Biblia communis

<83.839b> Prologus ‘Omnes qui pie’

Numérotation du verset Apc. Prol.839b,1 
prol.|A a Prefatio Gilberti Pictaviensis in Apocalypsim Ioannis. 1   - «Omnes qui pie volunt vivere in Christo - sicut ait Apostolus - persecutionem patientur2»b. Iuxta illud : «Fili accedens ad servitutem Dei sta3 in iustitia et4 timore et prepara animam tuam ad temptationem»c. «Temptatio namque est5 vita hominis super terram»d. Ne autem fideles in his deficiant, consolatur eos Dominus atque confirmat6 dicense :"Vobiscum sum usque ad consummationem seculi” etf : «Nolite timere pusillus grex». Propterea videns Deus pater tribulationes quas passura erat Ecclesia ab apostolis fundata supra7* petram Christum, ut minus timeantur8*, disposuit9 una cum Filio et Spiritu sancto eas revelare. Revelavit autem tota Trinitas Christo secundum humanitatem, Christus vero Ioanni per angelum, Ioannes Ecclesie, de qua revelatione hunc librum composuit. Unde et liber iste Apocalypsis dicitur, id est revelatio, quia hic continentur que revelavit Deus10* Ioanni et Ioannes Ecclesie. Quanta scilicet Ecclesia passa sit in11* tempore primitivo et nunc patiatur, et12 novissimis temporibus Antichristi13 passura sit, quando14* tanta erit tribulatio ut, si15* fieri potest16, etiam17* moveantur18 electi, et19 que20* pro his et21 nunc et in futuro premia sit susceptura ut quos denuntiata supplicia terrent, promissa22 premia letificent. Ideo iste liber inter reliquas23 Scripturas Novi Testamenti prophetie nomine censetur que aliis est excellentior24* prophetiis25. Sicut enim26 Novum Testamentum prestat veteri, evangelium legi, ita hec prophetia prophetiis27* Veteris Testamenti, quia de Christo et Ecclesia magna ex parte iam adimpleta sacramenta denuntiat. Vel28 etiam ideo, quia cum aliis unifaria, isti trifaria data est prophetia simul scilicet de preterito et29 presenti et30 futuro. Ad cuius confirmandam auctoritatem, occurrit31* etiam auctoritas mittentis et32* deferentis et accipientis, mittentis scilicet Trinitatis et33 deferentis scilicet34* angeli35, accipientis scilicet36 Ioannis.
a ¶Nota : L’édition princeps de la Glose ordinaire (Rusch) réunit sous la même attribution et le même titre « Prefatio Gilberti Pictaviensis in Apocalypsim Ioannis » plusieurs pièces liminaires en circulation dans les bibles simples et glosées, distinguées chacune par un nouveau paragraphe et une initiale, soit, dans l’ordre de Rusch : § 1 à 5 : RB-839 : « Omnes qui pie », § 6 à 24 : RB-8861 : « Sicut in secularibus » ; RB-1361 § 1-10 : « Deus pater previdens ».
Sacra Pagina adopte une numérotation continue des paragraphes de la version Rusch, structurée cependant en fonction de la numérotation du Repertorium biblicum. Il est probable que l’on soit encore conduit à identifier, au sein de ces unités textuelles, des sous-structures empruntées aux recueils de sentences en circulation à la fin du 12e siècle. Adolf Rusch a habilement agencé le tout de façon à donner l’apparence d’un prohemium biblique scolaire typique du 12e siècle. Mais il n’en a pas toujours été ainsi.
La version courte ou ‘parisienne’ du prologue Omnes qui pie (RB-839) n’adopte que les sentences 1 à 5 de la version Rusch. Elle est la seule de la série des 64 prologues de la bible des libraires de Paris du 13e siècle qui soit absente des Apocalypses glosés avant le 13e siècle (Ruzzier 2022, p. 69 d’après Lobrichon 2004, p. 20-21). La bible ΩG (non recensées par Ruzzier 2022, bien que d’un semi-périmètre de 400mm) l’omet également avec un groupe d’autres bibles du 13e siècle, certaines de facture parisienne. La grande bible de St-Jacques ne le copie pas à sa place. Son correctoire marginal (Cor3) répare l’erreu par une note qui renvoit au dernier feuillet du volume où le prologue est copié de première main.
Le correctoire dit « Sorbonne 1 » ( CorS1 ) ne mentionne que Omnes qui pie en tête de l’Apocalypse. Au 13e siècle, l’attribution à « Gilbert », sans toponyme ni patronyme, apparaît avec le commentaire de Omnes pie qui introduit la postille d’Hugues de Saint-Cher. La Glose dominicaine de Pierre de Reims en propose une version allégée. Chez l’un comme chez l’autre on lit que “Gilbert qui a commenté le livre de l’Apocalypse l’introduit par un prologue où sont présentées toutes les choses qu’on a besoin de savoir au début d’un livre : “Huic operi premittit prologum Gilebertus, qui hunc librum exposuit, ubi omnia prenotantur que in librorum initiis inquiruntur” (83.839HSC1.a1 = 83.3770HSC2 dernière phrase). Guillaumme Brito reprendra la même attribution dans les décennies qui suivent. Conformément à la structure des introitus scolaires du 12e siècle, Omnes qui pie traite en effet de l’intention, de la matière et du mode du livre commenté. Le procédé est banal dans sur les bancs des écoles. Son introduction dans le texte même de la Bible pandecte n’allait cependant pas de soi. La nouveauté explique l’hésitation de ΩJ qui propose trois autres prologues alors que les correctoires Cor1 (Hugues de St-Cher) et CorS2 ne signalent aucun prologue en tête de l’Apocalypse. Le correctoire de Guillaume de Mara ne cite que RB-834=835 (Ioannes apostolus). Il fait une allusion voilée à Omnes qui pie. Ses termes rappellent ceux des deux commentaires dominicains. Mais on comprend à la lecture du franciscain que la nouveauté de l’emprunt aux pratiques scolaires n’a pas été au goût de tous : « Moderni preponunt quemdam introitum cuiusdam hunc librum legentis vel glossantis sed antiqui habent prologum eundem fere qui ponitur in evangelio Ioannis sicut in Actus apostolorum. Concordat prologus cum illo qui preponitur Luce » ( Cor2 V Cor2 F ). Au milieu du 13e siècle, le nouveau prologue ne réunissait pas encore tous les suffrages. Son adoption par les dominicains, surtout par Hugues, si conservateur, scelle la pertinence du lien établi par Chiara Ruzzier entre la nouveauté des bibles portatives et la nouvelle exégèse dominicaine dont le studium generale de Paris a été le creuset. Elle révèle aussi une évolution de taille dans l’exégèse chrétienne de la Bible du 13e siècle : sa tendance à troquer les semelles de plomb de l’exégèse doxographique de tradition contre les sandales légères des maîtres de la Parole itinérante qui, pour porter plus loin a volontairement allégé une partie de son bagage des semelles de plomb de la Tradition. Notons pour terminer que l’identité du Gilbert mentionné demeure mystérieuse. Rusch a reconnaître Gilbert de la Porrée auquel la critique ne reconnaît aucun commentaire de l’Aposcapyse. Les maîtres du 13e siècle avaient plus probablement en tête Gilbert l’Universel, ancien archidiacre d’Auxerre et continuateur de l’oeuvre des premiers maîtres de Laon (cf. Andrée 2005). [MM2023]
b 2Tim. 3, 12.
c Sir. (Eccli.) 2, 1.
d Iob. 7, 1.
e Cf. Mt. 28, 14 : « Et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus, usque ad consummationem seculi ».
f Lc. 12, 32.
A ¶Codd. : (83.839) Lee3 (f. 45r : additio post Apc.) CorS1 (Omnes qui pie volunt vivere in Christo sicut ait Apostolus) ΩD ΩH (glossa dominicana) ΩJ ( 220ra : Hic deficit unus prologus qui incipit Omnes qui pie volunt vivere et cetera et debet legi ante istum quem habes hic :   Iohannes apostolus etc. Quere eum in fine libri in ultimo folio   ) ΩL ΩN ΩS Bruyne, Préfaces XVII.7, p. 262-263 (q= Paris, BnF, lat. 16750 ; s = lat. 15185 sparsim contuli) ; om. P1938 Wi1137 ΩG
1 Prefatio... Ioannis Rusch ] om. Lee3 Incipit prologus libri Apochalipsis Iohannis ΩN, Incipit prologus in librum Apocalypsis ΩJ , Prologus in Apocalypsi ΩH
2 patientur Lee3 ΩD ΩH ΩJ etc. ] patiantur ΩN
3 sta Lee3 ΩD ΩH] stans ΩN
4 et ΩH ΩJ etc. ] cum ΩN
5 est ΩD ΩH ΩJ ΩN ΩS Bruyne (s)] om. P16750
6 Dominus... confirmat ΩD ΩH ΩN ΩS Rusch Bruyne (s) ] + eos ΩJ , om. P16750
7 supra ΩD ΩH ΩJ ΩN Bruyne ] super Rusch, + firmam Lee3
8 timeantur ΩD ΩS Bruyne ] timeatur ΩN Rusch
9 disposuit] deposuit ΩN
10 revelavit Deus ΩD ΩN] inv. Lee3 ΩH ΩJ ΩS ΩL Rusch Bruyne
11 in ΩD ΩJ ΩS] om. Lee3 Rusch
12 et ΩS Rusch Bruyne ] + in ΩD ΩJ ΩL, in ΩN
13 temporibus - Antichristi] inv . ΩH
14 quando ΩD ΩH ΩJ ΩL ΩN ΩS Bruyne ] que Rusch
15 si ΩD ΩH ΩJ ΩS] om. Rusch
16 potest ΩD ΩH ΩS Bruyne (s) Rusch] possit Bruyne (q)
17 etiam Lee3 ΩD Bruyne (q) ] om. ΩH ΩS Bruyne (s) , in ΩN, quod etiam Rusch
18 moveantur] commoveantur Lee3
19 et] om. ΩH
20 que ΩD ΩH ΩS Bruyne] om. Rusch
21 et] iom. Lee3
22 terrent promissa ΩD ΩH ΩJ ΩL ΩS Bruyne ] premissa terrent ΩN, terrent premissa Rusch
23 reliquas ΩD ΩH ΩS Bruyne (q) Rusch] ceteras Bruyne (s)
24 est excellentior ΩD ΩH ΩJ ΩS Bruyne ] inv. Rusch
25 prophetiis ΩD ΩH ΩJ ΩN ΩL ΩS Bruyne (s) ] prophetis P16750
26 enim] etiam Lee3
27 prophetiis ΩD ΩH ΩN ΩS Bruyne(s) ] prophetis P16750 Rusch
28 Vel] Et ? ΩJ
29 et ΩD ΩL ΩS] + de ΩN
30 et ΩD ΩN ΩL ΩS Rusch Bruyne (s) ] etiam Bruyne (q)
31 occurrit ΩD ΩJ ΩL ΩN ΩS Bruyne ] concurrit Rusch
32 et ΩD ΩJ ΩN ΩL ] om. Lee3 ΩH ΩS Rusch Bruyne
33 et] om. Lee3
34 scilicet ΩD ΩN ΩL ΩS Bruyne ] om. Rusch
35 angeli ΩD ΩN] + et Lee3 ΩL
36 scilicet] id est ΩJ
Numérotation du verset Apc. Prol.839b,2 
prol.| Cum autem Ioanni hec in visione37 fuerint38* revelata et sint39* tria genera visionum, sub quo genere contineatur40 videndum est. Visio enim alia corporalis, quando videlicet corporalibus41 oculis aliquid videmus. Alia spiritualis seu imaginaria, cum videlicet dormientes vel etiam vigilantes imagines rerum cernimus quibus aliquid aliud significatur. Sicut vidit42* pharao spicas et Moyses rubum ardere, ille dormiens, iste vigilans. Alia intellectualis, quando videlicet43 Spiritu sancto revelante, intellectui44* mentis veritatem mysteriorum sicut est capimus. Quomodo vidit Ioannes que in hoc libro referuntur. Non enim figuras tantum spiritu vidit45*, sed et46* earum significata mente intellexit. Vidit autem Ioannes et scripsit in Pathmos insula relegatus a Domitiano in exilio principe impiissimo. Hac eum47 ad scribendum compellente48 causa, quia49 dum exul teneretur50 a Domitiano in Pathmos insula, in Ecclesiis quibus preerat, multa pullularunt51* atque inoleverunt vitia atque diverse hereses. Erant enim quidam heretici ibi dicentes Christum non fuisse ante Mariam quia temporaliter de ea natus erat. Quos52 Ioannes in principio evangelii sui redarguit dicens : «In principio erat Verbum»g. Et in hoc libro cum dicith : «Alpha et omega» id est : «Principium et finis». Dicebant enim53* quidam Ecclesiam pondere tribulationum ante finem seculi desituram et pro labore non premium eternum suscepturam. Horum ergo errores volens destruere Ioannes, ostendit Christum principium esse et finem. Unde Isaiasi : «Ante me non est formatus Deus, et post me non erit». Et Ecclesiam per exercitium tribulationum non desinere54 sed proficere et55 pro his bravium eternum recipere56* j. Scribit autem Ioannes septem Ecclesiis Asie et earum septem episcopis, de predictis instruens et57* per eam totam generalem58 Ecclesiam docens.
g Io. 1, 1.
h Apc. 1, 8.
i Is. 43, 10.
j Cf. 1Cor. 9, 24 ; Phil. 3, 14.
37 Ioanni hec in visione] in visione hec Lee3
38 fuerint ΩD ΩN ΩL ] fuerunt ΩS (fu’nt) Rusch Bruyne
39 sint ΩD ΩJ ΩL ΩN ΩS Bruyne ] sunt Rusch
40 contineatur] continentur ΩN
41 corporalibus] corporeis Lee3
42 vidit ΩD ΩH ΩJ ΩL ΩS Bruyne ] videlicet Rusch
43 videlicet] + in ΩJ ( rubr. cancel. )
44 intellectui ΩS Bruyne ] respectui ΩD, intellectu Rusch
45 spiritu vidit ΩD ΩS Bruyne ] inv. Rusch
46 et ΩD ΩS Bruyne] om. Rusch
47 eum] autem Lee3
48 compellente] impellente Lee3
49 quia ΩJ etc. ] que ΩD
50 exul teneretur] exultarentur ΩN
51 pullularunt ΩD ΩJ ΩL ΩN ΩS Bruyne ] pullulaverunt Lee3 Rusch
52 Quos ΩN Rusch Bruyne etc. ] quod ΩJ
53 enim ΩD ΩJ ΩN ΩS Bruyne (q) ] etiam Lee3 ΩL Rusch Bruyne (q)
54 desinere ΩD ΩΝ Rusch Bruyne (q) ] deserere ΩH ΩS Bruyne (s)
55 et ΩΔ ΩH ΩN Bruyne etc. ] sed ΩJ
56 recipere ΩD ΩH ΩS Bruyne ] + vel suscipere Rusch
57 et ΩD ΩS Bruyne ] + in eis Rusch
58 generalem ΩD ΩJ ΩL ΩS Rusch Bruyne (s)] om. Bruyne (q)
Numérotation du verset Apc. Prol.839b,3 
prol.| Est itaque59 materia Ioannis in hoc opere, status specialiter Asiane Ecclesie, necnon et totius60* videlicet que in presenti patiatur et in futuro receptura sit.
59 itaque ΩH ΩJ ΩL ΩN ΩS Rusch Bruyne ] ita ΩD
60 totius ΩD ΩH ΩJ ΩL ΩN ΩS Bruyne ] + Ecclesie Rusch
Numérotation du verset Apc. Prol.839b,4 
prol.| Intentio vero eius est monere ad patientiam que servanda est61*, tum quia brevis labor62, tum quia premium magnum.
61 est ΩD ΩL ΩN ΩS Bruyne (s) ] om. Lee3 Rusch Bruyne (q)
62 brevis - labor] inv. Lee3
Numérotation du verset Apc. Prol.839b,5 
prol.| Modus tractandi talis63: Primo premittit prologum et salutationem ubi64 reddit auditores benignos et attentos. Quo premisso, accedit ad narrationem. Ante narrationem vero ostendit Christum esse ab eterno sine principio et fine, inducens ipsum65 loquentem66 * k {t. 4 : Erfurt, f. 1194vb ; facsim., p. 548b}  : «Ego sum alpha et omega», id est «principium et finis». Postea accedens ad narrationem, distinguit septem visiones. Quibus terminatis67, iste liber consummatur68*. Premittit autem prologum dicens : «Apocalypsis Iesu Christi69»l subaudis70 : ‘hec est’, sicut in aliism : «Visio Isaie» hec est etn «Parabole Salomonis»71*.
k Apc. 1, 8.
l Apc. 1, 1.
m Is. 1, 1.
n Prv. 1, 1.
63 talis ΩD ΩL ΩS Rusch Bruyne ] est ΩN
64 ubi ΩD Bruyne (q) Rusch ] unde ΩS Bruyne (s)
65 ipsum ΩD ΩH] Christum Lee3 Bruyne (q)
66 loquentemΩD ΩH ΩS ] + et dicentem Rusch
67 terminatis ΩD] terminans ΩN
68 consumatur ΩD ΩL ΩN ΩS Bruyne ] consumitur Rusch
69 Iesu - Christi] inv. Lee3
70 subaudis ΩB ΩN Rusch Bruyne ] subauditur ΩL
71 Salomonis ΩD ΩH ΩJ ΩL ΩΝ ΩS Bruyne ] + he sunt Lee3 Rusch



Comment citer cette page ?
Martin Morard, ed., Biblia Communis (Apc. Prol.839b), in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2024. Consultation du 04/05/2024. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/editions_chapitre.php?id=biblia&numLivre=83&chapitre=83_Prol.839b)

Notes :