassis inuenimus in creatura quomodo intellegamus Filium et coaeternum Patri et nequaquam minorem. Sed non illud possumus inuenire in uno genere similitudinum : iungamus ambo genera. 'Quomodo ambo genera?' Vnum unde ipsi dant similitudines, et alterum unde nos dedimus. Dederunt enim illi similitudines ex his quae nascuntur in tempore et praeceduntur tempore ab eis a quibus nascuntur, sicut homo de homine. Maior ille tempore prior natus, sed tamen homo et homo, id est eiusdem substantiae. Homo enim hominem generat, et equus equum, et pecus pecudem. Ad eandem substantiam generant ista, sed non ad idem tempus. Diuersa sunt tempore, sed non sunt diuersa natura. Quid ergo hic laudamus in ista natiuitate? Certe aequalitatem naturae. Quid autem deest? Aequalitas temporis. Teneamus hic unum quod laudatur, id est aequalitatem naturae. In illo autem genere similitudinum quod nos dedimus de splendore ignis et de imagine uirgulti, aequalitatem naturae non inuenis, inuenis coaeuitatem. Quid hic laudamus? Coaeuitatem. Quid deest? Aequalitas naturae. Coniunge quae laudas. In creaturis enim deest aliquid quod laudes, in creatore deesse nihil potest, quia quod inuenis in creatura a creatore artifice processit. […]. Laudent ergo creatorem omnia opera sua. Inuenio hic coaeuum, cognosco ibi coaeternum. Hic aequalitatem inuenio naturae, ibi intellego aequalitatem substantiae. Totum ergo ibi quod hic ex partibus singulis et rebus singulis inuenitur; totum ergo ibi simul - et non hoc solum quod in creaturis - , totum inuenio ibi, sed tamquam in creatore quanto amplius, quod haec uisibilia, illa inuisibilia; haec temporalia, illa aeterna; haec commutabilia, illa incommutabilia; haec corruptibilia, illa incorruptibilia! Postremo in ipso homine ea quae inuenimus, homo et homo, duo homines sunt; ibi Pater et Filius, unus Deus». [MM2020]

^Q ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2020}* {FG2021}

¹¹⁴ mihi redde] redde mihi La88

¹¹⁵ patri utique] inv. Ed1953

¹¹⁶ quid] quod La88, quomodo Ed1953

¹¹⁷ Si] Sed La88 Ed1953

¹¹⁸ hic] h’ La88, hec Ed1953

¹¹⁹ generatus] generatum Ed1953

¹²⁰ intelligamus eterna] intelligimus eterna La88, intelligimus coeterna Ed1953

¹²¹ accendero] accendo La88 Ed1953

¹²² Speculo] spleculo La88

¹²³ speculum] spleculum La88 *

¹²⁴ vel] ut Ed1953

¹²⁵ semper] + ergo La88 * (cancel. )

¹²⁶ illo] eo Ed1953

¹²⁷ equalitas] qualitas La88

¹²⁸ omnimodo] omnimoda Ed1953

¹²⁹ credo] creda Li449*

¹³⁰ ergo] om. La88

¹³¹ ambo] om. Li449

¹³² unde] om. La88

¹³³ Dederunt] + enim Ed1953

¹³⁴ similitudines] similitudinem Ed1953

¹³⁵ eis] his La88 Ed1953

¹³⁶ eiusdem] + sunt Ed1953

¹³⁷ Invenis] et La88

^marg.| {CIO1d1.18} Ex gestis concilii Ephesini. − Propterea alicubi quidem Filium appellat Patris, alicubi autem Verbum nominat, alicubi autem splendorem vocat Scriptura divina; singula¹³⁸ horum nominum de illo¹³⁹* dicens ut intelligas ea que de Christo dicuntur esse citra¹⁴⁰* blasphemiam. Quia enim tuus Filius eiusdem tibi nature sit¹⁴¹*, volens sermo ostendere unam substantiam Patris et Filii, dicit Filium Patris, qui ex eo natus est unigenitus. Deinde quoniam nativitas et Filius apud nos ostentationem prebent passionis. Ideoque¹⁴²* hunc Filium appellat et Verbum, impassibilitatem nativitatis eius nomine isto demonstrans. Sed quoniam Pater quispiam factus¹⁴³ ut homo, indubitanter senior suo Filio¹⁴⁴* demonstratur ne hoc ipsum etiam de divina natura putares, splendorem vocat unigenitum Patris. Splendor enim¹⁴⁵ nascitur quidem ex sole, non autem intelligitur sole posterior. Coexistere¹⁴⁶ ergo semper Patri Filium splendor tibi denuntiet, impassibilitatem nativitatis ostendat¹⁴⁷ Verbum, consubstantialitatem vero¹⁴⁸* Filii nomen insinuet. ^R ^z

^z ¶Fons : <revera> Theodotus Ancyranus , Homelia 2 In Natale Salvatoris, in : Gesta concilii Ephesini, Collectio Casinensis, pars prior, ACO , t. 1/3, 1929, p. 164.17-34 : «Propterea alicubi quidem filium eum [aû Cm] appellat patris, alicubi autem uerbum nominat, alicubi [aliquando Cv] autem splendorem uocat scriptura diuina, singula horum nomina de illo dicens, ut intellegas ea que de Christo dicuntur, esse citra blasphemiam. alibi etenim aliis de eo appellationibus usa est, aptam glorice dei doctrinam facere uolens. quale est quod dico? filium uocat patris unigenitum, consubstantialem probare uolens. quia enim tuus filius eiusdem tibi naturae fit, uolens sermo ostendere unam substantiam patris et filii dicit filium patris, qui ex eo natus est unigenitus. deinde quoniam natiuitas et filius apud nos ostentationem praebent passionis in natiuitate procedentis, ideo [ideoque Tp] hunc filium appellat etiam uerbum, inpassibilitatem natiuitatis eius nomine isto demonstrans. sed [et Tours] quoniam pater quispiam factusquippe ut homo] secundum hominem Tours] indubitanter senior suo filio demonstratur, praebente hac appellatione ut praeintellegatur filio pater, ne hoc ipsum etiam de diuina natura putares, sed coexistentem coeterne patri unigenitum intellegeres, splendorem uocat unigenitum patris. splendor enim nascitur quidem ex sole, non autem intellegitur [+ uspiam Cassinensis] sole posterior, sed ex quo sol, ex tunc ex sole natus splendor. coexistere itaque semper patri filium splendor tibi denuntiet, inpassibilitatem natiuitatis ostendat uerbum [+ id est ratio Cassinensis], consubstantialitatem uero filii nomen insinuet».
¶Nota La version du texte cité ici est plus proche de celle de Tours que des manuscrits du Mont-Cassin (Cm Cv). Cf. M. Morard , «Thomas d’Aquin lecteur des conciles», 2005. Thomas ne semble pas avoir eu recours – ou accès – au texte grec. [MM2019]

^R ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021} {MM2021}

¹³⁸ Singula Li449 Ed1953 ] + hominum La88

¹³⁹ illo La88 Li449 ] ipso Ed1953

¹⁴⁰ citra Li449 ] contra La88 Ed1953

¹⁴¹ sit La88 Li449] fit Ed1953

¹⁴² ideoque La88 Li449 ] ideo Ed1953

¹⁴³ quispiam factus Li449 Ed1953 ] inv. La88

¹⁴⁴ suo Filio Li449 ] inv. La88 Ed1953

¹⁴⁵ enim Li449 Ed1953 ] + patris La88

¹⁴⁶ coexistere Li449 Ed1953] lac. La88

¹⁴⁷ ostendat Li449 Ed1953 ] ostendit La88

¹⁴⁸ vero] om. La88 Ed1953

^marg.| {CIO1d1.19} CHRYSOSTOMUS. ¹⁴⁹* − Sed dicunt illi, quoniam hoc, id est in principio, non eternitatem ostendit simpliciter : etenim et de celo istud et de terra dictum est¹⁵⁰*. « In principio, inquit¹⁵¹* ^aa, fecit Deus celum et terram ». Sed quid commune habet erat ad fecit? Sicut enim quod est, cum de homine quidem dicitur, presens tempus¹⁵²* significat solum¹⁵³*; cum autem de Deo, id quod est semper et eternaliter; ita et erat de nostra quidem cum dicitur natura, preteritum significat tempus; cum autem de Deo, eternitatem¹⁵⁴ ostendit.^S ^ab

^aa Gn. 1, 1.

^ab ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 3 § 2, PG 59, 39. [CGC2014]

^S ¶Codd. : La88 (142rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2021}

¹⁴⁹ Chrysostomus] + In Ioannem Ed1953

¹⁵⁰ est] om. Ed1953

¹⁵¹ inquit] + Genesis Ed1953

¹⁵² presens tempus] inv. Ed1953

¹⁵³ solum] tantum Ed1953

¹⁵⁴ eternitatem] et ternitatem La88 ; def. T46

^marg.| {CIO1d1.20} ORIGENES. In homeliario. ¹⁵⁵* − ‘Sum’ enim verbum duplicem habet significationem. Aliquando enim temporales motus secundum analogiam aliorum verborum declarat, aliquando substantiam uniuscuiusque rei, de qua predicatur, sine ullo temporali motu¹⁵⁶* designat. Ideo et substantivum vocatur.^T ^ac

^ac ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Io. 1, 1) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 224a marg.], ed. Gloss-e .
<cuius fons> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (prothemata 2), CCCM 267, p. 4.22 sqq. : «ERAT. Sum : verbum [+ substantivum Tr81 K23 P229 P15536 Rusch] duplicem habet significationem . Aliquando enim temporales motus secundum analogiam aliorum verborum declarat, aliquando substantiam uniuscuiusque rei de qua predicatur sine [non Rusch] ullo temporali motu designat. Ideo et substantivum vocatur . Tale est quod dicitur : In principio erat Verbum, quasi in Patre subsistit Filius. Non enim pro tempore sed pro substantia ponitur erat».
<cuius fons> Heiricus Autissiodorensis , Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, hom. 11, CCCM116, linea 77 sqq. «Hoc uerbum, quod est 'erat', non pro tempore sed pro substantia positum est; positiuum autem eius, quod est 'sum', unde hoc inaequaliter flectitur, duplicem habet significationem. Aliquando enim temporales motus secundum analogiam aliorum uerborum declarat, aliquando substantiam uniuscuiusque rei de qua praedicatur sine ullo temporali motu designat, ideo et substantiuum uocatur; tale est ergo quod ait : In principio erat uerbum, ac si diceret : in patre subsistit filius. Quare autem uerbum dicatur filius, gemina respondendi ratio occurrit».
<ut laud.> v. g. Alexander de Hales , Glossa in quattuor libros Sententiarum (1 Sent. d. 8, n. 9), Quaracchi, p. 101.31 sqq. : «Verba substantiva [59, 3]. Augustinus, Super Ioannem, in principio : 'Sum' verbum duplicem habet significationem. Aliquando enim temporales motus secundum analogiam aliorum verborum declarat; aliquando substantiam uniuscuiusque [rei] de qua praedicatur sine ullo temporali motu designat"«. Alexander Halensis , Summa Fratris Alexandri, liber 1, pars 2, inquisitio 1, tractatus 1, quaestio 1, c. 1, num. 333, Quarrachi, p. 494b1 sqq. : «Unde Augustinus, Super Ioannem 1, 3 : In principio erat Verbum : 'Sum', verbum substantivum, duplicem habet significationem : aliquando enim temporales motus secundum analogiam aliorum verborum declarat; aliquando substantiam uniuscuiusque rei, de qua praedicatur, sine ullo temporali motu designat, ideo et substantivum vocatur; tale est quod dicitur : In principio erat Verbum, quasi : in Patre subsistit Filius; non enim pro tempore, sed pro substantia ponitur 'erat'«. Bonaventura , In Io., 1, quaestiones, par. 7, Opera omnia, t. 6, 1893, p. 247b27.
<cuius fons> Origenes (pseudo), Homeliae ex variis locis collectae , hom. 2 : Vox spiritalis aquilae auditum (Io. 1, 1-14), in : Origenis opera, t. 3, Parisiis, 1522, f. cxviivaF (ut infra cum aliquibus variationibus)
<cuius fons> Cf. Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae], 6.4-8, CCCM 166, p. 11; SChr 151, p. 226.4-9; PL 122, 286B : «Et notandum quod in hoc loco, non temporis, sed substantiae significationem beatus euangelista insinuat per hanc uocem quae est 'erat'. Nam et positio eius, id est 'sum', unde inaequaliter flectitur, duplicem continet intellectum. Aliquando quidem subsistentiam cuiuscunque rei de qua praedicatur absque ullo temporali motu significat ideo que substantiuum uerbum uocitatur, aliquando temporales motus secundum aliorum uerborum analogiam declarat. Tale est ergo quod ait IN PRINCIPIO ERAT VERBVM ac si aperte diceret : In patre subsistit filius. Quis enim sanum sapiens dixerit filium in patre temporaliter unquam substitisse? Illic enim sola cogitatur aeternitas, ubi sola intelligitur immutabilis ueritas. Et ne quis existimaret ita uerbum in principio subsistere ut nulla substantiarum differentia subintelligatur inesse, continuo subiunxit ET VERBVM ERAT APVD DEVM, hoc est : Et filius subsistit cum patre in unitate essentiae et substantiali distinctione».
¶Nota Thomas reprend ici une sentence forgée par Anselme de Laon qu’il place sous l’autorité d’Origène. Je n’ai pas noté dans les manuscrits de la Glose consultés l’attribution fautive à Augustin retenue par Alexandre de Halès et Bonaventure. Ici encore le rapport au texte source de Jean Scott est lointain bien que l’attribution repose sur la connaissance directe du traité. Voir note supra CIOprol.10 [MM2020]

^T ¶Codd. : La88 Li449 Ed1657 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {MM2020} {FG2021}

¹⁵⁵ in homeliario] scrips., in omel. La88 Li449, om. Ed1953

¹⁵⁶ ullo - temporali motu] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d1.21} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ¹⁵⁷* − Respice igitur ¹⁵⁸ ad mundum, intellige quid de eo¹⁵⁹ scriptum est^ad : « In principio fecit Deus celum et terram ». Fit ergo in principio quod creatur et etates continent¹⁶⁰* quod in principio continetur ut fieret. Piscator autem illitteratus¹⁶¹, indoctus, liber a tempore¹⁶², solutus a seculis est, vicit omne principium. Erat enim quod est neque in tempore aliquo¹⁶³ concluditur ut ceperit quod erat potius in principio quam fiebat.^U ^ae

^ad Gn. 1, 1.

^ae ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, c. 13, CCSL 62, lin. 11 sqq. : «Respice ad mundum, intellege quid de eo scribtum sit : In principio fecit Deus caelum et terram. Fit ergo in principio quod creatur, et aetate contines quod in principio continetur ut fieret. Meus autem piscator inlitteratus, indoctus, liber a tempore, solutus a saeculis est. Vicit omne principium : erat enim quod est, neque in tempore aliquo concluditur ut coeperit, quod erat potius in principio quam fiebat». [MM2019]

^U ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1470 Ed1475A Ed1611 Ed1657 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {MM2020} {FG2021}

¹⁵⁷ Secundo] om. Ed1953

¹⁵⁸ igitur] ergo Ed1475A

¹⁵⁹ quid - de eo] inv. Ed1470

¹⁶⁰ etates continent] aetate continet Ed1657 , aetates continet Ed1953

¹⁶¹ autem illitteratus] aut illustratus Ed1475A

¹⁶² tempore] patre Ed1475A

¹⁶³ tempore aliquo] temporali quo La88 , temporali aliud Ed1470

^marg.| {CIO1d1.22} ALCUINUS. − Contra eos ergo qui¹⁶⁴ propter temporalem nativitatem dicebant Christum¹⁶⁵ non semper fuisse, incipit¹⁶⁶* de eternitate Verbi dicens : In principio erat Verbum .^V ^af

^af ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Io. 1, 1), [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 224a marg.] ed Gloss-e : «IN PRINCIPIO ERAT VERBUM etc. Contra eos qui propter temporalem Christi nativitatem dicebant Christum non semper fuisse, incipit de eternitate Verbi dicens : In principio erat Verbum».
<Non hab.> Anselmus in Io., PL, LLT [MM2020]

^V ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1470 Ed1475A Ed1611 Ed1657 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {MM2020}* {FG2021}

¹⁶⁴ qui] quo La88

¹⁶⁵ Christum] om. La88

¹⁶⁶ incipit] + Evangelista Ed1470 Ed1611 Ed1657 Ed1953

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d2.1} CHRYSOSTOMUS. ¹⁶⁷* − Quia maxime Dei hoc est proprium, eternum et sine principio esse, hoc primum posuit. Deinde, ne quis audiens : In principio erat ¹⁶⁸* ingenitum Verbum dicat, confestim hoc removit dicens : ^W ^ag

^ag ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 3 § 3, PG 59, 41. [CGC2014]
<Ut laudat> Cf. Hugo de Sancto Caro , Postille (loc. cit.), t. 6, Venetiis, f. 280vb : «Sicut dicit Chrysostomus, primum per quod cognoscibilis est Deus est eternum et sine principio et principium omnium esse, quod totum dicitur de verbo per primam propositionem que dicit in principio erat verbum ubi notatur etiam identitas substantie inter principium et verbum id est inter Patrem et Filium. [...] Et ita primum erat prime propositionis dicit esse Filii infinitum ex parte ante. Secundum erat secunde propositionis dicit esse eiusdem filii ut ab alio. Unde Chrysostomus in tertia homelia dicit : Primum erat de verbo essendi eternaliter solum est ostensivum; secundum erat apud aliquem essendi. Et quia maxime proprium Deo est eternum et sine principio esse, hoc primum posuit. Deinde ut non quis audiens hanc propositionem Et in principio ingenitum esse dicat , confestim hoc mitigavit, antequam diceret quid esset dicens : quoniam apud Deum erat. Et non dixit ‘in Deo erat’ sed apud Deum erat , eam que secundum hypostasim est, eternitatem ostendens nobis. Et hoc est totum quod diximus. Per hoc patet quod intellectus prime propositionis intelligitur in secunda. Sic dicimus de aliis quod secunda propositione intelligitur in tertia quarta. Sic igitur per hanc secundam propositionem eliditur error Arrii et Sabelii quorum prior negabat Verbi cum Patre equalitatem, alter negabat Patris et Verbi distinctionem. Confunditur etiam Nestorius qui dicebat filium habuisse initium cum sit Verbum Patri coeternum». [MM2017]

^W ¶Codd. : La88 (142va) Li449 (3rb ) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021}

¹⁶⁷ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

¹⁶⁸ erat La88 ] + Verbum Ed1953

Et Verbum erat apud Deum.

^marg.| {CIO1d2.2} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ¹⁶⁹ − Sine principio enim est apud Deum. Et qui abest a tempore, non abest ab auctore.^X ^ah

^ah ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, CCSL 62, c. 14.5 sqq. : «Iam sine principio est apud Deum, quod erat ante principium. Est ergo erans apud Deum, et qui abest a cognitionis tempore, non abest ab auctore». [MM2019]

^X ¶Codd. : La88 Li449 (3rb ) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021}

¹⁶⁹ Secundo de Trinitate Li449 ] om. La88 , De Trinitate Ed1953

^marg.| {CIO1d2.3} BASILIUS. − Rursus hoc dicit propter blasphemantes quod non erat. Ubi ergo erat Verbum? Non in loco incircumscriptibilia continentur. Sed ubi erat? Apud Deum . Neque Pater loco, neque Filius circumscriptione aliqua continentur.^Y ^ai

^ai ¶Fons^G : Basilius Caesariensis , Homelia 16 «In principio erat Verbum» § 4, PG 31, 480B1-6 : «Πάλιν τὸ, “Ἤν”, διὰ τοὺς βλασφημοῦντας, ὅτι οὐκ ἦν. Ποῦ ἦν “ὁ Λόγος”; Οὐκ ἐν τοπῳ﮲ οὐ γὰρ περιέχεται τόπῳ τὰ ἀπερίγραπτα. Ἀλλὰ ποῦ ἦν; “Πρὸς τὸν Θεόν”. Οὔτε ὁ Πατὴρ ἐν τόπῳ, οὔτε ὁ Υἱὸς ἐν περιοχῇ τινι καὶ περιγραφῇ ὁμολογουμένῃ κατειλημμένος».
<ex quo>
<vel> [CPG-C142], BAV, Vat. gr. 758, f. 88v
<vel> [CPG-C144] Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cod.graec. 437, f. 10r18-22 ; Paris, BnF, suppl. grec 159, f. 60r24-26 : «Βασιλείου. Πάλιν τὸ , “Ἤν”, διὰ τοὺς βλασφημοῦντας ὅτι οὐκ ἦν. Ποῦ δὲ* ἦν “ὁ Λόγος”; Οὐκ ἐν τόπῳ﮲ οὐ γὰρ περιέχεται** τὰ ἀπερίγραπτα. Ἀλλὰ ποῦ ἦν; “Πρὸς τὸν Θεόν”. Οὔτε ὁ Πατὴρ ἐν τόπῳ, οὔτε ὁ Υἱὸς ἐν περιοχῇ τινι καὶ περιγραφῇ*** ὁμολογουμένῃ κατειλημμένος***** […]».
<vel> [CPG 145] Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1), ed. B. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 13.36-39.
*δὲ] om. Corder. Vg758 Basil.** περιέχεται] + τόπῳ Vg758 Basil. *** περιγραφῇ Pg159 Basil.] περιγραφὴ Corder., γραφῇ Pg437 | κατειλημμένος] περιειλημμένος Vg758
<Non hab.> ACO-Cassinensis. Pas d’autre traduction latine connue de cette homélie. Cf. Conticello 1991. [ADL2019] [MM2019] [correctum post VS2021]

^Y ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021}

^marg.| {CIO1d2.4} ORIGENES. ¹⁷⁰ − Utile etiam est¹⁷¹* inducere quod verbum dicitur ad aliquos fieri, puta ad Osee vel Isaiam aut Ieremiam. Ad Deum vero¹⁷²* non fit¹⁷³, quasi prius non ens apud ipsum. Ex eo igitur quod iugiter est in eo, dicitur : E t verbum erat apud Deum quia nec a principio a¹⁷⁴ Patre separatus est.^Z ^aj

^aj ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 1, tom. 2.1.3-9, GCS 10, p. 52.10-13, 53.16-20 = PG 14, 105A-C = SChr 120, p. 211.212 : «Πῶς οὖν “λόγος Κυρίου” ἐγενήθη πρὸς Ὠσηέ, καὶ ὁ λόγος ἐστὶν ὁ γενόμενος πρὸς Ἡσαΐαν, υἱὸν Ἀμώς, καὶ πάλιν “ὁ λόγος πρὸς Ἱερεμίαν περὶ τῆς ἀβροχίας”, ἐπισκοπητέον, ἵν' ὡς παρακείμενον εὑρεθῆναι δυνηθῇ, πῶς “ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν”. [...] 2.1.8 Ἀλλὰ πρὸς μὲν τοὺς ἀνθρώπους πρότερον οὐ χωροῦντας τὴν τοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, λόγου τυγχάνοντος, ἐπιδημίαν ὁ λόγος γίνεται· “πρὸς δὲ τὸν Θεὸν” οὐ γίνεται, ὡς πρότερον οὐκ ὢν πρὸς αὐτόν, παρὰ δὲ τὸ ἀεὶ συνεῖναι τῷ πατρὶ λέγεται· “Καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν”· οὐ γὰρ “Ἐγένετο πρὸς τὸν Θεόν”. 2.1.9 Καὶ ταὐτὸν ῥῆμα τὸ “ἦν” τοῦ λόγου κατηγορεῖται, ὅτε “ἐν ἀρχῇ ἦν” καὶ ὅτε “πρὸς τὸν Θεὸν ἦν”, οὔτε τῆς ἀρχῆς χωριζόμενος οὔτε τοῦ πατρὸς ἀπολειπόμενος, καὶ πάλιν οὔτε ἀπὸ τοῦ μὴ εἶναι “ἐν ἀρχῇ” γινόμενος “ἐν ἀρχῇ” οὔτε ἀπὸ τοῦ μὴ τυγχάνειν “πρὸς τὸν Θεὸν” ἐπὶ τὸ “πρὸς τὸν Θεὸν” εἶναι γινόμενος· πρὸ γὰρ παντὸς χρόνου καὶ αἰῶνος “ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος”, καὶ “ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν”».
<Non hab.> Origenes, Fragmenta in Io. ex catenis, GCS 10. [CGC2014] [MM2020] [correctum post VS2021]

^Z ¶Codd. : La88 (142va) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2022} {FG2021}

¹⁷⁰ Origenes La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

¹⁷¹ etiam est] inv. Ed1953

¹⁷² vero] autem Ed1953

¹⁷³ fit] om. La88

¹⁷⁴ a] ab La88

^marg.| {CIO1d2.5} CHRYSOSTOMUS. ¹⁷⁵*{hom.3}. − Non etiam dixit : ‘in Deo erat’ sed apud Deum erat , eam que secundum hypostasim eius¹⁷⁶* eternitatem nobis ostendens.^AA

^AA ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

¹⁷⁵ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

¹⁷⁶ hypostasim eius] ypostasis eius La88 , + est Ed1953

^marg.| {CIO1d2.6} THEOPHYLACTUS. − Videtur etiam¹⁷⁷* mihi quod Sabellius ex hoc dicto subversus¹⁷⁸ est. Ipse enim docebat¹⁷⁹* quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus una est persona¹⁸⁰ que aliquando ut Pater apparuit, aliquando ut Filius, aliquando ut Spiritus Sanctus. Manifeste vero confunditur ex hoc verbo : Et Verbum erat apud Deum . Hic enim evangelista alium declarat esse Filium, alium Deum, scilicet Patrem.^AB ^ak

^ak ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1:1-2), PG 123, 1140B1-11 . [CGC2014]* [MM2022]

^AB ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2022}

¹⁷⁷ etiam] autem Ed1953

¹⁷⁸ subversus] superversus Mt366

¹⁷⁹ docebat cum graec. ] dicebat Ed1953

¹⁸⁰ persona cum graec.] om. La88

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d3.1} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ¹⁸¹* − Diceres¹⁸²* : Verbum sonus vocis est, enuntiatio negotiorum et elocutio cogitationum. Hoc Verbum in principio apud Deum erat, quia sermo cogitationis eternus est, cum qui cogitat sit eternus. Sed quomodo in principio erat quod neque ante tempus, neque post tempus est? Et nescio an vel ipso¹⁸³* possit esse¹⁸⁴ in tempore. Loquentium enim sermo neque est antequam loquantur, et cum locuti erunt, non erit. In eo autem¹⁸⁵* ipso quod loquuntur, dum finiunt, iam non erit id unde ceperunt. Sed si sententiam primam¹⁸⁶* rudis auditor admiseras. I n principio erat Verbum , de sequenti quid quereris¹⁸⁷*. Et verbum erat apud Deum ? Numquid audieras in¹⁸⁸* Deo, ut sermonem recondite cogitationis acciperes aut fefellerat Ioannem quid esset momenti inter inesse et adesse ? Id enim quod in principio erat , non in altero esse sed cum altero predicatur. Statum igitur Verbi et nomen exspecta. Dicit namque E t Deus erat Verbum . Cessat sonus vocis et cogitationis eloquium. Verbum hoc¹⁸⁹* res est, non sonus; natura, non sermo; Deus, non inanitas est.^AC ^al

^al ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, CCSL 62, c. 15.1-24sqq. : «Dices enim :"Verbum sonus uocis est et enuntiatio negotiorum et elocutio cogitationum. Hoc apud Deum erat et in principio erat, quia sermo cogitationis aeternus est, cum qui cogitat sit aeternus". Respondeo tibi interim pro piscatore meo paucis, dum uidemus quomodo rusticitatem suam ipse defendat. Sermo in natura habet ut esse possit, sequens autem ei est ut fuerit, est uero tantum cum auditur. Et quomodo in principio erat quod neque ante tempus neque post tempus est? Et nescio an uel ipso esse possit in tempore : loquentium enim sermo neque est antequam loquantur, et cum locuti erunt non erit, in eo autem ipso quod loquuntur dum finiunt iam non erit id unde coeperunt. Haec a me ut ab uno ex ceteris. Sed piscator aliter pro se. Et obiurgabit te prius, cur neglegenter audieris. Nam etsi sententiam primam rudis auditor amiseras : In principio erat uerbum, de sequenti quid quaereris : Et uerbum erat apud Deum? Numquid audieras"in Deo", ut sermonem reconditae cogitationis acciperes? Aut fefellerat rusticum, quid esset inter inesse et adesse momenti? Id enim quod in principio erat non in altero esse sed cum altero praedicatur. Sed de superioribus nihil sumo. Consequentia sibi adsint. Statum uerbi et nomen exspecta. Dicit namque : Et Deus erat uerbum. Cessat sonus uocis et cogitationis eloquium. Verbum hoc res est, non sonus; natura, non sermo; Deus, non inanitas est». [MM2020]

^AC ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021}

¹⁸¹ .II.] om. La88 Ed1953

¹⁸² Diceres] Dicens Mt366 , Dices Ed1953

¹⁸³ vel ipso] ipsum Ed1953

¹⁸⁴ possit esse] inv. Li449

¹⁸⁵ autem] enim La88 Mt366 Ed1953

¹⁸⁶ sententiam primam] inv. Ed1953

¹⁸⁷ quereris] queritis La88 , queris Ed1953

¹⁸⁸ in] de La88 Mt366 Ed1953

¹⁸⁹ hoc] hic Ed1953

^marg.| {CIO1d3.2} HILARIUS. Septimo de Trinitate. ¹⁹⁰* − [1] Simplex autem nuncupatio est et caret offendiculo affectionis¹⁹¹* aliene. Ad Moysen dictum est^am : « Dedi te deum Pharaoni ». Sed numquid non adiecta nominis causa est, cum dicitur « pharaoni »? Moyses enim pharaoni Deus datus est, dum timetur, dum oratur, dum punit, dum medetur. Et¹⁹²* aliud est Deum dari, aliud Deum esse. Memini quoque et alterius nuncupationis ubi dicitur^an : « Ego dixi dii estis ». Sed in eo indulti nominis significatio est et ubi refertur « ego dixi », loquentis potius est sermo¹⁹³* quam¹⁹⁴ rei nomen. [2] Cum autem audio Et Deus erat Verbum , non dictum solum 'audio verbum' sed demonstratum esse intelligo quod Deus est¹⁹⁵.^AD ^ao

^am Ex. 7, 1.

^an Ps. 81, 6; cf. Io. 10, 34.

^ao ¶Fons : [1] Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 7, CCSL 62, c. 9.8 sqq. : «Simplex namque nuncupatio est et caret offendiculo adiectionis alienae. Verbum enim quod caro factum est, nihil aliud quam Deus est. Non est hic deputatae aut adsumptae nuncupationis relicta suspicio, ut ei, quod Deus est, non ex natura sit nomen. Respice ad ceteras aut deputatiuas aut adsumptiuas appellationes. Ad Moysen dictum est : Dedi te deum farao. Sed numquid non adiecta nominis causa est, cum dicitur farao? Aut numquid ei naturam Dei intulit, et non potius in eum qui metueret terrorem, cum dracones magicos draco Moysi mox uirga manens deuorat, cum cynomyiam quam inmiserat abigit, cum grandinem potestate qua euocauerat auertit, cum lucustas ea uirtute qua inuexerat reppulit, cum in operationibus eius magi confitentur digitum Dei esse? Sic Moyses faraoni deus datus est, dum timetur, dum oratur, dum punit, dum medetur. Et aliud est deum dari, aliud est Deum esse. In faraone enim deus datus est, ceterum non ei est et natura et nomen ut deus sit. Memini quoque et alterius nuncupationis, ubi dicitur : Ego dixi : Dii estis. Sed in eo indulti nominis significatio est, et ubi refertur Ego dixi, loquentis potius est sermo quam rei nomen : quia rei nomen intellegentiam rei adfert, ceterum uoluntas appellationis ex alio est. Et ubi se nuncupationis auctor ostendit, ibi per sermonem auctoris est nuncupatio, non naturale nomen in genere. Aduero hic uerbum Deus est».
[2] Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 7, CCSL 62, c. 11.29 sqq. : «Nam cum audio et Deus erat uerbum, non dictum solum audio uerbum Deum, sed demonstratum intellego esse quod Deus est, quia sicut superius in Moyse deo et in cognominatis diis per appellationem nomen adiectum sit, hic autem res significata substantiae est, cum dicitur : Deus erat».

^AD ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2020} {FG2021}

¹⁹⁰ .VII.] om. Ed1953

¹⁹¹ affectionis] adiectionis Ed1953 (cum Hilario)

¹⁹² Et] om. La88

¹⁹³ est sermo] inv. Ed1953

¹⁹⁴ quam] quid Mt366 *

¹⁹⁵ est] om. La88

^marg.| {CIO1d3.3} BASILIUS. − Sic igitur, excludens accusationem blasphemantium¹⁹⁶* querentium : ‘Quid est verbum ?’ respondet : ^AE ^ap

^ap ¶Fons^G : Basilius Caesariensis , Hom. 16 «In principio erat Verbum» § 4, PG 31, 480C11-13 : «Καὶ οἷον ἀφαρπάζων αὐτὸν τῆς συκοφαντίας τῶν βλασφημούντων, Τί , φησίν, ἐστὶν ὁ Λόγος; “Θεὸς ἦν ό Λόγος”». [ADL2019]
<ex quo> Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1), ed. B. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 14.3-5.
<potius quam> Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cod.graec. 437, f. 12v23-13r1 ; Paris, BnF, suppl. grec 159, f. 60v21-22 ; Münich, BSB, Cod.graec. 37, f. 9r1-2 : «Βασιλείου. [...] Καὶ οἷον ἀφαρπάζων αὐτὸν* τῆς συκοφαντίας τῶν βλασφημούντων φησίν ὅτι Θεὸς ἦν ό Λόγος**».
*αὐτὸν Nicetas Basil.] αὐτὸ Corderius
** φησίν ὅτι (Καί Suppl. gr. 59) Θεὸς ἦν ό Λόγος Nicetas] τί γὰρ φησίν ἐστὶν ὁ Λόγος; Corderius
¶Nota Thomas est plus proche du texte de Basile que de celui des chaînes de Nicétas et Cordier qui escamotent le dialogue final. Cordier pose la question «Qu’est-ce que le Verbe ?» mais omet la réponse; les manuscrits de Nicétas donnent la réponse sans formuler la question. [MM2019] [MM2020] [MM2021] [correctum post VS2021]

^AE ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021}

¹⁹⁶ blasphemantium] + et Ed1953

Et Deus erat Verbum.

^marg.| {CIO1d3.4} THEOPHYLACTUS. − Vel aliter continua. Postquam Verbum erat apud Deum , manifestum est quod due persone erant, quamvis una natura¹⁹⁷* duabus existat. Unde dicitur : Et Deus erat Verbum ita ut una natura sit Patri et Filio cum sit una deitas.^AF ^aq

^aq ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 1-2), PG 123, 1140B12-C1 . [GC2014]* [MM2022]

^AF ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2018} {FG2021}* {MM2022}

¹⁹⁷ natura] + in Ed1953

^marg.| {CIO1d3.5} ORIGENES. − Adiciendum etiam quod Verbum, in eo quod fit ad prophetas, illustrat prophetas sapientie lumine. Apud Deum vero est Verbum, obtinens ab eo quod sit Deus. Unde prelocavit hoc quod est : Verbum erat apud Deum ei quod est Deus erat Verbum ¹⁹⁸.^AG ^ar

^ar ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 1, tom. 2.1.10-11, GCS 10, p. 53.28-54.3 ; PG 14, 108A; SChr 120, p. 214 : «Ἐπεὶ τοίνυν εἰς εὕρεσιν τοῦ “Καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεὸν” παρεθέμεθα λέξεις προφητικάς, πῶς ἐγένετο πρὸς Ὠσηὲ καὶ Ἡσαΐαν καὶ Ἱερεμίαν, παρετηρήσαμέν τε οὐ τὴν τυχοῦσαν διαφορὰν τοῦ"ἐγενήθη” καὶ “ἐγένετο" πρὸς τὸ"ἦν”, προσθήσομεν, ὅτι ἐν μὲν τῷ πρὸς τοὺς προφήτας γίνεσθαι φωτίζει τοὺς προφήτας τῷ φωτὶ τῆς γνώσεως, ποιῶν αὐτοὺς ἅτε ἔμπροσθεν βλέποντας ὁρᾶν, ἃ πρὸ αὐτοῦ οὐ κατενόουν· πρὸς δὲ τὸν θεὸν <ὁ λό>γος* Θεός ἐστι τυγχάνων ἀπὸ τοῦ εἶναι πρὸς αὐτόν. [§11] Καὶ τάχα τοιαύτην τινὰ τάξιν ὁ Ἰωάννης ἐν τῷ λόγῳ ἰδὼν οὐ προέταξε τὸ “Θεὸς ἦν ὁ λόγος” τοῦ “Ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν”, ὅσον ἐπὶ ταῖς ἀποφάσεσιν οὐδὲν ἂν κωλυθέντος τοῦ εἱρμοῦ πρὸς τὸ καθ' αὑτὸ ἰδεῖν ἑκάστου τῶν ἀξιωμάτων τὴν δύναμιν· ἓν γὰρ ἀξίωμα τὸ “Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος” καὶ δεύτερον τὸ “Ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν” καὶ ἑξῆς “καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος” ».
* <ὁ λό>γος coniec. Preuschen , τὸ GCS, <ὢν ἀυ>τὸς Wendland [correctum post VS2021]
<Non hab.> Cordier , Catena graecorum patrum in Io. [CPG C145], p. 6-14; Cramer.
¶Paral. Thomas de Aquino, In Io., c. 1, lec. 1, Marietti, n° 58 : «Quia ergo in Evangelio Ioannis in Graeco, huic nomini quod est verbum, cum dicitur in principio erat verbum, et similiter huic nomini quod est Deus, cum dicitur et verbum erat apud Deum, apponitur articulus, ut dicatur ly verbum, et ly Deus, ad designandum eminentiam et discretionem verbi ad alia verba, et principalitatem patris in divinitate; ideo, cum in hoc quod dicitur verbum erat Deus, non apponatur articulus huic nomini Deus quod supponit pro persona filii, blasphemavit Origenes quod verbum non esset Deus per essentiam, licet sit essentialiter verbum; sed dicitur per participationem Deus : solus vero pater est Deus per suam essentiam ».
¶Nota 1. Chez Origène, dans la phrase «πρὸς δὲ τὸν θεὸν † θεός ἐστι τυγχάνων ἀπὸ τοῦ εἶναι πρὸς αὐτόν», le mot qui précède θεός est perdu. Les éditeurs ont proposé de restituter soit l’article τὸ (dont l’omission sera reprochée à Origène par la Reportatio in Ioannem), soit le substantif λόγος (leçon que devait comporter le texte grec traduit par la Catena, à moins que Thoms l’aie restituée de lui-même), soit la forme verbale ὢν <ἀυ>τὸς. Dans tous les cas, on comprend : « Auprès de Dieu le Verbe est donc Dieu du fait qu’il est auprès de lui (ou tourné vers lui) ». La clausule finale πρὸς αὐτόν complète le verbe εἶναι et situe le propos au niveau des relations des personnes. Le Verbe obtient de Dieu non l’être en lui-même mais d’être « Dieu auprès de Dieu », Dieu-tourné-vers-lui-même.
¶Nota 2 : Thomas construit différemment : πρὸς δὲ τὸν θεὸν ἐστι <ὁ λό>γος τυγχάνων ἀπὸ τοῦ εἶναι Θεός. «Auprès de Dieu est le Verbe, obtenant de lui d’être Dieu ». On omettant πρὸς τὸν θεὸν après Θεός, Thomas déplace le point focal de la sentence vers l’absolu de l’Essence divine. La traduction très littérale de τυγχάνων ἀπὸ par obtinens ab complète le glissement et suggère l’idée d’une participation ou d’une infériorité ontologique du Verbe par rapport au Père. La Reportatio in Ioannem (Marietti n°58 supra laud.) reprochera bientôt à Origène une thèse connexe qui a influencé la traduction de cette sentence : « Origène a blasphémé en disant que le Verbe ne serait pas Dieu par essence mais par participation puisque Dieu le Père seul serait Dieu par essence ». Tout se passe ici comme si Thomas durcissait l’expression d’Origène sous l’influence de la thèse que lui reprochait la tradition théologique. – Voir aussi note de la sentence suivante. [MM2020] [MM2021]

^AG ¶Codd. : La88 (142vb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021}

¹⁹⁸ ei quod est Deus erat verbum] om. La88

^marg.| {CIO1d3.6} CHRYSOSTOMUS. ¹⁹⁹*. – [1] Et non ut Plato, hoc quidem intellectum quemdam, hoc vero animam mundi esse dicens^as. Hec enim procul sunt a divina natura. [2] Sed dicunt : ‘Pater - cum articuli adiectione - dictus est Deus’, Filius autem sine hac. Quid igitur Apostolus dicit²⁰⁰*^at : « Magni Dei et Salvatoris nostri Iesu Christi », et rursus^au : « Qui est super omnia Deus » ? Sed et Romanis scribens dicit ^av : « Gratia vobis et pax a Deo Patre nostro » sine adiectione articuli. Aliterque²⁰¹* et superfluum erat hic apponere continue superius ²⁰²* adiectum. Non igitur, etsi non est adiectus Filio articulus, propter hoc Filius minor Deus est²⁰³*.^AH ^aw

^as Cf. Plato , Timaeus, 34b-37c.

^at Tit. 2, 13 : προσδεχόμενοι τὴν μακαρίαν ἐλπίδα καὶ ἐπιφάνειαν τῆς δόξης τοῦ μεγάλου θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ χριστοῦ.

^au Rm. 9, 5 : ὧν οἱ πατέρες, καὶ ἐξ ὧν ὁ χριστὸς τὸ κατὰ σάρκα, ὁ ὢν ἐπὶ πάντων, θεὸς εὐλογητὸς εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν.

^av Rm. 1, 7 : χάρις ὑμῖν καὶ εἰρήνη ἀπὸ θεοῦ πατρὸς ἡμῶν καὶ κυρίου Ἰησοῦ χριστοῦ.

^aw ¶Fons : [1] Chrysostomus , In Io., hom. 2.4.2, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 6va : «Novit homines quod antiquius est et quod est ante omnia et maxime honorantes et ponentes deum. Propterea hinc primum facit principium. Et procedens et deum ait esse. Et non ut Plato hunc quidem intellectum, hunc vero animam dicens esse. Hec enim procul a divina et incorruptibili sunt natura. Neque enim habet deus quid commune ad nos, sed separata est ab ea que secundum creaturas communione, ea que secundum substantiam dico, non tamen ea que secundum habitudinem».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 2 (al. 1) § 4, PG 59, 34.3-4 : « Οἶδε τοὺς ἀνθρώπους τὸ πρεσβύτερον καὶ τὸ πρὸ πάντων μάλιστα τιμῶντας καὶ τιθεμένους Θεόν. Διὰ τοῦτο ἐντεῦθεν πρῶτον ποιεῖται τὴν ἀρχὴν, καὶ προϊὼν καὶ Θεόν φησιν εἶναι· καὶ οὐχ ὡς Πλάτων, τὸν μὲν νοῦν, τὸν δὲ ψυχὴν λέγων εἶναι· ταῦτα γὰρ πόῤῥω τῆς θείας καὶ ἀκηράτου φύσεως. Οὐδὲ γὰρ ἔχει τι κοινὸν πρὸς ἡμᾶς, ἀλλὰ ἀνακεχώρηκε τῆς πρὸς τὴν κτίσιν κοινωνίας, τῆς κατ’ οὐσίαν λέγω, οὐ μὴν τῆς κατὰ τὴν σχέσιν ».
[2] Chrysostomus , In Io., hom. 4.4-6 , Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 11vb 19 ; BAV, Ott. lat. 227, f. 11rb ; Arras, BM, 229, f. 5rb : « 4 . Sed ecce ait: Patersinearticuli adiectione dictus est, filius autem cum hac. Quid igitur cum apostolus dicat magni Dei et salvatoris [+ Domini Arras] nostri Ihesu Christi, et rursus : Qui est super [sub Arras] omnia Deus. 5. Ecce enim hic sine articulo filii meminit, facit autem hoc et de patre Philippensibus scribens nimirum ita ait: Qui in forma Dei existens, non rapinam arbitratus est, hoc id est esse pariter cum Deo. Sed et Romanis dicat [cancel. P15284², om. Arras] rursus: Gratia vobis et pax a Deo patre nostro et domino Ihesu Christo. 6. Aliterque et superfluum erat. Hic enim apponere sursum continue uerbo adiectum. Sicut enim de patre dicens ait: Spiritus est Deus et non quia spiritui articulus non adicitur removemus propter hoc incorporalitatem Dei ita et hic etsi non adiectus est filio articulus, non propter hoc minor Deus est filius [propterea minor Deus filius Arras] ».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 4 (al. 3) § 3, PG 59, 49.47-50.3 : «Ἀλλ’ ἰδοὺ, φησὶν, ὁ Πατὴρ μετὰ τῆς τοῦ ἄρθρου προσθήκης εἴρηται, ὁ δὲ Υἱὸς χωρὶς ταύτης. Τί οὖν, ὅταν ὁ Ἀπόστολος λέγῃ. Τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ· καὶ πάλιν, Ὁ ὢν ἐπὶ πάντων Θεός; ἰδοὺ γὰρ ἐνταῦθα χωρὶς τοῦ ἄρθρου τοῦ Υἱοῦ ἐμνημόνευσε. Ποιεῖ δὲ τοῦτο καὶ ἐπὶ τοῦ Πατρός. Τοῖς γοῦν Φιλιππησίοις ἐπιστέλλων, οὕτω φησίν· Ὃς ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων, οὐκ ἁρπαγμὸν ἡγήσατο τὸ εἶναι ἴσα Θεῷ·καὶ Ῥωμαίοις δὲ πάλιν· Χάρις ὑμῖν καὶ εἰρήνη ἀπὸ Θεοῦ Πατρὸς ἡμῶν, καὶ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἄλλως τε καὶ περιττὸν ἦν ἐνταῦθα αὐτὸ προστεθῆναι, ἄνω συνεχῶς προστεθὲν τῷ λόγῳ. Ὥσπερ γὰρ περὶ τοῦ Πατρὸς λέγων φησὶ, Πνεῦμα ὁ Θεός· καὶ οὐκ ἐπειδὴ τῷ Πνεύματι τὸ ἄρθρον οὐ πρόσκειται, οὐκ ἀθετοῦμεν διὰ τοῦτο τὸ ἀσώματον τοῦ Θεοῦ·οὕτω καὶ ἐνταῦθα, κἂν μὴ πρόσκειται τῷ Υἱῷ τὸ ἄρθρον, οὐ διὰ τοῦτο ἥττων Θεὸς ὁ Υἱός ».
¶Paral. Thomas de Aquino, Super Boethium de Trinitate, q. 3 a. 4 co., Leon. 50, p. 115.116.134 : « Dicendum quod Arianorum positio inaequalitatem in personis divinis constituens non est Catholicae fidei professio, sed magis gentilis impietas. Quod sic patet. Apud Gentiles enim omnes substantie immortales dii dicebantur. Inter has autem ponebant Platonici tres primas et principales, ut patet per Augustinum in x de civitate Dei et per Macrobium super Somnium Scipionis, scilicet Deum omnium creatorem, quem dicebant Deum patrem propter hoc quod ab ipso omnia derivarentur ; et quandam inferiorem substantiam, quam paternam mentem sive paternum intellectum dicebant, plenam omnium rerum ydeis, et hanc factam a Deo patre dicebant ; et post hoc ponebant animam mundi quasi spiritum vitae totius mundi. Et has tres substantias tres principales deos nominabant, et tria principia, per que anime purgantur. Origenes autem Platonicis documentis insistens arbitratus est hoc modo in fide nostra ponendum esse tres qui testimonium dant in caelo, 1 Io. ultimo, sicut Platonici tres principales substantias posuerunt ; unde posuit esse filium creaturam et minorem Patre, in libro quem Peryarchon, id est de principiis, nominavit ; ut patet per Ieronymum in quadam epistola de erroribus Origenis. Et cum ipse Alexandrie docuerit, ex eius scriptis suum errorem Arius hausit ; et propter hoc dicit Epiphanius quod Origenes fuit fons et pater Arii ». Cf. Thomas de Aquino, Sententia libri De anima (406b28), Leon. 45.1, p. 33.70-86 « Deinde cum dicit"constitutam autem ex elementis" etc. explicat opinionem Platonis ; et primo exprimit constitutionem substantie ipsius ; secundo exponit quomodo ex ea procedit motus, ibi :"Aspectum rectum in circulum reflexit". Circa primum sciendum est quod Plato hec verba que hic ponuntur, in Thimeo prosequitur loquens de anima mundi quam imitantur secundum ipsum inferiores anime ; et ideo per hoc quod hic tangitur de natura anime mundi, quondam modo tangitur natura omnis anime. Sciendum est igitur quod, sicut supra dictum est, Plato posuit substanciam omnium rerum esse numerum, ratione superius dicta ; elementa autem numeri ponebat unum quasi formale, et duo quasi materiale : ex uno enim et duobus omnes numeri constituuntur ».
¶Nota : Thomas se glisse ici dans le costume de Chrysostome pour donner la réplique à Origène et éviter que le prisme de la thèse platonicienne de l’anima mundi ne biaise la lecture d’Origène (Timaeus, 34b-37c). L’ajout de mundi après animam est un renvoi à l’abondante littérature médiévale consacrée à ce sujet depuis Augustin et Calcidius (ed. Waszink, p. 27-29, translatio et comm., ibid., c. 26, p. 76) jusqu’à Albert le Grand, en passant par Abélard. Thomas s’en était expliqué, dès le début de sa carrière, dans le Super Boethium de Trinitate (cf. Paral. infra laud.). Les positions trinitaires reprochées alors à Origène - « fons et pater Arii » - y étaient présentées comme découlant de la thèse de l’anima mundi. Mais, depuis, Thomas a eu l’occasion de se faire une opinion plus personnelle et plus exacte des thèses origéniennes, notamment grâce à la documentation exploitée dans la Catena sur Jean et à la primo-traduction des homélies sur Jean, probablement directe et non plus par l’intermédiaire de chaînes. (Il faut en tout cas exclure la chaîne dite ‘de Cordier’ et celle de Nicétas d’Héraclée). La Catena marque donc un tournant. Elle relève d’une réhabilitation effective d’Origène, prudente et critique, mais qui tranche avec l’ostracisme qu’on observe dans les chaînes byzantines sur Jean, délaissées par la Catena aurea sur Jean. Un tel revirement ne pouvait aller sans précautions. Thomas forge donc ici une sentence hétéroclite et discrètement remaniée. Le second segment de la sentence s’écarte de Burgundio pour en faire un commentaire des positions hérétiques dénoncées dans le segment 1. Il a suffit pour cela d’attribuer aux hérétiques, le contraire de la doctrine paulinienne formulée par Chrysostome : «Sed dicunt [au lieu de ait] : ‘Pater – cum [au lieu de sine] articuli adiectione - dictus est Deus’, Filius autem sine [au lieu de cum] hac ». Le pluriel anonyme dicunt dédouanne Origène en évitant que le ait original ne soit compris comme une dénontiation spécifique de l’Adamantin. Le grec a bien φησὶν et non φᾱσιν (plur.) mais la suite de la lecture thomasienne est conforme au grec qui a ὁ Πατὴρ μετὰ τῆς τοῦ ἄρθρου προσθήκης... [MM2022]

^AH ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2022}

¹⁹⁹ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

²⁰⁰ igitur Apostolus dicit] ergo cum Apostolus dicat Ed1953

²⁰¹ Aliterque] Sed Ed1953

²⁰² continue superius] inv. Ed1953

²⁰³ deus est] inv. Ed1953

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d4.1} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ²⁰⁴* − Quia dixerat Deus erat Verbum , trepido in dicto et me insolens sermo commovit²⁰⁵* cum unum Deum prophete nuntiaverunt²⁰⁶. Sed ne quo ultra trepidatio mea²⁰⁷ progredi possit, reddit sacramenti tanti piscator dispensationem, et refert ad unum omnia, sine contumelia²⁰⁸, sine abolitione, sine tempore, dicens :

²⁰⁴ .II.] om. Ed1953

²⁰⁵ commovit] commovet Ed1953

²⁰⁶ nuntiaverunt Mt366 Ed1953 ] nuntiaverint Li449, nuntiav’nt La88

²⁰⁷ trepidatio mea] trepidationem meam Li449

²⁰⁸ sine contumelia] om. Li449

Hoc erat in principio apud Deum :

^marg.| apud unum ingenitum Deum, ex quo ipse unus²⁰⁹* unigenitus Deus est predicatur²¹⁰.^AI ^ax

^ax ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, c. 16.1 sqq., CCSL 62 : «Cessat sonus uocis et cogitationis eloquium. Verbum hoc res est, non sonus; natura, non sermo; Deus, non inanitas est. Sed trepido in dicto et me insolens sermo commouit. Audio : Et Deus erat uerbum, cui unum Deum profetae nuntiauerunt. Sed ne quo ultra trepidatio mea progredi possit, redde sacramenti tanti, piscator meus, dispensationem. Et refers ad unum omnia sine contumelia, sine abolitione, sine tempore. Ait : Hoc erat in principio apud Deum. Cum hoc erat in principio, non tenetur in tempore. Cum Deus est, non refertur ad uocem. Cum est apud Deum, nihil nec offenditur nec aufertur : nam nec aboletur in alterum, et apud unum ingenitum Deum ex quo ipse unus unigenitus Deus est praedicatur». [MM2020]*

^AI ¶Codd. : La88 (142vb) Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2021} {FG2021}

²⁰⁹ unus] unius Ed1953

²¹⁰ predicatur] predicatus Mt366

^marg.| {CIO1d4.2} THEOPHYLACTUS. − Et rursus²¹¹ ne suspicio diabolica aliquos conturbaret, ne forte cum verbum Deus sit, insurrexerit contra Patrem, ut aliqui fabulantur²¹² gentilium, et separatus a Patre fuerit ipsi Patri contrarius, dicit : H oc erat in principio apud Deum ; quasi dicat : Hoc Dei Verbum numquam a Deo extitit separatum.^AJ ^ay

^ay ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 1-2), PG 123, 1139C. [CGC2014]

^AJ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {FG2021}

²¹¹ rursus] rusus La88

²¹² fabulantur La88 Ed1953 ] fabulanter Li449

^marg.| {CIO1d4.3} CHRYSOSTOMUS. ²¹³ − [1] Vel ne audiens : In principio erat Verbum , eviternum quidem estimes, seniorem vero spatio aliquo Patris vitam²¹⁴ suscipias, induxit : Hoc erat in principio apud Deum : non enim fuit umquam solitarius ab illo; sed semper Deus apud Deum erat. [2] Vel quia dixerat : Deus erat Verbum ²¹⁵ ut non estimet quis minorem esse deitatem Filii, confestim cognoscitiva proprie deitatis ponit et eternitatem assumens, cum dicit : Hoc erat in principio apud Deum et, quod factum est adiciens, omnia per ipsum facta sunt. ^AK ^az

^az ¶Fons : [1] Chrysostomus, In Io., hom. 3 § 3, PG 59, 41; hom. 4 § 1, PG 59, 47. [2] Chrysostomus, In Io., hom. 4, PG 59, 50. [CGC2014#]

^AK ¶Codd. : La88 (142vb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021}

²¹³ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

²¹⁴ vitam] unam La88

²¹⁵ Verbum] et La88

^marg.| {CIO1d4.4} ORIGENES. − Vel aliter. Postquam premiserat tres propositiones evangelista, resumit tria in unum, dicens : Hoc erat in principio apud Deum . In primo enim trium didicimus in quo erat Verbum : quia in principio erat²¹⁶; in secundo apud quem : quia apud Deum; in tertia²¹⁷* quid erat Verbum : quia Deus. Velut ergo demonstrans verbum predictum, Deum, per hoc quod dicit hoc, et colligens in propositionem quartam hoc quod est : In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum , ait : Hoc erat in principio apud Deum . Querat autem quis²¹⁸* cur non est dictum : in principio erat Verbum Dei, et verbum Dei erat apud Deum, et Deus erat verbum Dei. Quisquis autem unicam esse veritatem²¹⁹* fatebitur; palam est quoniam et demonstratio eius, que est sapientia, una est. Sed si veritas una, et sapientia una, verbum quoque quod veritatem enuntiat, et sapientiam expandit in his qui susceptibiles sunt, unum siquidem erit. Nec hoc dicimus inficiantes verbum Dei fore, sed ostendentes utilitatem omissionis huius vocabuli Dei. Ipse quoque Ioannes in Apocalypsi^ba dicit : « Et erat²²⁰* nomen eius Verbum Dei ».^AL ^bb

^ba Apc. 19, 13.

^bb PG 14, 115 A-118 A; SChr 120, 230-235. [CGC2014#]

^AL ¶Codd. : La88 (142vb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021}

²¹⁶ erat] secundo La88 * (cancel.)

²¹⁷ tertia] tertio Ed1953

²¹⁸ quis] aliquis Ed1953

²¹⁹ esse - veritatem] inv. Ed1953

²²⁰ Erat] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d4.5} ALCUINUS. − Quater²²¹* autem ponit substantivum verbum erat. Ut intelligeres omnia tempora prevenisse coeternum Deo Patri Verbum.^AM ^bc

^bc ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 1-2), CCCM 267, p. 6.15 sqq. : «Ideo quater ponit substantiuum uerbum, ERAT, ERAT, ERAT, ERAT, ut intelligeres omnia tempora praeuenisse coaeternum Deo patri uerbum».
<ex quo> Glossa ordinaria (Io. 1, 1), [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 224a marg.; Cas574] ed Gloss-e : «Quare ponitur erat substantivum verbum ? Ut intelligas omnia tempora prevenisse coeternum Patri Verbum». [MM2020]

^AM ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2020} {FG2021}

²²¹ Quater] Qualiter La88 Ed1953

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d5.1} ALCUINUS. − Postquam dixit de natura Filii, de operatione eius subiungit, dicens :

Omnia per ipsum facta sunt

^marg.| id est quidquid est sive in substantia sive in aliqua alia ²²²* proprietate.^AN ^bd

^bd ¶Nota Une erreur d’attribution de l’apographe attribue à Alcuin / Anselme une glose conjonctive typiquement thomasienne par la forme (Postquam...) et par le fond (cf. Loci paralleli).
¶Fons : <revera> Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.
<Non hab.> Anselmus, In Io.; Glossa ordinaria; Patrologia latina; LLT.
¶Paral. Cf. Thomas de Aquino, In Io., 1, lect. 2, Marietti, n° 23 : «Quia vero in unaquaque re sunt consideranda duo, scilicet esse et operatio, sive virtus ipsius, ideo primo agit de esse verbi quantum ad naturam divinam; secundo de virtute, seu operatione ipsius, ibi omnia per ipsum facta sunt».
[MM2020]

^AN ¶Codd. : La88* Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021} {MM2024}

²²² alia] om. La88 Ed1953

^marg.| {CIO1d5.2} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ²²³* − Vel aliter. Erat quidem verbum in principio sed potuit non esse ante principium. Sed quid ille? Omnia per ipsum facta sunt . Infinitum est per quem²²⁴* fit omne quod factum est²²⁵ et cum ab eo sint omnia, et tempus ab eo est.^AO ^be

^be ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, CCSL 62, c. 17.2 sqq. : «Erat quidem in principio, sed potuit non esse ante principium. Etiam hic tibi aliquid pro piscatore meo profero. Quod erat, non potuit non fuisse :"erat" enim non habet in tempore non fuisse. Sed quid pro se ille? Omnia per eum facta sunt. Ergo si nihil sine illo est per quem uniuersa coeperunt, et infinitum est per quem quod est omne sit factum. Tempus enim est spatii non in loco sed in aetate manentis significata moderatio. Et cum ab eo omnia, res nulla non ab eo : et idcirco et tempus ab eo est». [MM2020]

^AO ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2018} {MM2021} {FG2021}

²²³ Secundo La88 Li449 ] om. Ed1953

²²⁴ per quem] quod praem. Li449* (expunct.), per quod Ed1953

²²⁵ factum est] inv. Li449

^marg.| {CIO1d5.3} CHRYSOSTOMUS. ²²⁶* − Moyses quidem incipiens Scripturam ²²⁷ Veteris Testamenti, de sensibilibus nobis loquitur, et hoc²²⁸* numerat²²⁹* per multa^bf : « In principio » enim, ait²³⁰*: « Fecit Deus celum et terram ». Deinde inducit quoniam et lux facta est et firmamentum et stellarum nature et genera animalium. Evangelista vero, hec omnia excedens , uno verbo comprehendit, ut cognita auditoribus, ad altiorem festinans materiam, totum hunc librum instituens non de operibus sed de conditore.^AP ^bg

^bf Gn. 1, 1

^bg ¶Nota Le traducteur de la Catena corrige par deux fois Burgundio d’après le grec : 1° il traduit exactement συντέμνω (réduire, racourrir, abréger) par excedo, compris au sens étymologique (ex-caedo) : ‘découper, s'écarter de’, sens attesté par le lexicographe Papias (fl. 1040-1060, ed. Venetiis, 1496) : « Excedere : recedere procedere expellere vel expelli », maisabsent des dictionnaires de la latinité classique (Gaffiot 2016, Forcellini) et de la fin du Moyen Âge de Firmin le Ver (1440) éd. B. Merrilees & W. Edwards Turnhout 1994 et Guillaume le Talleur (1490) , Dictionarius familiaris et compendiosus Dictionnaire latin-français ; cf. Database of Latin Dictionnaries, Brepols, 2022. 2° ἅτε est traduit par ut (Burgundio : seu et). Je n’ai pas eu accès à ce jour aux trois seuls manuscrits ‘italiens’ (famille d) identifiés par P. Classen , Burgundio da Pisa, Heidelberg, 1974, p. 78-83. D’après le stemma provisoire établi à partir de l’édition critique du prologue (ibid., p. 82), Arras (famille c) et les manuscrits ‘italiens’ (d) descendent d’une même copie de l’archétype, tandis que les témoins du groupe ‘parisien’ g (Ott. P15284 etc.) dépendent d’une autre série d’intermédiaires perdus (e f). La présence de la leçon fautive exercens dans les témoins des branches c et g, dont le seul point de contact est l’archétype, permet de conjecturer provisoirement que la leçon fautive exercens qui leur est commune est imputable au copiste de l’archétype : Burgundio ne pouvait avoir commis intentionnellement cette erreur. La Catena a donc bien corrigé ici Burgundio d’après le grec.
¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 5 § 1 -3, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 13ra ; BAV, Ott. lat. 227, f. 12va ; Arras, BM, 229, f. 6ra : «1. Omnia per ipsum facta sunt. Moyses quidem incipiens hystoriam et conscriptionem que est in veteri testamento, de sensibilibus nobis loquitur, et hoc [! Ott.] enumerat per multa. In principio enim ait fecit deus [om. Ott.] celum et terram. 2. Deinde inducit quoniam et lux facta est, et [om. Arras] secundum celum et stellarum nature et omnimoda genera animalium, et omnia alia ut non unumquodque narrantes supervacanee loquamur. 3. Evangelista vero hec [hic Arras] omnia exercens [sic Arras Ott.] uno verbo comprehendit et illa, et ea que hiis sunt, sunt [om. Arras] superiora. Decenter seu et cognita existentia auditoribus, et ad maiorem festinans materiam, et totum hunc librum instituens non de operibus sed de conditore et omnia producente dicere [ducere Arras] ».
<cuius fons> Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 1, PG 59, 53.11- : « Πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν. α ʹ . Μωϋσῆς μὲν ἀρχόμενος τῆς ἱστορίας καὶ τῆς συγγραφῆς τῆς ἐν τῇ Παλαιᾷ, περὶ τῶν αἰσθητῶν ἡμῖν διαλέγεται, καὶ ταῦτα ἀπαριθμεῖται διὰ πολλῶν· Ἐν ἀρχῇ γὰρ, φησὶν, ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν· εἶτα ἐπάγει ὅτι καὶ φῶς ἐγένετο, καὶ δεύτερος οὐρανὸς, καὶ ἀστέρων φύσις, καὶ παντοδαπὰ γένη ζώων, καὶ τὰ ἄλλα πάντα, ἵνα μὴ καθ’ ἕκαστον ἐπεξιόντες παρέλκωμεν. Ὁ δὲ εὐαγγελιστὴς οὗτος, ἅπαντα συντεμὼν, ἐν ῥήματι περιλαμβάνει ἐκεῖνά τε καὶ τὰ ἐκείνων ἀνώτερα·εἰκότως, ἅτε καὶ γνώριμα ὄντα τοῖς ἀκούουσι, καὶ ἐπὶ μείζονα ἐπειγόμενος ὑπόθεσιν, καὶ πᾶσαν τὴν πραγματείαν ἐνστησάμενος, οὐ περὶ τῶν ἔργων, ἀλλὰ περὶ τοῦ Δημιουργοῦ καὶ πάντα παραγαγόντος εἰπεῖν».
<ex quo> Hugo de Sancto Caro , Postillae, t. 6, Venetiis, f. 281rb. [CGC2013] [MM2022]

^AP ¶Codd. : La88 (143ra) Ka6 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2022}

²²⁶ Chrysostomus] + In Ioannem Ed1953

²²⁷ Scripturam] om. Ka6

²²⁸ hoc] hec La88 Ed1953

²²⁹ numerat] enumerat Ed1953

²³⁰ ait] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d5.4} AUGUSTINUS. Primo super Genesim ad litteram. ²³¹* − Cum enim dicitur : omnia per ipsum facta sunt , satis ostenditur et lux per ipsum facta, cum dixit Deus^bh : « Fiat lux »; et similiter de aliis. Quod si ita est, eternum est quod ait Deus : fiat lux quia Verbum Dei, Deus apud Deum, Patri coeternus est, quamvis creatura temporalis facta sit. Cum enim verba sint temporis, cum dicimus : quando et aliquando, eternum tamen est in verbo Dei, quando²³² aliquid fieri debeat; et tunc fit quando fieri debuisse in illo verbo est, in quo non est quando et aliquando : quoniam totum illud verbum eternum est.^AQ ^bi

^bh Gn. 1, 3

^bi ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Genesi ad litteram, lib. 1, § 2, CSEL 28/1, p. 6.18-7.2sqq. : «et utrum hoc ipsum ad naturam pertineat uerbi eius, de quo dicitur : in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum? cum enim de illo dicitur : omnia per ipsum facta sunt, satis ostenditur et lux per ipsum facta, cum dixit deus : fiat lux. quod si ita est, aeternum est quod ait deus : fiat lux, quia uerbum dei, deus apud deum, filius unicus dei, patri coaeternus est, quamuis deo haec in aeterno uerbo dicente creatura temporalis facta sit. Cum enim uerba sint temporis, cum dicimus quando et aliquando, aeternum tamen est uerbo dei, quando fieri aliquid debeat, et tunc fit, quando fieri debuisse in illo uerbo est, in quo non est quando et aliquando, quoniam totum illud uerbum aeternum est».
<ex quo> = Eugippius, Excerpta ex operibus s. Augustini, cap. 12, sectio 27 (De Gen. ad litt. I), CSEL 9, p. 142.4 sqq. [MM2021]

^AQ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2018} {MM2021} {FG2021}

²³¹ Primo super Genesim ad litteram] super Genesim ad litteram Ka6, Super Genesim Ed1953

²³² quando] om. La88

^marg.| {CIO1d5.5} AUGUSTINUS. Super Ioannem. − Quomodo ergo ²³³ potest fieri ut Verbum Dei factum sit, quando Deus per Verbum fecit omnia? Si et Verbum ipsum factum est, per quod aliud Verbum factum est? Si hoc dicis, quia est verbum Verbi, per quod factum est illud, ipsum dico ego unigenitum Filium Dei. Si autem non dicis Verbum Dei, concede non factum Verbum per quod facta sunt omnia.^AR ^bj

^bj ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 11.2-8, CCSL 36, p. 6 : «Quomodo potest fieri ut uerbum dei factum sit, quando deus per uerbum fecit omnia? si et uerbum dei ipsum factum est, per quod aliud uerbum factum est? si hoc dicis, quia est uerbum uerbi, per quod factum est illud, ipsum dico ego unicum filium dei. si autem non dicis uerbum uerbi, concede non factum per quod facta sunt omnia». [FG2018]*

^AR ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021}

²³³ ergo] igitur Li449

^marg.| {CIO1d5.6} AUGUSTINUS. Primo De Trinitate. ²³⁴* − Et si factum non est, creatura non est. Si autem creatura non est, eiusdem cum Patre substantie est. Omnis enim substantia que Deus non est, creatura est, et que creatura non est Deus est²³⁵.^AS ^bk

^bk ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 1, c. 6.16 sqq., CCSL 50 : «et si factus non est, creatura non est; si autem creatura non est, eiusdem cum patre substantiae est. omnis enim substantia quae deus non est creatura est, et quae creatura non est deus est». [MM2021]

^AS ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021}

²³⁴.I.] om. Ed1953

²³⁵ est] om. La88

^marg.| {CIO1d5.7} THEOPHYLACTUS. ²³⁶ − Solent autem Ariani dicere quod sicut per serram ostium fieri dicimus, quasi per organum. Sic et per Filium omnia facta fuisse dicuntur, non quod ipse sit factor sed organum. Et sic²³⁷ facturam aiunt Filium, tamquam factum ad hoc ut per eum omnia fierent. Nos autem ad huiusmodi fictores mendacii simpliciter respondemus. Si enim, ut dicitis, Pater creasset ad hoc Filium ut eo tamquam organo uteretur, videretur quod inhonorabilior sit Filius quam que facta sunt; sicut ea que per serram sunt facta, ipso organo nobiliora existunt; nam serra propter ipsa facta est. Sic et propter ipsa que facta sunt, ut aiunt, Pater creavit Filium; tamquam nisi²³⁸* deberet Deus cuncta creare, nequaquam Filium produxisset. Quid his verbis insanius? Sed aiunt : Quare non dixit quod omnia verbum fecit? Sed usus est hac prepositione ‘per’ ne Filium ingenitum intelligeres et sine principio et Dei conditorem.^AT ^bl

^bl ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 3), PG 123, 1142D-1143A. [CGC2014]

^AT ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

²³⁶ Theophylactus] Theophilus La88

²³⁷ Sic] + per La88

²³⁸ nisi] si non Ed1953

^marg.| {CIO1d5.8} CHRYSOSTOMUS. ²³⁹*{hom.4}. − Sed si prepositio ‘per’ conturbat te, et queris in Scriptura quod ipsum verbum omnia faceret, audi David^bm : « Initio tu, Domine, terram fundasti, et opera manuum tuarum sunt celi ». Quod autem hoc de unigenito dixerit, addisces ab Apostolo utente hoc verbo in epistola ad Hebreos de Filio. Si vero de Patre hoc prophetam dixisse dicis, Paulum vero Filio adaptasse; idem fit rursus. Neque enim Filio id²⁴⁰* convenire dixisset, nisi vehementer consideret²⁴¹* quoniam que sunt dignitatis, cohonorabilia sunt utrique. Si rursus per prepositio subiectionem aliquam ²⁴²* tibi videtur inducere, cur Paulus eam de Patre ponit? « Fidelis, inquit^bn, Dominus²⁴³, per quem vocati sumus in societatem Filii eius. Et iterum^bo : « Paulus Apostolus per voluntatem Dei ».^AU ^bp

^bm Ps. 101, 26.

^bn 1Cor. 1, 9.

^bo 2Cor. 1, 1.

^bp ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 2-3, PG 59, 56 [CGC2014]

^AU ¶Codd. : La88 (143rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

²³⁹ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

²⁴⁰ filio id] inv. Ed1953

²⁴¹ consideret] consideraret Ed1953

²⁴² subiectionem aliquam] inv. Ed1953

²⁴³ Dominus La88 Ed1953] Deus Li449

^marg.| {CIO1d5.9} ORIGENES. − Erravit etiam in hoc Valentinus dicens Verbum esse quod mundane creationis prestitit causam conditori²⁴⁴*. Sed si sic se habet veritas rerum prout ipse intelligit, oportebat scriptum fore per creatorem universa consistere a Verbo, non autem e contra per Verbum a creatore.^AV ^bq

^bq ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 3, tom. 2, 14 (8) 100, 102, GCS 10, p. 70.1, 24-31 ; PG 14, 137C; SChr 120, 272 : «Βιαίως δὲ οἶμαι καὶ χωρὶς μαρτυρίου τὸν Οὐαλεντίνου λεγόμενον εἶναι γνώριμον Ἡρακλέωνα διηγούμενον τὸ «πάντα δι' αὐτοῦ ἐγένετο» [...] [2.14.102] Ἔτι δὲ ἰδίως καὶ τοῦ «Πάντα δι' αὐτοῦ ἐγένετο» ἐξήκουσε φάσκων· Τὸν τὴν αἰτίαν παρασχόντα τῆς γενέσεως τοῦ κόσμου τῷ δημιουργῷ, τὸν λόγον ὄντα, εἶναι οὐ τὸν ἀφ' οὗ, ἢ ὑφ' οὗ, ἀλλὰ τὸν δι' οὗ, παρὰ τὴν ἐν τῇ συνηθείᾳ φράσιν ἐκδεχόμενος τὸ γεγραμμένον. Εἰ γὰρ ὡς νοεῖ ἡ ἀλήθεια τῶν πραγμάτων ἦν, ἔδει διὰ τοῦ δημιουργοῦ γεγράφθαι πάντα γεγονέναι ὑπὸ τοῦ λόγου, οὐχὶ δὲ ἀνάπαλιν διὰ τοῦ λόγου ὑπὸ τοῦ δημιουργοῦ».
¶Paral. Thomas de Aquino, In Io., c. 1, lec. 2, Marietti, n° 73 : «Et primo error Valentini. Ipse enim intellexit per hoc quod dicitur omnia per ipsum facta sunt, quod verbum dederit causam creatori, quod mundum crearet, ut dicantur omnia sic per Verbum facta, quasi ex verbo processerit quod pater mundum creavit». Super Euangelium Iohannis reportatio, c. 1, lec. 2, Marietti, n° 76 : «Et hoc modo intellexit Valentinus, omnia facta esse per verbum, ac si verbum esset causa conditori ut omnia faceret».
¶Nota Le passage cité est extrait de la réfutation des théories d’Héraclion, disciple supposé de Valentin. Thomas revient plus de 49 fois sur les hérésies christologiques de Valentin. Cette occurrence et les passages de la Reportatio in Ioannem qui la commentent sont les seuls passages qui traitent explicitement de leur dimension trinitaire en lien avec la création. [MM2021]
¶Paral. Cf. CMT1d1.27 (Augustinus) nota [MM2019]

^AV ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021}

²⁴⁴ conditori] creatori Ed1953

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d6.1} CHRYSOSTOMUS. ²⁴⁵ − Ut²⁴⁶ non estimes, dum²⁴⁷ dicit : Omnia per ipsum facta sunt , illa omnia solum dicere eum que a Moyse dicta sunt, convenienter inducit : E t sine ipso factum est nihil , sive visibile quid, sive intelligibile. Vel aliter. Ne hoc quod dixit : O mnia per ipsum facta sunt , de signis suspiceris nunc dici, de quibus reliqui evangeliste locuti sunt, inducit : ^AW ^br

^br ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 5, § 1, PG 59, 53; 57 § 3 . [CGC2014#]

^AW ¶Codd. : La88 (143ra) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021}

²⁴⁵ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

²⁴⁶ Ut] Et Li449

²⁴⁷ dum] cum La88

Et sine ipso factum est nihil.

^marg.| {CIO1d6.2} HILARIUS. ²⁴⁸* − Vel aliter dicetur ²⁴⁹*. Hoc quod dicitur : Omnia per eum ²⁵⁰* facta sunt , non habet modum. Est ingenitus qui factus a nemine est, est et ipse genitus ab innato. Reddidit auctorem cum socium professus est, dicens : S ine ipso factum est nihil. C um enim nihil sine eo, intelligo non esse solum quia alius est per quem, alius sine quo non.^AX ^bs

^bs ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, CCSL 62, c. 17.9 sqq. : «Et cum ab eo omnia, res nulla non ab eo : et idcirco et tempus ab eo est. Sed dicitur tibi ab aliquo, piscator meus :"Nimium facilis et promiscuus hic fuisti. Omnia per eum facta sunt non habet modum. Est ingenitus qui factus a nemine est; est et ipse genitus ab innato. Sine exceptione sunt omnia, et nihil quod extra sit derelinquunt". Sed dum nihil ultra dicere audemus, aut forte dum dicere molimur, occurre : Et sine eo factum est nihil. Reddidisti auctorem, cum socium es professus. Cum enim nihil sine eo, intellego non solum : quia alius est per quem, alius sine quo; quo utroque discernitur significatio et interuenientis et agentis». [MM2020]

^AX ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2021}* {FG2021}

²⁴⁸ Hilarius] + De Trinitate Ed1953

²⁴⁹ dicetur] om. Ed1953

²⁵⁰ eum Li449] ipsum La88 Mt366 Ed1953

^marg.| {CIO1d6.3} ORIGENES. In homeliario. ²⁵¹* − Vel aliter. Ne existimares ea que per Verbum facta sunt per se existentia, non contenta a Verbo, ait : E t sine ipso factum est nihil , hoc est : nihil factum est extra ipsum, quia ipse ambit omnia, conservans ea.^AY ^bt

^bt ¶Fons : <revera> Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae], 8.10-19, CCCM 166, p. 15; SChr 151, p. 238.10-17; PL 122, 287D : «Et ne forte existimares eorum, quae sunt, quaedam quidem per ipsum Dei Verbum facta esse, quaedam vero extra ipsum aut facta esse aut existentia per semetipsa, ita ut non omnia, quae sunt, et quae non sunt, ad unum principium referantur, conclusionem totius praedictae theologiae subdidit : et sine ipso factum est nihil; hoc est, nihil extra ipsum est factum, quia ipse ambit, intra se omnia comprehendens omnia, et nihil ei coaeternum vel consubstantiale intelligitur vel coessentiale, praeter suum Patrem et suum Spiritum a Patre per ipsum procedentem. Et hoc facilius in graeco datur intelligi. Vbi enim latini ponunt 'sine ipso', ibi graeci ΧΩΡΙΣ ΑΥΤὐΥ, hoc est extra ipsum. Similiter et ipse dominus suis discipulis dicit :"Extra me nihil potestis facere". Qui per uos, inquit, extra me fieri non potuistis, quid extra me facere potestis? Nam et ibi non ΑΝΕΥ, sed ΧΩΡΙΣ, hoc est non 'sine', sed 'extra' graeci scribunt. Facilius autem propterea dixi quia, dum quis audit 'sine ipso', potest putare 'sine ipsius consilio uel adiutorio' ac, per hoc, non totum, non omnia illi distribuit; audiens uero 'extra', nihil omnino relinquit quod in ipso et per ipsum factum non sit».
¶Paral. Thomas de Aquino, In Io., 1, lect. 2, Marietti, n° 86 : «In quadam autem homilia quae incipit Vox spiritualis aquilae et attribuitur Origeni [cf. n° 90, 102, 158], invenitur alia expositio satis pulchra. Dicitur enim ibi quod in Graeco est thoris, ubi in Latino habemus sine. Thoris autem idem est quod foris vel extra; quasi dicat ita omnia per ipsum facta sunt quod extra ipsum factum est nihil. Et ideo hoc dicit ut ostendat, per verbum et in verbo omnia conservari; iuxta illud hebr. 1, 3 : portans omnia verbo virtutis suae. Quaedam enim sunt quae non indigent operante, nisi quantum ad fieri, cum possint subsistere postquam fuerunt facta, absque agentis influxu; sicut domus indiget quidem artifice quantum ad suum fieri, sed tamen persistit in suo esse absque artificis influentia. Ne ergo credat aliquis, omnia per verbum sic facta esse quod sit causa eorum quantum ad fieri solum, et non quantum ad conservationem in esse, ideo consequenter Evangelista subiunxit et sine ipso factum est nihil. Hoc est : nihil factum est extra ipsum, quia ipse ambit omnia, conservans ea. Exponitur autem haec particula secundum Augustinum et Origenem et plures alios sic ut per nihil intelligatur peccatum». [MM2018]
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2020]

^AY ¶Codd. : La88 Li449 (4vb) Mt366 Ed1953 {SD2013} MM2018}* {MM2023}

²⁵¹ In homeliario] scrips., In omel' Li449 , om. Ed1953

^marg.| {CIO1d6.4} AUGUSTINUS. De questionibus Veteris et Novi Testamenti. ²⁵² − Vel dicens : Sine ipso factum est nihil , nullo modo ipsum facturam esse suspicari debere edocuit. Quomodo enim potest dici : ipse est factura, cum nihil dicatur Deus sine ipso fecisse? ^AZ ^bu

^bu ¶Fons : <revera> Ambrosiaster, Quaestiones Veteris et Novi Testamenti, qu. 122, § 17, CSEL 50, p. 370.18-24; PL 35, 2367 : «Quod ut adhuc absolutius traderet, adiecit : et sine ipso, inquit, factum est nihil. hoc dicens exclusit omnem controuersiam et argumenta terrena. quamuis de non sint [non desint PL] qui diffidant, tamen, quando sine ipso nihil factum ostendit, nullo modo illum facturam esse suspicari debere edocuit. quo modo enim potest dici ipse esse factura, cum nihil dicatur. deus sine ipso fecisse? si enim fecit, mentitur scriptura. sed absit, quia fidelis [fidelis enim PL] est scriptura, quae, ut errorem amputet, quanta potest utitur manifestatione ad salutem hominum redimendam». [FG2017]*

^AZ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {FG2017} {MM2017} {FG2021}

²⁵² Veteris et Novi] scrips., inv. La88 Li449 Ed1953

^marg.| {CIO1d6.5} ORIGENES. Super Ioannem. − Vel aliter. Si omnia per Verbum facta sunt, de numero vero omnium est malitia et totus fluxus peccati et hec per Verbum facta sunt. Quod²⁵³* est falsum. Quantum igitur ad significata²⁵⁴, nihil et non ens, unum sunt . Videtur autem Apostolus non²⁵⁵ entia prava dicere : « Vocat, inquit^bv , Deus ea que non sunt tamquam ea que sunt ». Totaque pravitas nihil dicitur, dum absque Verbo facta est.^BA ^bw

^bv Rm. 4, 17.

^bw ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 3, tom. 2, 13 (7) 92-94, 99, GCS 10, p. 68.19-22, p. 69.1-6, 30-31 : «Χρὴ τοίνυν εἰδέναι, πῶς δεῖ ἀκούειν τοῦ «πάντα» καὶ πῶς τοῦ «οὐδέν». Δυνατὸν γὰρ ἐκ τοῦ μὴ τετρανωκέναι ἀμφοτέρας τὰς λέξεις ἐκδέξασθαι ὅτι, εἰ πάντα διὰ τοῦ λόγου ἐγένετο, τῶν δὲ πάντων ἐστὶ καὶ ἡ κακία καὶ πᾶσα ἡ χύσις τῆς ἁμαρτίας καὶ τὰ πονηρά, ὅτι καὶ ταῦτα διὰ τοῦ λόγου ἐγένετο. Τοῦτο δὲ ψεῦδος· κτίσματα μὲν γὰρ πάντα διὰ τοῦ λόγου γεγονέναι οὐκ ἄτοπον –ἀλλὰ καὶ διὰ τοῦ λόγου τὰ ἀνδραγαθήματα καὶ πάντα τὰ κατορθώματα κατωρθῶσθαι τοῖς μακαρίοις νοεῖν ἀναγκαῖον–, οὐκέτι δὲ καὶ τὰ ἁμαρτήματα καὶ τὰ ἀποπτώματα. 2.13.93 Ἐξειλήφασιν οὖν τινες τῷ ἀνυπόστατον εἶναι τὴν κακίαν –οὔτε γὰρ ἦν ἀπ' ἀρχῆς οὔτε εἰς τὸν αἰῶνα ἔσται–ταῦτ' εἶναι τὰ «μηδέν»· καὶ ὥσπερ Ἑλλήνων τινές φασιν, εἶναι τῶν «οὔ τινων» τὰ γένη καὶ τὰ εἴδη, οἷον τὸ ζῷον καὶ τὸν ἄνθρωπον, οὕτως ὑπέλαβον «οὐδὲν» τυγχάνειν πᾶν τὸ οὐχ ὑπὸ θεοῦ οὐδὲ διὰ τοῦ λόγου τὴν δοκοῦσαν σύστασιν εἰληφός. 2.13.94 Καὶ ἐφιστῶμεν, εἰ δυνατὸν ἀπὸ τῶν γραφῶν πληκτικώτατα ταῦτα παραστῆσαι. Ὅσον τοίνυν ἐπὶ τοῖς σημαινομένοις τοῦ «οὐδὲν» καὶ τοῦ «οὐκ ὄν», δόξει εἶναι συνωνυμία, τοῦ «οὐκ ὄντος» «οὐδενὸς» ἂν λεγομένου, καὶ τοῦ «οὐδενὸς» «οὐκ ὄντος». Φαίνεται δὴ ὁ ἀπόστολος τὰ «οὐκ ὄντα» οὐχὶ ἐπὶ τῶν μηδαμῆ μηδαμῶς ὄντων ὀνομάζων ἀλλ' ἐπὶ τῶν μοχθηρῶν, «μὴ ὄντα» νομίζων τὰ πονηρά· «Τὰ μὴ ὄντα, γάρ φησιν, ὁ θεὸς ὡς ὄντα ἐκάλεσεν». [...] 2.13.99 Προείπομεν δὲ ὅτι συνωνυμία ἐστὶ τοῦ «οὐκ ὄντος» καὶ τοῦ «οὐδενός», καὶ διὰ τοῦτο οἱ «οὐκ ὄντες» «οὐδέν» εἰσι, καὶ πᾶσα ἡ κακία «οὐδέν» ἐστιν, ἐπεὶ καὶ «οὐκ ὂν» τυγχάνει, καὶ «οὐδὲν» καλουμένη χωρὶς γεγένηται τοῦ λόγου, τοῖς «πᾶσιν» οὐ συγκαταριθμουμένη. Ἡμεῖς μὲν οὖν κατὰ τὸ δυνατὸν παρεστήσαμεν τίνα τὰ διὰ τοῦ λόγου γεγενημένα πάντα καὶ τί τὸ χωρὶς αὐτοῦ γενόμενον μέν, ὂν δὲ οὐδέποτε καὶ διὰ τοῦτο «οὐδὲν» καλούμενον». [MM2021]

^BA ¶Codd. : La88 (143rb) Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021} {MM2023}

²⁵³ quod] et hoc Ed1953

²⁵⁴ significata Li449 ] signata La88, sig^ata Mt366

²⁵⁵entia] in entia La88 Mt366

^marg.| {CIO1d6.6} AUGUSTINUS. Super Ioannem. ²⁵⁶ − Peccatum enim non per ipsum factum est et manifestum est quia peccatum nihil est et nihil fiunt homines cum peccant. Et idolum non per verbum factum est. Habet quidem formam quamdam humanam, et ipse homo per verbum factus est; sed forma hominis in²⁵⁷ idolo non per verbum facta est, scriptum est enim ^bx : « Scimus quia²⁵⁸* nihil est idolum ». Ergo ista non sunt facta per Verbum, sed quecumque facta sunt naturaliter, universa natura rerum, omnis omnino creatura ab angelo usque ad vermiculum.^BB ^by

^bx 1Cor. 8, 4.

^by ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 13.5-16, CCSL 36, p. 7 : «Peccatum quidem non per ipsum factum est; et manifestum est, quia peccatum nihil est, et nihil fiunt homines cum peccant. et idolum non per uerbum factum est; habet quidem formam quamdam humanam, sed ipse homo per uerbum factus est; nam forma hominis in idolo non per uerbum facta est; et scriptum est : scimus quia nihil est idolum. ergo ista non sunt facta per uerbum; sed quaecumque naturaliter facta sunt, quaecumque sunt in creaturis, omnia omnino quae fixa in caelo sunt, quae fulgent desuper, quae uolitant sub caelo, et quae mouentur in uniuersa natura rerum, omnis omnino creatura; dicam planius, dicam, fratres, ut intellegatis, ab angelo usque ad uermiculum». [FG2018]

^BB ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021}

²⁵⁶ Super] In Ed1953

²⁵⁷ in] om. Li449

²⁵⁸quia] quod Ed1953

^marg.| {CIO1d6.7} ORIGENES. ²⁵⁹* − Valentinus autem exclusit ab omnibus per Verbum factis que sunt in seculis facta, que credit ante Verbum extitisse, preter²⁶⁰ evidentiam loquens; siquidem que putantur ab eo divina, removentur ab omnibus, que autem, velut ipse putat, penitus destruuntur, vere dicuntur omnia. Quidam etiam falsi sunt²⁶¹*. Diabolum non esse creaturam Dei : inquantum enim diabolus est, creatura Dei non est : is autem cui accidit esse diabolum, divina est creatura; ac si diceremus, homicidam creaturam Dei non esse, qui tamen in eo quod homo est, creatura Dei est.^BC ^bz

^bz Tomus II, 8, PG 14, 138A; SChr 120, 270-273. [CGC2014#]
¶Paral. Cf. CMT1d1.27 (Augustinus) nota [MM2019]

^BC ¶Codd. : La88 (143va) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021}

²⁵⁹ Origenes] + Super Iohannem Ed1953

²⁶⁰ preter] + eq La88 * ( eras .)

²⁶¹ etiam falsi sunt] enim falso dicunt Ed1953

^marg.| {CIO1d6.8} AUGUSTINUS. De natura boni. − Non sunt ergo²⁶²* audienda deliramenta hominum, qui nihil hoc loco aliquid intelligendum²⁶³* putant, quia ipsum nihil in fine sententie positum est nec intelligunt nihil interesse utrum dicatur : ^BD ^ca

^ca ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De natura boni [CPL 323] § 25, CSEL 25, p. 866.20-23 sqq. : « neque enim audienda sunt deliramenta hominum, qui nihil hoc loco aliquid intellegendum putant et ad huiusmodi uanitatem propterea putant cogi posse aliquem, quia ipsum nihil in fine sententiae positum est. ergo, inquiunt, factum est et ideo, quia factum est, ipsum nihil aliquid est; sensum enim perdiderunt studio contradicendi nec intellegunt nihil interesse, utrum dicatur"sine illo factum est nihil," an"sine illo nihil factum est," quia etsi illo ordine diceretur"sine illo nihil factum est", possent nihilominus dicere ipsum nihil aliquid esse, quia factum est ».
<ex quo> = Eugippius, Excerpta ex operibus s. Augustini, cap. 332, sectio 368, CSEL 9, p. 1055.10 sqq. [MM2021]

^BD ¶Codd. : Caen Cbg133 La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021} {MM2023}

²⁶² sunt ergo Caen Li449 ] autem sunt La88 Mt366 Ed1953

²⁶³ intelligendum] + esse Ed1953

Sine ipso nihil factum est²⁶⁴

²⁶⁴ est] om. Caen

^marg.| an

sine ipso factum est nihil.

^marg.| {CIO1d6.9} ORIGENES. ²⁶⁵* − [a] Si autem²⁶⁶* accipiatur verbum pro eo quod in quolibet hominum est, quia²⁶⁷ et ipsum insitum est cuilibet ab eo quod in principio erat Verbo²⁶⁸*, [e] etiam sine hoc verbo nihil committimus ²⁶⁹, simpliciter accipiendo quod dicitur ‘nihil’. [b] Ait enim Apostolus^cb quod "sine lege peccatum mortuum erat ²⁷⁰; adveniente vero²⁷¹ mandato peccatum²⁷² revixit"^cc. [c] "Non enim reputatur peccatum, lege non existente"^cd sed nec peccatum erat, non existente²⁷³ verbo quia Dominus dicit^ce : «Si non venissem et essem illis locutus, peccatum non haberent». [d] Quelibet enim excusatio deficit volenti²⁷⁴ dare responsum de crimine dum²⁷⁵*, Verbo presente ac indicante²⁷⁶* quid est agendum, non obedit quis illi. [f] Nec propter hoc inculpandum est verbum, sicut nec magister per cuius disciplinam non remanet²⁷⁷ locus excusationis discipulo delinquenti velut de ignorantia. Omnia ergo per Verbum facta sunt, non solum naturalia sed etiam que a rationabilibus²⁷⁸* fiunt²⁷⁹.^BE ^cf

^cb Rm. 7, 8 : « Sine lege enim peccatum mortuum erat »

^cc Rm. 7, 9 : « Ego autem vivebam sine lege aliquando sed cum venisset mandatum, peccatum revixit »

^cd Rm. 5, 13 : « peccatum autem non imputabatur cum lex non esset ».

^ce Io. 15, 22.

^cf ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 3, tom. 2, 15 (9) 105-110, GCS 10, p. 71.12-72 .18 (PG 14, 140B -141B) : «105 Ἔτι εἰς τὸ » Χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν ‘ οὐκ ἀγύμναστον ἐατέον καὶ τὸν περὶ τῆς κακίας λόγον · κἂν γὰρ σφόδρα ἀπεμφαίνειν δοκῇ , οὐ πάνυ τι δοκεῖ μοι εὐκαταφρόνητον εἶναι . [a] ζητητέον γάρ , εἰ καὶ ἡ κακία διὰ τοῦ λόγου γεγένηται , νῦν λόγου προσεχῶς λαμβανομένου τοῦ ἐν ἑκάστῳ, ὡς καὶ αὐτὸς ἀπὸ τοῦ ἐν »ἀρχῇ« λόγου ἑκάστῳ ἐγγεγένηται. [b] 106 Φησὶ τοίνυν ὁ ἀπόστολος· «Χωρὶς νόμου ἁμαρτία νεκρά», καὶ ἐπιφέρει· «Ἐλθούσης δὲ τῆς ἐντολῆς ἡ μὲν ἁμαρτία ἀνέζησε» καθολικὸν διδάσκων περὶ τῆς ἁμαρτίας ὡς μηδεμίαν ἐνέργειαν αὐτῆς ἐχούσης πρὶν νόμου καὶ ἐντο λῆς· πῶς δὲ ἔχει ὁ λόγος νόμος εἶναι καὶ ἐντολή, καὶ οὐκ ἂν εἴη ἁμαρτία μὴ ὄντος νόμου [c] –»ἁμαρτία γὰρ οὐκ ἐλλογεῖται μὴ ὄντος νόμου»–, καὶ πάλιν οὐκ ἂν εἴη ἁμαρτία μὴ ὄντος λόγου–»εἰ γὰρ μὴ ἦλθον, φησί, καὶ ἐλάλησα αὐτοῖς, ἁμαρτίαν οὐκ εἴχοσαν»–. [d] 107 Πᾶσα γὰρ πρόφασις ἀφαιρεῖται τοῦ βουλομένου ἐπὶ τῇ ἁμαρτίᾳ ἀπολογήσασθαι, ἐπὰν ἐνυπάρχοντος λόγου καὶ παραδεικνύοντος, ὃ πρακτέον, μὴ πείθηταί τις αὐτῷ. [e] Τάχα οὖν πάντα μέχρι καὶ τῶν χειρόνων διὰ τοῦ λόγου γεγένηται καὶ «χωρὶς αὐτοῦ», ἁπλούστερον ἡμῶν ἐκλαμβανόντων τὸ «οὐδέν», «ἐγένετο οὐδέν». [f] 108 καὶ οὐ πάντως τῷ λόγῶ ἐγκλητέον , εἰ πάντα δι αὐτοῦ ἐγένετο « καὶ γωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν ‘, ὡς οὐδὲ ἐγκλητέον τῷ διδασκάλῳ παραδείξαντι τὰ δέοντα τῷ μανθάνοντι, ἐπὰν διὰ τὰ τούτου μαθήματα μηκέτι τόπος καταλείπηται τῷ ἁμαρτάνοντι ἀπολογίας ὡς περὶ ἀγνοίας, καὶ μάλιστα ἐὰν νοήσωμεν διδάσκαλον τοῦ μανθάνοντος ἀχώριστον . 109οἱονεὶ γὰρ διδάσκαλος τοῦ μανθάνοντος ἀχώριστός ἐστιν ὁ ἐνυπάρχων τῇ φύσει τῶν λογικῶν λόγος [...] 110. [...] οὐ μόνον ἐπὶ τῶν προηγουμένων δημιουργημάτων τὸ »Πάντα δι αὐτοῦ ἐγένετο« λέγεσθαι ἐφάσκομεν , ἀλλὰ καὶ ἐπὶ πάντων τῶν ὑπὸ τῶν λογικῶν πραττομένων, οὑ λόγου χωρὶς οὐδὲν ἁμαρτάνομεν ». <Non hab.> Cordier , Catena graecorum patrum in Io. [CPG C145], p. 16-17.[MM2022]

^BE ¶Codd. : Caen La88 Li449 Mt366 R18 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2022}

²⁶⁵ Origenes Li449 La88 ] + Super Ioannem Ed1953

²⁶⁶ autem] om. Ed1953

²⁶⁷ quia] om. La88

²⁶⁸ Verbo] verbum Ed1953

²⁶⁹ commitimus] emittimus ? Caen

²⁷⁰ erat] + ita La88 * (exp.)

²⁷¹ adveniente vero] inveniente vero Cbg133 Mt366 R18, vel ( ? exp. ) inveniente La88

²⁷² mandato peccatum] inv. Caen, peccato mandatum Li449

²⁷³ sed nec... existente] iter. Caen

²⁷⁴ volenti] valenti Caen

²⁷⁵ dum Caen Li449 cum graeco] de Cbg133 La88 Mt366 R18

²⁷⁶ indicante Caen Li449 ] iudicante La88 Mt366 R18 Ed1953

²⁷⁷ remanet] removet La88

²⁷⁸ a rationabilibus Caen Li449 ] a irrationabilibus Cbg133 Mt366, ab irrationabilibus La88 R18 Ed1953

²⁷⁹ fiunt] om. La88

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d7.1} BEDA. ²⁸⁰* − Quia evangelista omnem creaturam dixit²⁸¹* factam ²⁸²* per Verbum, ne quis forte crederet mutabilem eius voluntatem, quasi qui subito vellet facere creaturam quam ab eterno numquam ante fecisset, ideo docere curavit, factam quidem creaturam in tempore; sed in eterna creatoris sapientia quando et quos crearet semper fuisse dispositum.
Unde dicit : ^BF ^cg

^cg ¶Fons : <revera> Haimo Autissiodorensis, In Io. [RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 79.155-160 : «Quod factum est, in ipso uita erat, et quia dixerat superius sanctus euangelista, Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, ne forte aliquis crederet dei uoluntatem esse mutabilem quasi qui subito uellet facere creaturam quam ab aeterno numquam ante fecisset. Idcirco curauit sanctus euangelista manifestare creaturam in tempore factam, sed in ipsa aeterna dei sapientia qualis et quando crearetur semper fuisse dispositum».
<cuius fons> Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 8, CCSL 122, p. 54.75-79 sqq. : «Si enim nihil creaturarum sine ipso factum est, patet profecto quia ipse creatura non est per quem omnis creatura facta est. Et ne quis audiens factam per dominum creaturam mutabilem crederet eius uoluntatem quasi qui subito uellet facere creaturam quam ab aeterno numquam ante fecisset manifeste docet euangelista factam quidem in tempore creaturam sed in aeterna creatoris sapientia quando et qualis crearetur semper fuisse dispositum».
¶NotaCe commentaire anonyme, est conservé dans 4 manuscrits dont 3, carolingiens, sont anonymes ; un, quatrième (Utrecht) postérieur à la Catena l’attribue à Bède. Martin Gorman l’attribue à Haymon d’Auxerre en 2007 à partir d’éléments de critique interne. On s’étonnera cependant de n’en pas trouver trace dans l’homéliaire composé à partir des commentaires d’Haymon. Selon la méthode adoptée dans la Catena, Thomas compare le commentaire et l’homéliaire, choisi à sa convenance entre les deux, ou puise dans l’un et l’autre, comme c’est ici le cas. Cf. M. Gorman , « The Commentary on the Gospel of John by Haimo of Auxerre », Revue Bénédictine, 2007 (115), p. 61‎–‎111, avec les réserves de M.-H. Jullien , “Haimo 22.1”, Clavis Scriptorum Latinorum Medii Aevi (Gallia 3), p. 340. M. Morard, Famosus Glosator, t. 2 : catalogue des sources (Beda, Haimo). [MM2020]

^BF ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}*

²⁸⁰ Beda] Chrisostomus La88 , + in Ioannem Ed1953

²⁸¹ omnem creaturam - dixit] inv. Ed1953

²⁸² factam] + esse Ed1953

Quod factum est

in ipso, vita erat.

^marg.| {CIO1d7.2} AUGUSTINUS. Super Ioannem. ²⁸³ − Potest autem sic punctari : Quod factum est in illo ²⁸⁴ * et postea dicatur : vita erat . Ergo totum vita est, si sic pronuntiaverimus. Quid enim non in illo factum est? Ipse est enim sapientia Dei et dicitur in Psalmo²⁸⁵ ^ch : « Omnia in sapientia fecisti ». Omnia igitur sicut per illum, ita²⁸⁶* in illo facta sunt. Si ergo quod in illo factum est, vita est, ergo et terra vita est, et lapis vita est. Inhonestum est sic intelligere, ne nobis subrepat secta Manicheorum, et dicat quia habet vitam lapis, et habet vitam paries. Solent enim ista delirantes dicere et cum reprehensi²⁸⁷ fuerint et²⁸⁸* repulsi, quasi de Scripturis proferunt dicentes : Ut quid dictum est : Quod factum est in illo ²⁸⁹ * , vita erat? Pronuntia ergo sic : Quod factum est. Hic subdistingue²⁹⁰ et deinde infer : in ipso vita erat . Facta est enim terra sed ipsa terra que facta est non est vita. Est autem in ipsa sapientia Dei²⁹¹* spiritualiter ratio quedam qua terra²⁹² facta est. Hec vita est. Sicut arca in omni opere non est vita; arca in arte vita est quia vivit anima artificis. Sic ergo quia sapientia Dei, per quam²⁹³ facta sunt omnia, secundum artem continet omnia que fiunt per ipsam artem, non hic ²⁹⁴ * continuo vita sunt²⁹⁵* sed quidquid factum est, vita est in illo.^BG ^ci

^ch Ps. 103, 24.

^ci ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 16.4-24, § 17.9-15, CCSL 36, p. 9-10 : «[§ 16] Potest enim sic dici : quod factum est in illo, uita est : ergo totum uita est, si sic pronuntiauerimus. quid enim non in illo factum est? ipse est enim sapientia dei; et dicitur in psalmo : omnia in sapientia fecisti . Si ergo christus est sapientia dei, et psalmus dicit : omnia in sapientia fecisti; omnia sicut per illum facta, ita in illo facta sunt. si ergo omnia in illo, fratres carissimi, et quod in illo factum est, uita est; ergo et terra uita est, ergo et lignum uita est. dicimus quidem lignum uitam, sed secundum intellectum lignum crucis, unde accepimus uitam. ergo et lapis uita est. inhonestum est sic intellegere, ne rursum nobis subrepat eadem sordidissima secta manichaeorum, et dicat, quia habet uitam lapis, et habet animam paries, et resticula habet animam, et lana et uestis. solent enim delirantes dicere, et cum repressi fuerint et repulsi, quasi de scripturis proferunt dicentes : utquid dictum est : quod factum est in illo, uita est? Si enim omnia in ipso facta sunt, omnia uita sunt. non te abducant : pronuntia sic : quod factum est; hic subdistingue, et deinde infer : in illo uita est. quid est hoc? facta est terra, sed ipsa terra quae facta est, non est uita : est autem in ipsa sapientia spiritaliter ratio quaedam qua terra facta est; haec uita est. [...] [§ 17] Arca in opere non est uita, arca in arte uita est; quia uiuit anima artificis, ubi sunt ista omnia antequam proferantur. sic ergo, fratres carissimi, quia sapientia dei, per quam facta sunt omnia, secundum artem continet omnia, antequam fabricet omnia; hinc quae fiunt per ipsam artem, non continuo uita sunt, sed quidquid factum est, uita in illo est». [FG2018]

^BG ¶Codd. : Caen La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021} {MM2023}

²⁸³ super] In Ed1953

²⁸⁴ illo] ipso Ed1953

²⁸⁵ hic] hec Ed1953

²⁸⁶ ita Caen Li449 ] + et Ed19539

²⁸⁷ cum reprehensi] comprehensi Caen

²⁸⁸ et] ac Ed1953

²⁸⁹ illo] ipso Ed1953

²⁹⁰ subdistingue] distingue La88

²⁹¹ sapientia dei Caen La88 Li449] inv. Ed1953

²⁹² terra] certa La88

²⁹³ quam] qua<m> sapientia Caen

²⁹⁴ hic] hec Ed1953

²⁹⁵ vita sunt] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d7.3} ORIGENES. In homeliario. ²⁹⁶* − Potest autem et sic ²⁹⁷ subdistingui²⁹⁸* sine errore : Quod factum est in ipso , et postea dicatur : vita erat ut sit²⁹⁹ sensus : Omnia que per ipsum et in ipso facta sunt in ipso vita sunt ³⁰⁰ et unum sunt. Erant enim, hoc est in ³⁰¹ ipso subsistunt causaliter, priusquam sint in semetipsis³⁰²* effective. Sed si queris quomodo et qua ratione omnia que per Verbum facta sunt , in ipso vitaliter et uniformiter et causaliter subsistunt, accipe exempla ex³⁰³ creaturarum natura. Conspice quomodo omnium rerum quas³⁰⁴ mundi huius sensibilis globositas comprehendit, cause simul et uniformiter in isto sole, qui³⁰⁵ est maximum mundi luminare, subsistunt, quomodo numerositas herbarum et fructuum in singulis seminibus³⁰⁶ simul continetur, quomodo multiplices regule in arte artificis unum sunt, et in animo disponentis vivunt; quomodo infinitus linearum numerus in uno puncto unum subsistit. Et huiusmodi naturalia³⁰⁷* perspice exempla, ex quibus³⁰⁸ velut physice theorie pennis poteris arcana verbi mentis acie inspicere, et quantum datur humanis rationibus, videre quomodo omnia que per Verbum facta sunt³⁰⁹* , in ipso vivunt et facta sunt .^BH ^cj

^cj ¶Fons : <revera> Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae], 9.16-10.27 sqq., CCCM 166, p. 17-20; SChr 151, p. 242.16-252.34; PL 122, 288 B-D; cf. Origenes (pseudo), Homeliae ex variis locis collectae , hom. 2 : Vox spiritalis aquilae auditum (Io. 1, 1-14), in : Origenis opera, t. 3, Parisiis, 1522, f. cxviiiraB -rbC (cum variationibus) : «Quae sententia dupliciter pronuntiatur. Potest enim subdistingui QVOD FACTVM EST , ac deinde subiungi IN IPSO VITA ERAT. Potest etiam sic : QVOD FACTVM EST IN IPSO , ac deinde subinferri VITA ERAT. Ac per hoc, in duabus pronuntiationibus duos speculamur intellectus. Non enim eadem theoria est quae dicit : Quod factum est locis temporibus que discretum, generibus, formis numeris que distinctum, sensibilibus intelligibilibus que substantiis seu compactum seu segregatum, hoc totum in ipso uita erat, et ea quae declarat : Quod factum est in ipso, non aliud erat nisi uita, ut sit sensus : Omnia quae per ipsum facta sunt, in ipso uita sunt et unum sunt. Erant enim (hoc est subsistunt) in ipso [subsistunt in ipso F3 ] causaliter, priusquam sint in semet ipsis effectiue. Aliter enim sub ipso sunt ea quae per ipsum facta sunt, aliter in ipso sunt ea quae ipse est. X. Omnia itaque, quae per uerbum facta sunt, in ipso uiuunt incommutabiliter et uita sunt. In quo neque fuerunt omnia temporalibus interuallis seu localibus nec futura sunt, sed solummodo super omnia tempora et loca in ipso unum sunt et uniuersaliter subsistunt uisibilia, inuisibilia, corporalia, incorporalia, rationabilia, irrationabilia, et simpliciter caelum et terra, abyssus et quaecunque in eis sunt, in ipso uiuunt et uita sunt, et aeternaliter subsistunt. Et quae nobis omni motu uitali carere uidentur in uerbo uiuunt. Sed si quaeris quomodo uel [et F3] qua ratione omnia quae [quod F3 ] per uerbum facta sunt in ipso uitaliter et uniformiter et causaliter subsistunt, accipe paradigmata ex creaturarum natura, disce factorem ex his quae in ipso et per ipsum facta sunt :"Inuisibilia enim eius, ut ait Apostolus, per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur". Conspicare quomodo omnium rerum, quas mundi huius sensibilis globositas comprehendit, causae simul et uniformiter in isto sole, qui maximum mundi luminare uocitatur, subsistunt. Inde nanque formae omnium corporum procedunt, inde distantium colorum pulchritudo et caetera quae de sensibili natura praedicari possunt. Considera multiplicem et infinitam seminum uirtutem, quomodo numerositas herbarum, fruticum [fructuum F2 W2 O1 F3 ], animalium in singulis seminibus simul continetur, quomodo ex eis surgit formarum pulchra et innumerabilis multiplicitas. Intuere interioribus oculis quomodo multiplices regulae in arte artificis unum sunt et in animo disponentis eas uiuunt, quomodo infinitus linearum numerus in uno puncto unum subsistit, et huiusmodi naturalia perspice exempla. Ex quibus, ueluti physicae theoriae pennis ultra omnia subuectus, diuina gratia adiutus, illuminatus, poteris archana uerbi mentis acie inspicere et, quantum datur humanis argumentationibus deum suum quaerentibus, uidere quomodo omnia quae per uerbum facta sunt in ipso uiuunt et uita sunt :"In ipso enim", ut os loquitur diuinum,"uiuimus et mouemur et sumus". Et ut ait magnus Dionysius Ariopagita,"esse omnium est superessentialis diuinitas"».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e)
¶Nota Thomas prend la peine de dédouanner Origène de toute accusation injustifiée en précisant que la ponctuation du verset qu’il propose est «sans erreur»; il substitue au vocabulaire de la source quelques termes philosophiques plus formels et plus facilement intelligibles : paradigma est remplacé par exempla, et argumentationibus par rationibus. Il est possible que l’ommission de in ipso vita sunt ait été initialement intentionnelle ou qu’elle ait fait l’objet d’un repentir corrigé sur le second exemplar, mais elle est insuffisemment attestée pour que nous ayons osé la retenir. [MM2020]

^BH ¶Codd. : Bar484 Caen Fi28 Ka6 La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}* {MM2023}

²⁹⁶ in homeliario] om. La88 Ed1953

²⁹⁷ hic] sic Ka6

²⁹⁸ subdistingui Caen Fi28 Ka6 Li449] distingui Bar484 La88 Mt366 Ed1953

²⁹⁹ sit] si La88

³⁰⁰ in ipso vita sunt Bar484 Caen etc.] om. Ka6 Li449

³⁰¹ in] om. La88

³⁰² semetipsis] seipsis Ed1953

³⁰³ ex] om. Ka6

³⁰⁴ quas] + et Ka6

³⁰⁵ qui] quod praem. Fi28

³⁰⁶ seminibus] sensibus Fi28

³⁰⁷] naturalia] varia Ed1953

³⁰⁸ ex quibus] iter Ka6

³⁰⁹facta sunt Caen Fi28 Ka6 Li449 ] inv. Bar484 La88 Mt366 Ed1953

^marg.| {CIO1d7.4} HILARIUS. ³¹⁰* − Vel aliter potest legi : In eo enim³¹¹* quod dixerat ³¹² : Sine eo ³¹³* factum est nihil , posset aliquis perturbatus dicere. Est ergo³¹⁴ aliquid per alterum factum quod tamen non sit sine eo factum et, si aliquid per alterum licet non sine eo, iam non per eum omnia quia³¹⁵ aliud est fecisse, aliud³¹⁶* intervenisse facienti. Enarrat³¹⁷ ergo evangelista quid non sine eo factum sit dicens : Quod factum est in eo . Hoc igitur non sine eo quod in eo factum est³¹⁸. Nam³¹⁹ id quod in eo factum est, etiam per eum factum est . Omnia enim per ipsum et in ipso creata sunt . In ipso autem creata quia nascebatur creator Deus. Sed ex³²⁰ hoc sine eo nihil factum est quod tamen in eo factum est, quia nascens Deus vita erat, et qui vita erat, non postea quam natus est³²¹, effectus³²²* est vita. Nihil ergo sine³²³ eo fiebat ex his que in eo fiebant, quia vita est in quo fiebant; et Deus qui ab eo natus est, non postea quam natus est sed nascendo quoque extitit.^BI ^ck

^ck ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , .De Trinitate, lib. 2, CCSL 62, c. 19.3-20.3 sqq. : «Verum confundor et turbor in eo quod sine eo factum est nihil. Est ergo aliquid per alterum factum, quod tamen non sit sine eo factum; et si aliquid per alterum, licet non sine eo, iam non per eum omnia : quia aliud est fecisse, aliud interuenisse facienti. Non habeo hic, piscator meus, ut in ceteris quod ex meo proferam. A tuo statim respondendum est. Omnia per eum facta sunt. Sentio. Apostolus enim docuit : Visibilia et inuisibilia, siue throni, siue dominationes, siue principatus, siue potestates, omnia per ipsum et in ipso. Cum ergo omnia per ipsum, subueni et enarra, quid non sine eo factum sit. Quod factum est in eo, uita est. Hoc igitur non sine eo, quod in eo factum est. Nam id quod in eo factum est etiam per eum factum est. Omnia enim per ipsum et in ipso creata sunt. In ipso autem creata, quia nascebatur creator Deus. Sed etiam ex hoc sine eo nihil factum est quod in eo factum est, quia nascens Deus uita erat; et qui uita erat non postea quam est natus effectus est uita : non enim in eo aliud est quod natum est et aliud est quod natus accepit. Non habet inter se tempus et natiuitas et profectus. Sed nihil sine se fiebat ex his quae in eo fiebant : quia uita est in quo fiebant, et Deus qui a Deo natus est non postea quam natus est, sed nascendo Deus extitit». [MM2020]*

^BI ¶Codd. : Ka6 La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2020}* {MM2023} {MM2024}

³¹⁰ Hilarius] + De Trinitate Ed1953

³¹¹ enim] om. Ed1953

³¹² dixerat] dicebat Ka6

³¹³ eo] ipso Ed1953

³¹⁴ ergo] om. Ka6 Li449

³¹⁵ quia Li449 etc. ] om. Ka6

³¹⁶ aliud] + est Ed1953

³¹⁷ Enarrat] currat cacogr. La88

³¹⁸ est] + etiam La88* (exp.)

³¹⁹ Nam] + et Ka6 Li449

³²⁰ ex] + eo La88 * (exp.)

³²¹ est La88 Li449 Mt366 ] erat Ed1953

³²² effectus Li449 ] factus La88 Mt366 Ed1953

³²³ Sine] + erg La88 * (cancel.)

^marg.| { CIO1d7.5} CHRYSOSTOMUS. ³²⁴* − Vel aliter. Non apponemus finale punctum, ubi dicitur : Sine ipso factum est nihil , secundum hereticos. Illi enim volentes Spiritum Sanctum creatum dicere, aiunt : Quod factum est, in ipso vita erat . Sed³²⁵ ita non potest intelligi. Nam primum³²⁶* quidem neque tempus erat hic³²⁷ Spiritus Sancti meminisse. Sed, si de Sancto Spiritu³²⁸ hoc dictum est, age secundum³²⁹ eorum interim legamus modum. Ita enim nobis hoc inconveniens erit³³⁰.
Cum enim dicitur : quod factum est in ipso vita erat , Spiritum Sanctum dicunt dictum³³¹ esse vitam, sed vita hec et lux invenitur esse. Inducit enim : vita erat lux hominum . Quocirca³³², secundum eos, lucem omnium hunc Spiritum dicit. Quod autem superius Verbum dixit, hoc³³³* consequenter et Deum et vitam et lucem nominat. Verbum autem caro factum est . Erit igitur Spiritus Sanctus ³³⁴ incarnatus non Filius.
Ideo dimittentes hunc modum legendi, ad decentem veniamus lectionem et expositionem. Est autem hoc ³³⁵* cum ³³⁶ dicitur : Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil quod factum est . Ibi quiescere fac³³⁷ sermonem, deinde ab ea que deinceps est dictione incipe que dicit : In ipso vita erat ac si dicat ³³⁸ : Sine eo nihil factum est ³³⁹ quod factum est , id est factibilium. Vides qualiter hac brevi adiectione omnia ³⁴⁰ correxit³⁴¹ supervenientia inconvenientia. Inducens enim : sine eo factum est nihil , et adiciens : quod factum est, et intelligibilia comprehendit et Spiritum Sanctum excepit. Spiritus enim Sanctus factibilis non est³⁴².
Hec igitur que dicta sunt de conditione rerum dicit³⁴³* Ioannes. Inducit autem et eum qui est de providentia sermonem, dicens : I n ipso vita erat . Quemadmodum in fonte qui generat abyssos et in nullo minoratur fons, ita et in operatione unigeniti quecumque credas per eum facta³⁴⁴ esse, non³⁴⁵ minor ipse factus est. Nomen autem vite hic ³⁴⁶ non solum conditionis est sed et providentie rerum que³⁴⁷ est secundum permanentiam earum. Cum autem audis quoniam in ipso vita erat , ne³⁴⁸ compositum estimes³⁴⁹ : « Sicut enim Pater vitam habet³⁵⁰* in seipso, ita dedit et Filio vitam habere »^cl. Ergo sicut Patrem ^{|pecia 2|} ³⁵¹ non utique dices compositum esse, ita nec Filium.^BJ ^cm ^cn ^co ^cp ^cq ^cr ^cs

^cl Io. 5, 26

^cm ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 5.1.6-11, 5.2.6-14, 5.3.6-13, Burgundionis versio,BnF, lat. 15284, f. 13ra ; BAV, Ott. lat. 227, f. 12va ; sparsim contuli : Arras, BM, 1089, f. 6 sqq. : « 1.6 Non enim finalem [P12485 Ott Arras] punctum huic id est nichil apponemus secundum hereticos. Illi enim volentes spiritum sanctum creatum dicere aiunt. Quod factum est in ipso, vita erat. Sed ita non intelligibil e fit quod dicitur. 1.7 Nam primum quidem, neque tempus erat hic spiritus sancti meminisse ⎾Si vero et nolebat eius hic meminisse [Ottob., om. P15484*, compl. marg. al. m. recentior P15484²] propter quid [ sic] manifeste eum ita posuit? Unde vero manifestum est quoniam de spiritu sancto hoc dictum est ? Aliter autem inveniemus secundum hanc rationem, non spiritum sed ipsum filium per se ipsum fieri. 1.8 Sed et surgite, ut non fugiat vos quod dicitur. Et age secundum eorum interim legamus modum. Ita enim nobis hoc inveniens [inconveniens Arras] erit. Quod factum est in ipso, vita erat. 1.9 Spiritum aiunt dictum esse vitam ⎾ sed vita [om. Ottob.] hec et lux esse invenitur. Inducit enim et vita erat lux hominum. Quocirca secundum eos lucem hominum hic spiritum dicit. Quid igitur cum inducat et dicat fuit homo missus a Deo cui nomen erat Ioannes, ut testimonium perhibeat de luce, nec esse de spiritu eos dicere, et hoc dictum esse. 1.10 Quod enim superius Verbum dixit, hoc procedens et deum et vitam et lucem nominat [ P15484 ² Ottob., nominavit P15484* (exp.)]. Vita enim erat ait Verbum hoc et vita hec lux erat. Si igitur verbum hoc vita, verbum autem verbum hoc et vita caro factum est, vita facta est caro, hoc est Verbum et eius vidimus gloriam, quasi unigeniti a patre. 1.11 Si igitur spiritum dicunt hic vitam dictum esse, vide quot secuntur inconvenientia. Erit enim ipse incarnatus non filius, erit unigenitus filius qui spiritus. Si vero non hoc, in aliud rursus inconvenientissimum, hoc fugientes incident, ita legentes. [...]
2.6 Si enim lux vera filius est, lux autem hec, vita erat. Vita vero facta est in eo; necesse est omnino hec inferri secundum eorum lectionem. Ideo hanc dimittentes, ad decentem veniamus lectionem et expositionem.

^cn 2.7 Que est autem hec? Usque ad factum est quiescere facere sermonem. Deinde ab ea que deinceps est dictione, incipere que dicit in ipso vita erat. Quod autem dicit tale est. Sine eo factum est nihil quod factum est . 2.8 Sed quid factum est generabilium [generalium Ottob.] ait, non factum est sine ipso. Vides qualiter brevi hac adiectione omnia correxit supervenientia inconvenientia [Ottob., al. m. poster. marg. P15284², om. P15284*] ? 2.9 Inducere enim sine eo factum est nichil et adhicere quod factum est et intelligibilia comprehendit, et spiritum sanctum excepit. 2.10 Quia enim dixit quoniam omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nichil, ut non quis dicat. Si omnia per ipsum, et spiritus factus est, indiguit adiectione hac. 2.11 Ego enim ait si quid factibile est hec dixi per eum factum esse puta et si invisibile sit et incorporeum, et si in celis. Propterea non simpliciter dixit omnia. Sed aliquid factum est, hoc est que factibilia. 2.12 Spiritus autem factibilis [sic Arras P15284 Ottoboni]. [...]
3.6 Ut autem hec id est omnia per ipsum facta sunt, non de signis suspiceris nunc d ici . De hiis enim reliqui loquti sunt evangeliste, inducit post hec dicens: In mundo erat et mundus per ipsum factus est, sed non spiritus. Neque enim factibilium hic, 3.7 sed eorum que sunt super creaturas omnes, sed interim adhereamus hiis que deinceps de conditione dicens Ioannes, puta quoniam omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nichil quod factum est, inducit et eum qui de providentia [Arras P15284² (al. m. post. corr. cum graeco), prudentia P15284* Ottob.] est sermonem. In ipso vita erat dicens : Etenim ut nullus decredat quomodo tot et talia per eum facta sunt, induxit quoniam in ipso vita erat. 3.8 Quemadmodum in fonte qui generat abyssos, quantumcumque aufers nullo minorasti fontem, ita et in operatione unigeniti quotcumque credes deducta per eam facta esse non minor ipsa facta est, magis autem ut familiariori utar exemplo, quod lucis dicam, quod et ipse induxit confestim dicens, et vita erat lux hominum. [...] [ 3.10 ] Nomen enim vite [ Arras f. 7ra, vide P15284 Ottob. ] ; hic non solum conditionis est, sed et providentie rerum [om. Arras] que est secundum permanentiam earum, sed et eum qui de resurrectione est sermonem, preimmittit nobis, et vide mirabilia hec evangelia incipit. [...] [3.13] Cum autem audieris quoniam in ipso vita erat ne compositum extimes. Et inde procedens et de patre ait: Sicut pater habet vitam in se ipso, ita dedit et filio vitam habere. Sed sicut patrem non utique dixeris compositum esse, ita neque filium » <ex quo> Hugo de Sancto Caro , Postilla in Io. 1:4, Sacra Pagina, HSC1.58.1.4.9-10. [MM2024]

^co <cuius fons> Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 1, PG 59, 53-54 ; § 2, PG 59, 55.29-56 ; § 3 PG 59, 57-58 : «[1.6] Οὐ γὰρ δὴ τὴν τελείαν στιγμὴν τῷ, Οὐδὲ ἓν, ἐπιθήσομεν κατὰ τοὺς αἱρετικούς. Ἐκεῖνοι γὰρ βουλόμενοι τὸ Πνεῦμα κτιστὸν εἰπεῖν, φασίν· Ὃ γέγονεν, ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν. Ἀλλ’ οὕτως ἀπερινόητον γίνεται τὸ λεγόμενον. [1.7] Πρῶτον μὲν γὰρ οὐδὲ καιρὸς ἦν ἐνταῦθα τοῦ Πνεύματος ἐπιμνησθῆναι· εἰ δὲ καὶ ἐβούλετο, τίνος ἕνεκεν οὕτως ἀσαφῶς αὐτὸ τέθεικε; πόθεν γὰρ δῆλον, ὅτι περὶ τοῦ Πνεύματος τοῦτο εἴρηται; Ἄλλως δὲ εὑρήσομεν κατὰ τὸν λόγον τοῦτον, οὐ τὸ Πνεῦμα, ἀλλ’ αὐτὸν τὸν Υἱὸν δι’ ἑαυτοῦ γινόμενον. [1.8] Ἀλλὰ διανάστητε, ὥστε μὴ διαφυγεῖν ὑμᾶς τὸ λεγόμενον·καὶ φέρε κατὰ τὸν ἐκείνων τέως ἀναγνῶμεν τρόπον·οὕτω γὰρ ἡμῖν φανερώτερον τὸ ἄτοπον ἔσται· Ὃ γέγονεν, ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν. [1.9] Τὸ Πνεῦμά φασιν εἰρῆσθαι τὴν ζωήν. Ἀλλ’ ἡ ζωὴ αὕτη καὶ φῶς εὑρίσκεται·ἐπάγει γὰρ, Καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων. Οὐκοῦν κατ’ αὐτοὺς τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων ἐνταῦθα τὸ Πνεῦμα λέγει. Τί οὖν; Ὅταν ἐπάγῃ καὶ λέγῃ, ὅτι Ἐγένετο ἄνθρωπος παρὰ τοῦ Θεοῦ ἀπεσταλμένος, ἵνα μαρτυρήσῃ περὶ τοῦ φωτὸς, ἀνάγκη περὶ τοῦ Πνεύματος αὐτοὺς λέγειν καὶ τοῦτο εἰρῆ σθαι. [1.10] Ὃν γὰρ ἄνω Λόγον εἶπε, τοῦτον προϊὼν καὶ Θεὸν, καὶ ζωὴν, καὶ φῶς ὀνομάζει. Ζωὴ γὰρ ἦν, φησὶν, ὁ Λόγος οὗτος, καὶ ἡ ζωὴ αὕτη φῶς ἦν. Εἰ τοίνυν ὁ Λόγος ἡ ζωὴ, ὁ δὲ Λόγος οὗτος καὶ ἡ ζωὴ σὰρξ ἐγένετο, ἡ ζωὴ ἐγένετο σὰρξ, τουτέστιν, ὁ Λόγος· καὶ αὐτῆς ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν, ὡς Μονογενοῦς παρὰ Πατρός. [1.11] Ἂν τοίνυν τὸ Πνεῦμα λέγωσιν ἐνταῦθα ὴν ζωὴν εἰρῆσθαι, ὅρα πόσα ἕψεται τὰ ἄτοπα. Ἔσται γὰρ αὐτὸ σαρκωθὲν, οὐχ ὁ Υἱός· ἔσται μονογενὴς Υἱὸς τὸ Πνεῦμα. Εἰ δὲ μὴ τοῦτο, εἰς ἕτερον πάλιν ἀτοπώτατον τοῦτο φεύγοντες ἐμπεσοῦνται οὕτως ἀναγινώσκοντες. [...].
[2.6] Εἰ γὰρ τὸ φῶς τὸ ἀληθινὸν ὁ Υἱός ἐστι, τὸ δὲ φῶς τοῦτο ζωὴ ἦν, ἡ δὲ ζωὴ γέγονεν ἐν αὐτῷ· ἀνάγκη πᾶσα τοῦτο συνενεχθῆναι κατὰ τὴν ἐκείνων ἀνάγνωσιν. Διὸ ταύτην ἀφέντες, ἐπὶ τὴν νενομισμένην ἔλθωμεν ἀνάγνωσίν τε καὶ ἐξήγησιν. [2.7] Τίς δέ ἐστιν αὕτη; Τὸ μέχρι τοῦ, Ὃ γέγονεν, ἀναπαῦσαι τὸν λόγον· εἶτα ἀπὸ τῆς ἑξῆς λέξεως ἄρξασθαι τῆς λεγούσης, Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν. Ὃ γὰρ λέγει, τοιοῦτόν ἐστι· Χωρὶς αὐτοῦ γέγονεν οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν. [2.8]Εἴ τι γέγονε τῶν γενητῶν, φησὶν, οὐκ ἐγένετο χωρὶς αὐτοῦ. Ὁρᾷς πῶς τῇ βραχεία ταύτῃ προσθήκῃ πάντα διωρθώσατο τὰ ὑφορμοῦντα ἄτοπα; [2.9] Τῷ γὰρ ἐπαγαγεῖν, ὅτι Χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἓν, καὶ προσθεῖναι, Ὃ γέγονε, τά τε νοητὰ περιέλαβε, καὶ τὸ Πνεῦμα ὑπεξεῖλεν. [2.10] Ἐπειδὴ γὰρ εἶπεν, ὅτι Πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν· ἵνα μή τις εἴπῃ· Οὐκοῦν εἰ πάντα δι’ αὐτοῦ, καὶ τὸ Πνεῦμα γέγονε, τῆς προσθήκης ἐδεήθη ταύτης. [2.11] Ἐγὼ γὰρ, φησὶν, εἴ τι γενητόν ἐστι, τοῦτο εἶπον δι’ αὐτοῦ γεγενῆσθαι, κἂν ἀόρατον ᾖ, κἂν ἀσώματον, κἂν ἐν τοῖς οὐρανοῖς. Διὰ τοῦτο οὐχ ἁπλῶς εἶπον πάντα, ἀλλ’ εἴ τι γέγονε, τουτέστι, τὰ γενητά. [2.12] Τὸ δὲ Πνεῦμα οὐ γενητόν. [...]

^cp [3.6 ] Ἵνα δὲ τὸ, Πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, μὴ περὶ τῶν σημείων ὑποπτεύσῃς νῦν λέγεσθαι (περὶ γὰρ τούτων οἱ λοιποὶ διελέχθησαν εὐαγγελισταί), ἐπάγει μετὰ ταῦτα λέγων· Ἐν τῷ κόσμῳ ἦν, καὶ ὁ κόσμος δι’ αὐτοῦ ἐγένετο·[ 3.7 ] ἀλλ’ οὐ τὸ Πνεῦμα· οὐδὲ γὰρ τῶν γενητῶν τοῦτο, ἀλλὰ τῶν ὑπὲρ τὴν κτίσιν ἅπασαν. Ἀλλὰ τέως ἐχώμεθα τῶν ἑξῆς. Εἰπὼν γὰρ περὶ τῆς δημιουργίας ὁ Ἰωάννης, οἷον, ὅτι Πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν· ἐπάγει καὶ τὸν περὶ τῆς προνοίας λόγον, Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, λέγων. Καὶ γὰρ ἵνα μηδεὶς ἀπιστήσῃ, πῶς τὰ τοσαῦτα καὶ τηλικαῦτα δι’ αὐτοῦ γέγονεν, ἐπήγαγεν, ὅτι Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν. ·[ 3.8 ] Καθάπερ οὖν ἐπὶ τῆς πηγῆς τῆς τικτούσης ἀβύσσους, ὅσον ἂν ἀφέλῃς, οὐδὲν ἠλάττωσας τὴν πηγήν·οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς ἐνεργείας τοῦ Μονογενοῦς, ὅσα ἂν πιστεύσῃς παρῆχθαι δι’ αὐτῆς καὶ πεποιῆσθαι, οὐδὲν ἐλάττων αὕτη γέγονε·[...] [3.10] Τὸ γὰρ τῆς ζωῆς ὄνομα ἐνταῦθα οὐ τῆς δημιουργίας μόνον ἐστὶν, ἀλλὰ καὶ τῆς προνοίας τῆς κατὰ τὴν διαμονήν. Καὶ τὸν περὶ τῆς ἀναστάσεως δὲ λόγον προκαταβάλλεται ἡμῖν, καὶ τῶν θαυμαστῶν τούτων εὐαγγελίων ἄρχεται. [...] [3.13] Ὅταν δὲ ἀκούσῃς , ὅτι Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, μὴ σύνθετον ὑπολάβῃς· καὶ γὰρ προϊὼν καὶ περὶ τοῦ Πατρός φησιν· Ὥσπερ ὁ Πατὴρ ἔχει ζωὴν ἐν ἑαυτῷ, οὕτως ἔδωκε καὶ τῷ Υἱῷ ζωὴν ἔχειν. Ἀλλ’ ὥσπερ τὸν Πατέρα οὐκ ἂν εἴποις διὰ τοῦτο συγκεῖσθαι, οὕτω μηδὲ τὸν Υἱόν. [...]». [CGC2014]* [MM2024 transcr.]

^cq <Non hab.> Cf. Cordier , Catena graecorum patrum in Io. 1:4 [CPG C145], p. 17 diff.

^cr ¶Nota : Au vu de cette sentence, Thomas n’a certainement pas utilisé la traduction de Burgundio dans la version des manuscrits P15284 et Ottoboni généralement cités. Il en corrige les erreurs accidentelles conformément au grec de Chrysostome (providentia corrige prudentia, inconveniens corrige inveniens, Spiritus autem non factibilis restitue la négation omise par les manuscrits de la version latine de Burgundio : Τὸ δὲ Πνεῦμα οὐ γενητόν (PG 53, 55.51) conformément au texte de Hugues de St-Cher (in loc. cit.); de même «Nomen enim vide» est corrigée par « nomen ... vite » : Τὸ γὰρ τῆς ζωῆς ὄνομα. La leçon correcte se retrouve cependant aussi dans le ms.d’Arras de Burgundio.

^csLes leçons nomen vite, providentia, non factibilis se trouvent toutes dans la postille d’Hugues de St-Cher in loc. cit., HSC1.58.1.4.9-10 qui utilise un texte de Burgundio de meilleure qualité que les manuscrits conservés examinés, tous postérieurs au milieu du 13e siècle. [MM2024].

^BJ ¶Codd. : Bar484 Cbg133 Ka6 La88 (143vb) Li449 Mt366 Ott199 V796 V797 Ed1470 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

³²⁴ Chrysostomus] + In Ioannem Ed1953

³²⁵ Sed] Si Li449

³²⁶ Nam Ka6 Li449 Ott199 cum Aug. ] om. codd. et edd.

³²⁷ erat hic La88 Li449 Mt366 V796 Ed1953 ] + et Bar484 , hic V797

³²⁸ Sancto Spiritu Li449 Mt366 Ed1953 ] spiritu sancto La88 V797

³²⁹ secundum] sed V797 Ed1470

³³⁰ erit] erat Ka6

³³¹ dictum Ed1470 etc. ] om. V797

³³² Quocirca Ka6 V797 ] Quod circa Ott199 , quo La88 , quo cum cacogr. Cbg133

³³³ dixit hoc Bar484 La88 Li449 Mt366 ] dixit hic Ka6 V797 Ed1470, dicit hic Ed1953

³³⁴ Sanctus Ott199 etc. ] om. Ka6

³³⁵ est autem hoc Ka6 Li449 Ott199 ] hoc autem est La88 Mt366 V797 Ed1470 (Hec) Ed1953

³³⁶ cum Li449 V797 etc. ] quod Ka6

³³⁷ fac] face Ott199

³³⁸ dicat] sic Ka6 Mt366

³³⁹ nihil - factum est Ka6 Li449 ] nihil est Ott199, inv. V797 Ed1470 et cett.

³⁴⁰ omnia Cbg233 La88 Mt366 Ott199 V797 Ed1953 cum graeco et Burgund. ] om. Ka6 Li449

³⁴¹ correxit] porrexit Ka6

³⁴² non est sic cum graeco (PG 53, 55.51)] non V796 , est perpera Burgundio

³⁴³ dicit La88 Li449 Mt366 V797 ] dixit Ed1470 Ed1953

³⁴⁴ facta] factum Mt366

³⁴⁵ non] et praem. V797

³⁴⁶ vite hic Ka6 Li449 Ed1953 ] unum hic Bar484* (exp.) Cbg133 La88 Mt366 V796 V797 (hoc) Ed1470 , videre sic Bar484² (marg. cum Burgundio sed perperam)

³⁴⁷ Que] qui La88

³⁴⁸ ne] non V797 Ed1470

³⁴⁹ estimes] existimes V797

³⁵⁰ vitam habet La88 Li449 Mt366 V797 ] inv. Ed1953

³⁵¹ incipit peciae 2 legi potest in Bar484 Li449 La88 V796 ; cf. M. Morard, Famosus Glossator, t. 2 : La tradition manuscrite. Les manuscrits à pièces.

^marg.| {CIO1d7.6} ORIGENES. ³⁵²* − Vel aliter. Oportet scire quod Salvator quedam³⁵³ dicitur³⁵⁴* non sibi esse sed aliis, quedam vero et sibi et aliis. In hoc ergo quod dicitur : quod factum est in Verbo, vita erat , scrutandum est an sibi et aliis vita est, vel aliis tantum; et, si aliis, aliis quibus³⁵⁵*? Idem autem est vita et lux. Lux autem hominum est. Fit itaque hominum vita, quorum est lux. Et sic in eo quod dicitur ‘vita’, Salvator³⁵⁶* non sibi, sed aliis. Hec quidem vita Verbo preexistenti aderit, ex eo quod, expiata a peccatis, anima sit serena³⁵⁷*, vita inseratur ei qui Verbi Dei se susceptibilem statuit. Unde Verbum quidem in principio non³⁵⁸ dixit³⁵⁹ factum. Non enim erat quando principium Verbo careret. Vita autem hominum non semper erat in Verbo, sed hec vita hominum facta est, eo quod vita est lux hominum. Cum enim homo non erat, nec lux hominum erat, luce secundum habitudinem ad homines intellecta. Et ideo dicit : quod factum est in verbo, vita erat, non autem ‘quod erat in Verbo, vita erat’. Invenitur autem alia littera non incongrue habens quod factum est in eo vita est ³⁶⁰. Si autem intelligamus vitam hominum que in Verbo fit, eum esse qui dixit^ct : « Ego sum vita », fatebimur neminem infidelium Christi vivere, sed cunctos esse mortuos qui non vivunt in Deo.^BK ^cu

^ct Io. 14, 6.

^cu Tom. 2.12-13 (PG 14, 146C-147A-D : sparsim; SC 120, 290-295 [CGC2014]

^BK ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

³⁵² Origenes] + In Ioannem Ed1953

³⁵³ quedam] quidam La88

³⁵⁴ Dicit] dicitur La88 Mt366

³⁵⁵ aliis - quibus La88 Li449 Mt366 ] inv. Ed1953

³⁵⁶ Salvator La88 Li449 Mt366 ] + dicitur Ed1953

³⁵⁷ serena] + et Ed1953

³⁵⁸ Non] + erat La88* (cancel.)

³⁵⁹ dixit] om. La88

³⁶⁰ Est] erat La88

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d8.1} THEOPHYLACTUS. − Dixerat in ipso vita erat ne putares quod absque vita sit Verbum sed³⁶¹* vita sit³⁶² spiritualis et lux rationalibus³⁶³ cunctis.
Unde dicitur :

³⁶¹ vita sit sed Ed1475A Ed1475B Ed1570 ] om. hom. Ottob199 + vita sit Verbum et V797 Ed1470, vita sit nunc ostendit quod Ed1657 Ed1746 Ed1953

³⁶² vita sit] inv. Ed1657

³⁶³ rationalibus] + et La88

Et vita erat lux hominum.

^marg.| Quasi dicat ³⁶⁴ : Lux ista non est sensibilis sed intellectualis, illuminans ipsam animam.^BL ^cv

^cv ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 4), PG 123, 1145B13-D3 (35-51) : «Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν. Οἶδα δὲ παρά τινι τῶν ἁγίων οὕτως ἀναγνωσθὲν τὸ χωρίον τοῦτο· «Καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν, ὃ γέγονεν ἐν αὐτῷ·» εἶτα ἐνταῦθα στίξας, ἤρξατο τοῦ ἐφεξῆς, Ζωὴ ἦν· καὶ οἶμαι ὅτι οὐδὲ αὕτη ἡ ἀνάγνωσις ἔσφαλται, ἀλλὰ τοῦ αὐτοῦ ὀρθοῦ νοήματος ἔχεται. Καὶ οὗτος γὰρ ὁ ἅγιος ὀρθοδόξως ἐνόησεν, ὅτι χωρὶς τοῦ Λόγου οὐδὲ ἓν ἐγένετο, ὃ γέγονεν ἐν αὐτῷ. Πάντα γὰρ ὅσα γεγόνασι καὶ ἐκτίσθησαν ἐν αὐτῷ, τῷ Λόγῳ φημί, χωρὶς αὐτοῦ οὐ γεγόνασιν. Εἶτα ἀπὸ ἄλλης ἀρχῆς·Ζωὴ ἦν, καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων”. Ζωὴν δὲ ὁ εὐαγγελιστὴς ὀνομάζει τὸν Κύριον, ὡς τὴν τῶν ἁπάντων ζωὴν συνέχοντα , ἀλλὰ καὶ ὡς τῆς πνευματικῆς ζωῆς πρόξενον πᾶσι τοῖς λογικοῖς. Φῶς δέ, οὐ τοιοῦτον αἰσθητόν, ἀλλὰ νοητόν, τὴν ψυχὴν φωτίζον αὐτήν. Οὐκ εἶπε δέ, ὅτι τῶν Ἰουδαίων μόνων ἐστὶ φῶς, ἀλλὰ πάντων ἀνθρώπων. Πάντες γὰρ ἄνθρωποι, καθὸ νοῦν ἐλάβομεν καὶ λόγον παρὰ τοῦ κτίσαντος ἡμᾶς Λόγου, κατὰ τοῦτο λεγόμεθα φωτισθῆναι ὑπ’ αὐτοῦ». [CGC2014]* [MM2024 transcr.]
¶Nota : La Catena rend ici très mal et presque à contresens le grec de Théophylacte qui ne dit pas « le Verbe ne peut être sans vie », mais « l’évangile appelle le Seigneur “la vie” » et que sans le Verbe il n’est rien qui puisse avoir la vie en soi : Ζωὴ ἦν·[...] ὅτι χωρὶς τοῦ Λόγου οὐδὲ ἓν ἐγένετο, ὃ γέγονεν ἐν αὐτῷ. Le recours à un texte grec différent de celui de l’édition imprimée reste théoriquement possible. Le caractère sommaire de ce résumé laisse plutôt entrevoir la fatique ou la hâte qui caractérisent le traitement des sources grecques de la Catena sur le quatrième évangile. [MM2024]

^BL ¶Codd. : Caen La88 Li449 Mt366 Ott199 V797 Ed1470 Ed1475A Ed1475B Ed1570 Ed1657 Ed1746 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2023}* {MM2024}

³⁶⁴ q. dicat] q. diceret Ed1470 Ed1475B, q. d. cod. etc..

^marg.| {CIO1d8.2} AUGUSTINUS. Super Ioannem. ³⁶⁵ − Ex ipsa enim vita illuminantur homines, pecora non illuminantur, quia non habent rationales mentes, que possint videre sapientiam; homo autem factus ad imaginem Dei, habet rationalem mentem, per quam possit percipere sapientiam. Ergo illa vita per quam facta sunt omnia, lux est, et non quorumcumque animalium, sed hominum.^BM ^cw

^cw ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 18, CCSL 36, p. 10.2-8 : «Hoc enim sequitur : et uita erat lux hominum; et ex ipsa uita homines illuminantur. pecora non illuminantur, quia pecora non habent rationales mentes, quae possint uidere sapientiam. homo autem factus ad imaginem dei, habet rationalem mentem per quam possit percipere sapientiam. ergo illa uita per quam facta sunt omnia, ipsa uita lux est; et non quorumque animalium, sed lux hominum». [FG2018]

^BM ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

³⁶⁵ Super Iohannem] sic La88 Li449 Ed1953

^marg.| {CIO1d8.3} THEOPHYLACTUS. − Non autem dixit : ‘lux est solum Iudeis’, sed omnium hominum. Omnes enim homines, inquantum intellectum et rationem recepimus ab eo quod nos condidit Verbo, in tantum³⁶⁶ ab eo illuminari dicimur³⁶⁷. Nam ratio nobis tradita, per quam rationales dicimur, lux est ad operanda nos dirigens et non operanda.^BN ^cx

^cx ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 4), PG 123, 1145D3-9 (51-55) : «Οὐκ εἶπε δέ, ὅτι τῶν Ἰουδαίων μόνων ἐστὶ φῶς, ἀλλὰ πάντων ἀνθρώπων. Πάντες γὰρ ἄνθρωποι, καθὸ νοῦν ἐλάβομεν καὶ λόγον παρὰ τοῦ κτίσαντος ἡμᾶς Λόγου, κατὰ τοῦτο λεγόμεθα φωτισθῆναι ὑπ’ αὐτοῦ. Ὁ γὰρ λόγος ὁ δοθεὶς ἡμῖν, δι’ ὃν καὶ λογικοὶ καλούμεθα, φῶς ἐστιν ὁδηγοῦν ἡμᾶς εἰς τὰ πρακτέα, καὶ τὰ μὴ πρακτέα». [CGC2014]* [MM2024 transcr.]

^BN ¶Codd. : La88 Li449 V797 Ed1470 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

³⁶⁶ in tantum] non tantum V797 Ed1470

³⁶⁷ dicimur La88 Ed1953 ] dicuntur Li449

^marg.| {CIO1d8.4} ORIGENES. ³⁶⁸* {3,1 super Quodfactum est,in ipso vita erat} . − Non est autem pretermittendum quod vitam premittit luci hominum : inconsequens enim erat illuminari non viventem, et advenire illuminationi vitam. Si autem idem est : V ita erat lux hominum, quod solum hominum, erit Christus lux atque vita solorum hominum. Hoc autem opinari hereticum est. Non igitur quidquid dicitur aliquorum, illorum solum est : scriptum est enim de Deo, quod sit Deus Abraham, Isaac et Iacob; non tamen istorum tantum patrum dictus est Deus. Non ergo ex eo quod dicitur lux hominum, excluditur quin sit aliorum. Alius vero contendit ex³⁶⁹ eo quod scriptum³⁷⁰ est^cy : « Faciamus hominem ad imaginem nostram » quod³⁷¹ quidquid ad imaginem ac similitudinem Dei factum est, intelligi debet³⁷² per hominem. sic igitur lux hominum lux cuiuslibet rationalis creature est.^BO

^cy Gn. 1, 26

^BO ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

³⁶⁸ Origenes La88 (144rb) Li449 (6ra] + In Ioannem Ed1953

³⁶⁹ ex] om. La88

³⁷⁰ scriptum] om. La88

³⁷¹ quod] om. La88

³⁷² Debet] dicet La88

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d9.1} AUGUSTINUS. Super Ioannem. ³⁷³ − Quia vita illa est lux³⁷⁴ hominum, sed stulta corda capere istam lucem non possunt, quia peccatis suis aggravantur, ut eam videre non possint; ne ideo cogitent quasi absentem esse lucem, quia eam videre non possunt.
Sequitur :

³⁷³ Super La88 Li449] In Ed1953

³⁷⁴ Est lux] lux est La88

Et lux in tenebris lucet, et tenebre eam non comprehenderunt.

^marg.| Quomodo enim homo positus in sole cecus, presens est illi sol, sed ipse soli absens est; sic omnis stultus cecus est, et³⁷⁵ presens est illi sapientia. Sed cum ceco presens est, oculis eius absens est, non quia illa ipsi absens est, sed quia ipse absens est ab illa.^BP ^cz

^cz ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 18.16, § 19.10, CCSL 36, p. 11 : «Ergo, illa uita lux est hominum. sed forte stulta corda adhuc capere istam lucem non possunt, quia peccatis suis aggrauantur, ut eam uidere non possint. non ideo cogitent quasi absentem esse lucem, quia eam uidere non possunt : ipsi enim propter peccata tenebrae sunt. et lux in tenebris lucet, et tenebrae eam non comprehenderunt. ergo, fratres, quomodo homo positus in sole caecus, praesens est illi sol, sed ipse soli absens est; sic omnis stultus, omnis iniquus, omnis impius, caecus est corde. praesens est sapientia, sed cum caeco praesens est, oculis eius absens est : non quia ipsa illi absens est, sed quia ipse ab illa absens est». [FG2018]

^BP ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

³⁷⁵ et] om. La88

^marg.| {CIO1d9.2} ORIGENES. ³⁷⁶* {tom.3} . − Tenebre autem huiusmodi hominum non natura sunt, secundum illud Pauli^da : « Eramus aliquando tenebre, nunc autem lux in Domino ».^BQ ^db

^da Eph. 5, 8.

^db Tomus II, 14 (PG 14, 150 A; SC 120, 297). [CGC2014]

^BQ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023}

³⁷⁶ Origenes La88 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d9.3} ORIGENES. In homeliario ³⁷⁷* − Vel aliter. Lux in tenebris fidelium animarum lucet, a fide inchoans, ad speciem³⁷⁸* trahens. Imperitorum vero cordium perfidia et ignorantia lucem Verbi Dei in carne fulgentis non comprehenderunt. Sed iste sensus moralis est. Physica vero horum verborum theoria talis est. Humana natura, etsi non peccaret, suis propriis viribus³⁷⁹ lucere non³⁸⁰* posset. Non enim naturaliter lux est, sed particeps lucis ; capax siquidem sapientie est, non ipsa sapientia. Sicut ergo aer per semetipsum non lucet, sed tenebrarum vocabulo nuncupatur; ita nostra natura dum per seipsam consideratur, quedam tenebrosa substantia est, capax ac particeps lucis sapientie. Et sicut aer dum solares radios participat, non dicitur per se lucere, sed solis splendor in eo apparere; ita rationabilis nostre nature pars, dum presentiam Verbi Dei possidet, non per se res intelligibiles et Deum suum, sed per insitum sibi divinum lumen cognoscit. Lux itaque in tenebris lucet , quia Dei Verbum vita et lux hominum in nostra natura que per se investigata et considerata, informis quedam tenebrositas invenitur, lucere non desinit, et quoniam ipsa lux omni creature est incomprehensibilis, tenebre eam non comprehenderunt ³⁸¹ . ^BR ^dc

^dc ¶Fons : <revera> Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae], 12.18-13.31, CCCM 166, p. 24-26; SChr 151, p. 262.19-268.34 = Origenes (pseudo), Homeliae ex variis locis collectae , hom. 2 : Vox spiritalis aquilae auditum (Io. 1, 1-14), in : Origenis opera, t. 3, Parisiis, 1522, f. cxixvaH-K (cum variationibus); PL 122, 290 C-D. 291 A : «Ac si euidenter diceret : Lux in tenebris fidelium animarum lucet, et magis ac magis lucet, a fide inchoans, ad speciem tendens [trahens W2 N2 P5 O1 Av T]; impiorum [imperitorum W2 N2 P5 O1 F3] uero cordium perfidia et ignorantia lucem uerbi dei in carne fulgentis non comprehenderunt : "Obscuratum est enim", ut ait Apostolus,"insipiens cor eorum, et sapientes se esse dicentes stulti facti sunt". Sed iste sensus moralis. XIII. Physica uero horum uerborum theoria talis est. Humana natura, etsi non peccaret, suis propriis uiribus lucere non posset; non enim naturaliter lux est, sed particeps lucis. Capax siquidem sapientiae est, non ipsa sapientia cuius participatione sapiens fieri potest. Sicut ergo aer iste per se ipsum non lucet sed tenebrarum uocabulo nuncupatur, capax tamen solaris luminis est, ita nostra natura, dum per se ipsam consideratur, quaedam tenebrosa substantia est, capax ac particeps lucis sapientiae. Et quemadmodum praefatus [om. Catena cum N2 ] aer, dum solares radios participat, non dicitur per se lucere, sed solis splendor dicitur in eo apparere ita ut et naturalem suam obscuritatem non perdat et lucem superuenientem in se recipiat, ita rationabilis nostrae naturae pars, dum praesentiam dei uerbi possidet, non per se res intelligibiles et deum suum, sed per insitum sibi diuinum lumen cognoscit. Audi ipsum uerbum :"Non uos, inquit, estis qui loquimini, sed spiritus patris uestri qui loquitur in uobis". Hac una sententia uoluit nos docere id ipsum in caeteris intelligere, ac semper in aure cordis nostri ineffabili modo sonare : Non uos estis qui lucetis, sed spiritus patris uestri qui lucet in uobis, hoc est, me in uobis lucere uobis manifestat, quia ego sum lux intelligibilis mundi, hoc est, rationalis et intellectualis naturae; non uos estis qui intelligitis me, sed ego ipse in uobis per spiritum meum me ipsum intelligo, quia uos non estis substantialis lux, sed participatio per se subsistentis luminis. Lux itaque in tenebris lucet, quia dei uerbum, uita et lux hominum, in nostra natura quae, per se inuestigata et considerata, informis quaedam tenebrositas reperitur, lucere non desinit, nec eam quamuis delinquentem deserere uoluit nec unquam deseruit, formans eam per naturam continendo, reformans que per gratiam deificando. Et quoniam ipse [ipsa O1 ] lux omni creaturae incomprehensibilis est, TENEBRAE EAM NON COMPREHENDERUNT»
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e), Anselmus [MM2020]

^BR ¶Codd. : Caen La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}* {MM2023}

³⁷⁷ in homeliario] scrips., (h)omel’ La88 Li449 , om. Ed1953

³⁷⁸ speciem] spem Ed1953

³⁷⁹ pr. virib.] inv. Caen

³⁸⁰ lucere non] inv. Ed1953

³⁸¹et quoniam ipsa... comprehenderunt] ab hinc deficit reproductio photographica

^marg.| {CIO1d9.4} CHRYSOSTOMUS. ³⁸²* {hom.4} . − Vel aliter totum ab illo loco et vita erat lux hominum. Primum nos de conditione docuerat; deinde dicit et que secundum animam bona prebuit nobis veniens verbum; unde dicit et vita erat lux hominum. non dicit³⁸³ : lux Iudeorum sed universaliter hominum. Non enim Iudei solum, sed et gentes³⁸⁴ ad hanc venerunt cognitionem. Non autem adiecit ‘et angelorum’ quoniam ei de natura humana sermo est, quibus verbum venit evangelizans bona.^BS ^dd

^dd ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 3, PG 59, 58. <Ut ref.> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 282rb [CGC2014#]

^BS ¶Codd. : La88 (144va) Ed1953, def. T46 {SD2013}

³⁸² Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

³⁸³ Dicit] dixit La88

³⁸⁴ Gentes] gentiles La88

^marg.| {CIO1d9.5} ORIGENES. − Querunt autem quare non Verbum lux hominum dictum est sed vita que in Verbo fit. Quibus respondemus quia vita³⁸⁵* ad presens, non ea que communis est rationalium et irrationalium dicitur, sed que adiungitur Verbo quod in nobis fit per participationem Verbi primarii, ad discernendum apparentem vitam et non veram, et cupiendam veram vitam. Prius ergo participamus vitam que apud quosdam quidem est potentia, non actu lux; qui scilicet non sunt avidi perquirere que ad scientiam pertinent; apud quosdam vero et actu lux efficitur, qui, secundum Apostolum^de , emulantur dona meliora, scilicet « verbum sapientie »^df . Si tamen et tunc idem est vita et lux hominum , nullus manens in tenebris perfecte vivere comprobatur, nec quisquam viventium consistit in tenebris.^BT ^dg

^de Cf. 1Cor. 12, 31 : «Emulamini autem charismata meliora. Et adhuc excellentiorem viam vobis demonstro».

^df Dn.

^dg Tomus II, 20-23, PG 14, 158 B-C. 159 B. 162 B-D. 163 A-B : passim; SC 120, 312-313 [CGC2014#]
<Non hab.> Jean Scott; PL; LLT. [MM2020]

^BT ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}*

³⁸⁵ Vita] + que Ed1953

^marg.| {CIO1d9.6} CHRYSOSTOMUS. ³⁸⁶* {hom.4} . − Vita enim adveniente nobis, solutum est³⁸⁷ mortis imperium et, luce lucente nobis, non ultra sunt tenebre sed semper manet vita quam mors superare non potest nec tenebre lucem.
Unde sequitur :

³⁸⁶ Chrysostomus] + In Ioannem Ed1953

³⁸⁷ est] + nobis La88 * (exp.)

Et lux in tenebris lucet.

^marg.| Tenebras mortem et errorem dicit. Nam lux quidem sensibilis non in tenebris lucet, sed sine illis. Predicatio vero Christi in medio erroris regnantis fulsit et eum disparere fecit et in vitam mortem fecit mortuus³⁸⁸ Christus, ita eam superans ut eos qui detinebantur reduceret. Quia³⁸⁹ igitur neque mors eam superavit, neque error sed fulgida est eius predicatio ubique, et lucet cum propria fortitudine; propterea subdit : ^BU ^dh

^dh ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 5, PG 59, 57-58 n°3. [CGC2014#]

^BU ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}*

³⁸⁸ mortuus] + e La88 * (exp.)

³⁸⁹ quia] qui La88

Et tenebre eam non comprehenderunt.

^marg.| {CIO1d9.7} ORIGENES. {hom.2 in div. loc } − Est etiam sciendum, quod sicut lux hominum nomen est duarum spiritualium rerum, sic et tenebre. Dicimus enim hominem lucem possidentem, opera lucis perficere, et etiam cognoscere quasi illustratum lumine scientie; et e contrario tenebras dicimus illicitos actus, et eam que videtur scientia, non est autem. sicut autem Pater lux est, et in eo tenebre non sunt ulle, sic et salvator. Sed quia similitudinem carnis peccati subiit, non incongrue de eo dicitur, quod tenebre in eo sunt alique, ipso in se suscipiente nostras tenebras ut eas dissiparet. Hec igitur³⁹⁰ lux, que facta est vita hominum, radiat in tenebris animarum nostrarum, et venit ubi princeps tenebrarum harum cum genere bellat³⁹¹ humano. hanc lucem persecute sunt tenebre : quod patet ex his que salvator et eius Filii sustinent, pugnantibus tenebris contra filios lucis. Verum quia Deus patrocinatur, non invalescunt; unde non apprehendunt lucem, vel quia celeritatem cursus lucis subsequi non valent propter propriam tarditatem, vel quia si supervenientem exspectant, fugantur luce appropinquante³⁹². Oportet autem id considerare, quod non semper tenebre in sinistra parte sumuntur, sed quandoque in bona, secundum Psalmum³⁹³ ^di : « Posuit tenebras latibulum suum », dum ea que sunt erga Deum, ignota et imperceptibilia sunt. De hac ergo laudata caligine dicam, quoniam versus lucem pergit, illamque apprehendit, quia quod erat caligo, dum ignorabatur, in lucem cognitam vertitur ei qui didicit.^BV ^dj

^di Ps. 12, 12

^dj Tomus II, 20-23 (PG 14, 158 B-C. 159 B. 162 B-D. 163 A-B : passim; SC 120, 312-313). [CGC2014#]

^BV ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

³⁹⁰ Igitur] ergo La88

³⁹¹ Bellat] bellant La88

³⁹² Appropinquante] propinquante La88

³⁹³ Ps.] illud Psalmi La88

^marg.| {CIO1d9.8} AUGUSTINUS. Decimo de Civitate Dei. ³⁹⁴* − Hoc autem initium sancti evangelii quidam platonicus aureis litteris perscribendum, et per omnes Ecclesias in locis eminentissimis proponendum esse dicebat.^BW ^dk

^dk ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De civitate Dei, lib. 10, c. 29, CCSL 47, p. 306.99-104 : «Quod initium sancti evangelii, cui nomen est secundum iohannem, quidam platonicus, sicut a sancto sene simpliciano, qui postea mediolanensis ecclesiae praesedit episcopus, solebamus audire, aureis litteris conscribendum et per omnes ecclesias in locis eminentissimis proponendum esse dicebat». [FG2017]

^BW ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2013}

³⁹⁴Decimo de civitate Dei] om. Li449 (cf. infra); De civitate Dei Ed1953

^marg.| {CIO1d9.9} BEDA. ³⁹⁵* − Nam alii evangeliste Christum in tempore³⁹⁶ natum describunt, Ioannes vero eumdem in principio testatur fuisse dicens : in principio erat Verbum . Alii inter homines eum subito apparuisse commemorant; ille ipsum apud Deum semper fuisse testatur dicens : et Verbum erat apud Deum . Alii eum verum hominem, ille verum confirmat Deum dicens : Et Deus erat Verbum . Alii hominem apud homines eum temporaliter conversatum; ille Deum apud Deum in principio manentem ostendit dicens : Hoc erat in principio apud Deum . Alii magnalia que in homine gessit perhibent, ille quod³⁹⁷ omnem creaturam per ipsum Deus Pater fecerit docet dicens : ^BX ^dl

^dl ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 8, CCSL 122, p. 53.22-33 sqq. : «Ergo alii euangelistae christum ex tempore natum describunt iohannes eundem in principio fuisse testatur dicens : in principio erat uerbum. Alii inter homines eum subito apparuisse commemorant ille ipsum apud deum semper fuisse declarat dicens : et uerbum erat apud deum. Alii eum uerum hominem ille uerum confirmat esse deum dicens : et deus erat uerbum. Alii eum hominem apud homines temporaliter conuersatum ille deum apud deum in principio manentem ostendit dicens : hoc erat in principio apud deum. Alii magnalia quae in homine gessit perhibent ille quod omnem creaturam uisibilem et inuisibilem per ipsum deus pater fecerit docet dicens : omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil».
<potius quam> Haimo Autissiodorensis, In Io.[RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 77.76-86 : « Alii uero euangelistae Christum ex tempore natum describunt, Iohannes in principio eum testatur fuisse dicens In principio erat uerbum. Alii euangelistae subito inter homines apparuisse commemorant, ille eum semper apud deum fuisse confirmat dicens, Et uerbum erat apud deum. Alii uerum hominem, Iohannes uerum deum demonstrat, dicens, Et deus erat uerbum. Alii eum hominem apud homines temporaliter conuersatum, Iohannes deum apud deum in principio fuisse declarat dicens, Hoc erat in principio apud deum . Alii magnalia eius quae temporaliter gessit in homine perhibent, ille quod omnem creaturam uisibilem et inuisibilem deus pater per ipsum fecerit ostendit dicens, Omnia per ipsum facta et sine ipso factum est nihil» . [MM2020]

^BX ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

³⁹⁵ Beda] X° de ci. Dei Li449 , (cf. supra), + In Ioannem Ed1953

³⁹⁶ in tempore] in ras. La88 ²

³⁹⁷ ille quod] inv. Li449 *

Omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil.

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d10.1} AUGUSTINUS. ³⁹⁸* − Ea que dicta sunt superius, de divinitate Christi dicta sunt, qui sic³⁹⁹ venit ad nos secundum quod apparuit homo. Quia igitur sic erat homo ut lateret in illo Deus, missus est ante illum magnus homo, per cuius testimonium inveniretur plusquam homo. Et quis est hic? ^BY ^dm

^dm ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 2.2-3, § 4.43-5.3, CCSL 36, p. 12, 14 : «Etenim ea quae dicta sunt superius, fratres carissimi, de diuinitate christi dicta sunt ineffabili, et prope ineffabiliter [...] [§ 4] Non enim secundum id quod Deus est aut uenit aut discedit, cum sit ubique praesens, et millo loco contineatur. Sed secundum quid uenit? quod apparuit homo. quia ergo sic erat homo, ut lateret in illo deus, missus est ante illum magnus homo, per cuius testimonium inueniretur plus quam homo. et quis est hic? fuit homo». [FG2018]

^BY ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023}

³⁹⁸ Augustinus La88 ] + In Ioannem Ed1953

³⁹⁹ Sic] + s exp. La88

[b] Fuit homo.

^marg.| {CIO1d10.2} THEOPHYLACTUS. − [a] Non angelus ut suspicionem multorum destrueret.^BZ ^dn

^dn ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1:6), PG 123, 1148C5-12 : «Διὰ τοῦτο καὶ ἄγγελος λέγεται, ἀγγέλου δὲ ἀρετὴ μηδὲν ἴδιον λέγειν. [a] Ἄγγελον δὲ ἀκούσας, μὴ νόμιζε, ὅτι φύσει ἄγγελος ἦν, ἢ ἐκ τῶν οὐρανῶν κατέβη· ἀλλὰ διὰ τὸ ἔργον καὶ τὴν διακονίαν ἄγγελος καλεῖται. Ἐπεὶ γὰρ ὑπηρέτησε τῷ κηρύγματι, καὶ προήγγειλε τὸν Κύριον, τούτου ἕνεκεν ἐκλήθη ἄγγελος. Διὸ καὶ ὁ εὐαγγελιστὴς ἀνατρέπων τὴν τῶν πολλῶν ὑπόνοιαν. τῶν ἴσως νομισάντων, ὅτι ἄγγελος ἦν ὁ Ἰωάννης τῇ φύσει, φησίν·[b] «Ἐγένετο ἄνθρωπος ἀπεσταλμένος παρὰ Θεοῦ» ». [CGC2014]* [MM2024 transcr.]

^BZ ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 * Ed1775 Ed1953 {MM2018} {MM2020} {MM2023}

^marg.| {CIO1d10.3} AUGUSTINUS. ⁴⁰⁰ − Et quomodo posset iste verum de Deo dicere⁴⁰¹ ?

⁴⁰⁰ Augustinus Li449 ] om. La88 , + in Ioannem Ed1953

⁴⁰¹ dicere] + nisi Ed1953

Missus a Deo. ^CA ^do

^do ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 5.3-4, CCSL 36, p. 10 : «Et quomodo posset iste uerum de Deo dicere? Missus a Deo». [FG2018]

^CA ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2022} {MM2023}

^marg.| {CIO1d10.4} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁰²* − [1] Nihil de reliquo humanum esse estima⁴⁰³* eorum que dicuntur ab illo. Non enim que eius sunt, sed que mittentis omnia loquitur : ideo et angelus nuncupatus est a Propheta dicente^dp : « Ego mitto angelum meum ». Angeli enim virtus est nihil proprium dicere. Hoc autem quod dicit fuit missus , non eius qui ad esse processus ostensivum est. [2] Sicut autem Isaias missus fuit non aliunde quam a mundo, sed a statu quo vidit « Dominum sedentem super solium excelsum et elevatum »^dq , ad plebem; sic et Ioannes a deserto ad baptizandum mittitur; ait enim^dr : « Qui misit me baptizare, ille mihi dixit : « Super quem videris etc.⁴⁰⁴ ».^CB ^ds

^dp Mal. 3, 1.

^dq Is. 6, 1.

^dr Io. 1, 33.

^ds ¶Fons^G : Chrysostomus, In Io., hom. [a] les premières 10 lignes : Chrysostomus, In Io., hom. 6 (PG 59, 59-60) <Ut laudat> Cf. Hugo de Sancto Caro , Postillae maiores, t. 6, Venetiis, f. 283ra. [b] <revera> Origenes, Commentaria in Evangelium Ioannis, tom. 2, 24, PG 14, 163D-166AB; SChr 120, 326-329. [CGC2014#]

^CB ¶Codd. : La88 (144vb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴⁰² Chrysostomus] + In Ioannem Ed1953

⁴⁰³ estima] estimo Ed1953

⁴⁰⁴ etc.] + spiritum descendentem et manentem super eum, hic est qui baptizat in spiritu sancto Ed1953

^marg.| {CIO1d10.5} AUGUSTINUS. ⁴⁰⁵* − Quid vocabatur?^CC ^dt

^dt ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 5.5, CCSL 36, p. 14 : «Quid uocabatur? Cui nomen erat Iohannes». [FG2018]*

^CC ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴⁰⁵ Augustinus] + In Ioannem Ed1953

Cui nomen erat Ioannes.

^marg.| {CIO1d10.6} ALCUINUS. − Id est ‘gratia Dei’ vel ‘in quo est gratia’ qui gratiam Novi Testamenti, id est Christum, suo testimonio primum mundo innotuit. Vel Ioannes interpretatur ‘cui donatum est’ quia per gratiam Dei donatum est illi regem regum non solum precurrere sed etiam baptizare.^CD ^du

^du ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 6), CCCM 267, p. 9.89 sqq. : «Cui nomen Iohannes, id est 'gratia Dei' uel 'in quo est gratia', qui gratiam noui testamenti, id est Christum, suo testimonio primum mundo innotuit.Vel Iohannes interpretatur 'cui donatum est', quia per gratiam Dei donatum est illi regem regum non solum praecurrere sed etiam baptizare». [MM2020]

^CD ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| marg.|{CIO1d10.7} AUGUSTINUS. ⁴⁰⁶* − Quare venit?

⁴⁰⁶ Augustinus La88 ] + In Ioannem Ed1953

Hic venit in testimonium ut testimonium perhiberet de lumine.^CE ^dv

^dv ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 5.1-2, CCSL 36, p. 14 : «Quare uenit? Hic uenit in testimonium, ut testimonium perhiberet de lumine, ut omnes crederent per illum». [FG2018]

^CE ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d10.8} ORIGENES. ⁴⁰⁷* {tom.5} . − Quidam improbare nituntur edita de Christo testimonia prophetarum, dicentes non egere testibus Dei Filium habentem credulitatis sufficientiam tum in his⁴⁰⁸ que protulit salubribus verbis, tum in mirabilibus operibus suis. siquidem et Moyses credi meruit per verbum et virtutes, non egens previis testibus. ad hoc dicendum est quod multis existentibus causis inducentibus ad credendum, plerumque quidam ex hac demonstratione non admirantur, ex alia vero habent causam ut credant. Deus autem est qui pro cunctis hominibus homo factus est. Constat igitur quosdam ex dictis propheticis ad Christi admirationem coactos, mirantes tot prophetarum ante eius adventum voces⁴⁰⁹, constituentes nativitatis eius locum, et alia huiusmodi. Illud quoque advertendum, quod prodigiose virtutes ad credendum provocare poterant eos qui tempore Christi erant, non autem post longa tempora : nam fabulosa quedam estimata⁴¹⁰ fuerunt : plus enim peractis virtutibus facit ad credulitatem que cum virtutibus queritur prophetia. Est autem et tale quid dicere, quod quidam in hoc quod testimonium perhibent⁴¹¹ Deo, honorati sunt. Privare vult ergo chorum prophetarum ingenti gratia qui dicit, illos non oportere de Christo testimonium exhibere. Accessit autem his⁴¹² Ioannes, ut testimonium de luce perhibeat.^CF ^dw

^dw Tomus II, 28-29 (PG 14, 174 A-D : passim. 175 A-B : passim. 178 A-B; SC 120, 344-353 [CGC2014]

^CF ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴⁰⁷ Origenes] + In Ioannem Ed1953

⁴⁰⁸ His] hiis La88

⁴⁰⁹ Voces] vocem La88

⁴¹⁰ Estimata] existimata La88

⁴¹¹ Perhibent] prebent La88

⁴¹² His] hiis La88

^marg.| {CIO1d10.9} CHRYSOSTOMUS. ⁴¹³* {hom.5} . − Non ea indigente testimonio, sed propter quid, ipse Ioannes docet, dicens :

⁴¹³ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

Ut omnes crederent per illum.

^marg.| Sicut enim carnem induit, ne omnes perderet; ita et preconem hominem misit, ut cognatam audientes vocem, facilius advenirent.^CG ^dx

^dx Chrysostomus, In Io., hom. 6, PG 59, 61. [CGC2014#]

^CG ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d10.10} BEDA. − Non autem ait ‘ut omnes crederent in illum’ : « Maledictus enim homo qui confidit in homine »^dy , sed ut omnes ⁴¹⁴ crederent per illum, hoc est per illius testimonium crederent in lucem.^CH ^dz

^dy Ier. 17, 5

^dz ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 8, CCSL 122, lin. 119 sqq. : «Non ait, ut omnes crederent in illum; maledictus enim homo qui confidit in homine et ponit carnem brachium suum; sed ut omnes, inquit, crederent per illum, hoc est ut per illius testimonium crederent in lucem quam necdum uidere nouerant dominum uidelicet iesum christum qui de se ipso testatur : ego sum lux mundi; qui sequitur me non ambulat in tenebris sed habebit lumen uitae». <ex quo> Cf. Haimo Autissiodorensis, In Io.[RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 80.209-81.215 : diff. [MM2020]

^CH ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴¹⁴ Omnes] homines La88

^marg.| {CIO1d10.11} THEOPHYLACTUS. − Si vero aliqui non crediderunt⁴¹⁵*, excusabilis permanet ipse. Nam sicut⁴¹⁶ si aliquis includens se in domo caliginis, et ipsum solis radius non illustret, ipse causam tribuit, et non sol; sic Ioannes, ut omnes crederent, missus fuit; sed si minime consecutum⁴¹⁷ est⁴¹⁸, ipse huius rei causa non extitit.^CI ^ea

^ea ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 7), PG 123, 1147D. [CGC2014]

^CI ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴¹⁵ crediderunt La88 Li449 ] crediderint Ed1953

⁴¹⁶ Sicut] et La88

⁴¹⁷ Consecutum] consequtum La88

⁴¹⁸ Est] + hoc La88

^marg.| {CIO1d10.12} CHRYSOSTOMUS. − Quia vero multum apud nos⁴¹⁹ maior qui testatur, eo cui⁴²⁰ testimonium perhibet, et dignior fide esse videtur; ne quis et de Ioanne hoc suspicetur, hanc suspicionem destruit, dicens :

⁴¹⁹ nos] vos Bar484

⁴²⁰ Cui] quod La88, qui Bar484 Li449

Non erat ille lux sed ut testimonium perhiberet de lumine.

^marg.| Si vero non huic instans opinioni hoc resumpsit ut testimonium perhiberet de lumine , superfluum esset quod dicitur, et magis iteratio sermonis quam explanatio doctrine.^CJ ^eb

^eb ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 6, PG 59, 61-62. [CGC2014#]

^CJ ¶Codd. : Bar484 La88 (145ra) Li449 , def. T46 {SD2013} {FG2022} {MM2023}

^marg.| {CIO1d10.13} THEOPHYLACTUS. ⁴²¹ − Sed dicet aliquis : ergo neque Ioannem, neque sanctorum quempiam lucem esse vel fuisse dicemus. Sed si sanctorum aliquem lucem velimus dicere, ponemus lucem absque articulo; ut si interrogatus fueris utrum Ioannes est lux sine articulo, secure concedas; si vero cum articulo, non concedas. Non enim est ipsa lux principalior; sed lux dicitur quia secundum participationem lucem habeat a vero lumine.^CK ^ec

^ec ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 8), PG 123, 1150A. [CGC2014]

^CK ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2022}*

⁴²¹ Theophylactus] Li449² (sec. m. marg.)

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d11.1} AUGUSTINUS. ⁴²²* − De quo lumine Ioannes testimonium perhibeat, ostendit dicens :

⁴²² Augustinus La88 ] + In Ioannem Ed1953

Erat lux vera.

^marg.| Vel aliter :^CL ^ed

^ed ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 6.3-4, CCSL 36, p. 14 : «Et de quo lumine testimonium perhiberet? Erat lux uera». [FG2018]*

^CL ¶Codd. : Bar484 La88 (145rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2018}* {MM2023}

^marg.| {CIO1d11.2} CHRYSOSTOMUS. ⁴²³* − Quia superius de Ioanne dixerat quod venit et missus est ut testetur de luce, ne, quis hoc audiens propter testantis recentem presentiam⁴²⁴, de eo cui testimonium perhibetur, talem quamdam suspicionem accipiat, reduxit mentem, et ad eam que supra omne⁴²⁵ principium est, transmisit existentiam, dicens : erat lux vera .^CM ^ee

^ee ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 7, PG 59, 62-63 n°1. [CGC2014]

^CM ¶Codd. : La88 (145rb) Li449 (7va) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2018}

⁴²³ Vel aliter - Chrysostomus] inv. Ed1953 , + In Ioannem Ed1953

⁴²⁴ Presentiam] + et Li449 La88

⁴²⁵ eam que supra omne Li449 Ed1953 ] om. La88

^marg.| {CIO1d11.3} AUGUSTINUS. ⁴²⁶ − Quare additum est vera? Quia et homo illuminatus dicitur lux⁴²⁷, sed vera lux illa est que illuminat. Nam et oculi nostri dicuntur lumina, et tamen nisi aut per noctem lucerna accendatur, aut per diem sol exeat, lumina illa sine causa patent.
Unde subdit :

⁴²⁶ Augustinus La88 Li449 ] In Ioannem Ed1953

⁴²⁷ lux] om. Li449

Que illuminat omnem hominem.

^marg.| Sed⁴²⁸* omnem hominem, ergo et ipsum Ioannem⁴²⁹. Ipse ergo illuminabat, a quo se demonstrari volebat. Quomodo enim plerumque fit ut in aliquo corpore radiato cognoscatur ortus esse sol quem oculis videre non possumus quia ⁴³⁰* qui saucios habent⁴³¹ oculos, idonei sunt videre parietem illuminatum, aut aliquid huiusmodi. Sic omnes ad quos venerat Christus, minus erant idonei eum videre. Radiavit Ioannem et, per illum confitentem se illuminatum, cognitus est ille qui illuminat. Dicit⁴³² autem :

⁴²⁸ sed] si Ed1953

⁴²⁹ Ioannem] hominem La88

⁴³⁰ quia] + etiam Ed1953

⁴³¹ habent] habet Ed1953

⁴³² Dicit] dixit La88 ²

Venientem in hunc mundum.

^marg.| Nam si illinc non recederet, non esset illuminandus; sed ideo hic illuminandus⁴³³, quia⁴³⁴ illinc recessit ubi homo poterat esse illuminatus.^CN ^ef

^ef ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 6.4-8, § 7.1-22, CCSL 36, p. 14-15 : «[6] Quare additum est : uera ? quia et homo illuminatus dicitur lux; sed uera lux illa est quae illuminat. Nam et oculi nostri dicuntur lumina; et tamen nisi aut per noctem lucerna accendatur, aut per diem sol exeat, lumina ista sine causa patent [...] [7] Ubi autem est ipsa lux? erat lux uera, quae illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. si omnem hominem uenientem, et ipsum iohannem. ipse ergo illuminabat, a quo se demonstrari uolebat. intellegat caritas uestra : ueniebat enim ad mentes infirmas, ad corda saucia, ad aciem animae lippientis. ad hoc uenerat. et unde posset anima uidere quod perfecte est? quomodo plerumque fit ut in aliquo corpore radiato cognoscatur ortus esse sol, quem oculis uidere non possumus. quia et qui saucios habent oculos, idonei sunt uidere parietem illuminatum et illustratum a sole; uel montem uel arborem, aut aliquid huiusmodi idonei sunt uidere; et in alio illustrato demonstratur illis ortus ille, cui uidendo adhuc minus idoneam aciem gerunt. sic ergo illi omnes ad quos christus uenerat, minus idonei erant eum uidere; radiauit iohannem et per illum confitentem se radiatum ac se illuminatum esse, non qui radiaret et illuminaret, cognitus est ille qui illuminat, cognitus est ille qui illustrat, cognitus est qui implet. et quis est? qui illuminat, inquit, omnem hominem uenientem in mundum. nam si illinc non recederet, non esset illuminandus; sed ideo hic illuminandus, quia illinc recessit, ubi homo semper poterat esse illuminatus». [FG2018]

^CN ¶Codd. : Bar484 La88 (145rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2018} {MM2018}* {MM2023}

⁴³³ sed ideo hic illuminandus] om. hom. Bar484

⁴³⁴ qui saucios ... illuminandus quia] om. hom. La88 * (sec. m. marg. compl.)

^marg.| {CIO1d11.4} THEOPHYLACTUS. − Erubescat Manicheus qui conditoris maligni et tenebrosi nos asserit creaturas. Non enim illuminaremur, si veri luminis creature non essemus.^CO ^eg

^eg ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 9), PG 123, 1150C. [CGC2014]

^CO ¶Codd. : La88 (145rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2018}

^marg.| {CIO1d11.5} CHRYSOSTOMUS. ⁴³⁵* {hom.7} . − Ubi sunt etiam qui non dicunt eum verum Deum? hic enim lux vera dicitur. sed si illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum, qualiter tot sine lumine permanserunt? Non enim omnes cognoverunt Christi culturam. Illuminat igitur omnem hominem quantum ad eum pertinet; si autem quidam mentis oculos claudentes noluerunt recipere lucis huius radios, non a lucis natura obtenebratio est eis⁴³⁶, sed a malitia eorum, qui voluntarie privant seipsos gratie dono. Nam gratia quidem ad omnes effusa est; qui vero nolunt dono hoc frui, sibi ipsis hanc imputent⁴³⁷ cecitatem.^CP ^eh

^eh Chrysostomus, In Io., hom. 8, § 1, PG 59, 65. <Ut ref.> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 283va [CGC2014#]

^CP ¶Codd. : La88 (145rb) Ed1953

⁴³⁵ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁴³⁶ Eis] illis La88

⁴³⁷ Imputent] reputant La88 {SD2013}

^marg.| {CIO1d11.6} AUGUSTINUS. In Enchiridion. ⁴³⁸* − Vel quod dicitur quod⁴³⁹* illuminat omnem hominem , sic intelligimus : non quia nullus est hominum qui non illuminetur sed quia nisi ab ipso nullus illuminatur.^CQ ^ei

^ei ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Enchiridion de fide, spe et caritate, c. 27 (al. 103), CSSL 46, lin. 10 sqq. : «sic enim intellegimus et quod in euangelio scriptum est : qui illuminat omnem hominem uenientem, non quia nullus est hominum qui non illuminetur, sed quia nisi ab ipso nullus illuminatur».
<ex quo> Cf. Petrus Lombardus, Sententiae, lib. 1, d. 46, c. 2, § 3, ed. I. Brady , p. 314.8-10. [MM2020]

^CQ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴³⁸ In Enchiridion] om. La88 , Enchiridion Ed1953

⁴³⁹ quod] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d11.7} BEDA. − Sive naturali ingenio, sive sapientia divina. Sicut enim nemo a seipso esse⁴⁴⁰* etiam nemo a seipso sapiens esse potest. Vel aliter ⁴⁴¹ : ^CR ^ej

^ej ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 8, CCSL 122, lin. 141 sqq. : «Gratiam uero lucis pectoribus infundere solius est eius de quo dicitur : erat lux uera quae inluminat omnem hominem uenientem in mundum; omnem uidelicet qui inluminatur siue naturali ingenio seu etiam sapientia diuina. Sicut enim nemo a se ipso esse ita etiam nemo a se ipso sapiens esse potest sed illo inlustrante de quo scriptum est : omnis sapientia a domino deo est».
<Non hab.> Haimo Autissiodorensis, In Io.[RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 81-82 : diff. [MM2020]

^CR ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴⁴⁰ esse] + sic Ed1953

⁴⁴¹ Vel aliter - Origenes] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d11.8} ORIGENES. In homeliario. ⁴⁴²*. − Non de his qui de occultis seminum causis in species corporeas⁴⁴³* procedunt, debemus intelligere quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum . Sed de his qui spiritualiter per regenerationem gratie que datur in baptismate, in mundum veniunt invisibilem. Eos itaque vera lux illuminat et ⁴⁴⁴* qui in mundum virtutum veniunt, non in ⁴⁴⁵* eos qui in mundum vitiorum ruunt.^CS ^ek

^ek ¶Fons : <revera> Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae auditum pulsat], 17.17-30, CCCM 166, p. 32-33; SChr 151, p. 284.17-21, 286.30-32 : «Non ergo de his qui de occultis seminum causis in species corporeas procedunt debemus intelligere QVAE ILLVMINAT OMNEM HOMINEM VENIENTEM IN HUNC [om. P1 O1 A C3 Z P8] MVNDVM , sed de his qui spiritualiter per regenerationem gratiae, quae datur [dicitur F2 O1 F3] in baptismate, in mundum ueniunt inuisibilem, qui natiuitatem quae secundum corruptibile corpus est spernentes, natiuitatem quae est secundum spiritum eligunt, mundum qui deorsum est calcantes, et in mundum qui desursum est ascendentes, umbras ignorantiae et mortis deserentes, lucem sapientiae et uitae appetentes, filii hominum esse desinentes, filii dei fieri inchoantes, mundum uitiorum postponentes et in semet ipsis destruentes, mundum uirtutum ante oculos mentis constituentes et in eum totis uiribus ascendere inhiantes. Eos itaque uera lux illuminat qui in mundum uirtutum ueniunt, non eos qui in mundum uitiorum ruunt».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2021]

^CS ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴⁴² in homeliario ] scrips., in omelia. La88 , in omel. Li449 , om. Ed1953

⁴⁴³ corporeas] corporales Ed1953

⁴⁴⁴ et] om. La88 Ed1953

⁴⁴⁵ in] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d11.9} THEOPHYLACTUS. − Vel aliter. Intellectus nobis traditus ac nos dirigens qui et naturalis ratio nominatur dicitur lux tradita nobis a Deo. Sed quidam male ratione utentes, seipsos obscuraverunt.^CT ^el

^el ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 9), PG 123, 1150C. [CGC2014]

^CT ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam Natalis Domini, in die; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d12.1} AUGUSTINUS. ⁴⁴⁶* − Lux que illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum , huc venit per carnem quia cum⁴⁴⁷* hic esset per divinitatem, a stultis et⁴⁴⁸* cecis et iniquis videri non poterat, de quibus supra dictum est : tenebre eam non comprehenderunt . ^CU ^em

^em ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 7.18-22, § 8.2-6, CCSL 36, p. 15 : «Et quis est? qui illuminat, inquit, omnem hominem uenientem in mundum. nam si illinc non recederet, non esset illuminandus; sed ideo hic illuminandus, quia illinc recessit, ubi homo semper poterat esse illuminatus. [§ 8] quid ergo? si uenit huc, ubi erat? in hoc mundo erat. et hic erat, et huc uenit : hic erat per diuinitatem, huc uenit per carnem; quia cum hic esset per diuinitatem, ab stultis et caecis et iniquis uideri non poterat. ipsi iniqui tenebrae sunt de quibus dictum est : lux lucet in tenebris, et tenebrae eum non comprehenderunt». [FG2018]*

^CU ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 (235vb) Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2021}

⁴⁴⁶ Augustinus] + in Ioannem Ed1953

⁴⁴⁷ cum Li449 Mt366 ] tum ? La88 , dum Ed1953

⁴⁴⁸ et] om. Ed1953

^marg.| Et ideo dicitur :

In mundo erat.

^marg.| {CIO1d12.2} ORIGENES. In homeliario. ⁴⁴⁹* – [1] Ut enim qui loquitur, dum loquitur⁴⁵⁰*, cessat vox eius esse desinit et evanescit, sic celestis Pater, si Verbum suum loqui cessaverit, effectus Verbi, hoc est universitas Verbo condita, non subsistet⁴⁵¹*. [2] Non autem putes quia sic erat in mundo quomodo in mundo est terra, pecora et homines sed quomodo artifex regens quod fecit.
Unde sequitur :

⁴⁴⁹ In homeliario] in ome. La88, in homel. Li449, +om. Ed1953

⁴⁵⁰ loquitur] loquitur Ed1953

⁴⁵¹ subsistet] subsisteret La88

Et mundus per ipsum factus est.

^marg.| Non enim sic⁴⁵² fecit quomodo facit faber. Qui enim fabricat, extrinsecus est ad illud quod fabricat. Deus autem infusus mundo, fabricat ubique positus, et non recedit ab aliquo. Presentia maiestatis facit quod facit, et gubernat quod facit. Sic ergo erat in mundo, quomodo per quem factus est mundus.^CV ^en ^eo

^en ¶Fons : [1] Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae auditum pulsat] (Io. 1, 10), 18.6-8 sqq., CCCM 166, p. 33-34; SChr 151, p. 288.7-10; PL 122, 293C : «Ut enim qui loquitur, dum loqui cessat [= P3 P4 V3 etc., loquitur desinit A C3, loqui desiit Z P8], uox eius esse desinit et euanescit, sic caelestis pater, si uerbum suum loqui cessaverit [cessarit P1 F2 A C3 Z P8], effectus uerbi, hoc est uniuersitas condita, non subsistet. Uniuersitatis nanque conditae substitutio est et permansio dei patris locutio, hoc est aeterna et incommutabilis sui uerbi generatio. Potest etiam non irrationabiliter de hoc mundo solummodo sensibili haec sententia praedicari quae ait : IN MUNDO ERAT ET MUNDVS PER IPSUM FACTUS EST. Ne forte quis putaret, manicheae haeresis consors, mundum corporeis sensibus succumbentem a diabolo fuisse creatum, et non a creatore omnium uisibilium et inuisibilium, theologus subnectit : IN MVNDO ERAT, hoc est, in hoc mundo subsistit ille qui continet omnia. ET MUNDUS PER IPSUM FACTUS EST. Non enim in alienis operibus uniuersitatis conditor habitat, sed in suis quae fecit».

^eo [2] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 10.2 sqq., CCSL 36 : «ne putes quia sic erat in mundo, quomodo in mundo est terra, in mundo est caelum, in mundo est sol, luna et stellae, in mundo arbores, pecora, homines. non sic iste in mundo erat. sed quomodo erat? quomodo artifex, regens quod fecit. non enim sic fecit, quomodo facit faber. forinsecus est arca quam facit, et illa in alio loco posita est, cum fabricatur; et quamuis iuxta sit, ipse alio loco sedet qui fabricat, et extrinsecus est ad illud quod fabricat; deus autem mundo infusus fabricat, ubique positus fabricat, et non recedit aliquo, non extrinsecus quasi uersat molem quam fabricat. praesentia maiestatis facit, quod facit; praesentia sua gubernat, quod fecit. sic ergo erat in mundo, quomodo per quem mundus factus est».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2021]

^CV ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021}

⁴⁵² sic] om. Mt366

^marg.| {CIO1d12.3} CHRYSOSTOMUS. − Et iterum, quia in mundo erat sed non ut mundi contemporaneus, propter hoc induxit : Et mundus per ipsum factus est . Per hoc et rursus te deducens ad eternam existentiam unigeniti; qui enim audierit quoniam opus eius hoc totum, et si valde insensibilis fuerit, cogetur concedere ante opera esse factorem.^CW ^ep

^ep ¶Fons^G : Chrysostomus, In Io., hom. 8, § 1, PG 59, 65.
<ut laud.> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 283vb/d : «Chrysostomus : In mundo erat sed non ut mundi contemporarenus». [CGC2014]
¶Nota Thomas utilise une version du Chrysostome latin identique à celle dont se servait Hugues de St-Cher, mais il ne cite pas Chrysostome à partir de Hugues de St-Cher.[MM2019]

^CW ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d12.4} THEOPHYLACTUS. − Simul autem hic et Manichei⁴⁵³ subvertit rabiem, qui malignum conditorem cuncta produxisse dicebat; necnon et⁴⁵⁴ Arii⁴⁵⁵, qui Filium Dei dicebat creaturam.^CX ^eq

^eq ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 10), PG 123, 1150D. [CGC2014]

^CX ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴⁵³ Manichei] marcionis La88

⁴⁵⁴ et] om. La88

⁴⁵⁵ Arii] arrii La88

^marg.| {CIO1d12.5} AUGUSTINUS. ⁴⁵⁶* − [a] Quid est autem

⁴⁵⁶ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

mundus per ipsum factus est⁴⁵⁷?

⁴⁵⁷ est] om. La88

^marg.| Celum, terra, mare et omnia que in eis⁴⁵⁸ sunt, mundus dicitur. Iterum⁴⁵⁹ in alia significatione, dilectores mundi mundus dicuntur; de quo sequitur :

⁴⁵⁸ Eis] is + exp. La88

⁴⁵⁹ Iterum] item La88

Et mundus eum non cognovit.

^marg.| Num⁴⁶⁰ enim celi, aut angeli, aut sidera⁴⁶¹ non cognoverunt creatorem, quem confitentur demonia, omnia undique testimonium perhibuerunt? Sed qui non cognoverunt eum⁴⁶²? Qui amando mundum, dicti sunt mundus : [c] amando enim mundum, habitamus corde in mundo : nam qui non diligunt mundum, carne versantur in mundo, sed corde inhabitant celum, sicut Apostolus dicit^er : « Nostra conversatio⁴⁶³ in celis est ». [b] Amando igitur mundum, hoc appellari meruerunt ubi habitant. Quomodo enim cum dicimus : mala est illa domus aut bona, non parietes incusamus⁴⁶⁴ aut laudamus, sed inhabitantes, sic et mundum dicimus qui inhabitant mundum amando.^CY ^es

^er Phil. 3, 20.

^es ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 11.1-19, CCSL 36, p. 16-17 : «[a] Quid est : Mundus factus est per ipsum ? Caelum, terra, mare et omnia quae in eis sunt, mundus dicitur. Iterum alia significatione dilectores mundi mundus dicuntur. Mundus per ipsum factus est, et mundus eum non cognouit. Num enim caeli non cognouerunt Creatorem suum, aut angeli non cognouerunt Creatorem suum, aut non cognouerunt Creatorem suum sidera, quem confitentur daemonia ? Omnia undique testimonium perhibuerunt. Sed qui non cognouerunt ? Qui amando mundum dicti sunt mundus. [b] Amando enim habitamus corde; amando autem hoc appellari meruerunt, quod ille ubi habitabant . Quomodo dicimus : Mala est illa domus; aut : Bona est illa domus, non in illa quam dicimus malam, parietes accusamus; aut in illa quam dicimus bonam, parietes laudamus : sed malam domum, inhabitantes malos; et bonam domum, inhabitantes bonos. sic et mundum, qui inhabitant amando mundum. qui sunt? [c] qui diligunt mundum : ipsi enim corde habitant in mundo. nam qui non diligunt mundum, carne uersantur in mundo; sed corde inhabitant caelum, sicut apostolus dicit : nostra autem conuersatio in caelis est. ergo mundus per eum factus est, et mundus eum non cognouit». [FG2018]

^CY ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴⁶⁰ Num] non La88

⁴⁶¹ Sidera] sydera La88

⁴⁶² eum] om. La88

⁴⁶³ Conversatio] conversacio La88

⁴⁶⁴ Incusamus] accusamus La88

^marg.| {CIO1d12.6} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁶⁵* {hom.7} . − Qui autem Dei erant amici, eum cognoverunt, etiam ante corporalem presentiam : unde et Christus ait^et : « Quoniam Abraham Pater vester exultavit ut videret diem meum ». Cum ergo nos interpellant gentiles, dicentes : quid est quod in ultimo tempore venit nostram operaturus salutem, tanto tempore negligens⁴⁶⁶ nos? Dicimus, quoniam et ante hoc in mundo erat, et providebat operibus suis, et omnibus dignis cognitus erat : et si⁴⁶⁷ eum mundus⁴⁶⁸ non cognovit, hi⁴⁶⁹ tamen quibus mundus non erat dignus, eum cognoverunt. Dicens autem : mundus eum non cognovit , breviter causam ignorantie⁴⁷⁰ prebuit⁴⁷¹. Mundum enim vocat homines qui soli mundo affixi sunt, et que mundi sunt sapiunt. nihil autem ita turbat mentem, ut liquefieri amore presentium^CZ.^eu

^et Io. 8, 56.

^eu Chrysostomus, In Io., hom. 8, § 1-2, PG 59, 66-68. [CGC2014#]

^CZ ¶Codd. : La88 (145rb) Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴⁶⁵ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁴⁶⁶ Negligens] negligentes La88

⁴⁶⁷ si] enim + La88

⁴⁶⁸ Eum mundus] mundus eum La88

⁴⁶⁹ Hi] hii La88

⁴⁷⁰ Ignorantie] ignorancie La88

⁴⁷¹ Prebuit] posuit La88

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d13.1} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁷²* {hom.8}. − Dixit quod mundus eum non cognovit, de superioribus loquens temporibus; sed de reliquo sermonem induxit⁴⁷³ ad predicationis tempora et ait : ^DA ^ev

^ev Chrysostomus , In Io., hom. 9 (PG 59, 69 n°1). [CGC2014#]

^DA ¶Codd. : La88 (145vb) Ed1953 {SD2013}

⁴⁷² Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁴⁷³ Induxit] inducit La88

In propria venit.

^marg.| {CIO1d13.2} AUGUSTINUS. ⁴⁷⁴* − Quia scilicet Omnia per ipsum facta sunt.^DB ^ew

^ew ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 12.1-2, CCSL 36, p. 17 : «In sua propria uenit : quia omnia ista per eum facta sunt». [FG2018]*

^DB ¶Codd. : La88 Li448 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴⁷⁴ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d13.3} THEOPHYLACTUS. − Vel per propria mundum intelligas, sive Iudeam, quam pro hereditate elegerat.^DC ^ex

^ex ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 11), PG 123, 1151B. [CGC2014]

^DC ¶Codd. : La88 Li448 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

^marg.| {CIO1d13.4} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁷⁵*. − [b] In propria ergo venit, non gratia sue necessitatis sed gratia beneficii suorum. [c] Sed unde venit qui omnia implet, et ubique⁴⁷⁶ adest? Ea quidem que ad nos condescensione⁴⁷⁷ hoc⁴⁷⁸ operatus est. Quia enim in mundo existens, non putabatur adesse, eo quod nondum cognoscebatur, dignatus est induere carnem. Manifestationem⁴⁷⁹ vero hanc et condescensionem adventum⁴⁸⁰ vocat. [a] Misericors autem existens Deus omnia facit, ut nos secundum virtutem splendeamus, et propter hoc quidem nullum necessitate, suasione vero et beneficiis volentes ad se attrahit. Et propterea, venientem eum hi⁴⁸¹ quidem susceperunt, alii vero non receperunt .*Nullum enim vult invitum neque coactum habere famulatum. Invitum enim trahi, par est cum eo qui totaliter non servit.^DD ^ey
Unde sequitur :

^ey ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 10 [a] § 1, PG 73.1-20; [b] § 1, PG 73.45-47; [c] § 2, PG 74.13-75.6.
<Ut refert> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, 1703, f. 284ra : «Sed quare non coegit eos Dominus cum posset? Respondet Chrysostomus quia nullum vult invitum vel coactum Dominus habere famulum. Non enim indiget nostro famulatu. Preterea, nulli eorum qui nolunt vim imponit neque necessitatem. Ad utilitatem enim nostram aspicit solum. Invitos enim trahi ad hanc servitutem par est cum eo qui ubique universaliter servit». [MM2017] [CGC2014]

^DD ¶Codd. : La88 (145va) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴⁷⁵ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁴⁷⁶ Ubique] ubi La88

⁴⁷⁷ Condescensione] descensione La88

⁴⁷⁸ Hoc] om. La88

⁴⁷⁹ Manifestationem] manifestacionem La88

⁴⁸⁰ Adventum] presencionem La88

⁴⁸¹ Hi] hii La88

Et sui eum non receperunt

^marg.| {CIO1d13.5} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁸²* {hom.8} . − Iudeos nunc suos⁴⁸³ dicit, ut populum peculiarem⁴⁸⁴; sed et omnes homines ut ab ipso factos. Et sicut superius pro communi verecundatus natura dicebat, quoniam mundus per ipsum factus conditorem non cognovit, ita et hic rursus pro Iudeorum anxius indevotione gravius ponit accusationem, dicens : E t sui eum non receperunt .^DE ^ez

^ez ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 9, § 1, PG 59, 69. [CGC2014]

^DE ¶Codd. : La88 (145r) , def. T46 {SD2013}

⁴⁸² Chrysostomus] scrips., om. La88 , + In Ioannem Ed1953

⁴⁸³ suos] non La88

⁴⁸⁴ peculiarem] pecularem La88

^marg.| {CIO1d13.6} AUGUSTINUS. ⁴⁸⁵* − Si autem omnino nullus recepit, nullus ergo salvus factus est. Nemo enim salvus fiet, nisi qui Christum receperit venientem.
Et ⁴⁸⁶ ideo addit : ^DF ^fa

^fa ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 12.7-10, CCSL 36, p. 15 : «Non receperunt omnino, nullus recepit? Nullus ergo saluus factus est? Nemo enim saluus fiet, nisi qui Christum receperit uenientem». [FG2018]

^DF ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

⁴⁸⁵ Augustinus Li88] + In Ioannem Ed1953

⁴⁸⁶ Et] ad add.exp. La88

Quotquot autem receperunt eum.

^marg.| {CIO1d13.7} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁸⁷* – [b] Sive sint servi sive liberi, sive Greci sive Barbari, si⁴⁸⁸* insipientes si⁴⁸⁹* sapientes, si⁴⁹⁰* mulieres si⁴⁹¹* viri, si⁴⁹²* pueri si⁴⁹³* senes, omnes eodem digni facti sunt honore, [a] de quo sequitur :

⁴⁸⁷ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁴⁸⁸ si] sive Ed1953

⁴⁸⁹ si] sive Ed1953

⁴⁹⁰ si] sive Ed1953

⁴⁹¹ si] sive Ed1953

⁴⁹² si] sive Ed1953

⁴⁹³ si] sive Ed1953

Dedit eis potestatem filios Dei fieri.^DG ^fb

^fb ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 10.2.11-12, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 20ra ; BAV, Ott. lat. 227, f. 19rb : « Interim autem dicit ineffabilia bona eorum qui susceperunt eum et in brevi representat ea ipsis verbis dicens ita : [a] Quotquot autem susceperunt eum dedit eis potestatem filios Dei fieri, [b] 10.2.12 et si s ervi , et si liberi , et si G reci , et si b arbari , et si Scithe, et si in sipientes , et si sapientes , et si mulieres, et si viri, et si pueri, et si senes , [+ et si pauperes, et si principes, etsi primati P15284* (va-cat) ], et si honorati, et si dehonorati, et si divites, et si pauperes, et si principes, et si primati, aut si omnes eodem digni facti sunt honore ». [MM2014]
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 10 § 2, PG 59, 75.38-43 : « Τέως δὲ λέγει τὰ ἀπόῤῥητα ἀγαθὰ τῶν εἰληφότων αὐτὸν, καὶ ἐν βραχεῖ παρίστησιν αὐτοῖς ῥήμασι, λέγων οὕτως [a] Ὅσοι δὲ ἔλαβον αὐτὸν, ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν τέκνα Θεοῦ γενέσθαι. [b] Κἂν δοῦλοι, κἂν ἐλεύθεροι, κἂν Ἕλληνες, κἂν βάρβαροι, κἂν Σκύθαι, κἂν ἄσοφοι [om. Cordier], κἂν σοφοὶ, κἂν γυναῖκες, κἂν ἄνδρες, κἂν παιδία, κἂν πρεσβῦται, κἂν ἄτιμοι, κἂν ἔντιμοι, κἂν πλούσιοι, κἂν πένητες, κἂν ἄρχοντες, κἂν ἰδιῶται, φησὶ, πάντες τῆς αὐτῆς ἠξίωνται τιμῆς ». [CGC2014 ]* [MM2024 grec] <potius quam> Cordier , Catena graecorum patrum in Io. 1, 12, [CPG C145], p. 25 (om. [a] et ἄσοφοι.
¶Nota : Cette sentence est compatible avec une utilisation de la chaîne de Cordier, malgré l’omission de quelques mots, peut-être accidentelles. Quoiqu’il en soit, Thomas corrige avec finesse la traduction littérale de Burgundio. En traduisant à la lettre κἂνpar et suivi de si, Burgundio s’exposait à ce que ses lecteurs latins lisent ou, pire, entendent etsi en un seul mot comme un conjonction introduisant une proposition subordonnée concessive, ce qui serait un contresens, puisque l’énumération de Chrysostome veut exclure tout lien entre les différents états de la condition humaines et la vocation à la filiation adoptive. [MM2024]

^DG ¶Codd. : La88 (146ra) Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2022} {MM2024}

^marg.| {CIO1d13.8} AUGUSTINUS. ⁴⁹⁴* − Magna benevolentia. Unicus natus est, et noluit manere unus. Non timuit habere coheredes, quia hereditas eius non fit angusta⁴⁹⁵, si⁴⁹⁶* multi possederint⁴⁹⁷.^DH ^fc

^fc ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 13.2-19, CCSL 36, p. 17-18 : «Quid eis praestitit? magna beneuolentia. magna misericordia. unicus natus est, et noluit manere unus. multi homines cum filios non habuerint, peracta aetate adoptant sibi; et uoluntate faciunt quod natura non potuerunt : hoc faciunt homines. si autem aliquis habeat filium unicum, gaudet ad illum magis; quia solus omnia possessurus est, et non habebit qui cum eo diuidat hereditatem, ut pauperior remaneat. non sic deus : unicum eumdem ipsum quem genuerat, et per quem cuncta creauerat, misit in hunc mundum, ut non esset unus, sed fratres haberet adoptatos. non enim nos nati sumus de deo, quomodo ille unigenitus, sed adoptati per gratiam ipsius. ille enim uenit unigenitus soluere peccata, quibus peccatis implicabamur, ne adoptaret nos propter impedimentum eorum : quos sibi fratres facere uolebat, ipse soluit, et fecit coheredes. sic enim dicit apostolus : si autem filius, et heres per deum; et iterum : heredes quidem dei, coheredes autem christi. non timuit ille habere coheredes; quia hereditas eius non fit angusta, si multi possederint». [FG2018]

^DH ¶Codd. : Ba484 La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}* {MM2024}

⁴⁹⁴ Augustinus La88 ] In Ioannem Ed1953

⁴⁹⁵ angusta] angustia Li449

⁴⁹⁶ si] + eam Ed1953

⁴⁹⁷ possiderint] possidebunt Mt366

^marg.| {CIO1d13.9} CHRYSOSTOMUS. − Non autem dixit quoniam fecit eos filios Dei fieri sed : Dedit eis potestatem filios Dei fieri; ostendens quoniam multo opus⁴⁹⁸* studio, ut eam, que in baptismo adoptionis formata est, imaginem incontaminatam semper custodiamus. Simul autem et⁴⁹⁹* ostendens quoniam potestatem hanc nullus nobis vel⁵⁰⁰* auferre poterit, nisi nos ipsi auferamus. Si enim qui ab hominibus dominium aliquarum rerum suscipiunt, tantum habent robur quantum fere hi qui dederunt; multo magis nos qui a Deo potimur hoc honore. Simul autem ostendere vult quoniam hec gratia advenit volentibus et studentibus. Etenim in potestate est liberi arbitrii et gratie operatione filios Dei fieri. ^DI ^fd

^fd ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 10.2.17-19, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 20ra ; BAV, Ott. lat. 227, f. 19rb : «Non dixit quoniam non fecit eos filios dei fieri, ostendens quoniam multo opus est studio ut eam que in baptismate adoptionis informata est imaginem incontaminatam semper custodiamus et intactam. Simul autem et ostendens quoniam potestatem hanc nullus nobis auferre poterit, nisi preassumentes nos ipsos auferamus.2.18 Si enim qui a hominibus dominium aliquarum rerum suscipiunt tantum habent robur quantum pene hii qui dederunt, multo magis nos qui a deo hoc potimur honore, si nihil hac potestate indignum fecerimus, omnibus erimus potentiores. Propterea quia et omnibus est maior et melior qui hunc nobis tribuit honorem. 2.19 Simul autem et ostendere vult, quoniam neque simpliciter, neque hec gratia superadvenit, sed volentibus et studentibus. Etenim et in potestate iacet que horum hoc id est fieri filios. Nisi enim elegerunt ipsi prius, non superuenit donum spiritus, neque operatur aliquid».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 10,§ 2, PG 59, 76. [CGC2014] <Ut laudat> Cf. Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 284rb.

^DI ¶Codd. : La88 (146ra) Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021} {MM2024}

⁴⁹⁸ studio] + est Ed1953

⁴⁹⁹ et] om. Ed1953

⁵⁰⁰ vel] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d13.10} THEOPHYLACTUS. − Vel quia in resurrectione filiationem perfectissimam consequemur, secundum quod Apostolus dicit^fe : « Adoptionem filiorum Dei exspectantes redemptionem⁵⁰¹ corporis nostri ». Dedit ergo potestatem filios Dei fieri, id est hanc gratiam in futura gratia consequendi.^DJ ^ff

^fe Rm. 8, 23.

^ff ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 12), PG 123, 1151D. [CGC2014]

^DJ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

⁵⁰¹ dei exspectantes redemptionem] om. La88

^marg.| {CIO1d13.11} CHRYSOSTOMUS. {hom.9}. − Et quia in his ipsis⁵⁰² ineffabilibus bonis, hoc quidem est⁵⁰³ Dei, scilicet dare gratiam; illud autem⁵⁰⁴* hominis, id est prebere fidem, subiungit :

⁵⁰² His ipsis] ipsis hiis La88

⁵⁰³ Est] + ei La88* (exp.)

⁵⁰⁴ autem] vero Ed1953

His⁵⁰⁵ qui credunt in nomine eius.

⁵⁰⁵ His] scrips., hiis La88 Li449

^marg.| Quid igitur non dicis nobis, o Ioannes, quod eorum sit supplicium⁵⁰⁶ qui eum non⁵⁰⁷ susceceperunt⁵⁰⁸* ? Quia numquid isto supplicio fiet maius quando preiacente eis potestate filios Dei fieri, non fiant, sed volentes seipsos tanto privant honore? Sed etiam⁵⁰⁹ inextinguibilis eos suscipiet ignis, quod postea manifestius revelabit.^DK ^fg

^fg ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 10, PG 59, 76 n° 3. [CGC2014]

^DK ¶Codd. : La88 (146ra) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021} {MM2024}

⁵⁰⁶A sententia 10.1 usque ad 10.11 reproductio phototypica def. sed ab hinc mf. denuo completum est

⁵⁰⁷ non] marg. La88²

⁵⁰⁸ suscepererunt] receperunt Ed1953

⁵⁰⁹ etiam] + et Li449

^marg.| {CIO1d13.12} AUGUSTINUS. ⁵¹⁰* − Credentes ergo quia⁵¹¹ Filii Dei fiunt et fratres Christi, utique nascuntur. Nam si non nascuntur, Filii quomodo esse possunt? Sed Filii hominum nascuntur ex carne et sanguine, et ex voluntate viri et complexu coniugii. Illi autem quomodo nascantur⁵¹²* ?
Subdit :

⁵¹⁰ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁵¹¹ quia Bar484 Li449 Ed1953] quod La88, quoniam Mt366

⁵¹² nascantur Bar484 La88 Li449 Mt366] nascuntur Ed1953

Qui non ex sanguinibus,

^marg.| tamquam maris et femine. ‘Sanguina’ vel ‘sanguines’ non est latinum. Sed quia grece positum est pluraliter, maluit ille qui interpretabatur, sic ponere, et quasi minus latine loqui secundum grammaticos, et tamen explicare veritatem secundum auditum infirmorum. Ex sanguinibus enim maris et femine homines nascuntur.^DL ^fh

^fh ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 14.1-12, CCSL 36, p. 18 : «Et quomodo illi nascuntur? isti quia filii dei fiunt et fratres christi, utique nascuntur. nam si non nascuntur, filii quomodo esse possunt? sed filii hominum nascuntur ex carne et sanguine, et ex uoluntate uiri, et ex complexu coniugii. illi autem quomodo ei nascuntur? qui non ex sanguinibus : tamquam maris et feminae. sanguines [sanguina Maurini PL] non est latinum : sed quia graece positum est pluraliter, maluit ille qui interpretabatur sic ponere, et quasi minus latine loqui secundum grammaticos, et tamen explicare ueritatem secundum auditum infirmorum. si enim diceret sanguinem singulari numero, non explicaret quod uolebat : ex sanguinibus enim homines nascuntur maris et feminae». [FG2018]*

^DL ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Mt366 Ed1953 {SD2013}* {FG2021}* {MM2024}

^marg.| {CIO1d13.13} BEDA. − Sciendum etiam est quia in Scripturis sanctis sanguis, cum dicitur pluraliter, peccatum significare solet; unde^fi : « Libera me de sanguinibus ».^DM ^fj

^fi Ps. 50, 16.

^fj ¶Fons : <revera> Haimo Autissiodorensis, In Io. 1, 13 [RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 83.314-84.21-23 : «Et sciendum est quia sanguis apud grammaticos tantum singularis est numeri, unde beatus Augustinus ait, ‘Non timeamus ferulam grammaticorum, tantum ad solidam et certiorem ueritatem peruenire possimus.’ Paruipendens igitur sanctus euangelista regulam grammaticae artis maluit sic ponere, et quasi minus latine loqui secundum grammaticos ut totum explicare posset quod uolebat secundum infirmorum auditum. Si enim singulariter poneret ex sanguine non explicaret totum quod uolebat. Omnes quippe homines ex sanguinibus maris et feminae nascuntur. Sanguis igitur quoties pluraliter enuntiatur solet significare peccata, ut est illud, Libera me de sanguinibus , et item, Virum sanguinum et dolosum». [MM2020]

^DM ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d13.14} AUGUSTINUS. ⁵¹³ − In eo autem quod sequitur :

⁵¹³ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

Neque ex voluntate carnis neque ex voluntate viri,

^marg.| carnem pro femina posuit : quia de costa facta cum⁵¹⁴ esset, Adam dixit^fk : « Hoc nunc os de ossibus meis et caro de carne mea ». Ponitur ergo caro pro uxore quomodo aliquando spiritus pro marito quia ille imperare debet, ista servire. Quid enim peius est domo ubi femina habet imperium super virum ? Hi ergo neque ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri,

^fk Gn. 2, 23.

⁵¹⁴ facta cum] inv. Caen La88

sed ex Deo nati sunt.^DN ^fl

^fl ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 14.15-24, § 15.1-2, CCSL 36, p. 18 : «Non ex sanguinibus, neque ex uoluntate carnis, neque ex uoluntate uiri. carnem pro femina posuit, quia de costa cum facta esset, adam dixit : hoc nunc os de ossibus meis, et caro de carne mea; et apostolus ait : qui diligit uxorem suam, seipsum diligit; nemo enim umquam carnem suam odio habet. ponitur ergo caro pro uxore, quomodo et aliquando spiritus pro marito. quare? quia ille regit, haec regitur : ille imperare debet, ista seruire. nam ubi caro imperat, et spiritus seruit, peruersa domus est. quid peius domo, ubi femina habet imperium super uirum? recta autem domus, ubi uir imperat, femina obtemperat. rectus ergo ipse homo, ubi spiritus imperat, caro seruit. [§ 15] hi ergo non ex uoluntate carnis, neque ex uoluntate uiri, sed ex deo nati sunt». [FG2018]

^DN ¶Codd. : Caen La88 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2023}

^marg.| {CIO1d13.15} BEDA. − Carnalis enim singulorum generatio a complexu coniugii duxit originem. At vero spiritualis Spiritus Sancti gratia ministratur.^DO ^fm

^fm ¶Fons : <revera> Haimo Autissiodorensis, In Io. 1, 13 [RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 83.308-310 : «Carnalis quippe nostra singulorum generatio ex natura maris et feminae et conplexu coniugii ducit originem. Spiritalis uero tota gratia sancti spiritus administratur, quam generationem a carnali distinguens dominus alibi ait, Nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto, non potest intrare in regnum caelorum. Quod natum est ex carne caro est, et quod natum est ex spiritu, spiritus est ». [MM2020]

^DO ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

^marg.| {CIO1d13.16} CHRYSOSTOMUS.{hom.9} . − Hoc⁵¹⁵ autem narrat evangelista, utilitatem⁵¹⁶ et humilitatem prioris partus, qui est per sanguinem et voluntatem carnis, addiscentes et altitudinem secundi, qui per gratiam et nobilitatem est, cognoscentes, magnam quamdam hic suscipiamus intelligentiam et dignam dono ipsius qui genuit, et multum post hoc studium demonstremus.^DP ^fn

^fn ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 10 § 3, PG 59, 76.
<ex quo> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 284va : «Utilitatem inquit et humilitatem prioris partus, qui ex sanguinibus est et voluntate carnis, addiscentes et altitudinem et nobilitatem secundi, qui per gratiam et nobilitatem est, cognoscentes, magnam quamdam hinc de eo suscipiamus intelligentiam et dignam dono illius qui genuit, et multum post hoc demonstremus studium». [MM2017] [CGC2014#]

^DP ¶Codd. : La88 (146ra) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵¹⁵ Hoc] Hec Li449

⁵¹⁶ utilitatem] scrips., ut vilitatem Ed1953

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini,; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d14.1} AUGUSTINUS. ⁵¹⁷ − Cum dixisset ex Deo nati sunt , quasi ne miraremur et horreremus tantam gratiam, et nobis incredibile videretur quia homines ex Deo nati sunt ; quasi securitatem faciens, ait :

⁵¹⁷ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

Et Verbum caro factum est.

^marg.| Quid ergo miraris⁵¹⁸ quia homines ex Deo nascuntur? Attende ipsum Deum ex hominibus natum.^DQ ^fo

^fo ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 15.13-18, CCSL 36, p. 19 : «Ideo cum dixisset : ex deo nati sunt, quasi ne miraremur, et exhorreremus tantam gratiam, ut nobis incredibile uideretur quia homines ex deo nati sunt, quasi securum te faciens, ait : et uerbum caro factum est, et habitauit in nobis. quid ergo miraris quia homines ex deo nascuntur? adtende ipsum deum natum ex hominibus : et uerbum caro factum est, et habitauit in nobis». [FG2018]*

^DQ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵¹⁸ Miraris] mirareris La88

^marg.| {CIO1d14.2} CHRYSOSTOMUS. ⁵¹⁹* − Vel aliter. Cum dixisset quoniam ex Deo nati sunt qui susceperunt eum, huius honoris posuit causam, hoc scilicet verbum fieri carnem. Factus est enim proprius Filius Dei hominis Filius⁵²⁰, ut Filius⁵²¹ hominum faciat filios Dei. Cum autem audieris quoniam verbum caro factum est , ne turberis. Neque enim substantiam convertit in carnem; hoc enim vere impium est intelligere; sed manens quod est servi formam assumpsit^fp . Quia enim sunt qui dicunt, quoniam⁵²² phantasmata⁵²³ quedam fuerint omnia que incarnationis sunt; eorum blasphemiam destruens, hanc dictionem factum est posuit, non transmutationem⁵²⁴ substantie, sed carnis vere assumptionem representare volens. Si vero dixerint quoniam Deus omnipotens est, quare et in carnem transmutari non⁵²⁵ potuit? Dicemus quod transmutari ab illa incommutabili natura omnino procul est.^DR ^fq

^fp Cf. Phil. 2, 7.

^fq ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 11, PG 59, 78-79 nn° 1-2. / /Postillae…, f. 284va. [CGC2014#]

^DR ¶Codd. : La88 (146ra) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵¹⁹ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁵²⁰ Hominis filius] filius hominis La88

⁵²¹ Filius] filios La88

⁵²² quoniam] om. La88

⁵²³ Phantasmata] phantasia La88

⁵²⁴ Transmutationem] transmutacionem La88

⁵²⁵ non] om. La88

^marg.| {CIO1d14.3} AUGUSTINUS. Quinto decimo de Trinitate. ⁵²⁶* − Sicut autem verbum nostrum vox quodammodo corporis fit assumendo eam in qua manifestetur⁵²⁷* sensibus hominum, sic Verbum Dei caro factum est , assumendo eam in qua et ipsum manifestaretur sensibus hominum. Et sicut verbum nostrum fit vox nec mutatur in vocem, ita verbum Dei caro quidem factum est sed absit ut mutaretur in carnem. Assumendo quippe illam, non in eam se consumendo, et hoc nostrum vox fit, et illud caro factum est .^DS ^fr

^fr ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 15, c. 11, CCSL 50A, lin. 5 sqq. : «nam illud quod profertur carnis ore uox uerbi est, uerbum que et ipsum dicitur propter illud a quo ut foris appareret assumptum est. ita enim uerbum nostrum uox quodam modo corporis fit assumendo eam in qua manifestetur sensibus hominum sicut uerbum dei caro factum est assumendo eam in qua et ipsum manifestaretur sensibus hominum. et sicut uerbum nostrum fit uox nec mutatur in uocem, ita uerbum dei caro quidem factum est, sed absit ut mutaretur in carnem. assumendo quippe illam, non in eam se consumendo, et hoc nostrum uox fit et illud caro factum est». [MM2022]

^DS ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁵²⁶ .XV.] om. Ed1953

⁵²⁷ manifestetur] manifestetur La88

^marg.| {CIO1d14.4} EX GESTIS CONCILII EPHESINI. − [b] Sermo etiam quem proferimus, quo in alterutris locutionibus utimur, sermo est incorporeus, non aspectui subiectus, non tactu tractabilis. Sed dum⁵²⁸* sermo induerit litteras et elementa, visibilis fit, aspectu comprehenditur, tactu⁵²⁹ tractatur, [a] sic et Verbum Dei, quod naturaliter invisibile est, visibile fit; et quod natura incorporeum est, invenitur esse tractabile.^DT ^fs

^fs ¶Fons : Theodotus Ancyranus , Homelia 2 In Natale Salvatoris, in : Gesta concilii Ephesini, Collectio Casinensis, pars prior, ACO , t. 1/3, 1929, [a] p. 164.35-38 : «Sed ad proposita redeamus et hodie nati dei uerbi [inv. Tours] praesentiam declaremus et per exemplum ostendamus quomodo quod natura non est uisibile, uisibile fit, et quod non tractatur eo quod incorporeum est natura, inuenitur esse tractabile». [b] p. 164.38-165.1 : «sermo igitur iste quem proferimus, quo in [om. Tours] alterutris locutionibus utimur, sermo est incorporeus, non aspectui subiectus, non tactu tractabilis. sed dum sermo induerit litteras et elementa, uisibilis fit, aspectu conprehenditur tactu [tactuque Tours] tractatur». [MM2019]

^DT ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}

⁵²⁸ dum La88 Li449] cum Ed1953

⁵²⁹ tactu] tractu cacogr. La88

^marg.| {CIO1d14.5} ALCUINUS. − Cum etiam ⁵³⁰ credamus animam incorpoream corpori coniungi, ut ex his duobus fiat unus homo, facilius possumus credere divinam substantiam incorpoream anime in corpore coniungi in unionem persone; ita ut Verbum in carnem non sit conversum nec caro in Verbum cum nec corpus in animam nec anima convertatur in corpus.⁵³¹ ^DU ^ft

^ft ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 13-14), CCCM 267, p. 14.215 sqq. : «Cum credamus animam incorpoream corpori coniungi, ut ex his duobus fiat unus homo, facilius possumus credere diuinam substantiam incorpoream animae incorporeae coniungi in unionem personae, ita ut uerbum in carnem non sit conuersum, nec caro in uerbum confusa, cum nec corpus in animam nec anima in corpus conuertatur».
¶Nota L’intervention exceptionnellement lourde de Nicolaï est sans fondement dans la tradition de la Catena. Les textes ajoutés comme la sentence de la version thomasienne n’ont pas d’équivalent dans la Glose ordinaire.

^DU ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1637 Ed1657 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵³⁰ etiam] om. Ed1657

⁵³¹ Cum etiam... corpus] Quod ergo hic dicitur Verbum caro factum est nihil aliud debet intelligi quam si diceretur Deus homo factus est, carnem videlicet induendo et animam ut sicut sicut quisque nostrum unus homo ex carne constat et anima, ita unus ab incarnationis tempore Christus ex divinitate, carne, anima constat. Ac rursus infra : Divinitas Verbi hominem illum singulariter electum cum quo una Christi persona esset, assumere dignata est, non aliquid sue divine substantie in faciendam hominis naturam commutans, sed naturam hominis quam non habebat suscipiens. Item lib. 3 de fide Trinitatis cap. 9. Certissime constat in illam personam quam habuit eternaliter, Dei filium humanam assumpsisse naturam, non personam : Homo transivit in Deum, non versibilitate nature sed propter divine unitatem persone. Ideo non sunt duo, sed unus Christus, Deus homo. Et libro 1 contra Felicem Urgelitanum : Verbum cum carne ita est ineffabili modo unitum ut ipsum Verbum carnem dicamus factum; licet illud verbum non sit mutatum in carnem et caro illa dicatur Deus, licet non sit in deitatis naturam mutata etc. Ut et lib. 3 : Duas naturas in una Christi persona sic ineffabiliter coniunctas confitemur, ut manente proprietate ambarum sit in hac sancta et mirabili coniunctione non deitatis conversio, sed humanitatis exaltatio, id est non Deus conversus in hominem, sed homo glorificatus in Deum etc. Et in Glossa praem. Ed1657

^marg.| {CIO1d14.6} THEOPHYLACTUS. ⁵³² − Apollinarius autem Laodicensis in hoc verbo heresim statuit. Dicebat enim, quod Christus animam rationalem non habuit sed tantum carnem; habens divinitatem pro anima que corpus dirigit et gubernat.^DV ^fu

^fu ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 14), PG 123, 1155C-D. [CGC2014]

^DV ¶Codd. : La88 Li449 Ed1746 Ed1775 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵³² Theophylactus] + (super Et Verbum caro) Ed1746 Ed1775

^marg.| {CIO1d14.7} AUGUSTINUS. Contra sermonem Arianorum. − Si autem moventur in eo quod scriptum est, quod V erbum caro factum est , nec ibi anima nominata est⁵³³*; intelligant carnem pro homine positam, a parte⁵³⁴ totum, figurate locutionis modo, sicuti est^fv : « Ad te omnis caro veniet ». Item^fw : « Quod⁵³⁵ ex operibus legis non iustificabitur omnis caro »; quod apertius alio loco dicitur ^fx : « Non iustificabitur homo ex operibus legis ». Sic itaque dictum est : Verbum caro factum est, ac si diceret : Verbum homo factum est.^DW ^fy

^fv Ps. 64, 3.

^fw Rm. 3, 20.

^fx Gal. 2, 16.

^fy ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Contra sermonem Arianorum, c. 9.7, CCSL 87A, p. 201.40 sqq. : «Aut si eo mouentur quod scriptum est : Verbum caro factum est, nec illic anima nominata est, intellegant 'carnem' pro homine positam, a parte totum significante locutionis modo, sicuti est : Ad te omnis caro ueniet; item : Ex operibus legis non iustificabitur omnis caro, quod apertius alio loco dixit : Ex lege nemo iustificatur, item que alio : Non iustificatur homo ex operibus legis. Ita ergo dixit : Omnis caro, ac si diceret : 'Omnis homo'. Sic itaque dictum est : Verbum caro factum est, ac si diceretur : 'Verbum homo factum est'.». [MM2020]

^DW ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵³³ nominata est] nominatur Ed1953

⁵³⁴ parte] patre La88

⁵³⁵ Quod] om. Li449

^marg.| {CIO1d14.8} THEOPHYLACTUS. − Evangelista⁵³⁶ volens ostendere inenarrabilem Dei condescensum, carnem commemorat, ut illius admiremur misericordiam, quoniam⁵³⁷ propter nostram salutem quod omnino remotum et distans est ab eius natura, assumpsit, scilicet carnem; anima namque habet aliquam propinquitatem ad Deum. Si autem verbum incarnatum est, et humanam animam non assumpsit; sequeretur quod adhuc anime nostre curate non essent : quod enim non assumpsit, non sanctificavit. Et qualis derisio, cum anima prius peccaverit, ut carnem assumendo sanctificaverit, id quod est principalius infirmum reliquerit⁵³⁸? subvertitur⁵³⁹ ex hoc dicto Nestorius, qui dicebat quod non Deus Verbum ipse idem factus est homo ex sacro conceptus sanguine virginis, sed virgo⁵⁴⁰ peperit hominem qui omnis virtutis dotatus erat specie, et Dei Verbum illi erat coniunctum. Et ex hoc duos filios asserebat : unum natum de virgine scilicet hominem, alterum de Deo scilicet Dei Filium, homini illi coniunctum secundum gratie⁵⁴¹ habitudinem et amorem. Contra quem evangelista dixit quod ipsum Verbum factum est homo, non quod verbum inveniens hominem virtuosum, se sibi coniunxerit.^DX ^fz

^fz ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 14), PG 123, 1158A-D. [CGC2014]

^DX ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁵³⁶ Evangelista] vero + La88

⁵³⁷ quoniam] qui La88

⁵³⁸ Reliquerit] relinqueret La88

⁵³⁹ Subvertitur] etiam + La88

⁵⁴⁰ Virgo] verbo La88

⁵⁴¹ Gratie] gratiam La88

^marg.| {CIO1d14.9} CYRILLUS. Ad Nestorium. − Carnem enim animatam anima rationali uniens⁵⁴² Verbum sibi secundum subsistentiam ineffabiliterque⁵⁴³* et intelligibiliter⁵⁴⁴* factus est homo et appellatus est Filius hominis, non secundum voluntatem solam⁵⁴⁵ aut beneplacitum sed neque in assumptione persone solius. Diverse quidem que ad⁵⁴⁶* unitionem⁵⁴⁷* collate⁵⁴⁸ nature⁵⁴⁹, unus autem⁵⁵⁰ ex ambobus⁵⁵¹* Christus et Filius, non quasi differentia naturarum interempta propter adunationem.^DY ^ga

^ga ¶Fons : Cyrillus Alexandrinus , Epistola altera ad Nestorium (‘Obloquuntur’) [CPG-5304.b], Gesta Ephesena, Collectio Casinensis pars prior, ACO 1/3, p. 21.7-12 : «Non enim dicimus quia uerbi natura translata facta est caro sed neque quia in totum hominem translata est ex anima et corpore, illud autem magis quia carnem animatam anima rationabili uniens uerbum sibi secundum subsistentiam [= C² T, substantiam C] ineffabiliterque [ineffabiliter T] et inintellegibiliter [intelligibiliter C] factus est homo et appellatus est filius hominis, non secundum uoluntatem solam [solum T] aut beneplacitum sed neque ut [om. C, corr. C²] in adsumptione persone solius, et quia diverse quidem que [om. T B] ad unitionem ueram [om. T B, + sunt v C²] collate [collectae i q] nature, unus autem ex ambobus Christus et filius, non quasi differentia naturarum interempta [ablata T B] propter adunationem, perficientibus autem magis nobis unum dominum et Christum et filium deitate et humanitate per ineffabilem et arcanum adunitionem concursum».
<cuius fons> Collectio Vaticana, ACO 1/1/1, p. 26.27-27.3 : «οὐ γὰρ φαμὲν ὅτι ἡ τοῦ λόγου φύσις μεταποιηθεῖσα γέγονε σάρξ, ἀλλ’ ὅτι εἰς ὅλον ἄνθρωπον μετεβλήθη τὸν ἐκ ψυχῆς καί σώματος, ἐκεῖνο δὲ μᾶλλoν ὅτι σάρκα ἑψυχωμένην ψυχῆι λογικῆι ἑνώσας ὁ λόγος ἑαυτῶι καθ’ ὑπόστασιν ἀφράστως τε καὶ ἀπερινοήτως γέγονεν ἅνθρωπος καὶ κεχρημάτικεν υἱὸς ἀνθρώπου, οὐ κατὰ θέλησιν μόνην ἢ εὐδοκίαν, ἀλλ’ οὐδὲ ὡς ἐν προσλήψει προσώπου μόνου, καὶ ὅτι διάφοροι μὲν αἰ πρὸς ἑνότητα τὲν ἀληθινὴν συνενεχθεῖσαι φύσεις, εἰς δὲ ἐξ ἀμφοῖν Χριστὸς καὶ υἱός, οὐχ ὼς τῆς τῶν φύσεων διαφορᾶς ἀνηιρημενης διὰ τὴν ἕνωσιν, ἀποτελεσασῶν δὲ μᾶλλον ἡμῖν τὸν ἕνα κύριον καὶ Χριστὸν καὶ υἱόν θεότητός τε καὶ ἀνθρωπότητος διὰ τῆς ἀφμάστου καὶ ἀπορρήτου πρὸσ ἑνότητα συνδρομῆς».
<potius quam> diff. Gesta Ephesena : Collectio Veronensis, ACO 1/2, p. 38.4-9 = Gesta Chalcedonensis, actio 6, Collectio Casinensis pars altera, ACO 4/1, p. 148.15-20; diff. Collectio Grimanica, ACO 1/4, p. 129.14-20; Gestorum Chalcedonensium versio a Rustico edita : Gesta Constantinopoli, actio 1, ACO 2/3, p. 83.13-21; diff. : actio 2, ACO 2/3, p. 267.19-25.
¶Nota 1.Thomas utilise le texte du manuscrit Cassinite de la collectio casinensis (C) dont la leçon intelligibiliter doit être restituée conformément au texte médiéval de la Catena.
¶Nota 2. Ignorant la collectio Casinensis, Nicolaï signale qu’il corrige le texte et la ponctuation fautive de son texte de base (Antoine de Sienne Ed1571 Ed1637 etc.) : «... #πρὸς ἕνωσιν ἀληθινὴν συνενεχθεῖσαι φύσεις, Non sicut prius nullo vel falso sensu : personae solius diversae quidem quoad unionem collata natura pertinet, unus autem ex ambobus Christus». Mais il corrige abusivement le texte latin à partir d’un texte grec approximatif. La controverse avec Combefis ne semble pas s’être arrêtée à ce passage. Cf. Nicolai , In Catenam auream, 1669; Combefis, Prolusio, 1668. [MM2020] [MM2021]

^DY ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1470 Ed1474 Ed1475A Ed1520 Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1611 Ed1612 Ed1637 Ed1657 Ed1746 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {MM2021}

⁵⁴² uniens] veniens cacogr. Ed1474 Ed1569 Ed1571 Ed1611 Ed1612 Ed1637

⁵⁴³ ineffabiliterque] ineffabili. que Li449 , ineffabiliter Ed1657 Ed1746 Ed1891 Ed1953

⁵⁴⁴ intelligibiliter] inintelligibiliter Ed1475A ! Ed1657 Ed1746 Ed1891 Ed1953

⁵⁴⁵ solam] solum Ed1470 Ed1474

⁵⁴⁶ que ad] quoad Ed1470 Ed1474 Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1611 Ed1612 Ed1637 Ed1746 Ed1891 Ed1953, ad veram Ed1657

⁵⁴⁷ unitionem Li449 Mt366 Ed1475A ] unionem La88 Ed1470 Ed1474 Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1611 Ed1612 Ed1637 Ed1657 Ed1746 Ed1891 Ed1953 , veram praem. Ed1657

⁵⁴⁸ collate] collecte sunt Ed1657

⁵⁴⁹ nature] + pertinet Ed1571 Ed1637

⁵⁵⁰ autem] tamen est Ed1657

⁵⁵¹ ambobus] ambabus Ed1657 Ed1746 Ed1891 Ed1953

^marg.| {CIO1d14.10} THEOPHYLACTUS. − Addiscimus ergo per hoc quod dicitur Verbum caro factum est , quia ipsum verbum est homo, et Filius Dei existens⁵⁵² factus est Filius mulieris; que principaliter Dei genitrix nuncupatur, tamquam Deum in carne genuerit.^DZ ^gb

^gb ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 14), PG 123, 1159A. [CGC2014]

^DZ ¶Codd. : La88 Ed1657, def. T46 {MM2018}

⁵⁵² Existens] filiu + eras. La88

^marg.| {CIO1d14.11} HILARIUS. Decimo de Trinitate. ⁵⁵³* − Quidam autem volentes unigenitum Deum, qui in principio apud Deum erat Deus Verbum, non substantivum Deum esse, sed sermonem vocis emisse, ut quod loquentibus suum verbum ⁵⁵⁴*, hoc sit Patri Deo Filius, argute subripere⁵⁵⁵* volunt, ne subsistens Verbum Deus, et manens in forma Dei Christus homo natus sit : ut cum hominem illum humane potius originis causa quam spiritualis conceptionis sacramentum animaverit, non Deus Verbum hominem se ex partu virginis efficiens⁵⁵⁶ extiterit; sed, ut in⁵⁵⁷ prophetis spiritus prophetie, ita in Iesu Verbum Dei fuerit. Et arguere nos solent, quod Christum dicamus esse natum non nostri corporis atque anime hominem, cum nos Verbum carnem factum, nostre similitudinis natum hominem predicemus, ut vere Dei Filius vere Filius⁵⁵⁸ hominis natus sit; et ut per se sibi assumpsit ex virgine corpus, ita ex se sibi animam assumpsit; que utique ab homine numquam gignentium originibus prebetur : et cum ipse ille Filius hominis sit, quam ridicule preter Dei Filium, qui verbum caro factum est , alium nescio quem tamquam prophetam verbo Dei animatum predicabimus, cum Dominus Iesus Christus et Dei Filius et hominis Filius sit?^EA ^gc

^gc ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 10, CCSL 62A, c. 21.1 sqq. : «Sed uolentes unigenitum Deum, qui in principio apud Deum erat Deus uerbum, non substantiuum Deum esse sed sermonem uocis emissae, ut quod loquentibus est suum uerbum, hoc sit Patri Deo Filius, argute subripere uolunt, ne subsistens uerbum Deus et manens in forma Dei Christus homo natus sit : ut cum hominem illum humanae potius originis causa, quam spiritalis conceptionis sacramentum animauerit, non Deus uerbum hominem se ex partu uirginis efficiens extiterit, sed ut in profetis Spiritus profetiae, ita in Iesu uerbum Dei fuerit. Et arguere nos soleant, quod Christum dicamus esse natum non nostri corporis adque animae hominem, cum nos uerbum carnem factum et se ex forma Dei euacuantem Christum et formam serui adsumentem, perfectum secundum habitum conformationis humanae et nostrae similitudinis natum hominem praedicemus : ut uere Dei Filius uerus hominis filius natus sit, neque non natus ex Deo homo, neque quia natus ex Deo homo ideo Deus esse deficiens. Sed ut per se sibi et ex uirgine corpus, ita ex se sibi animam adsumpsit, quae utique numquam ab homine gignentium originibus praebetur. Si enim conceptum carnis nisi ex Deo uirgo non habuit, longe magis necesse est anima corporis, nisi ex Deo, aliunde non fuerit. Et cum ipse ille filius hominis ipse sit qui et Filius Dei, quia totus hominis filius totus Dei Filius sit, quam ridicule praeter Dei Filium qui uerbum caro factum est, alium nescio quem tamquam profetam uerbo Dei animatum praedicabimus, cum Dominus Iesus Christus et hominis filius et Dei Filius sit!» [MM2020]

^EA ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁵⁵³ Decimo] om. Ed1953

⁵⁵⁴ suum verbum] inv. Ed1953

⁵⁵⁵ subripere] subripere Ed1953

⁵⁵⁶ Efficiens] afficiens La88

⁵⁵⁷ in] om. La88

⁵⁵⁸ filius] om. La88

^marg.| {CIO1d14.12} CHRYSOSTOMUS. {hom.10} . − Ne autem ab eo quod dictum est verbum caro factum est, inconvenienter suspiceris versionem illius incorruptibilis nature, subdit :

Et habitavit in nobis.

^marg.| Quod enim habitat, non idem est cum habitaculo, sed aliud. Aaliud autem dico secundum naturam unione vero et copulatione unum est Deus Verbum caro, neque confusione facta, neque destructione substantiarum.^EB ^gd

^gd ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 11, PG 59, 80 n° 2.
< Ut refert> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 285va [CGC2014#]

^EB ¶Codd. : La88 (146vb) Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d14.13} ALCUINUS. − Vel habitavit in nobis : id est « inter homines conversatus est »^ge .^EC ^gf

^ge Bar. 3, 38 : «Post hec in terris visus est et cum hominibus conversatus est».

^gf ¶Fons : <revera> Heiricus Autissiodorensis , Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, hom. 10, CCCM 116A, lin. 228 sqq : «Et habitauit in nobis , id est uisibilis uisibiliter inter homines conuersatus est». <vel> Heiricus Autissiodorensis , Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, hom. 11, CCCM 116A, lin. 377 sqq : «Et habitauit in nobis , id est inter homines conuersatus est, naturam nostram possedit ut suae naturae nos participes faceret. ».
<cuius fons> Alcuinus , In Io. 1, 14, PL 100, 748.58 : «Et Verbum, inquit, caro factum est, et habitavit in nobis. Quod est dicere, et Filius Dei homo factus est, et inter homines conversatus est».
<cuius fons> Beda Venerabilis , In Io., PL 92, 642A : «Et Verbum, inquit, caro factum est, et habitavit in nobis. Quod est dicere : Filius Dei homo factus est, et inter homines conversatus».
<ex quo> Cf. Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 13-14), CCCM 267, p. 14.208 sqq. : «VERBVM CARO FACTVM EST. Filius Dei factus est homo et inter homines conuersatus».
<Non hab.> Glossa ordinaria. [MM2020]

^EC ¶Codd. : La88 Li449 T324 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {MM2021}

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur in Natali Domini, ad missam in die,; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d15.1} CHRYSOSTOMUS. ⁵⁵⁹* {hom.11} . − Cum dixisset⁵⁶⁰* Filii Dei facti sumus et non aliter quam per hoc quod verbum caro factum est, rursus ipsius dicit et aliud lucrum :

⁵⁵⁹ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁵⁶⁰ dixisset La88 T324] + quod Ed1953

Et vidimus gloriam eius,

^marg.| quam utique non vidissemus, nisi per consortium humanitatis visus esset nobis. Si enim Moysi non sustinuerunt faciem glorificatam videre, sed velamine opus fuit; qualiter divinitatem nudam existentem, inaccessibilem etiam ipsis superioribus virtutibus, nos lutei et terrestres sufferre possemus?^ED

^ED ¶Codd. : La88 (146vb) , def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d15.2} AUGUSTINUS. ⁵⁶¹ − |pecia 3| ⁵⁶² Vel aliter ⁵⁶³: Verbum caro factum est, et habitavit in nobis , ista nativitate collyrium⁵⁶⁴ fecit, unde tergerentur oculi⁵⁶⁵ nostri, ut⁵⁶⁶ possimus videre maiestatem eius per eius humanitatem. Et ideo dicitur : et vidimus gloriam eius. Gloriam eius nemo posset videre, nisi humilitate carnis sanaretur. Irruerat enim homini quasi pulvis in oculum de terra : oculus iste sauciatus erat, et terra illuc mittitur ut sanetur : caro te obcecaverat, caro te sanat. Carnalis enim anima facta erat, consentiendo carnalibus affectibus; inde fuerat oculus cordis cecatus : medicus fecit tibi collyrium⁵⁶⁷, quoniam sic venit ut de carne vitia carnis extingueret. Verbum enim caro factum est , ut possis dicere : Vidimus gloriam eius .^EE ^gg

^gg ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 16.1-20, CCSL 36, p. 19 : «Quia uero Verbum caro factum est, et habitauit in nobis, ipsa natiuitate collyrium fecit, unde tergerentur oculi cordis nostri, et possemus uidere maiestatem eius per eius humilitatem. Ideo factum est Verbum caro, et habitauit in nobis. Sanauit oculos nostros. Et quod sequitur? Et uidimus gloriam eius. Gloriam eius nemo posset uidere, nisi carnis humilitate sanaretur. Vnde non poteramus uidere? Intendat ergo Caritas uestra, et uidete quod dico. Irruerat homini quasi puluis in oculum, irruerat terra, sauciauerat oculum, uidere non poterat lucem : oculus iste sauciatus inunguitur; terra sauciatus erat, et terra illuc mittitur ut sanetur. Omnia enim collyria et medicamenta nihil sunt nisi de terra. De puluere caecatus es, de puluere sanaris; ergo caro te caecauerat, caro te sanat. Carnalis enim anima facta erat consentiendo affectibus carnalibus, inde fuerat oculus cordis caecatus. Verbum caro factum est : medicus iste tibi fecit collyrium. Et quoniam sic uenit ut de carne uitia carnis exstingueret, et de morte occideret mortem : ideo factum est in te, ut quoniam Verbum caro factum est, tu possis dicere : Et uidimus gloriam eius». [FG2018]

^EE ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁵⁶¹ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁵⁶² Augustinus] « iii pecia » praem. marg. Li449 f. 9vb

⁵⁶³ Aliter] quia + La88

⁵⁶⁴ Collyrium] collirium La88

⁵⁶⁵ Oculi] cordis + La88

⁵⁶⁶ Ut] et La88

⁵⁶⁷ Collyrium] collirium La88

^marg.| {CIO1d15.3} CHRYSOSTOMUS. {hom.11} . − Subdit autem :

Quasi unigeniti a Patre,

^marg.| quia multi prophetarum glorificati sunt, puta Moyses⁵⁶⁸, Eliseus⁵⁶⁹ et alii multi quicumque miracula ostenderunt. Sed et angeli hominibus apparentes, et eam que est proprie nature coruscantem⁵⁷⁰ lucem manifestantes, sed et cherubim⁵⁷¹ et seraphim⁵⁷² cum multa gloria visa sunt⁵⁷³ a propheta. ab omnibus his⁵⁷⁴ nos abducens evangelista, et supra omnem naturam et conservorum nostrorum claritatem erigens mentem, ad ipsum nos⁵⁷⁵ perducit⁵⁷⁶ verticem; quasi dicat : non ut prophete aut alterius hominis, vel angeli, aut archangeli, aut alicuius superiorum virtutum, est gloria quam vidimus; sed quasi ipsius⁵⁷⁷ regis, ipsius naturalis Filii unigeniti.^EF ^gh

^gh ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 12, PG 59, 81 n° 1. <Ut ref.> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 285rb [CGC2014#]

^EF ¶Codd. : La88 (146vb) Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁵⁶⁸ Moyses] + Helyas add La88

⁵⁶⁹ Eliseus] helyseus La88

⁵⁷⁰ Coruscantem] choruschantem La88

⁵⁷¹ Cherubim] cherubin La88

⁵⁷² Seraphim] seraphin La88

⁵⁷³ Gloria visa sunt] visa sunt gloria La88

⁵⁷⁴ His] hiis La88

⁵⁷⁵ Nos] bonorum + La88

⁵⁷⁶ Perducit] perduxit La88

⁵⁷⁷ Ipsius] Dominationis ipsius + La88

^marg.| {CIO1d15.4} GREGORIUS. ⁵⁷⁸* − In sacro enim eloquio sicut et quasi aliquando non pro similitudine ponitur, sed pro veritate.^EG ^gi
Unde est ⁵⁷⁹* istud :

^gi ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18, § 6, CCSL 143A, lin. 2 sqq : «In sacro eloquio sicut, et quasi, aliquando non pro similitudine ponitur, sed pro ueritate. Vnde est illud : uidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a patre».
<Non hab.> Liber Gregorialis. [MM2020]

^EG ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵⁷⁸ Gregorius] + Moralium Ed1953

⁵⁷⁹ est] et Ed1953

Quasi unigeniti a Patre.

^marg.| {CIO1d15.5} CHRYSOSTOMUS. {hom.11} . − Ac si diceret : Vidimus gloriam qualem decebat, et conveniens est habere unigenitum et naturalem Filium. Consuetudo enim multorum, regem valde ornatum videntium, est ut⁵⁸⁰ cum aliis enarrantes non possunt universalem⁵⁸¹ representare claritatem, hoc inducunt : quid oportet multa dicere? Quasi rex ibat. sic et Ioannes dicit : Vidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a Patre. Angeli enim apparentes ut servi, et Dominum habentes, omnia agebant; ipse vero ut Dominus cum humili forma apparens. sed et creature Dominum cognoverunt, stella magos vocans, angeli pastores, puer exultans in utero : sed et Pater testatus est de celis, et Paraclytus⁵⁸² super ipsum advenit; sed et ipsa rerum natura omni tuba clarius clamavit, quoniam rex celorum advenerat. Etenim demones fugiebant, infirmitatis species solvebatur⁵⁸³*, mortuos dimittebant sepulcra, et animas a malitia ad virtutis verticem agebat. Quid utique quis dicat preceptorum philosophiam, celestium legum virtutem, angelice urbanitatis bonam ordinationem?^EH

^EH ¶Codd. : La88 {SD2013}

⁵⁸⁰ Est ut] om. La88

⁵⁸¹ universalem] universam La88

⁵⁸² Paraclytus] paraclitus La88

⁵⁸³ solvebatur] solvebantur Ed1953

^marg.| {CIO1d15.6} ORIGENES. In homeliario. ⁵⁸⁴ − [a] Eius autem quod sequitur :

⁵⁸⁴ in homeliario] om. Ed1953

Plenum gratie et veritatis,

^marg.| duplex intellectus est. Potest enim de humanitate ac divinitate incarnati Verbi accipi; ita ut plenitudo gratie referatur ad humanitatem, [c] secundum quam Christus caput est Ecclesie et primogenitus creature universe, quoniam maximum et principale gratie exemplum, qua nullis precedentibus meritis homo efficitur Deus, in ipso primordialiter manifestatum est. Potest etiam plenitudo gratie Christi de Spiritu sancto intelligi, cuius septiformis operatio humanitatem Christi implevit. [b] Plenitudo vero veritatis ad divinitatem refertur. [d] Si⁵⁸⁵ vero plenitudinem gratie et veritatis de Novo Testamento mavis⁵⁸⁶ intelligere, non incongrue pronuntiabis plenitudinem gratie Novi Testamenti esse per Christum donatam, et legalium symbolorum veritatem in ipso esse impletam.^EI ^gj

^gj ¶Fons : <revera> Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae auditum pulsat], 23.1-44, CCCM 166, p. 41-43; SChr 151, p. 310.1-314.38 : «[a] PLENUM GRATIAE ET VERITATIS. Duplex huius periodi intellectus est. Potest enim de humanitate ac diuinitate incarnati uerbi accipi, ita ut plenitudo gratiae referatur ad humanitatem, [b] plenitudo uero ueritatis ad diuinitatem. [c] Verbum quippe incarnatum, dominus noster Iesus Christus, plenitudinem gratiae secundum humanitatem accepit, quoniam caput ecclesiae est et primogenitus uniuersae creaturae, hoc est totius uniuersaliter humanitatis, quae in ipso et per ipsum sanata et restaurata est. In ipso, dico, quoniam maximum et principale exemplum gratiae qua, nullis praecedentibus meritis, homo efficitur deus, ipse est et in ipso primordialiter manifestatum est. Per ipsum uero, quoniam"de plenitudine eius nos omnes accepimus" gratiam deificationis pro gratia fidei, qua in eum credimus, et actionis, qua mandata eius custodimus. Potest etiam plenitudo gratiae Christi de spiritu sancto intelligi. Spiritus nanque sanctus, quoniam distributor est et operator donationum gratiae, gratia solet appellari. Cuius spiritus septiformis operatio humanitatem Christi impleuit et in eo requieuit, sicut ait propheta :"Et requiescet super eum spiritus domini, spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis; et repleuit eum spiritus timoris domini". Si ergo de Christo per se ipsum uis accipere quod dictum est PLENUM GRATIAE , de plenitudine deificationis et sanctificationis secundum humanitatem cognosce. Deificationis autem, dico, qua homo et deus in unitatem unius substantiae adunati sunt; sanctificationis uero, qua non solum de spiritu sancto conceptus, uerum etiam plenitudine donationum eius repletus est ac, ueluti in summitate mystici ecclesiae candelabri, gratiarum lampades in ipso et de ipso fulsere. [d] Si uero plenitudinem gratiae et ueritatis incarnati uerbi de nouo testamento mauis intelligere, sicut idem euangelista, paulo post, uidetur sensisse - ait enim :"Lex per Moysen data est, gratia autem et ueritas per Iesum Christum facta est" - non incongrue pronuntiabis plenitudinem gratiae noui testamenti per Christum esse donatam et legalium symbolorum ueritatem in ipso esse impletam, sicut ait Apostolus :"In quo plenitudo diuinitatis corporaliter habitat", plenitudinem uidelicet diuinitatis mysticos legalium umbrarum intellectus appellans, quos Christus in carne ueniens in se ipso corporaliter (hoc est ueraciter) habitasse et docuit et manifestauit, quoniam ipse est fons et plenitudo gratiarum, ueritas symbolorum legalium, finis propheticarum uisionum».
<Non hab.> Origenes graecus; Glossa ordinaria (Gloss-e). [MM2020]

^EI ¶Codd. : La88 Li448 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵⁸⁵ Si] Origenes in Ioannem praem. Ed1953

⁵⁸⁶ mavis] maius La88

^marg.| {CIO1d15.7} THEOPHYLACTUS. − Vel plenum gratia⁵⁸⁷, prout eius verbum gratiosum erat, dicente David^gk : « Diffusa est gratia in labiis tuis »; et veritate, secundum quod Moyses et prophete loquebantur aut operabantur in figura, Christus autem cum veritate.^EJ ^gl

^gk Ps. 44, 3.

^gl ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 14), PG 123, 1159C-D. [CGC2014]

^EJ ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁵⁸⁷ gratia] ! Li449 Ed1953

^marg.| {CIO1d16.1} ALCUINUS. − Dixerat superius fuisse missum hominem ad perhibendum testimonium. Hic determinat testimonium suum quod manifeste precursor prenuntiat⁵⁸⁸*.
Unde dicitur :^EK ^gm

^gm ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 14-15), CCCM 267, p. 16.259-260 sqq. : «IOHANNES TESTIMONIVM PERHIBET DE SE IPSO. Dixerat superius fuisse missum hominem ad perhibendum testimonium. Hic determinat quod testimonium, scilicet quod manifeste praecursor pronuntiat in Christo celsitudinem esse humanitatis et aeternitatem diuinitatis».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e). [MM2021]

^EK ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}* {MM2023}

⁵⁸⁸ prenuntiat] pronuntiavit Ed1953

Ioannes testimonium perhibet⁵⁸⁹* de ipso.

⁵⁸⁹ testimonium – perhibet] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d16.2}* CHRYSOSTOMUS. ⁵⁹⁰* − [b] Vel aliter hoc inducit ac si dicat : Non estimetis quod nos qui fuimus cum eo multo tempore et mense ipsius communicavimus, propter gratiam hoc testamur⁵⁹¹*, quia Ioannes, qui antea eum non viderat, nec ei commoratus fuerat, ei testimonium perhibebat⁵⁹². [a] Multoties⁵⁹³ autem ⁵⁹⁴ evangelista revolvit eius testimonium quia multam admirationem huius viri habebant Iudei. Et alii quidem Evangeliste antiquorum meminerunt prophetarum⁵⁹⁵, dicentes^gn : « Hoc factum est ut impleatur quod dictum est per prophetam ». Hic autem altiorem et recentiorem testem inducit, non intendens a servo dominatorem facere fide dignum, sed auditorum imbecillitati condescendens⁵⁹⁶. Quemadmodum enim nisi servi formam assumpsisset, non ita facile susceptibilis factus esset; ita nisi servi voce auditum conservorum preexcitasset, nequaquam multi Iudeorum verbum Christi suscepissent.
Sequitur :

^gn Mt. 1, 22.

⁵⁹⁰ Chrysostomus] + In Ioannem Ed1953

⁵⁹¹ testamur] testemur Ed1953

⁵⁹² perhibeat] prohibeat Mt366

⁵⁹³ multoties] multociens codd.

⁵⁹⁴ autem Caen etc.] om. Li449

⁵⁹⁵ prophetarum] propheta Caen Li449

⁵⁹⁶ condescendens] descendens La88

Et clamat,

^marg.| id est cum propalatione, cum libertate, sine subtractione omnia predicat. Non autem a principio dixit, quoniam hic est Filius Dei unigenitus naturalis sed

Clamat dicens : Hic erat quem dixi : Qui post me venit, ante me factus est quia prior me erat.

^marg.| Quemadmodum enim matres avium non confestim⁵⁹⁷* volationem docent sed primo quidem extra nidum educunt, postea vero aliam multo velociorem volationem apponunt; sic et Ioannes non confestim Iudeos ad alta duxit, sed interim paululum a terra eos evolare docuit, dicens, quod Christus melior eo erat. Quod non parum interim erat. Et vide⁵⁹⁸ qualiter sapienter inducit testimonium. Non enim solum apparentem Christum monstrat sed et antequam apparuisset eum predicat. Quod significatur in hoc quod dicit ^go : Hic erat de quo dixi. Hoc autem fecit ut facile susceptibilis esset Christus, hominum mente iam predetenta ab his⁵⁹⁹* que de eo dicta erant, et nihil ad hoc humilitas habitus noceret. Ita enim humili et communi omnibus forma Christus⁶⁰⁰ utebatur, ut si simul et verba hec audissent de eo, et eum considerassent, Ioannis testimonium deridissent⁶⁰¹*. ^EL ^gp

^go Io. 1, 30.

^gp ¶Fons : [a] Chrysostomus , In Io., hom. 13.1.14-20, 2.6-13.15, 3.1, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 23vb-24rb : « 1.14 Iohannes testatur de eo et clamavit, dicens: Hic erat quem dixi. Post me veniens ante me gravatus est quoniam prior me erat. Multus est evangelista hic superius et inferius Iohannem revolvens , et testimonium eius multis in locis circumferens. Neque autem non simpliciter hic, sed et valde sapienter. 1.15 Quia enim multam admirationem huius viri habebant Iudei. Etenim et Iosephus huius morti prelium imputat, propterque eum ostendit. Neque civitatem esse eam que quandoque Iudeorum metropolis erat, et longos de eo laudum complicat sermones , ab ipso Iudeos verecundari volens qui talis erat, continue eos rememorat precursor testimonii. 1.16 Et alii quidem evangeliste antiquorum meminerunt prophetarum, et secundum unumquemque eorum que de ipso fiunt illuc mittunt auditorem, et cum concipiatur dicentes. Hoc autem totum factum est ut impleatur quod dictum est per Ysaiam prophetam dicentem: Ecce virgo in utero habebit et pariet filium. [...] 1.19 Hic autem altiorem et recentiorem faciens testificationem magni voce plus aliis loquens non iam abeuntes neque defunctos solum sed et viventem et iam advenientem demonstratum et baptizaturum eum, hunc in medium ducit continue. Non dominatorem hinc absit a servo facere dignos fide studens. Sed auditorum inbecillitati condescendens. 1.20 Quemadmodum nisi servi formam assumpsisset non utique facile susceptibilis factus esset {+ ita P15284²} nisi servi voce auditum conservorum preexcitasset. Nequaquam multi demum Iudeorum verbum suscepissent. [...] 2.6 Quid igitur ait hic? Ipse testatur de eo et clamavit, dicens: Quid est clamavit, cum propalatione ait, cum libertate sine subtractione omni predicat. Et quid predicat? Quid testatur? Et clamavit: Hic erat quem dixi; post me veniens ante me natus est, quoniam prior me erat. 2.7 Coobumbrata est testificatio, et adhuc multam humilitatem habens. Non enim dixit: quoniam hic est filius dei unigenitus, naturalis filius. Sed quid? Et hic erat quoniam dixi post me veniens ante me natus est quoniam prior me erat. 2.8 Quemadmodum enim matres volucrum non confestim neque in die una volationem edocent omnem. Sed nunc quidem in tantum educunt quantum extra nidum fiant, nunc autem eos quiescere facientes, primum adducunt volationi rursus. Et ea que post hanc diem aliam multo ampliorem apponunt, 2.9 et sic quiescibiliter et paulatim ad decentem agunt altitudinem. Eodem modo et beatus Iohannes non confestim Iudeos ad alta duxit, sed interim paululum a terra, evolare docuit, dicens quoniam eo melior erat Christus. 2.10 Neque enim hoc parvum erat interim idem eos qui audiebant eum qui nundum apparuerat, quia ita erat mirabilis et insignis. Iohannem dico et ad quem omnes currebant et quoniam angelum extimabant eum qui nundum apparuerat manifestus erat. Neque mirificaverat posse credere facere meliorem esse. 2.11 Interim ergo hoc dirigere studebat in auditorum mentibus quoniam testificante is cui testificabatur maior eo quod venerat prior qui post ea venerat. Manifesto et insigni qui nundum erat. {+ Manifeste P15284²} Et vide qualiter sapienter inducit testimonium. 2.12 Non enim nunc apparentem solum monstrat, sed et antequam apparuisset predicat; hoc enim idem quod dixi, hoc significantis est quemadmodum et Matheus dicit: Quoniam omnibus venientibus ad eum dixit: Ego quidem vos baptizo in aqua. Post me vero veniens, fortior me est cuius non sum idoneus solvere corrigiam calciamenti. 2.13 Cuius igitur gratia et antequam apparuisset hoc fecit? Ut facile susceptibilis testimonium esset apparente mente iam eorum qui audierant, predetenta hiis que de eo dicta erant. Et nichil vili indumento nocente ei. 2.14 Nam siquidem eum nichil universaliter audissent, vidissent Christum ipsum, et simul cum consideratione et sermonum testimonium suscepissent ita mirabile et magnum. Mox utique forme vilitas obstitisset magnitudini eorum que dicebantur. 2.15 Ita enim vili circumamiciebatur forma et communi omnibus Christus, ut et Samaritane mulieres, et meretrices et publicani cum multo otio auderent ei advenire et loqui. 3.1 Quod igitur dixi si simul et verba hec audissent et eum considerassent, saltim derissent testimonium Iohannis. Nunc autem antequam apparuisset Christus, multotiens audientes et assuefacti hiis que dicebantur de eo, contrarium patiebantur, non verborum doctrina a visu eius cui testificans est abitientes. Sed a fide eorum que iam dicta sunt et ipsum clariorem extimantes». [MM2022].
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 13.1-2 (al. 12), PG 59, 87.9-89.9-11 : «Ἰωάννης μαρτυρεῖ περὶ αὐτοῦ, καὶ κέκραγε λέγων· Οὗτος ἦν ὃν εἶπον, ὁ ὀπίσω μου ἐρχόμενος, ἔμπροσθέν μου γέγονεν, ὅτι πρῶτός μου ἦν. Πολύς ἐστιν οὗτος ὁ εὐαγγελιστὴς ἄνω καὶ κάτω τὸν Ἰωάννην στρέφων, καὶ τὴν μαρτυρίαν αὐτοῦ πολλαχοῦ περιφέρων. Ποιεῖ δὲ οὐχ ἁπλῶς τοῦτο, ἀλλὰ καὶ σφόδρα συνετῶς. Ἐπειδὴ γὰρ πολὺ τὸ θαῦμα εἶχον τοῦ ἀνδρὸς τούτου πάντες οἱ Ἰουδαῖοι (καὶ γὰρ καὶ ὁ Ἰώσηπος τῇ τούτου τελευτῇ τὸν πόλεμον λογίζεται, δι’ αὐτόν τε δείκνυσι μηδὲ πόλιν εἶναι τήν ποτε μητρόπολιν οὖσαν, καὶ μακροὺς συνείρει περὶ αὐτοῦ λόγους ἐγκωμίων)· ἀπ’ αὐτοῦ τοίνυν τοὺς Ἰουδαίους ἐντρέψαι βουλόμενος, συνεχῶς αὐτοὺς ἀναμιμνήσκει τῆς τοῦ Προδρόμου μαρτυρίας. Καὶ οἱ μὲν ἄλλοι εὐαγγελισταὶ τῶν παλαιοτέρων μέμνηνται προφητῶν, καὶ καθ’ ἕκαστον τῶν ἐπ’ αὐτῷ γινομένων ἐκεῖ παραπέμπουσι τὸν ἀκροατὴν, καὶ ὅταν τίκτηται, λέγοντες· Τοῦτο δὲ ὅλον γέγονεν, ἵνα πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν διὰ Ἡσαΐου τοῦ προφήτου λέγοντος· Ἰδοὺ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει, καὶ τέξεται υἱόν· [...] Οὗτος δὲ τρανοτέραν τὴν μαρτυρίαν ἐργαζόμενος καὶ νεαρωτέραν, ἅτε καὶ μεγαλοφωνότερον τῶν ἄλλων φθεγξάμενος, οὐ τοὺς ἀπελθόντας, οὐδὲ τοὺς τετελευτηκότας μόνον, ἀλλὰ καὶ τὸν ζῶντα καὶ παραγενόμενον ὑποδείξαντα καὶ βαπτίσαντα αὐτὸν, τοῦτον εἰς μέσον ἄγει συνεχῶς· οὐ τὸν Δεσπότην ἀπὸ τοῦ δούλου ποιῆσαι ἀξιόπιστον σπεύδων, ἀλλὰ τῇ τῶν ἀκροατῶν ἀσθενείᾳ συγκαταβαίνων. Ὥσπερ γὰρ εἰ μὴ τὴν τοῦ δούλου μορφὴν ἔλαβεν, οὐκ ἂν εὐπαράδεκτος γέγονεν· οὕτως εἰ μὴ τῇ τοῦ δούλου φωνῇ τὰς ἀκοὰς τῶν ὁμοδούλων προεγύμνασεν, οὐκ ἂν οἵ γε πολλοὶ τῶν Ἰουδαίων τὸν λόγον ἐδέξαντο.
[...] βʹ. [...] Τί οὖν οὗτός φησιν; Αὐτὸς μαρτυρεῖ περὶ αὐτοῦ, καὶ κέκραγε λέγων. Τί ἐστι τὸ, Κέκραγε; Μετὰ παῤῥησίας, φησὶ, μετὰ ἐλευθερίας, χωρὶς ὑποστολῆς ἁπάσης ἀνακηρύττει. Καὶ τί ἀνακηρύττει; τί δὲ μαρτυρεῖ καὶ κέκραγεν; Οὗτος ἦν, φησὶν, ὃν εἶπον, ὁ ὀπίσω μου ἐρχόμενος, ἔμπροσθέν μου γέγονεν, ὅτι πρῶτός μου ἦν. Συνεσκιασμένη ἡ μαρτυρία, καὶ ἔτι πολὺ τὸ ταπεινὸν ἔχουσα. Οὐ γὰρ εἶπεν, Οὗτός ἐστιν ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ὁ μονογενής· ἀλλὰ τί; Οὗτος ἦν ὃν εἶπον, ὁ ὀπίσω μου ἐρχόμενος, ἔμπροσθέν μου γέγονεν, ὅτι πρῶτός μου ἦν. Καθάπερ γὰρ αἱ μητέρες τῶν ὀρνίθων τοὺς νεοττοὺς οὐκ εὐθέως οὐδὲ ἐν ἡμέρᾳ μιᾷ τὴν πτῆσιν ἐκδιδάσκουσιν ἅπασαν, ἀλλὰ νῦν μὲν τοσοῦτον ἐξάγουσιν ὅσον ἔξω γενέσθαι τῆς καλιᾶς, νῦν δὲ αὐτοὺς ἀναπαύσασαι πρῶτον, προσβιβάζουσι τῇ πτήσει πάλιν, καὶ τῇ μετὰ ταύτην ἡμέρᾳ ἑτέραν πολλῷ πλείονα προστιθέασι, καὶ οὕτως ἠρέμα καὶ κατὰ μικρὸν ἐπὶ τὸ προσῆκον ἄγουσιν ὕψος· τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης οὐκ εὐθέως ἐπὶ τὰ ὑψηλὰ τοὺς Ἰουδαίους ἤγαγεν, ἀλλὰ τέως μικρὸν τῆς γῆς ἀναπτῆναι ἐδίδαξεν, εἰπὼν, ὅτι αὐτοῦ κρείττων ἦν ὁ Χριστός. Οὐδὲ γὰρ οὐδὲ τοῦτο μικρὸν ἦν τέως, τὸ τοὺς ἀκούοντας τοῦ οὕτω θαυμασίου, τοῦ Ἰωάννου λέγω, καὶ περιφανοῦς, καὶ πρὸς ὃν ἅπαντες ἔτρεχον, καὶ ὃν ἄγγελον ἐνόμιζον εἶναι, τὸν οὐδέπω φανέντα οὐδὲ θαυματουργήσαντα, δυνηθῆναι πιστεῦσαι κρείττονα εἶναι. Τέως οὖν τοῦτο κατορθῶσαι ἐσπούδαζεν ἐν ταῖς τῶν ἀκροατῶν διανοίαις, ὅτι τοῦ μαρτυροῦντος ὁ μαρτυρούμενος μείζων, τοῦ παραγενομένου πρώτου ὁ μετὰ ταῦτα ἐλθὼν, τοῦ δήλου καὶ περιφανοῦς ὁ μηδέπω φανείς. Καὶ ὅρα πῶς συνετῶς εἰσάγει τὴν μαρτυρίαν. Οὐ γὰρ φανέντα μόνον ἐπιδείκνυσιν, ἀλλὰ καὶ πρὶν ἢ φανῆναι ἀνακηρύττει. Τὸ γὰρ, Οὗτός ἐστιν ὃν εἶπον, τοῦτο δηλοῦντός ἐστιν·ὥσπερ οὖν καὶ Ματθαῖος λέγει, ὅτι πάντων ἐρχομένων πρὸς αὐτὸν ἔλεγεν· Ἐγὼ μὲν ὑμᾶς βαπτίζω ἐν ὕδατι· ὁ δὲ ὀπίσω μου ἐρχόμενος, ἰσχυρότερός μου ἐστὶν, οὗ οὐκ εἰμὶ ἱκανὸς λῦσαι τὸν ἱμάντα τοῦ ὑποδήματος. Τίνος οὖν ἕνεκεν καὶ πρὸ τοῦ φανῆναι τοῦτο ἐποίησεν; Ἵνα εὐπαράδεκτος ἡ μαρτυρία γένηται φανέντος, τῆς διανοίας ἤδη τῶν ἀκουσάντων προκατασχεθείσης τοῖς περὶ αὐτοῦ λεχθεῖσι, καὶ μηδὲν τῆς εὐτελοῦς περιβολῆς λυμαινομένης αὐτῇ. Εἰ μὲν γὰρ μηδὲν μηδ’ ὅλως ἀκούσαντες εἶδον τὸν Χριστὸν αὐτὸν, καὶ ὁμοῦ μετὰ τῆς θέας καὶ τὴν τῶν λόγων μαρτυρίαν ἐδέξαντο τὴν οὕτω θαυμαστὴν καὶ μεγάλην, εὐθέως ἂν τὸ τοῦ σχήματος εὐτε λὲς προσέστη τῷ μεγέθει τῶν λεγομένων. Οὕτω γὰρ εὐτελὲς περιέκειτο σχῆμα καὶ κοινὸν ἅπασιν ὁ Χριστὸς, ὡς καὶ Σαμαρείτιδας γυναῖκας, καὶ πόρνας, καὶ τελώνας μετὰ πολλῆς τῆς ἀδείας θαῤῥεῖν αὐτῷ προσιέναι καὶ διαλέγεσθαι.
γ ʹ . Ὅπερ οὖν ἔφην, εἰ ὁμοῦ καὶ τῶν ῥημάτων τούτων ἤκουσαν, καὶ αὐτὸν ἐθεάσαντο, κἂν κατεγέλασαν τῆς μαρτυρίας τοῦ Ἰωάννου. Νῦν δὲ πρὶν ἢ φανῆναι τὸν Χριστὸν πολλάκις ἀκούοντες, καὶ ἐρεθιζόμενοι τοῖς λεγομένοις περὶ αὐτοῦ, τοὐναντίον ἔπασχον, οὐ τὴν τῶν ῥημάτων διδασκαλίαν ἀπὸ τῆς ὄψεως τοῦ μαρτυρηθέντος ἐκβάλλοντες, ἀλλὰ ἀπὸ τῆς πίστεως τῶν ἤδη λεχθέντων καὶ αὐτὸν λαμπρότερον εἶναι νομίζοντες ». [CGC2014] [MM2022]
[b]

<58. - Ioannis evangelium>

Capitulum 1

<58. Catena aurea in Ioannem>

Capitulum 1