^a ¶Fons: <revera> Glossa ordinaria (Mc. prol. 56.1 § 1), [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 90a = Cas239, f. 225r marg.], ed. Gloss-e : «Marcus evangelista [om. Cas239], Dei electus et Petri in baptismate filius atque in divino sermone discipulus, sacerdotium in Israel agens, secundum carnem levita, conversus ad fidem Christi evangelium in Italia scripsit , ostendens in eo quid et generi suo deberet et Christo. Nam initium evangelii [principii Cas239] in voce prophetice exclamationis instituens ordinem levitice electionis ostendit, ut predicans predestinatum Iohannem filium Zacharie in voce angeli annuntiantis [enuntiantis Cas239] emissum». [MM2019]
<potius quam> = Anonymus , In Sedulii Scoti explanatiuncula de breviariorum et capitulorum canonumque differentia, Expositio in Marcum, argumentum, PL 103, 273A. [MM2015]
<cuius fons> Cf.   Hieronymus (  pseudo) , In Mc., prol., CCSL 82, p. 2.27-28: «Marcus, evangelista Dei, Petri discipulus, leuiticus genere et sacerdos, in Italia hoc scripsit evangelium'. Qui 'initium' evangelii sui 'de uocibus prophetarum' praesumens, praecursorem Christi Iohannem, Malachi, id est angeli, testimonio conprobans, 'uerbum caro factum' uoce Esaiae designans, principium 'evangelicae praedicationis' instituit. Et 'inuenit in uerbo uocis quod in consonantibus', id est in genealogiis Dei et hominis, perdiderat. Unde 'totus in primis' a perfectione Christi aetatis praedicare inchoat, nec laborat in natiuitate infantuli qui loquitur de perfectione filii Dei, sed 'ieiunium numeri' legalis, repulsum 'diaboli, ministerium angelorum proferens', magna 'in breui' comprehendit». [FG2014]*

^b ¶Fons: <revera> Glossa ordinaria (Mc. 1, 1) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 90a marg. Cas574 So40], ed. Gloss-e : «[a] Initium Evangelii etc. Hieronymus : [Isidorus Rusch] evangelium bona annuntiatio quod proprie ad regnum Dei et ad [om. Rusch] remissionem peccatorum pertinet, unde: ’’Penitemini et credite evangelio et appropinquabit regnum celorum”. [b] Hieronymus : Quattuor evangelia unum sunt et unum quattuor. Itaque et Marci dicitur liber [liber dic. Som40 Cas574] evangelium et similiter aliorum, quia unum omnia unum et omnia unum. [...]   Iesu Christi . [c] Hieronymus : Iesus hebraice, soter grece, salvator : latine. Christus: grece, messias: hebraice [+ et Cas574] unctus [+ dicitur So40 Cas574] latine, id est rex [+ sacerdos dicitur Rusch] de genere David regis et levitico». [MM2020]
<cuius fons> [a]   Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 5.3-10: «Εὐαγγέλιον Graece dicitur, Latine"bona adnuntiatio" interpretatur, quod proprie ad regnum Dei et ad remissionem pertinet peccatorum. Unde dicitur,"paenitemini et credite evangelio", et"adpropinquauit regnum coelorum". Iesu Christi, id est"saluatoris uncti". [c] In Hebreo,"Iesus Messias"; in Greco, σωτὴρ χριστὸς· in Latino,"saluator unctus". Id est rex et sacerdos dicitur dum de genere Dauid regis nascitur Christus. Et uocibus uatum leuitici generis prophetatur». [FG2015]
[d] <revera>   Cassiodorus , Expositio Psalmorum (Ps. 59), CCSL 97, p. 533.144-146: «Locutus est autem significat evangelicam ueritatem, per quam uenit redemptio fidelium et beatitudo sanctorum».
<Paral. Thomae de Aquino> [d] Cf. CMTpro.25
<non hab.> [b-d] Hieronymus; [d]: Glossa ordinaria (Gloss-e).
¶Nota 1: Thomas attribue ici à Jérôme un texte forgé pour la Catena qui combine un noyau de sentences que la Glose ordinaire attribue explicitement à Jérôme bien que [b] ne soit pas identifiable dans son oeuvre authentique, et un extrait de Cassiodore, qui semble omis par la Glose ordinaire.
¶Nota 2: La leçon “sacerdos dicitur”, attestée par Rusch, est absente des manuscrits de la Glose de Laon et de la Glose ordinaire consultés. Elle a été insérée directement à partir de Jérôme par Thomas ou par le manuscrit dont il dépend. [MM2020]

^c Mt. 1, 1.

^d ¶Fons: Beda Venerabilis, In Marci evangelium expositio, lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 437.2-17: «Conferendum hoc evangelii marci principium principio mathei quo ait, liber generationis iesu christi filii dauid filii abraham, atque ex utroque unus dominus noster iesus christus dei et hominis filius est intellegendus. Et apte primus evangelista filium hominis eum secundus filium dei nominat ut a minoribus paulatim ad maiora sensus noster exsurgeret ac per fidem et sacramenta humanitatis assumptae ad agnitionem diuinae aeternitatis ascenderet. Apte qui humanam erat generationem descripturus a filio hominis coepit dauid uidelicet siue abrahae de quorum stirpe substantiam carnis assumpsit. Apte is qui librum suum ab initio evangelicae praedicationis inchoabat filium magis dei appellare uoluit dominum nostrum iesum christum quia nimirum et humanae erat naturae de progenie patriarcharum siue regum ueritatem carnis suscipere et diuinae fuit potentiae evangelium mundo praedicare». [FG2017]

^e ¶Fons: Hilarius Pictaviensis ,   D e Trinitate, lib. 3, c. 11, CCSL 62, lin. 6-8 sqq.: «Non solum nomine contestatus est esse se Filium, sed et proprietate qua dicitur"tuum". Multi enim nos filii Dei, sed non talis hic Filius. Hic enim et proprius et uerus est Filius, origine non adoptione, ueritate non nuncupatione, natiuitate non creatione».
<ex quo>   Petrus Lombardus , Glossa magna (Rm. 1, 1), PL 191, 1311.19-23: «Pater autem quomodo erit si non quod in se est substantiae atque naturae genuerit in Filio? Dominus dicens: Clarifica Filium tuum, non solo nomine contestatus est se esse Filium Dei, sed et proprietate. Nos filii Dei sumus, sed non talis hic Filius. Hic enim verus et proprius est Filius, origine, non adoptione; veritate, non nuncupatione; nativitate, non creatione». <potius quam>   Petrus Lombardus, Sententiae, lib. 1, d. 26, c. 5, § 2 <vel>   Petrus Lombardus, Tractatus de incarnatione, c. 27, p. 72-73.
<Paral. Thomae de Aquino> CMT3d8  .8 ; CIO17d1.5; In Rm. 1, lect. 2 § 33, ed. Marietti, p. 8.3: «Dicit enim Hilarius: hic verus et proprius est filius origine et non adoptione, veritate, non nuncupatione, nativitate, non creatione; procedit enim a patre sicut verbum a corde, quod pertinet ad eandem naturam praesertim in Deo, in quo non potest aliquid accidentaliter advenire». [MM2018]

^f ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 438.39-49: «Scripturus igitur evangelium Marcus congrue primo omnium ponit testimonia prophetarum quibus hoc futurum iam olim praecinebant. Vt eo cunctis uera ac sine scrupulo dubietatis suscipienda quae scriberet intimaret quo haec a prophetis sancto spiritu impletis antea praescita ac praedicta esse monstraret simul que uno eodem que evangelii sui principio et iudaeos qui legem ac prophetas susceperant ad suscipienda etiam evangelii sacramenta quae ipsorum prophetae praedixerant instituit et gentiles qui per evangelii praeconia ad deum [Dominum Laon92 V637] uenerant ad auctoritatem quoque legis et prophetarum suscipiendam uenerandam que prouocat ne, si qui iuxta hereticos aut uetus solummodo testamentum aut solummodo nouum suscepisset, alienus a testamento dei remaneret». [FG2017]*

^g ¶Fons: Hieronymus , Epistula 57 (De optimo genere interpretandi), § 9, CSEL 54, p. 518.22-519.2: «et quomodo Marcus statim in principio uoluminis sui posuit: sicut scriptum est in isaia propheta: ecce mitto angelum meum, quod non scribitur in isaia, ut diximus, sed in malachia, in nouissimo duodecim prophetarum? soluat hanc quaestiunculam inperita praesumptio, et ego erroris ueniam deprecabor». [MM2019]

^h Is. 40, 3 : « Vox clamantis in deserto. Parate viam Domini rectas facite in solitudine semitas Dei nostri ».

ⁱ Mal. 3, 1 : « Ecce ego mittam angelum meum et preparabit viam ante faciem meam et statim veniet ad templum suum dominator quem vos queritis et angelus testamenti quem vos vultis».

^j ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 1, 3) [CPG C125.1], Vat. gr. 756, f. 100v2-21 ; ed. Matthaei 1775, p. 5.14 -6.10; [CPG C125.2] Cramer, p. 266.10 -267.4: «[…] [a] τοῦτο δὲ [om. Cramer] τὸ προφητικὸν τοῦ [om. Ed1775 Cramer] Μαλαχίου ἐστίν , οὐχ Ἡ σαίου· ⸢ σφάλμα δὲ ἐστι γραφέως· [b] ἄλλως δέ * φησι δύο προφητείας ἐν διαφόροις εἰρημένας τόποις ὑπὸ δύο προφητῶν εἰς ἓν συναγαγὼν πεποίηκεν [πεποἴηκε Ed1775], καθὼς γέγραπται ἐν Ἡσαḯᾳ τῷ προφήτῃ · “ Ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὸν ἄγγελόν μου ⸢πρὸ προσώπου σου, ὃς κατασκευάσει τὴν ὁδόν σου ἔμπροσθέν σου** ﮲ φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ [+ ὑπο Ἡσαΐου Ed1775 (A)]. Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν [+ τοῦ Ed1775] Κυρίου, εὐθείας ποιεῖτε τὰς τρίβους αὐτοῦ”. [c] Τὸ μὲν γὰρ “φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ” ⸢ὑπὸ Ἡσαΐου [om. Ed1775 Cramer] [d] μετὰ τὴν περὶ τοῦ Ἱεζεκίου [ἐζεκίου Ed1775, Ἑζεκίου Cramer] ἱστορίαν ἀναγέγραπται. [e] Τὸ δὲ “ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὸν Ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου σου”, ὑπὸ Μαλαχίου. Ἐπιτεμόμενος [ἐπιτεμνόμενος Ed1775, ὑποτεμνόμενος Ed1775 (D)] οὖν ὁ Εὐαγγελιστής, ὡς ὑπὸ Ἡσαΐου εἰρημένας τὰς δύο χρήσεις παρέθηκεν· τὴν δὲ ὁμοίαν ἐπιτομὴν πεποίηται, [f] καὶ ἐπὶ τὸ [= Vg756 Ed1775 (A), τοῦ Ed1775] “ ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὸν Ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου σου, ὃς κατασκευάσει τὴν ὁδόν σου” , ⸢ τὸ [om. Vg756] “ἔμπροσθέν σου” [g] παρασιωπήσας. ^{* 3} Καὶ ἐν ἄλλοις δὲ οὐ μόνος [μόνον Cramer] αὐτὸς ἀλλὰ καὶ οἱ λοιποὶ [=Ed1775 (A), ἄλλοι Ed1775] Εὐαγγελισταὶ ὁμοίως [τοῦτο Cramer] ποιοῦσιν, ἐπιτεμόμενοι τὰς προφητικὰς ῥήσεις».
* σφάλμα δὲ ἐστι γραφέως ἄλλως (Ἄλλος Ed1775) δὲ Vg756] γραφέως τοίνυν ἐστι σφάλμα , ὥς φησιν [ + καὶ Ed1775 ( B ) ] Εὐσεβίος ὁ Καισαρείας ἐν τῷ πρὸς Μαρίνον περὶ τῆς δοκούσης ἐν τοῖς Εὐαγγελίοις περὶ τῆς ἀναστάσεως διαφωνίας. Ὠριγένης δὲ [+ καὶ Ed1775 (B) ] ἐν ἑκτῷ τόμῳ τῶν εἰς τὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον ἐξηγητικῶν Cramer Ed1775 (B)
** πρὸ προσώπου... ἔμπροσθέν σου] καὶ τὰ ἑξῆς Ed1775, πρὸ προσώπου... ὁδόν σου Cramer
^{* 3} τὸ ἔμπροσθέν σου παρασιωπήσας] παρασιωπήσας τὸ προκείμενον ‘ἔμπροσθέν σου’ Cramer
<cuius fons> [a] Eusebius Caesariensis, Supplementa minora ad quaestiones ad Marinum, § 2 [ex scholia graeca apud Richard   Simon , Historia critica interpretum Novi Testamenti, c. 6], PG 22, 1008 : «Τοῦτο τὸ προφητικὸν ῥητὸν Μαλαχίου ἐστὶν, οὐχ Ἡσαΐου· γραφέως τοίνυν ἐστὶ σφάλμα , ὥς φησιν Εὐσέβιος ὁ Καισαρείας ἐν τῷ Πρὸς Μαρῖνον περὶ τῆς δοκούσης ἐν τοῖς Εὐαγγελίοις περὶ τῆς ἀναστάσεως διαφωνίας».
[b]   Origenes , Commentarii in Io., lib. 6, c. 24, GCS 4, p. 134.27-29 : «Ὅ τι ὁ Μάρκος δύο προφητείας ἐν διαφόροις εἰρημένας τόποις ὑπὸ δύο προφητῶν εἰς ἓν συνάγων πεποίηκεν· “Καθὼς γέγραπται ἐν [τῷ] Ἡσαΐᾳ τῷ προφήτῃ· “ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὸν Ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου σου, ὃς κατασκευάσει τὴν ὁδόν σου”»; c. 24, p. 134.32-135.1-3 : «[c] Τὸ μὲν γὰρ ‘Φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ’ [d] μετὰ τὴν περὶ τοῦ Ἐζεκίου ἱστορίαν ἀναστάντος ἐκ τῆς νόσου εὐθέως γέγραπται, τὸ δὲ ’Ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὸν ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου σου’ ὑπὸ Μαλαχίου»; c. 24.8-10, p. 135: «[e] Τὴν δ' ὁμοίαν ἐπιτομὴν πεποίηται [f] καὶ ἐπὶ τοῦ ’Ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὸν ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου σου, ὃς κατασκευάσει τὴν ὁδόν σου’. οὐ παρέθετο γὰρ τὸ προκείμενον τὸ ´ἔμπροσθέν μου’».
<potius quam> Cf.   Chrysostomus , De principiis Marci [Wilmart n° 21], ed. Basilea, 1530, t. 2, hom. 14, p. 45-46 (diff.) [ADL2018]* [MM2018] [ADL2019] [MM2019] [rev. VS2021] [MM2021]
¶Nota La restitution du texte médiéval de la Catena aurea souligne sa dépendance à l’égard de la Catena graecorum Patrum (CGP) dont Thomas a fait traduire des extraits de la recension brève qui est aussi la plus largement diffusée [96 mss. environ; CPG 125.1]. Il faut exclure le recours aux principales versions de la recension longue [28 mss. environ; CPG 125.2] dont le texte diffère. En particulier, la traduction latine de Peltanus [CGP in Marcum, Ingolstadt, 1580, p. 3 ] et le texte grec édité par Possinus, 1673, p. 4-5 et 7 (Victor Antiochenus) concordent avec le manuscrit Munich, Bayer. Staatsbibl., Gr. 99, f. 217r -217v9, copié en 1549 [Cramer, p. 263.3-264.13 : « Πολλων εἰς... - ...Μάρκον ὐαγγελίου γραφῆς » suivi par Possinus, p. 7.2-19 : « Μάρκος ὁ Εὐαγγελιστὴς απὸ τοῦ... - ... ἐν διαφόροις τόποις ὑπὸ δύο προφητῶν εἰς ἓν συναγαγὼν πεποίηκε [...] » mais s’écartent trop du texte de la recension brève pour suffire à justifier le texte latin de la Catena. La seconde recension, sans doute primitive, attestée par l’édition Cramer et d’autres manuscrits, n’a aucune leçon incompatible avec le texte de notre sentence latine. Toutefois, elle identifie explicitement Eusèbe et Origène comme sources du passage, alors que Thomas les place sous l’autorité de Chrysostome. Du côté des sources latines, l’homélie 21 de la collection des 38 homélies (collection ‘Wilmart’), apocryphe rédigé directement en latin et sans équivalent grec connu, propose une analyse proche de celle de la CGP mais en des termes différents. Thomas, qui citera au chapitre 14 d’autres homélies de cette collection, n’en a pas fait usage ici. Antoine de Sienne (Ed1571) suivi par Nicolaï (Ed1657) y renvoient cependant. Nicolaï, à la différence d’Antoine de Sienne, a découvert la source des sentences chrysostomiennes de la CMC grâce à la traduction latine de la chaîne grecque faite par Peltanus, rééditée à partir de 1624 dans la Magna Bibliotheca Patrum de Marguerin de la Bigne ( 1624 et 1644 , t. 1, col. 403 sqq.). Il a donc cru bon de supprimer le segment [a] pour se conformer aux sources grecques supposées. Ce genre d’interventions malheureuses a nui à sa réputation scientifique. Il s’en serait abstenu, en l’occurrence, s’il avait eu accès aux manuscrits de la chaîne bientôt disponibles à Paris. Toutefois, au moment où il préparait l’édition de la Catena (1655 env.-1657), les manuscrits recueillis par le P. Athanase Rhetor (+1663) au Mont-Athos et à Byzance, saisis par Séguier en 1655 et non payés, n’étaient pas encore aisément accessibles. Si Nicolaï avait pu en profiter, nul doute qu’il en aurait fait état comme il le fit pour le ms. grec. de la chaîne de Nicétas d’Héraclée que Mazarin l’avait autorisé à consulter (Paris, grec 208). Cf. H.   Omont , Missions archéologiques françaises en Orient au XVII ^e et XVIII ^e siècles, Paris, 1902, p. 1– 26. [MM2021]

^k ¶Fons: <revera> Ambrosiaster, Quaestiones Veteris et Novi Testamenti, qu. 57, CSEL 50, p. 104.1-8; PL 35, 2254: «Sciens autem omnia ad auctorem referenda dicta, haec ad Esaiam revocavit, qui sensum istum prior intimaverat dicens, Vox clamantis in deserto: Parate viam Domino, rectas facite semitas Dei nostri. Denique post verba Malachiae statim subjecit Evangelista dicens, Vox clamantis in deserto; ut jungeret verba utriusque prophetae ad unum sensum pertinentia sub prioris profetae persona». [MM2017]

^l ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 439.85-113: «Nec tamen falli aut fallere putandus est evangelista qui hoc scriptum dicat in esaia quod esaias non scripserit sed potius intellegendum quia, etsi non haec uerba quae de malachia posuit inueniuntur in esaia, sensus tamen eorum inuenitur in esaia et in non nullis locis aliis et manifestius in eo quod hic ipse subiunxit: vox clamantis in deserto: parate uiam domini rectas facite semitas eius. Quis enim non uideat quanta sit in utraque sententia concordia? nam quod dixit malachias mittendum angelum ante faciem domini qui praepararet uiam eius hoc est utique quod dixit esaias uocem clamantis audiendam in deserto quae diceret, parate uiam domini rectas facite semitas eius, quia sicut iohannes recte angelus potuit uocari pro eo quod faciem domini evangelizando praeuenit ita recte appellari et uox potuit quia uerbum dei sonando praeibat sicut et supra dictum est. In utraque autem sententia similiter paranda uia domini praedicatur ideo que non fallitur evangelista qui hoc dictum ab esaia scribit quod, etsi non eisdem uerbis, eodem tamen sensu ab ipso scriptum inuenit. Potuit autem fieri ut animo marci evangelium conscribentis pro malachia esaia occurreret ut fieri solet. Quod tamen sine ulla dubitatione emendaret saltim ab aliis admonitus qui ipso adhuc in carne uiuente hoc legere potuerunt, nisi cogitaret recordationi suae quae sancto spiritu regebatur non frustra occurrisse aliud pro alio nomen prophetae nisi quia ita dominus hoc scribi constituit. Cur autem ita constituerit dominus prima illa causa utilissima debet facillime cogitari etiam sic esse insinuatum ita omnes sanctos prophetas uno spiritu locutos mirabili inter se consensione constare ut hoc multo amplius sit quam si omnium omnia prophetarum uno unius hominis ore dicerentur et ideo indubitanter accipi debere quaecumque per eos sanctus spiritus dixit et singula esse omnium et omnia singulorum». [FG2017]*

^m ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 6.25-28: «Vox πνεύματος ἁγίου per Malachiam ad patrem sonat de ὑιῷ qui est facies patris unde agnitus est. Ἄγγελός autem nuntius interpretatur Iohannes qui prenuntiauit de Christo:"Post me uenit qui ante me factus est quia prior me erat"». [FG2015]*

ⁿ Io. 1, 6-7.

^o Mal. 2, 7.

^p ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 438.54-64: «Angelus uocatur iohannes non naturae societate iuxta heresim origenis sed officii dignitate. Angelus enim graece latine nuntius dicitur. Quo nomine recte appellari potuit homo ille qui fuit missus a deo ut testimonium perhiberet de lumine et uenientem in carne dominum mundo nuntiaret. Nec mirandum mystice angelum nominari eum quo inter natos mulierum maior nemo surrexit cum constet omnes qui sacerdotii gradu rite funguntur ob evangelizandi officium angelos posse uocari dicente propheta: labia sacerdotis custodient scientiam, et legem requirent ex ore eius quia angelus domini exercituum est». [FG2017]

^q ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 1, 2), PG 123, 493D9-496A3 [CGC2015]*: «[a] Ἀπὸ δὲ τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς πρὸς τὸν Υἱόν ἐστιν ὁ λόγος, λέγοντος ἄγγελον εἶναι τὸν Πρόδρομον, διὰ τὸ ἀγγελικὴν καὶ σχεδὸν ἄϋλον ἔχειν ζωὴν, καὶ τὸ ἀγγέλλειν καὶ μηνύειν τὸν Χριστὸν ἐρχόμενον· κατεσκεύασε δὲ τὴν ὁδὸν τοῦ Κυρίου, [b] τὰς ψυχὰς τῶν Ἰουδαίων διὰ τοῦ βαπτίζειν παρασκευάζων δέξασθαι τὸν Χριστόν· [c] τὸ δὲ, πρὸ προσώπου σου, τοῦτο σημαίνει, ὅτι Ἐγγύς σου ἔσται ὁ ἄγγελος σου· ὅθεν δείκνυται ἡ οἰκειότης τοῦ Προδρόμου πρὸς τὸν Χριστόν· καὶ γὰρ καὶ τῶν βασιλέων ἐγγὺς προπορεύονται οἱ μάλιστα οἰκεῖοι». [MM2019] [rev. VS2021]

^r ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc. 1, CCSL 82, p. 6.30-36: «Uia Domini qua ad homines ingreditur paenitentia est, per quam Deus ad nos descendit et nos ad illum ascendimus. Unde angeli"ascendentes descendentes que" memorantur ad"filium hominis". Parate uiam Domini. Hoc est, paenitentiam agite et praedicate. Unde parasceue ante sabbatum dicitur, id est paenitentia ante requiem futuram. Hinc namque initium praedicationis Iohannis et Christi oritur: paenitentiam agite, adpropinquauit regnum coelorum ». [MM2021]

^s ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 6.30-36: «Via Domini qua ad homines ingreditur paenitentia est, per quam Deus ad nos descendit et nos ad illum ascendimus. Unde angeli"ascendentes descendentes que" memorantur ad"filium hominis". Parate uiam Domini. Hoc est, paenitentiam agite et praedicate. Unde parasceue ante sabbatum dicitur, id est paenitentia ante requiem futuram. Hinc namque initium praedicationis Iohannis et Christi oritur: paenitentiam agite, adpropinquauit regnum coelorum. Quia"in die septima requieuit Dominus ab omnibus operibus suis". Septem etenim nobis necesse est delere uitia per paenitentiam uelut mala genera Canaan, ut requiescentes postea possideamus"desiderabilem terram"». [FG2015]

^t ¶Fons: [a] Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 438.66-70: «Constat quia unigenitus filius uerbum patris uocatur iohanne attestante qui ait: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. Et ex ipsa nostra locutione cognoscimus quia prius uox sonat ut uerbum postmodum possit audiri».
<cuius fons> Cf.   Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 2, CCSL 143, p. 47.39-43.
[b]   Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 439.94-97: «Nam quod dixit malachias mittendum angelum ante faciem domini qui praepararet uiam eius hoc est utique quod dixit esaias uocem clamantis audiendam in deserto quae diceret, parate uiam domini rectas facite semitas eius, quia sicut iohannes recte angelus potuit uocari pro eo quod faciem domini evangelizando praeuenit ita recte appellari et uox potuit quia uerbum dei sonando praeibat sicut et supra dictum est». [FG2017]
¶Nota Thomas cite sous le nom de Bède un texte qui provient en partie de Grégoire le Grand. [MM2019]

^u Cf. Ps. 118, 155.

^v Cf. Ps. 57, 5: «Furor illis secundum similitudinem serpentis sicut aspidis surde et obturantis aures suas».

^w ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 5.12-6.23: «Vox est Iohannes. De qua uoce clamat Dominus Iesus ad Iudaeos quod"inter natos mulierum maior" illo esset nemo. Clamor autem ad surdos longe positos siue cum indignatione fieri solet; quae tria Iudaico certum est euenisse populo: dum longe est a peccatoribus salus, et"aures" suas grauiter"obturauerunt" sicut"aspides surdae", et indignationem et iram et tribulationem a Christo audire meruerunt. In deserto autem fit uox et clamor quia deserti erant a spiritu Dei sicut domus uacans et scopata, deserti a propheta, a rege, atque sacerdote. Unde in deserto Iohannes et Iesus quaerunt quod"in deserto" amisum est. Ubi uicit diabolus, ibi uincitur; ubi cecidit homo, ibi exsurgit». [FG2015]

^x ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 1, 2-3), [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 100v26-42 ; ed. Matthaei 1775, p. 6.11-26 ; [CPG C125.2]: Cramer, p. 267.5, 27—268.4 : «καὶ ἐν ἄλλοις δὲ οὐ μόνος [μόνον Ed1775] αὐτὸς ἀλλὰ καὶ οἱ λοιποὶ Εὐαγγελισταὶ ὁμοίως [τοῦτο Cramer] ποιοῦσιν, [b] ἐπιτεμόμενοι [ἐπιτεμνόμενοι Ed1775] τὰς προφητικὰς ῥήσεις. [d] Σαφῶς δὲ παρίστησιν ἡ προφητεíα μὴ [οὐκ Ed1775] ἐν τῇ Ἱερουσαλὴμ γενήσεσθαι τὰ τεθεσπισμένα , ἀλλ′ ἐπὶ τῆς ἐρήμου, ἅτινα ἐπληροῦτο πρὸς ἱστορίαν καὶ λέξιν ἐπὶ τοῦ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου κηρύσσοντος [κυρύσσοντος Ed1775] τὴν σωτήριον ἐπιφάνειαν ἐν τῇ ἐρήμῳ [έπι τῆς ἐρήμου Ed1775 (A)] τοῦ Ἰορδάνου, ἐν ᾗ καὶ ἡ δόξα τοῦ Χριστοῦ πᾶσιν ἐγνώσθη. ⎾Αὐτὸν γὰρ εἶναί φησι τὸν Ἰωάννην τὸν βοῶντα [c] ἐπὶ τῆς ἐρήμου [ἐν τῇ ἐρήμῳ Ed1775‎], παρίστησιν ὁ λόγος*, καὶ τὴν ἔρημον ἑτέραν οὖσαν παρὰ τὴν Μωσέως δείκνυσιν [δεικνὺς Cramer], ἐν ᾗ τὰς διατριβὰς ἐποιεῖτο. [+ Φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ, ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν τοῦ Κυρίου, εὐθείας ποιεῖτε τὰς τρίβους αὐτοῦ Cramer] Ἤδη δὲ ἐπὶ θύραις [θύρας Ed1775 (A)] παρεῖναι ἐσήμαινεν τὸ σωτήριον τοῦ Θεοῦ».
*Αὐτὸν γὰρ εἶναι ... ὁ λόγος] ταύτην δὲ τὴν χρῆσιν παρήγαγεν καὶ ὁ Ματθαῖος ὡς ἐπ’ αὐτοῦ εἰρημένην τοῦ Σωτῆρος περὶ τοῦ βαπτιστοῦ πρὸς τοὺς ὄχλους [...] ὅπερ εἰς ἑαυτὸν πληροῦσθαι ἐδίδασκεν, ἑαυτὸν μὲν εἶναι τὸν βοῶντα ἐπὶ τῆς ἐρήμου παριστὰς Cramer (p. 267.6-26).
<cuius fons> Eusebius Caesariensis, In Isaiam, 2, 16 (Is. 40, 3) [CGP 3468], GCS 50, p. 250.3-14 (diff. : PG 24, 366D -367A) : «[a] “ἐγὼ φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ· ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν κυρίου, καθὼς εἶπεν Ἠσαΐας ὁ προφήτης’’· ἀπήρκει γὰρ αὐτοῖς ἀκοῦσαι τό· “ἐγὼ φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ”, ὡσανεὶ γνωρίζουσιν ἀκριβῶς τὴν προφητείαν καὶ προσδοκῶσιν αὐτῆς τὸ ἀποτέλεσμα, ὅπερ εἰς ἑαυτὸν πληροῦσθαι ἐδίδασκεν, [c] ἑαυτὸν μὲν εἶναι τὸν βοῶντα ἐπὶ τῆς ἐρήμου παριστὰς καὶ τὴν ἔρημον ἑτέραν οὖσαν παρὰ τὴν Μωσέως δεικνύς, ἐν ᾗ τὰς διατριβὰς ἐποιεῖτο. ἤδη δὲ “ἐπὶ θύραις” παρεῖναι ἐσήμαινε τὸ σωτήριον τοῦ θεοῦ τὸ κατὰ τὴν προφητείαν μέλλον ἁπάσῃ σαρκὶ γνωρίζεσθαι, φάσκουσα δὲ ἡ προφητεία· φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν κυρίου, τοῦτ' ἔστι τὸ εὐαγγελικὸν κήρυγμα ἢ ἡ καινὴ παράκλησις αὕτη ἡ πᾶσιν ἀνθρώποις γνωσθήσεσθαι τὸ σωτήριον τοῦ θεοῦ ἐπιζητοῦσα. [d] Σαφῶς παρίστη μὴ ἐν τῇ Ἰερουσαλὴμ γενήσεσθαι τὰ θεσπιζόμενα, ἀλλ' ἐπὶ τῆς ἐρήμου, λέγω δὲ τὸ ὀφθήσεσθαι τὴν δόξαν κυρίου καὶ τὸ πάσῃ σαρκὶ γνωσθήσεσθαι τὸ σωτήριον τοῦ θεοῦ. καὶ ταῦτα μὲν ἐπληροῦτο πρὸς ἱστορίαν καὶ λέξιν ἐπὶ τοῦ βαπτιστοῦ Ἰωάννου κηρύσσοντος τὴν σωτήριον θεοφάνειαν ἐν τῇ ἐρήμῳ τοῦ Ἰορδάνου, ἐν ᾗ καὶ τὸ σωτήριον ὤφθη τοῦ θεοῦ».
<non hab.> Possinus; Chrysostomus, In Is. ex armenio in latinum (Is. 40, 3), Venetiis, 1887, p. 254-255.   Chrysostomus , De principiis Evangelii secundum Marci, hom. 14 [Wilmart 21], ed. Basilea, 1530, t. 2, p. 45-49 et t. 2. TLG, LLT, PL. [ADL2019]* [MM2019] [rev. VS2021]
¶Nota Les éléments a-c-d d’Eusèbe ont été repris selon le même ordre par C125.2 qui omet [a] et ajoute [b]. La version brève C125.1 réorganise les éléments de C125.2 selon l’ordre b-d-c. Enfin la Catena aurea écrit a-d-b-c selon la logique exégétique de la continuitas thomasienne : a= énoncé de la prophétie ([sacramentum tantum]), d = réalisation historique de la prophétie à la lettre par le Christ [res et sacramentum], b-c = dépassement du signe matériel: le désert est signe de la présence salvifique du Christ [res tantum]. L’exégèse thomasienne se montre ici plus épistémologique que logique – il ne cherche pas à appliquer la logique d’Aristote pour elle-même - et plus théologique qu’épistémologique: la structure de la lecture (signifiant, signifié, sens) est calquée sur l’analyse augustinienne de l’acte sacramentel. Dans un cas comme dans l’autre, c’est l’acte de foi qui conditionne la compréhension du signe et du signifiant, de la matière vivifiée par la parole. Il en va, pour Thomas, de la réception de l’Ecriture comme de celle de la grâce sacramentelle: le texte, comme la matière que la parole accompange, dispose à la réception du sens, mais le sens est plus grand que le texte et ne dépend pas que du texte seul. [MM2021]

^y Cf. Mt. 12, 43-45.

^z ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 5.12-6.23: «Uox est Iohannes. De qua uoce clamat Dominus Iesus ad Iudaeos quod"inter natos mulierum maior" illo esset nemo. Clamor autem ad surdos longe positos siue cum indignatione fieri solet; quae tria Iudaico certum est euenisse populo: dum longe est a peccatoribus salus, et"aures" suas grauiter"obturauerunt" sicut"aspides surdae", et indignationem et iram et tribulationem a Christo audire meruerunt. In deserto autem fit uox et clamor quia deserti erant a spiritu Dei sicut domus uacans et scopata, deserti a propheta, a rege, atque sacerdote. Unde in deserto Iohannes et Iesus quaerunt quod"in deserto" amisum est. Ubi uicit diabolus, ibi uincitur; ubi cecidit homo, ibi exsurgit». [FG2015]

^aa ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 438.66-70: «Quid autem clamaret aperitur cum subditur: parate uiam domini rectas facite semitas eius. Omnis qui fidem rectam et bona opera praedicat quid aliud quam uenienti domino ad corda audientium uiam parat ut haec uis gratiae penetret et [ut Greg.] lumen ueritatis illustret ut rectas deo semitas faciat dum mundas in animo cogitationes per sermonem bonae praedicationis format» =   Beda Venerabilis, In Lc., lib. 1, c. 3, CCL 120, lin. 2241 sqq. =   Rabanus Maurus , In Mt., lib. 1, CCCM 174, p. 73.10 sqq.
<cuius fons>   Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, hom. 20, par. 3, CCSL 143, p. 155.43-48. [FG2017]* [MM2019]
<ex quo> Glossa ordinaria, Lc. 3, 4, [Strasbourg, t. 4: Erfurt, f. 995va; facsim., p. 150a Cas574], ed. Gloss-e.irht.cnrs.fr. PARATE VIAM etc. Qui fidem et opera predicat bona quid aliud quam venienti Domino ad corda audientium viam parat ut hec vis gratie illustret, ut rectas Deo semitas faciat? Dum mundas in animo cogitationes per sermonem predicationis format».
<Paral. Thomae de Aquino> CMT3d1.31 (Gregorius) CMC1d2.15 (Beda) CLC3d2.9 (Gregorius) [MM2022]

^ab Mt. 3, 2; Mt. 4, 27.

^ac ¶Fons: <revera> [1] Glossa ordinaria (Mc. 1, 3) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 90a marg.], ed. Sacra Pagina (Gloss-e) : «PARATE. ISIDORUS. Penitentiam agite et predicate. Unde Parasceve ante sabbatum dicit, id est penitentia ante requiem. Hinc et initium predicationis Ioannis et Christi: «Penitentiam agite. Appropinquavit enim regnum celorum», quia in die septima requievit Deus ab omnibus operibus suis». [MM2023]
[2] Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 7.44-56: «Quas semitas incuruauimus declinantes in dexteram atque sinistram. Nunc autem praecipitur nobis [a] ut, uia regia incedentes, proximos nostros ut nos et nosmetipsos ut proximos diligamus. Nam qui diligit iniquitatem"odit animam suam". Qui enim semetipsum diligit et non diligit proximum suum, ad dexteram declinauit . [b] Et qui semetipsum odiens proximum diligit ad sinistram diuertit. [c] Nam multi bene agunt sed non bene corrigunt, ut fuit Heli; [d] et multi bene corrigunt sed non bene agunt ut fuerunt scribae et Pharisaei qui sedebant"super cathedram Moysi". Unde os turturis in lege ad ascellas eius retorqueri iubetur. Ne separetur"os ab ore". Et opus nostrum non diribetur ab ore. "Semitae" autem post"uiam" sequuntur quia mandata moralia post paenitentiam enumerantur; secundum Marcum explanantur». [FG2015]*

^ad ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 1, 2), PG 123, 496A6-9 . [CGC2015] : «Ὁδος δὲ, ἡ Νέα Διαθήκη· τρίβοι δὲ ἡ Παλαιὰ, ὡς κατατετριμμένη· πρὸς μὲν οὖν τὴν ὁδὸν ὤφειλον ἑτοιμασθῆναι, τουτέστι, πρὸς τὴν Νέαν Διαθήκην, τῆς δὲ Παλαιᾶς τὰς τρίβους εὐθείας ποιῆσαι ». [VS2021] [MM2021]

^ae ¶Fons: [a] Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 5.11-6.23: «Unde sequitur: Sicut scriptum est in Esaia propheta, uox clamantis in deserto, et reliqua. Uox est Iohannes. De qua uoce clamat Dominus Iesus ad Iudaeos quod"inter natos mulierum maior" illo esset nemo. Clamor autem ad surdos longe positos siue cum indignatione fieri solet; quae tria Iudaico certum est euenisse populo: dum longe est a peccatoribus salus, et"aures" suas grauiter"obturauerunt" sicut"aspides surdae", et indignationem et iram et tribulationem a Christo audire meruerunt. In deserto autem fit uox et clamor quia deserti erant a spiritu Dei sicut domus uacans et scopata, deserti a propheta, a rege, atque sacerdote. Unde in deserto Iohannes et Iesus quaerunt quod"in deserto" amisum est. Ubi uicit diabolus, ibi uincitur; ubi cecidit homo, ibi exsurgit».   Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 8.57-74: «[b] Paratur uia per fidem et baptismum et paenitentiam. Rectae semitae faciuntur per austera indicia, uestis cilicinae et zonae pelliciae, et cibi locustini et potus mellis siluestrici et humillimae uocis. Unde sequitur: Fuit   Iohannes   in   deserto , et reliqua. [c] Iohannes"gratia Dei" interpretatur. A gratia narratio incipitur. Unde sequitur: Baptizans. Per baptismum enim gratia datur quia peccata gratis dimittuntur. Unde dicitur quod"gratis accepistis gratis" date. Et Apostolus ait,"gratia salui estis per fidem, et hoc non ex uobis, Dei enim donum est","ne quis glorietur". Et praedicans baptismum paenitentiae in remissionem peccatorum. Quod consummatur per sponsum initiatur per paranymphum. Unde catechumeni, hoc est, instructi, incipiunt per sacerdotem et chrismantur per episcopum. Nunc autem per amicum sponsi inducitur sponsa, ac si per Isaac puerum Rebecca pallio capite uelata ad locum dicitur». [FG2015]*

^af ¶Fons: Beda Venerabilis, In Marci evangelium expositio, lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 440.125-135: «Cunctis legentibus liquet quia iohannes baptismum paenitentiae non solum praedicauit uerum etiam quibusdam dedit sed tamen baptismum [+ suum Gregorius] in remissionem peccatorum dare non potuit. Remissio etenim peccatorum in solo nobis baptismo christi tribuitur. Notandum itaque quod dicitur, praedicans baptismum paenitentiae in remissionem peccatorum, quoniam baptismum quod peccata solueret quia dare non poterat praedicabat ut sicut incarnatum uerbum patris praecurrebat uerbo praedicationis ita baptismum paenitentiae quo peccata soluuntur praecurreret suo baptismate quo peccata solui non possunt. Et baptizabantur ab illo in iordane flumine confitentes peccata sua».
<cuius fons> =   Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, hom. 20, § 2, p. 155.26-35: «Cunctis legentibus … [ut supra] … solui non possunt ut quia eius sermo praecurrebat praesentiam Redemptoris, ipsum quoque eius baptisma praecedendo fieret umbra ueritatis». [FG2017] [MM2019]

^ag ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 1, 4), PG 123, 496 B2-9, C1-4 : «Τὸ βάπτισμα Ἰωάννου οὐκ εἶχεν ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, ἀλλὰ μετάνοιαν μόνην εἰσῆγε τοῖς ἀνθρώποις· πῶς οὖν φησιν ἐνταῦθα ὁ Μάρκος, ὅτι εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν; Λέγομεν οὖν ὅτι ἐκήρυσσε βάπτισμα μετανοίας· τοῦτο δὲ τὸ κήρυγμα τῆς μετανοίας ποῦ ἔφερεν; Εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, τουτέστιν, εἰς τὸ τοῦ Χριστοῦ βάπτισμα, ὃ εἶχεν ἄφεσιν τῶν ἁμαρτιῶν. [...] οὕτως οὖν κἀνταῦθα ὁ Πρόδρομος ἐκήρυσσε βάπτισμα μετανοίας, ὡς ἂν οἱ μετανοήσαντες δεξάμενοι τὸν Χριστὸν ἄφεσιν ἁμαρτιῶν λάβωσιν» [MM2108] [ADL2018] [rev. VS2021]
¶Nota Là où Théophylacte, fidèlement traduit pour Thomas, écrivait que"la prédication de la pénitence (κήρυγμα τῆς μετανοίας) conduit à la rémission des péchés", la première édition des oeuvres complètes de Thomas, publiée sous l’égide de Pie V (Ed1570), corrige son texte de base habituel (Ed1569) d’après la traduction latine publiée à Bâle en 1524 par Oecolampade :"le baptême de pénitence conduit à la rémission des péchés". Les acteurs de la Contre Réforme catholique ont trouvé un allié dans les écrits du réformateur protestant qui s’était élevé contre les thèses des anabaptistes bâlois au cours de controverses à l’époque même où il préparait la publication de sa traduction (1523-1524). On notera que les éditions même que Combefils opposait à Nicolaï comme témoins de la Catena originale sont entachées des mêmes vices de méthode qui ont été reprochés à Nicolaï dont l’édition (Ed1657), pourtant globalement plus proche du texte médiéval que des éditions modernes. Son texte latin dépend en effet de celui de l’édition Ed1571 établie par son confrère Antoine de Sienne. Cette dernière édition est la seule qui ait jamais été établie – parmi plus d’une centaine – sur une révision quasi intégrale à partir de la collation de plusieurs éditions incunables et peut-être de quelque manuscrit. Antoine de Sienne a souvent retenu les leçons de Ed1475C dont le texte est plus proche de la version médiévale que celui de l’édition princeps Ed1470. [MM2019] [MM2021]

^ah Ps. 95, 6.

^ai ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 8.70-9.90: «Quod consummatur per sponsum initiatur per paranymphum. Unde catechumeni, hoc est, instructi, incipiunt per sacerdotem et chrismantur per episcopum. Nunc autem per amicum sponsi inducitur sponsa, ac si per Isaac puerum Rebecca pallio capite uelata ad locum dicitur: “Confessio et pulchritudo in conspectu eius», id est sponsi. Unde desilit sponsa de camelo cum humiliat se nunc ecclesia uiso uero Isaac Iesu Christo. In cuius natiuitate risum fecit Deus Sarrae, sicut ad Mariam dicitur, quae est"princeps cum Deo":"Benedicta tu inter mulieres" et reliqua. Iordanes autem"descensio aliena" interpretatur; ubi peccata abluuntur. Arca etenim Iordane transuadato peregrina per marmora in terram transiuit alienam. Et dimedia parte in mare defluente, altera pars turgida montis erigitur forma. Sic nos olim alienati a Deo per superbiam, per baptismi symbolum humiliati erigimur in alta. Quia"qui se humiliauerit, exaltabitur". Pars autem quae fluit in mare amaricatur, cui arca Dei, hoc est corpus Christi, cum mandatis, non profuit sed in deterius illam mutauit». [FG2015]

^aj ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 440.137-138: «Exemplum confitendi peccata ac meliorem uitam promittendi eis qui baptisma accipere desiderant sicut etiam praedicante paulo in epheso multi credentium ueniebant confitentes et adnuntiantes actus suos quatenus abdicata uita uetere renouari mererentur in christo». [FG2017]*

^ak Cf. Mt. 3, 1-2; Mc. 1, 4: 4 «Fuit Joannes in deserto baptizans, et predicans baptismum pœnitentie in remissionem peccatorum».

^al ¶Fons: <revera> : Catena Graecorum Patrum in Marcum [CPG C125.1]: Vat. gr. 358, f. 241r22-30 ; Vat. gr. 756, f. 100v43-44 ; ed. Matthaei 1775, p. 6.27-7.7 ; [CPG C125.2]: Cramer, p. 268.29-269.9 ; Possinus, p. 12 (Victor Antiochenus): «[a] [+ Ὅπερ Cramer] Σαφέστερον [σαφέστερος Ed1775] ὁ Ματθαῖός φησιν [φήσας Ed1775], ὡς [= Vg358 Ed1775 (A D), ὅτι Ed1775] τὸ ἔνδυμα αὐτοῦ ἦν ἀπὸ τριχῶν καμήλου. [b] Οὕτω μετανοίας [+ καὶ βασιλείας Cramer] εἶχε σύμβολον [σύμβολα Cramer] τὸσχῆμαἐκεῖνο * . ⎾ Τὸ μὲν γὰρ ἔνδυμcα αὐτοῦ πένθους ἦν σύμβολον · ἡ δερματίνη δὲ ζώνη νεκρώσεως τοῦ λαοῦ, καὶ ἡ τροφὴ δὲ αὐτοῦ φησιν [om. Ed1775 Cramer], ὡς ἡγοῦμαι, σύμβολον ἦν τῆς τότε λογικῆς τοῦ λαοῦ τροφῆς […]** ».
* τὸσχῆμα -ἐκεῖνο] inv. Vg358 | ** τότε λογικῆς] inv. Vg358
*** Τὸ μὲν γὰρ ἔνδυμα αὐτοῦ ... τοῦ λαοῦ τροφῆς] ἢ ὡς ὁ ἄλλος φησὶ, πένθους ἦν σύμβολον τὸ ἔνδυμα Ἰωάννου, καὶ νεκρώσεως τοῦ λαοῦ ἡ δερματίνη ζώνη· [...] Ἡ δὲ τροφὴ αὐτοῦ, ὡς ἡγοῦμαι, σύμβολον ἦν τῆς λογικῆς τοῦ λαοῦ τότε τροφῆς [...] Cramer, diff. Ed1775 (B)
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 10, § 4, PG 57, 188.10-12, 42-44 : «[a] Αὐτὸς δὲ ὁ Ἰωάννης εἶχε τὸ ἔνδυμα αὐτοῦ ἀπὸ τριχῶν καμήλου . [...] Διὰ τοῦτο καὶ τρίχινον ἱμάτιον αὐτῷ ἦν, ἵνα διὰ τοῦ σχήματος παιδεύσῃ τῶν ἀνθρωπίνων ἀφίστασθαι, καὶ μηδὲν κοινὸν ἔχειν πρὸς τὴν γῆν, ἀλλ' ἐπὶ τὴν προτέραν ἐπανατρέχειν εὐγένειαν, ἐν ᾗ ἦν πρὶν ἢ δεηθῆναι ἱματίων καὶ περιβολῆς ὁ Ἀδάμ. [b] Οὕτω καὶ βασιλείας καὶ μετανοίας εἶχε σύμβολα τὸ σχῆμα ἐκεῖνο».
<ex quo>   Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio ( BAV, Vat. lat. 383, f. 32va-b ): «[a]   Ipse autem Iohannes habebat indumentum suum ex pilis camelorum [...]. Oportebat enim precursorem eius qui omnia vetera solviturus erat, puta laborem, maledictionem, tristitiam, sudorem, habere quedam et ipsum simbola id est signa talis donationis {+ remissionis interl.} et superiorem esse illa condempnatione. [...] Propterea cilicinum indumentum ipsi erat ut per figuram {+ vel habitu interl.} erudiat ab humanis desistere et nichil commune habere ad terram sed ad priorem recurre nobilitatem in qua erat ante quam indiguisset vestimentis et circumamictu Adam [b] sic et regni et penitentie habebat simbola id est habitus [exp.] figuras illas. Et ne mihi dicas unde ei cilicinum vestimentum et zona heremum habitanti. Si enim hoc aporiaberis et alia plura queres qualiter in hyeme et estu morabatur in solitudine et maxime in molli corpore et immatura etate qualiter suffecit puerilis carnis natura tante inequalitati aeris et mense ita alterate et alii solitudinis miserie».
<vel>   Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Anniani versio ( Paris, BnF, lat. 1776, f. 64rb ): «[a]   Ipse autem Iohannes habebat vestimentum de pilis camelorum [...]. Oportebat enim precursorem illius qui omnia vetera dissolveret, id est maledictionem, dolorem, laborem, merorem atque sudorem aliquo ab his privilegio vindicari supraque ista consistere. [...] Propterea etiam vestimentum ex pilis habuit ut habitu quoque ipso mundi contempum doceret suadens ceteris nichil cum terra habere commune sed ad priorem nobilitatem reverti quam certe habuerat Adam [b] priusquam de vestitu victuque curaret ita ille tunc habitus penitentie pariter et regni indicia preferebat».
<non hab.> Vat. gr. 1229, f. 82r -82v; LLT PL. [ADL2019]* [MM2020] [rev. VS2021] [MM2021]

^am ¶Fons: Beda Venerabilis, In Marci evangelium expositio, lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 440.148-154: «Pilis, inquit, uestitus non lana. Aliud austerae uestis indicium est aliud luxoriae mollioris. Zona autem pellicia qua accinctus fuit et helias mortificationis indicium est. Porro quod sequitur: et locustas et mel siluestre edebat, habitatori solitudinis congruum est ut non delicias ciborum sed necessitatem humanae carnis expleret». [FG2017]
<cuius fons>   Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p.17.244-250: «de pilis, inquit, habebat, non de lana. aliud austerae uestis indicium est, aliud luxoriae mollioris. zona autem pellicia qua accinctus fuit et helias mortificationis σύμβολον est. Porro quod sequitur, esca eius erat lucustae et mel siluestre, habitatori solitudinis congruum est ut non delicias ciborum sed necessitatem humanae carnis expleret».
<Paral. Thomae de Aquino> CMT3.4 § 2.3, 5 [MM2019]

^an ¶Fons: Hieronymus (pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 10.92-101: «Vestis prophetiae et cibus et potus totam indicat austeram uitam praedicantium, et futuras gentes ad gratiam Dei, quae est Iohannes, intus et foris esse coniungendas."Pilis" uero"cameli", diuites gentium; et"zona pellicia", pauperes mundo mortui; et"locustis" serratis, sapientes huius mundi qui stipulas Iudaeis aridas relinquentes, frumenta mystica cruribus trahunt et in calore fidei saltus inaltant; et"melle siluestri", fideles inspirati de inculta silua ignibus preparata emergentes significantur; quae omnia a gratia euangelii sumuntur, in qua non est"distinctio Iudaei et Graeci"«. [FG2015]* ͂

^ao ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 1, 6), PG 123, 496C9 -497A9. [CGC2015] : «[…] [a] πένθους σύμβολον ἦν τὸ ἔνδυμα, δεικνύντος τοῦ προφήτου ὅτι δεῖ πενθεῖν τὸν μετανοοῦντα. Πένθους γὰρ ὁ σάκκος· ἡ δὲ δερματίνη ζώνη, τὴν νέκρωσιν δηλοῖ τοῦ Ἰουδαϊκοῦ λαοῦ. Ὅτι δὲ πένθος ἐδήλου ἡ στολὴ, φησὶ καὶ ὁ Κύριος, Ἐθρηνήσαμεν ὑμῖν, καὶ οὐκ ἐκόψασθε, θρῆνον λέγων τὴν τοῦ Προδρόμου πολιτείαν. Φησὶ γὰρ, Ἦλθεν Ἰωάννης μήτε ἐσθίων, μήτε πίνων, καὶ εἴπατε· Δαιμόνιον ἔχει· ἀλλὰ καὶ ἡ τροφὴ τοῦ Ἰωάννου, πάντως μὲν καὶ τὴν ἐγκράτειαν αὐτόθεν δηλοῖ. Τάχα δὲ καὶ τῆς τότε τοῦ λαοῦ λογικῆς τροφῆς σύμβολον ἦν, οὐκ ἐσθίοντός τι τῶν καθαρῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ, οὐδὲ νοοῦντός τι ὑψηλὸν, ἀλλὰ τρεφομένου λόγῳ μετεωροπόρῳ μὲν δοκοῦντι καὶ ἀναπηδῶντι, καταπίπτοντι δὲ πάλιν· τοιοῦτον γὰρ ἡ ἀκρὶς, πηδῶσα ὡς ἐπὶ τὸ ὕψος, εἶτα πάλιν καταπίπτουσα. Ὥσπερ οὖν καὶ μέλι μὲν ἤσθιεν ὁ λαὸς τὸ ὑπὸ τῶ μελισσῶν γεννώμενον, τῶν προφητῶν, μὴ γεωργούμενον δὲ καὶ ἡμερούμενον [b] διὰ τοῦ καλῶς νοεῖσθαι καὶ ζητεῖσθαι καὶ καταλαμβάνεσθαι. [c] Εἶχον μὲν γὰρ τὰ Γραφὰς οἱ Ἑβραῖοι οἷόν τι μέλι· ἀλλ´ οὐκ ἐγεώργουν αὐτὰς, οὐδὲ ἡρεύνων». [VS2021] [MM2021]

^ap ¶Fons: Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 31, § 25 (Mc. 1, 6), CCSL 143B, p. 1582.9-1583.24: «Ioannes quippe eum quem prophetiae auctoritate pronuntiat, etiam specie ciborum clamat. In semetipso enim designauit dominum, quem praeuenit. Qui nimirum in redemptionem nostram ueniens, quia infructuosae gentilitatis dulcedinem sumpsit, mel siluestre edidit. Quia uero iudaeorum plebem in suo corpore ex parte conuertit, in cibo locustas accepit. Ipsos namque locustae significant subitos saltus dantes, sed protinus ad terram cadentes. Saltus enim dabant cum praecepta domini se implere promitterent, sed citius ad terram cadebant, cum per praua opera haec se audisse denegarent. Videamus in eis quasi quemdam locustarum saltum: omnia uerba quae locutus est dominus, et faciemus et audiemus. Videamus autem quomodo citius ad terram ruunt: utinam mortui essemus in aegypto, et non in hac uasta solitudine. Vtinam pereamus, et non inducat nos dominus in terram istam. Locustae ergo erant, quia habebant saltum per uocem, et casum per actionem». [MM2019]

^aq Gal. 5, 24.

^ar ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 440.125-135: «Potest habitus et uictus eius per significationem etiam qualitatem internae conuersationis eius non inconuenienter exprimere. Namque austerioribus utebatur indumentis sicut etiam dominus in laudibus eius protestatus est dicens ad iudaeos, quid existis? uidere hominem mollibus uestitum? ecce qui mollibus uestiuntur in domibus regum sunt, quia uitam peccantium non blandimentis fouit sed uigore asperae inuectionis increpauit dicens: genimina uiperarum quis uobis demonstrauit fugere a futura ira? zonam pelliciam habebat circa lumbos suos quia carnem suam crucifixit cum uitiis et concupiscentiis quod eorum esse proprium qui sunt iesu christi apostolo attestante didicimus. Locustas et mel siluestre edebat quia dulce quidem sapiebat turbis praedicatio eius existimante populo et cogitantibus omnibus in cordibus suis de eo ne forte ipse esset christus sed ocius fine [finem PL92] sortita [+ est PL92] intellegentibus eius auditoribus quia [quod PL92] non ipse christus sed praecursor et propheta esset christi. In melle etenim dulcedo in locustis est alacer uolatus sed cito deciduus». [FG2017]*

^as ¶Fons: Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.Cf. Hugo de Sancto Caro , Postille (Mc. 1, 7), ed. Venetiis, 1703, f. 91ra/d: «Lc. 11.C. Cum fortis armatus custodit atrium suum etc. Per Ioannem significatur hic gratia baptismi, per Christum gratia penitentie que fortior dicitur quia sepe peccata dimittit alia semel tantum». Cf. Glossa dominicana Hugone de Sancto Caro tributa, In loc. cit., To24, f. 68ra : «  Fortior . Querit Glossa: cum Iohannes interpretatur ‘gratia’ et gratia dimittuntur peccata, quis ergo fortior gratia? Et respondet: Misericordia que est Iesus qui septuagies septies dimittendum monet idest omnem transgressionem et in omni tempore et intelligatur gratia. Hic accipi solum pro effectu quem habet in baptismo; misericordia generaliter pro effectu quem habet in baptismo. Misericordia generaliter pro effectu miserationis divine de miseris facientis penitentes et de penitentibus perfectos et omnibus mitteris omni etiam tempore et pro omni transgressione et omni loco exibite».
<non hab.> LLT; PL; vel forte ad sensum Glossa ordinaria in loc. cit. (Mt. 3, 11; Mc. 1, 7; Lc. 3, 16) ed. Gloss-e ; Remigius Autissiodorensis (pseudo?), In Mc., Mantova, Bibl. Teresiana, ms. 345, f. 104vb (adopte un point de vue très différent de Thomas: Jean omet de révéler la divinité du Christ parce que la foule aurait été incapable de comprendre la divinité du Christ; Nicolas de Gorran in loc. cit.; Alexandre de Halès, in loc. cit., Reims, BM, 162, f. 88rb (RB-1152) [MM2019]

^at ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 10.103-107: «Quis fortior est gratia qua peccata abluuntur? Ille nimirum qui"septies" et"septuagies" remittit peccata. Gratia prior quidem est sed semel remittit per baptismum. Misericordia uero in miseros ab Adam usque ad Christum per lxxvii generationes et usque ad"cxliiii milia" prouenit [pervenit G (Sankt-Gallen) R (Roma)]». [FG2015]

^au Mt. 3, 11.

^av ¶Fons: [1] Chrysostomus , In Mt., homilia 11 § 4, Burgundionis versio, V383, f. 36rb8 : «Quare, cum audieris quoniam fortior me est, ne estimes secundum comparationem me hoc dicere [...]».
<potius quam>   Chrysostomus , In Mt., homilia 11 § 4, Aniani versio, P1776, f. 70va4 ; Ed1530, t. 3, p. 73A: «Cumque audieritis quod me ille sit [+ etiam Ed1530] fortior, nequaque putetis me istud comparationis more dixisse [...]». <cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 11, PG 57, 196.56-57 : «Ὥστε ὅταν ἀκούσῃς, ὅτι “Ἰσχυρότερός μου ἐστὶ”, μὴ νομίσῃς κατὰ σύγκρισίν με τοῦτο εἰρηκέναι».
[2-3-4] <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 1, 7) [CPG C125.1]: Vat. gr. 756 (101r1-18 ); ed. Matthaei 1775, p. 7.22-8.15 : «[1] <non hab.> [2] Ἰσοδυναμεῖ τοῦτο τῷ “[+ ὁ Ed1775] ὀπίσω μου ἐρχόμενος” ⸢ ὑπὸ Ματθαῖου [Ματθαίῳ Ed1775] λεχθέντι﮲ οὐ ταὐτὸν δέ ἐστι τὸ ‘οὐκ εἰμὶ ἱκανὸς τὰ ὑποδήματα βαστάσαι , ⸢ ὅ φησὶ [φησιν ὁ Ed1775] Ματθαῖος, τῷ “κύψαντα λῦσαι τὸν ἱμάντα τῶν ὑποδημάτων [+ αὐτοῦ Ed1775] ”. Καὶ ἀκόλουθόν γε, μηδενὸς σφαλλομένου τῶν Εὐαγγελιστῶν, ἀμφότερα κατὰ διαφόρους καιροὺς εἰρηκέναι τὸν βαπτιστὴν καθ’ [κατ´ Ed1775] ἕτερον καὶ ἕτερον νοῦν· κειμένου γὰρ περὶ τῶν αὐτῶν , ὡς οἴονταί τινες, οἱ ἀπομνημονεύσαντες διαφόρως ἠνέχθησαν, μὴ ἀκριβοῦντες τῇ μνήμῃ ἕκαστον τῶν εἰρημένων ἢ γεγενημένων . Ἱμάντα δέ φησι τὸν σφαιρωτῆρα τοῦ ὑποδήματος· [3] πρὸς οὖν τὸ μέγεθος τοῦ ἀξιώματος καὶ τῆς θεότητος τὴν ὑπεροχὴν ἀφορῶν οὐδὲ ἐν ὑπηρέτου, φησί, τάξει καταλογισθῆναι ἱκανός εἰμι﮲ [ἱκανός εἰμι καταλογισθῆναι inv. Ed1775] [4] μέγα μὲν οὖν [ om. Ed1775] τὸ “τὰ ὑποδήματα βαστάσαι τοῦ Ἰησοῦ”· μέγα δὲ καὶ τὸ ἐπὶ τὰ σωματικὰ αὐτοῦ καὶ κάτω κύψαντα αὐτοῦ τινα [inv. Ed1775] τὴν εἰκόνα τῶν ἄνω κάτω ἰδεῖν καὶ λῦσαι ἕκαστον τῶν περὶ τοῦ μυστηρίου τῆς ἐνσωματώσεως καὶ τῆς εἰς ᾅδου καταβάσεως ⸢ἀεὶ σαφῶν [sic Vg756, ἀσαφῶν Vg358 Vg1229 ( 82v24 ) , ἀσαφῆ Ed1775] οἱονεὶ ἱμάντα ὑποδημάτων ὄντα».
<potius quam> [2-3] Catena Graecorum Patrum in Marcum [CPG C125.2]: Cramer, p. 269.17-29 = Possinus, p. 13-14 (Victor Antiochenus): [1] <non hab.> «[2] Καὶ ἐκήρυσσε λέγων∙ Ἔρχεται ὁ ἰσχυρότερος μου, ὀπίσω μου, οὗ οὐκ εἰμὶ ἱκανὸς κύψας λῦσαι τὸν ἱμάντα τῶν ὑποδημάτων αὐτoῦ . Ἕτερόν ἐστιν ὃ φησιν ὁ Ματθαῖος, βαστάζειν τὰ ὑποδήματα. Ἕτερον δὲ τὸ κύψαντα λῦσαι τὸν ἱμάντα τῶν ὑποδημάτων. Καὶ ἀκόλουθόν γε, μηδενὸς σφαλλομένου τῶν Εὐαγγελιστῶν, ἀμφότερα κατὰ διαφόρους καιροὺς εἰρηκέναι τὸν Βαπτιστὴν [Coislin 23, Βαπτιστὸν perpera Cramer], καθ’ ἕτερον [Laud33 Cramer, + καὶ ἕτερον Coislin23 cum Origene] νοῦν .Κειμένου γὰρ περὶ τῶν αὐτῶν, ὡς οἴονταί τινες, οἱ ὑπομνημονεύσαντες, διαφόρως ἠνέχθησαν, μὴ ἀκριβοῦντες τῇ μνήμῃ ἕκαστον τῶν εἰρημένων ἢ γεγενημένων. Ἱμάντά φησι τὸν σφαιρωτῆρα τοῦ ὑποδήματος· [3] πρὸς δὲ τὸ μέγεθος τοῦ ἀξιώματος, καὶ τῆς θεότητος τὴν ὑπεροχὴν ἀφορῶν, οὐδ´ ἐν ὑπηρέτου, φησὶ, τάξει καταλογισθῆναι ἱκανός εἰμι». [4] <non hab.>
<cuius fons> [2+4]   Origenes , Commentarii in Io., lib. 6, c. 34 § 18, GCS 4, p. 143.19-34 : «[2] “Ἔρχεται ὁ ἰσχυρότερός μου ὀπίσω μου”. Ἰσοδυναμεῖ γὰρ ταῦτα τῷ “ Ὁ ὀπίσω μου ἐρχόμενος ἰσχυρότερός μού ἐστιν”. Οὐκέτι δὲ τὰ αὐτὰ ἐν τῷ “Οὐκ εἰμὶ ἱκανὸς κύψας λῦσαι τὸν ἱμάντα τῶν ὑποδημάτων αὐτοῦ”. Ἕτερον μὲν γὰρ τὸ βαστάζειν τὰ ὑποδήματα, δηλονότι ἤδη λελυμένα ἀπὸ τῶν τοῦ ὑποδεδεμένου ποδῶν, ἕτερον δὲ τὸ κύψαντα λῦσαι τὸν ἱμάντα τῶν ὑποδημάτων. Καὶ ἀκόλουθόν γε μηδενὸς σφαλλομένου τῶν εὐαγγελιστῶν μηδὲ ψευδομένου, ὡς εἴποιεν ἂν οἱ πιστεύοντες, ἀμφότερα κατὰ διαφόρους καιροὺς εἰρηκέναι τὸν Bαπτιστὴν καθ' ἕτερον καὶ ἕτερον νοῦν κινούμενον. Οὐ γὰρ περὶ τῶν αὐτῶν, ὡς οἴονταί τινες, οἱ ἀπομνημονεύοντες διαφόρως ἠνέχθησαν μὴ ἀκριβοῦντες τῇ μνήμῃ ἕκαστον τῶν εἰρημένων ἢ γεγενημένων. [3] <non hab.> [4] Μέγα μὲν οὖν τὸ βαστάσαι τοῦἸησοῦ τὰ ὑποδήματα, μέγα δὲ καὶ τὸ ἐπὶ τὰ σωματικὰ αὐτοῦ κάτω που γεγενημένα κύψαντα, ὑπὲρ τοῦ τὴν εἰκόνα κάτω θεάσασθαι, λῦσαι ἕκαστον τῶν περὶ τοῦ μυστηρίου τῆς ἐνσωματώσεως ἀσαφῶν, οἱονεὶ τὸν ἱμάντα τῶν ὑποδημάτων τνγχάνοντα».
<Paral. Thomae de Aquino> CLC3d5.9 (Gregorius) <cuius fons> Glossa ordinaria, Mt. 13, 11, [Strasbourg, t. 4: Erfurt, f. 924vb; facsim., p. 12b], ed. Gloss-e.irht.cnrs.fr.
<non hab.> Nicetas, In Lc., ed. Mai;   Hugo de S. Caro , Postille (loc. cit.) PL LLT.
¶Nota 1: La Catena associe à une sentence chrysostomienne authentique [1], une sentence de la CGP [2+3+4] dont la source est partiellement Origène [2+4]. Thomas utilise ici clairement la première recension de la CGP selon la version du groupe Vg756 Vg757 (113r) Vg358 Vg1229; Napoli, Naz., Gr. 3, f. 132r = Ed1775. Il faut exclure le recours au ms. Budapest, Univ., cod. gr. 1 et aux témoins de la seconde recension édités par Cramer -Possinus qui omettent le paragraphe [4] . [ADL2019 ADL2021] [MM2019] [rev. VS2021]
¶Nota 2: La ligature des sandales du Christ est comparée à l’opacité du mystère de l’Incarnation. Cette allégorie avait déjà été proposée par Grégoire le Grand et diffusée par la Glose ordinaire (cf. Paral.). Thomas en dévoile ici le fondement grec, mais celui-ci remonte en réalité à Origène et non à Chrysostome. [MM2019]

^aw Ps. 59, 10

^ax ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 11.111-113: «Cuius non sum dignus soluere et reliqua. Non est digna gratia sola"procumbens" in baptismo"soluere corrigiam calciamentorum eius", id est mysterium incarnationis Dei. Calcis enim extrema pars est corporis; in finem enim ad iustitiam adest saluator incarnatus. Unde per prophetam dicitur: "In Idumeam extendam calciamentum meum"». [FG2015]*

^ay ¶Fons: Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, hom. 7, § 3, CCSL 141, p. 49.92-50.105: «Nam qui per matrem in tempore nascitur, sine tempore est a Patre generatus. Cui quantae reuerentiae humilitatem debeat, subdendo manifestat: Cuius non sum dignus soluere corrigiam calceamenti. [a] Mos apud ueteres fuit, ut si quis eam quae sibi competeret accipere uxorem nollet, ille ei calceamentum solueret, qui ad hanc sponsus iure propinquitatis ueniret. Quid igitur inter homines Christus, nisi sanctae ecclesiae sponsus apparuit? De quo et idem Iohannes dicit: Qui habet sponsam sponsus est. Sed quia Iohannem homines Christum esse putauerunt, quod idem Iohannes negat, recte se indignum esse ad soluendam corrigiam eius calceamenti denuntiat. Ac si aperte dicat: Ego Redemptoris uestigia denudare non ualeo, quia sponsi nomen mihi immeritus non usurpo. Quod tamen intelligi et aliter potest. [b] Quis enim nesciat quod calceamenta ex mortuis animalibus fiant? Incarnatus (in carne: A) uero Dominus ueniens quasi calceatus apparuit, qui in diuinitate sua morticina nostrae corruptionis assumpsit. Vnde etiam per prophetam dicit: In Idumaeam extendam calceamentum meum. Per Idumaeam quippe gentilitas, per calceamentum uero assumpta mortalitas designatur». [FG2015]

^az ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 1, 7), PG 123, 497B2-9 : «Νοεῖται δὲ καὶ οὕτω· Πάντες οἱ ἐρχόμενοι καὶ βαπτιζόμενοι ὑπὸ Ἰωάννου, ἐλύοντο διὰ τῆς μετανοίας ἀπὸ τοῦ δεσμοῦ τῶν ἁμαρτιῶν αὐτῶν, ἐν τῷ πιστεύειν εἰς τὸν Χριστόν. Πάντων μὲν οὖν τῶν ἄλλων ἔλυεν ὁ Ἰωάννης τοὺς ἱμάντας καὶ τοὺς δεσμοὺς τῶν ἁμαρτιῶν. Τοῦ δὲ Ἰησοῦ τὸν ἱμάντα οὐκ ἴσχυσε λῦσαι, διότι οὐδὲ εὗρεν ἱμάντα, τουτέστιν, ἁμαρτίαν ἐν αὐτῷ». [CGC2015]* [MM2021]

^ba ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 442.195-204: «Non quidem adhuc iohannes dominum manifeste deum aut dei esse filium sed tantum uirum se fortiorem praedicat. Non enim rudes adhuc auditores tanti capiebant archana sacramenti quod filius dei aeternus homine assumpto ex uirgine denuo natus esset in mundum sed paulatim per agnitionem glorificatae humanitatis introducendi erant ad fidem diuinae aeternitatis. Quibus tamen quasi latenter quodammodo ac uelato sermone deum hunc esse uerum declarat dum eum spiritu sancto baptizaturum esse confirmat. Cui enim dubium nullum posse alium gratiam sancti spiritus nisi deum dare?». [FG2017]

^bb ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , Expositio Evangelii secundum Marcum, CCSL 82, p. 12.132-137: «Quid interest inter aquam et spiritum sanctum qui"ferebatur super aquas"? Aqua ministerium est Iohannis; spiritus uero ministerium est Dei. Unde scriptum est:"Spiritus Dei superferebatur super aquas"."Super" autem, inquit,"non subter". Sic9ut excellentior est anima quam corpus quod regit, ita eminentior est spiritus quam aqua». [FG2015]

^bc ¶Fons: Beda Venerabilis, In Marci evangelium expositio, lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 442.210-214: «Baptizamur autem a domino in spiritu sancto non solum cum in die baptismatis fonte uitae in remissionem peccatorum abluimur uerum etiam cotidie cum per gratiam eiusdem spiritus ad agenda quae deo placent accendimur». [FG2017]

^bd Cf. Ps. 41, 2.

^be ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 12.152-13.162: «Marcus evangelista sicut"ceruus ad fontes aquarum" desiderans, saltus in planis et arduis dat et culmina tantum pratorum carpit et palmas in uertice portat, et uelut apis melliflua flores agri cui odor Isaac uerisimilatur, summatim gustat. Unde"a Nazareth Galileae" uenientem Iesum ad baptismum"in Iordane ab Iohanne" acceptum enarrat: Et statim de aqua ascendisse et"apertos caelos" uidisse et"spiritum" ut"columbam" descendisse et in ipso manere, et uocem"de coelis" factam patris, in dilecto filio complacuisse, et spiritum eum"in desertum" expulisse et temptationem a Satana"quadraginta diebus" et noctibus, fuisse"cum bestiis" et angelis ministrantibus commorasse». [FG2015]

^bf ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 1, 8) [CPG C125.1]: Vat. gr. 756 (101r37-48 ); Ed1775, p. 8.27 -9.7,17-23; Budapest, Univ., gr. 1, ed. 1860, p. 126 ; [CPG C125.2]: Cramer, p. 270.17-271.4; Possinus, p. 15-16 (Victor Antiochenus): «[1] ἕτερά [+ δὲ Εd1775 ] τινα οἰκονομῶν ἐπὶ τὸ βάπτισμα ἔρχεται τοῦ * [= Ed1775 (A), τὸ Εd1775 (B D E) Budapest] Ἰωάννου. ὃ τοῦ μὲν ἑτέρου ἀτελέστερον ἦν, [2] τοῦ δὲ Ἰουδαίκου ὑψηλότερον μέσον πῶς ἀμφοτέρων ὑπάρχον ἵνα διὰ τῆς τῆς τοῦ βαπτίσματος φύσεως δείξῃ [ μάθῃς Cramer] ὅτι οὐ δι’ ἁμαρτίας ἐβαπτίσθη. Οὐδὲ ὡς τῆς τοῦ πνεύματος δεόμενος χορηγίας, ἑκατέρου γὰρ τούτων ἕρημον ἦν [τούτου ποτε ἔρημος Ed1775 (B) ] ἐκεῖνο τὸ βάπτισμα. [3] [...] ἀλλ ἵνα δείξῃ τὸν κηρυττόμενον, ὥσπερ δακτύλῳ, τινι τῇ πίστει [πτήσει Cramer Ed1775] πᾶσι αὐτὸν [om. Budapest] γνώριµον ποιοῦν. [4] καί διὰ τὸ πληρῶσαι πᾶσαν δικίαιοσύνην [+ βαπτίζεται, Cramer] ἥτις ἐστι τῶν [ om. Cramer] ἐντολῶν ἡ πλήρωσις, ἐντολὴ δὲ καί τὸ [om. Budapest] πεισθῆναι προφήτῃ βαπτίζοντι».
* τοῦ Ed1775 (A)] τὸ Εd1775 (B D E) Budapest
<cuius fons>
[1] Chrysostomus , In Mt. hom. 12, § 1, PG 57, 203.11-12 : «ὅτι ἕτερά τινα οἰκονομῶν ἐπὶ τὸ βάπτισμα ἔρχεται».
[2]   Chrysostomus , De baptismo Christi, 3 [CPG 4335], PG 49, 367.4, 53-57 : «Ποιήσατε καρπὸν ἄξιον τῆς μετανοίας. Καὶ κατὰ τοῦτο ὑψηλότερον ἦν τοῦ Ἰουδαϊκοῦ, τοῦ δὲ ἡμετέρου ταπεινότερον· ἐπειδὴ μήτε Πνεῦμα ἅγιον ἐδίδου τὸ βάπτισμα Ἰωάννου, μήτε τὴν διὰ τῆς χάριτος παρεῖχε συγχώρησιν· μετανοεῖν γὰρ ἐκέλευεν, οὐκ ἀφιέναι κύριος ἦν. [...] Ποῖον οὖν ἐβαπτίσατο; Οὔτε τὸ Ἰουδαϊκὸν, οὔτε τὸ ἡμέτερον, ἀλλὰ τὸ Ἰωάννου. Διὰ τί; Ἵνα καὶ δι’ αὐτῆς τῆς τοῦ βαπτίσματος φύσεως μάθῃς, ὅτι οὐ δι’ ἁμαρτίας ἐβαπτίσατο, οὐδὲ ὡς τῆς τοῦ Πνεύματος δεόμενος χορηγίας· ἑκατέρων γὰρ τούτων ἔρημον ἐκεῖνο τὸ βάπτισμα, καθάπερ οὖν καὶ ἀπεδείξαμεν. Καὶ ὅτι μὲν οὔτε δι’ ἄφεσιν ἁμαρτημάτων, οὔτε διὰ Πνεύματος χορηγίαν ἦλθεν ἐπὶ τὸν Ἰορδάνην, δῆλον ἐκ τούτων· ἵνα δὲ μὴ νομίσῃ τις τῶν τότε παρόντων, ὅτι ἐπὶ μετανοίᾳ, καθάπερ οἱ λοιποὶ, παραγίνεται, ἄκουσον καὶ τοῦτο πῶς ὁ Ἰωάννης προδιωρθώσατο».
[3]   Chrysostomus , De baptismo Christi, 3, PG 49, 368.57-59 : «ἀλλ' ἵνα δείξῃ τὸν κηρυττόμενον, ὥσπερ δακτύλῳ τινὶ τῇ πτήσει πᾶσιν αὐτὸν γνώριμον ποιοῦν ».
[4]   Chrysostomus , De baptismo Christi, 3-4, PG 49, 369.2-15 : «Τί ποτέ ἐστι τὸ πληρῶσαι πᾶσαν δικαιοσύνην; ∆ικαιοσύνη λέγεται τῶν ἐντολῶν πασῶν ἡ πλήρωσις· ὥσπερ ὅταν λέγῃ· Ἦσαν ἀμφότεροι δίκαιοι πορευόμενοι ἐν ταῖς ἐντολαῖς τοῦ Κυρίου ἄμεμπτοι. Ἐπεὶ οὖν ἔδει πληρῶσαι τὴν δικαιοσύνην ταύτην τοὺς ἀνθρώπους ἅπαντας, οὐδεὶς δὲ αὐτὴν ἀπήρτισεν οὐδὲ ἐπλήρωσεν, ἐλθὼν ὁ Χριστὸς πληροῖ τὴν δικαιοσύνην ταύτην. Καὶ ποία δικαιοσύνη , φησὶ, τὸ βαπτισθῆναι; Τὸ τῷ προφήτῃ πεισθῆναι δικαιοσύνη ἦν. Ὥσπερ οὖν περιετέμνετο, καὶ θυσίαν ἀνήνεγκε, καὶ σάββατα ἐτήρησε, καὶ ἑορτὰς ἐπλήρωσεν Ἰουδαϊκὰς, οὕτω καὶ τοῦτο τὸ λειπόμενον προσέθηκε, τὸ πεισθῆναι προφήτῃ βαπτίζοντι».
<non hab.>   Chrysostomus , In Mt. hom. 10-11, PG 57; TLG
¶Nota Thomas suit la Catena Graecorum qui réunit deux passages chrysostomiens distincts sur la même thématique; le De Baptismo Christi n’a pas de traduction latine médiévale identifiée. Pour la leçon πίστει // πτήσει voir la note sur CMC1d4.4 [ADL2018 ADL2021] [MM2019 MM2021]

^bg ¶Fons: Beda Venerabilis, In Marci evangelium expositio, lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 442.216-443.254: «  Et factum est in diebus illis , etc. Triplicem ob causam Salvator a ab Iohanne accepit baptismum primo ut omnem iustitiam et humilitatem legis impleret secundo ut baptismate suo iohannis baptisma comprobaret tertio ut iordanis aquam sanctificans per descensionem columbae spiritus sancti in lauacro credentium monstraret aduentum. Et statim ascendens de aqua uidit apertos caelos et spiritum tamquam columbam descendentem et manentem in ipso,   et uox facta est de caelis :   tu es filius meus dilectus, in te complacui. Mysterium trinitatis in baptismate demonstratur. Dominus baptizatur, spiritus descendit in specie columbae, patris uox testimonium filio praebentis auditur. Aperiuntur autem caeli non reseratione elementorum sed spiritalibus oculis quibus et hiezechiel in principio uoluminis sui apertos eos esse commemorat. Sedit quoque columba super caput iesu ne quis putaret uocem patris ad iohannem factam non ad dominum. Pulchre autem cum dixisset, et spiritum tamquam columbam descendentem, addidit, et manentem in ipso. Hoc etenim mediatori dei et hominum donum est speciale collatum ut implens semel eum spiritus sanctus numquam recedat sed perpes in illo maneat. Nam fidelibus eius ad insignia uirtutum et miracula facienda aliquando gratia spiritus confertur aliquando tollitur. Quibus tamen ad operationem pietatis et iustitiae ad amorem dei et proximi conseruandum numquam gratia spiritus abest. Vnde de illo promittitur dicente eis domino: vos autem cognoscetis eum quia apud uos manebit et in uobis erit. Verum specialiter in domino manet spiritus semper non quo modo in electis eius iuxta mensuram fidei sed sicut iohannes ait: vidimus gloriam eius gloriam quasi unigeniti a patre plenum gratiae et ueritatis. Manet autem in illo spiritus non ex eo tantum tempore quo baptizatus est in iordane sed ex illo potius quo in utero conceptus est uirginali. Nam quod in baptizatum descendere uisus est spiritus signum erat conferendae nobis in baptismo gratiae spiritalis quibus in remissionem peccatorum ex aqua et spiritu regeneratis amplior eiusdem spiritus gratia per impositionem manus episcopi solet caelitus dari, sicut etiam hoc quod apertos uidit post baptisma caelos nostri utique gratia factum est quibus per lauacrum undae regeneratricis ianua panditur regni caelestis quae peccantibus quondam protoplastis ac paradiso eiectis toti generi humano interpositis cherubin et flammeo gladio clausa est». [MM2015]

^bh ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum [CPG C125.1]: Vat. gr. 756 (101r45-47 ), Vat. gr. 358, f. 118r , Vat. gr. 1229, f. 82v54-55 , ed. Matthaei, 1775, p. 9.14-19, 10.3-5 ; Budapest, Univ., gr. 1, ed. 1860, p. 126 ; cf. [CPG C125.2]: Cramer, p. 270.30-271.25 ; cf. Possinus, p. 15-16 (Victor Antiochenus): [a] «Διὰ τοῦτο δὲ καὶ [om. Budapest] ἡ τοῦ Πνεύματος τηνικαῦτα γίνεται κάθοδος, οὐχ ὡς τότε πρῶτον ἐπιφοιτήσαντος (οὐδὲ γὰρ ἦν τούτου ἔρημος), ἀλλ’ ἵνα δείξῃ τὸν κηρυττόμενον, ὥσπερ δακτύλῳ τινὶ τῇ πίστει πᾶσι * γνώριμον ποιοῦν [...] [Vg756 (101v)] [b] Σχίζονται δὲ οἱ οὐρανοὶ, ἢ κατὰ Ματθαῖον ἀνοίγονται**, ἵνα τοῖς ἀνθρώποις ἀποδοθῇ ἐξ οὐρανοῦ ὁ ἁγιασμὸς, καὶ συναφθῇ τοῖς ἐπίγείοις τὰ οὐράνια ***».
* τῇ πίστει πᾶσι] πίστει πάσῃ Ed1775 (D), πτήσει πᾶσι Ed1775 Cramer, κτίσει πάσῃ Possinus | πᾶσι γνώριμον] inv. Vg1229
** ἢ κατὰ (+ τὸν Ed1775 Budapest) Ματθαῖον ἀνοίγονται] om. Vg1229
*** ἐξ οὐρανοῦ... τὰ οὐράνια (ἐπουράνια Ed1775)] ἡ ἀρχαία δόξα Vg1229
<cuius fons>
[a] Chrysostomus, De baptismo Christi, PG 49, 368.53-57 : «ὅτι διὰ τοῦτο ἦλθε τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, οὐχ ὡς τότε πρῶτον ἐπιφοιτῆσαν, ἀλλ’ ἵνα δείξῃ τὸν κηρυττόμενον , ὥσπερ δακτύλῳ τινὶ τῇ πτήσει πᾶσιν αὐτὸν γνώριμον ποιοῦν;».
<potius quam>   Chrysostomus , In Mt., hom.12 § 2, PG 57, 205.17-20 : «Ἐπεὶ καὶ ἡ περιστερὰ διὰ τοῦτο τότε ἐφάνη, ἵν’ ὥσπερ ἀντὶ δακτύλου τινὸς δείξῃ τοῖς παροῦσι καὶ τῷ Ἰωάννῃ τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ».
<potius quam>   Chrysostomus , In Mt., hom. 12, Anniani versio, P1776 (46ra) ; Ed. 1530, p. 78: «Ceterum et columba tunc ideo apparuit ut extenti quodamodo digiti vice Dei filium Ioanni, ceterisque monstraret ut disceres quoniam super te quoque cum sacro fonte dilueris Sanctus Spiritus veniat».
<potius quam>   Chrysostomus , In Mt., hom. 12, Burgundionis versio, Vat. lat. 383, f. 39va : «Quoniam et columba quandoque propter hoc apparuit ut velud pro digito quodam monstret presentibus et Iohannem et filium Dei. Non solum autem proter hoc sed ut et tu disca quoniam et in te si baptizaris Spiritus venit».[MM2019]
[b] <non hab.> TLG, Catholiclibrary.org.
¶Nota Le latin restitue ici le double datif grec πίστει πᾶσι. La leçon fidei est corroborée par les trois manuscrits étudiés du groupe italote Vg756 (CGP C125.1.1) et par Budaptest qui tous écrivent πίστει, tandis que Ed1775 et la seconde recension écrivent avec Chrysostome πτήσει (vol, v. g. de la colombe). Chez Possinus, la leçon κτίσει (fondation) n’a pas de fondement. [ADL2019] [ADL2021] [MM2019] [MM2021] [rev. VS2021]

^bi ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 443.247-135: «Nam quod in baptizatum descendere uisus est spiritus signum erat conferendae nobis in baptismo gratiae spiritalis quibus in remissionem peccatorum ex aqua et spiritu regeneratis amplior eiusdem spiritus gratia per impositionem manus episcopi solet caelitus dari, sicut etiam hoc quod apertos uidit post baptisma caelos nostri utique gratia factum est quibus per lauacrum undae regeneratricis ianua panditur regni caelestis quae peccantibus quondam protoplastis ac paradiso eiectis toti generi humano interpositis cherubin et flammeo gladio clausa est». [FG2017]

^bj Ps. 44, 8.

^bk ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 12.138-140: «Sicut excellentior est anima quam corpus quod regit, ita eminentior est spiritus quam aqua. Sed"mansit super eum spiritus". Haec est unctio Christi secundum carnem de qua dicitur: "propterea unxit te Deus, Deus tuus, oleo laetitiae prae consortibus tuis". Oleum non potest esse sub aqua, sic creator non est sub creatura. Oleum de amaritudine surgit radicis et in pabulum luminis, et in medicamina uulnerum, et in refectionem esurientium in cacumine crescit». [FG2015]

^bl ¶Fons: Beda Venerabilis, In Marci evangelium expositio, lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 444.272-276: «Bene autem in specie columbae descendit spiritus sanctus quod multum simplex est animal atque a malitia fellis alienum ut figurate nobis insinuaret quia simplicia corda quaerit nec habitare dignatur in mentibus impuris qualis fuit simon ille cui dicebat Petrus: non est tibi pars neque sors in sermone hoc, in felle enim amaritudinis et obligatione iniquitatis uideo te esse». [MM2015]

^bm Cf. Ct. 2, 10; Ct. 5, 2.

^bn Mt. 10, 16.

^bo ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 11.122-129: «Unde adueniente uero sponso,"domus discalciati" dicitur domus Iohannis qui dicit,"qui habet sponsam sponsus est". Unde in specie columbae spiritus sanctus descendit, cui in cantico canitur: "sponsa mea","amica mea", proxima mea, dilecta mea,"columba mea". Sponsa in patriarchis, amica mea in prophetis, proxima mea in Ioseph et Maria, dilecta in Iohanne Baptista, columba in Christo et apostolis dicitur, quibus dicitur,"estote prudentes sicut serpentes et simplices sicut columbae"». [FG2015]*

^bp ¶Fons: [a] Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 442.230-443.239: «Sedit quoque columba super caput iesu ne quis putaret uocem patris ad iohannem factam non ad dominum. Pulchre autem cum dixisset, et spiritum tamquam columbam descendentem, addidit, et manentem in ipso. Hoc etenim mediatori dei et hominum donum est speciale collatum ut implens semel eum spiritus sanctus numquam recedat sed perpes in illo maneat. Nam fidelibus eius ad insignia uirtutum et miracula facienda aliquando gratia spiritus confertur aliquando tollitur. Quibus tamen ad operationem pietatis et iustitiae ad amorem dei et proximi conseruandum numquam gratia spiritus abest».   Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 443.263-267: «Sed et hoc quod uox paterna de caelis intonuit, tu es filius meus dilectus, in te complacui, [b] non ipse filius quod nesciebat docetur sed nobis quod credere debeamus ostenditur [c] ipsum uidelicet qui baptizandus cum aliis uenit ad iohannem homo uerum esse dei filium non solum ipsius iohannis sed et totius mundi dominum et ideo ueraciter in spiritu sancto baptizare ualentem». [FG2017]

^bq ¶Fons: Augustinus Hipponensis , De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 14, § 31, p. 131.11-132.9: «Quod enim Mattheus ait dictum hic est filius meus dilectus et alii duo dicunt tu es filius meus dilectus, ad eandem sententiam explicandam ualet, sicut superius tractatum est. uox enim caelestis unum horum dixit, sed evangelista ostendere uoluit ad id ualere quod dictum est hic est filius meus, ut illis potius qui audiebant indicaretur, quod ipse esset filius dei, adque ita dictum referre uoluit tu es filius meus, ac si illis diceretur hic est filius meus. non enim christo indicabatur quod sciebat, sed audiebant qui aderant, propter quos etiam ipsa uox facta est. iam uero quod alius dicit in quo mihi conplacui, alius in te conplacui, alius in te conplacuit mihi, si quaeris, quid horum in illa uoce sonuerit, quod libet accipiendum, modo intellegas eos qui non eandem locutionem rettulerunt eandem rettulisse sententiam. quae diuersitas locutionum ad hoc etiam utilis est, ne uno modo dictum minus intellegatur et aliter, quam se res habet, interpretetur. quod enim dictum est in quo mihi conplacui, si uelit quis ita intellegere, ut deus in filio sibi conplacuisse uideatur, admonetur ex eo quod dictum est in te conplacui. si rursus ex hoc uno intellegat quisque in filio patrem placuisse hominibus, admonetur ex eo quod dictum est in te conplacuit mihi». [FG2015]

^br ¶Fons:

^bs [a] Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 442.225-227: «Mysterium trinitatis in baptismate demonstratur. Dominus baptizatur, spiritus descendit in specie columbae, patris uox testimonium filio praebentis auditur». <cuius fons> =   Hieronymus, In Mt., lib. I, CCSL 77, p. 19.297-299
[b]   Beda Venerabilis, In Marci evangelium expositio, lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 443.269-444.271: «Non quoque uox eadem docuit per aquam ablutionis et spiritum sanctificationis dei posse filios effici. Quotquot enim receperunt eum dedit eis potestatem filios dei fieri». [FG2017] [MM2019]

^bt Mt. 5, 9.

^bu ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 13.165-176: «Sic et nos de uolubilitate mundi penduli uoluntatis odore floris munditiae tracti, cum adolescentibus post sponsum currimus. Et per baptismi sacramenta de duobus fontibus dilectionis Dei et proximi a gratia remissionis abluimur, et ascendentes spe caelestia secreta"mundi cordis" oculis intuemur. Deinde "spiritum" sanctum, spirito"contrito et humiliato", cum simplici corde, descendentem ad mansuetos, et, cum caritate numquam cadente,"manentem" suscipimus. Et uox de coelis Domini ad nos a Deo dilectos dirigitur,"beati pacifici quia filii Dei uocabuntur". Et tunc in nobis conplacet pater, cum filio et spirito sancto, quando efficimur unus spiritus cum Deo». [FG2015]

^bv ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum [CPG C125.1], Vat. gr. 756, f. 101v5-25 , Vat. gr. 358, f. 118r ; Vat. gr. 1229, f. 83r1-8 ; ed. Matthaei 1775, p. 10.10 -11.8; [CPG C125.2]; Cramer, p. 272.8-26 ; Possinus, p. 15-16 (Victor Antiochenus): «Ἐπειδὴ πρὸς διδασκαλίαν ἡμῶν ἔπραττε καὶ ὑπέμενεν πάντα*, ἀνέχεται κατὰ τῆς ἐν τῇἐρήμῳ διαγωγῆς **, καὶ τῆς πρὸς τὸν διάβολον πάλης ἵνα ἕκαστος τῶν βαπτιζομένων, εἰ μετὰ τὸ βάπτισμα μείζονας ὑπομείνοιεν [ὑπομείνοι Matthaei, ὑπομείνειε Cramer] πειρασμοὺς, μὴ ταράττηται, ὡς παρὰ προσδοκίαν τοῦ πράγματος γινομένου , ἀλλὰ μένῃ πάντα γενναίως [ Vg 756 Vg 358 Cramer , γενναîoς Vg1229, γενναίως Matthaei] φέρων [ὑπόφερων Cramer ]. Διὰ πολλοὺςδὲτρόπους γίνεσθαι συγχωρεῖ ὁ Θεός τοὺς πειρασμοὺς ·καὶ ἵνα γνῶς ὅτι ἐν μείζονι καθέστη τιμῇ *** . Οὐδὲ γὰρ ἂν ἐπῆλθεν ὁ διάβολος, εἰ μή που ἐν μείζονι γενόμενον εἶδε τιμῇ. Διὰ τοῦτο δὲ οὐκ ἀνιόντα ἁπλῶς δείκνυσί σοι τὸν Ἰησοῦν ἀλλ’ ἀναγόμενον κατὰ τὸν τῆς οἰκονομίας λόγον· αἰνιττόμενος διὰ τούτων ὅτι οὐκ αὐτοὺς ἐπιπηδᾷν χρὴ[+ τοῖς πειρασμοῖς Vg1229 ], ἀλλ’ ἑλκομένους ἑστάναι γενναίως ».
* Ἐπειδὴ ... πάντα] Ἐπειδὴ πάντα πρὸς διδασκαλίαν ἡμῶν ἔπραττέ τε καὶ ὑπέμενεν Cramer
** κατὰ τῆς ἐν τῇ ἐρήμῳ διαγωγῆς Vg1229 ] καὶ τῆς ἐκεῖσε ἀναγωγῆς Vg756 Vg358 Matthaei (A) Cramer
*** Διὰ πολλοὺς ... τιμή] Διὰ τοῦτο γὰρ οὐδ’ ἐπιόντας κωλύει τοὺς πειρασμοὺς ὁ Θεός· πρῶτον μὲν ἵνα μάθῃς ὅτι πολλῷ γέγονας ἰχυρότερος· Cramer
<cuius fons> = Chrysostomus , In Mt., hom. 13, § 1, PG 57, 208.57- 209.28 : «Ἐπειδὴ γὰρ πάντα πρὸς διδασκαλίαν ἡμῶν ἔπραττε καὶ ὑπέμενεν, ἀνέχεται καὶ τῆς ἐκεῖσε ἀναγωγῆς, καὶ τῆς πρὸς τὸν διάβολον πάλης: ἵνα ἕκαστος τῶν βαπτιζομένων, εἰ μετὰ τὸ βάπτισμα μείζονας ὑπομείνειε πειρασμοὺς, μὴ ταράττηται, ὡς παρὰ προσδοκίαν τοῦ πράγματος γινομένου , ἀλλὰ μένῃ γενναίως πάντα φέρων, ὡς κατὰ ἀκολουθίαν τούτου συμβαίνοντος. Καὶ γὰρ διὰ τοῦτο ἔλαβες ὅπλα, οὐχ ἵνα ἀργῇς, ἀλλ' ἵνα πολεμῇς. Διὰ τοῦτο οὐδὲ ἐπιόντας κωλύει τοὺς πειρασμοὺς ὁ Θεός﮲ πρῶτον μὲν ἵνα μάθῃς ὅτι πολλῷ γέγονας ἰσχυρότερος [...] Οὐδὲ γὰρ ἂν ἐπῆλθεν ὁ διάβολος, εἰ μή σε ἐν μείζονι γενόμενον εἶδε τιμῇ εἰ μή σε ἐν μείζονι γενόμενον εἶδε τιμῇ [...] Διὰ τοῦτο οὐκ ἀνιόντα αὐτὸν ἁπλῶς δείκνυσί σοι τὸν Ἰησοῦν, ἀλλὰ ἀναγόμενον κατὰ τὸν τῆς οἰκονομίας λόγον, αἰνιττόμενος διὰ τούτων, ὅτι οὐκ αὐτοὺς ἐπιπηδᾷν χρὴ, ἀλλ' ἑλκομένους ἑστάναι γενναίως. [ADL2019] [MM2019]
<potius quam>   Chrysostomus , In Mt., homilia 13, Burgundionis versio, V383, f. 40vb : «Quoniam enim omnia ad doctrinam nostram et fecit et tolleravit sustinuit et ductionem que illic est et luctationem que est ad diabolum. Ut quisquis eorum qui baptizantur si post baptisma maiores sustinuit temptationes, non turbetur ut preter expectationem {vel opinionem} hoc eveniente. Sed maneat viriliter omnia ferens ut secundum consequentiam hoc contingente. Et enim propter hoc accepisti arma non ut iraces sed ut prelieris. Propter hoc neque supervenientes temptationes proibit Deus, primum quidem ut discas quoniam multo factus est fortior. Deinde ut manens moderatus [ f. 41ra ] et neque magnitudine donationum extollaris temptationibus constringere te potentibus. Cum his ut pernitiosus ille demon seu dubitans de tua absecessione ab experientia temptationum certificetur quod finaliter ipsum derelinquens abcessisti. [...] Neque enim utique supervenisset diabolus nisi te in maiori honore effectum videret. Hinc itaque et ex principio insurrexit Ade. [...] Et qualiter igitur ait: Orate ne intretis in temptationem. Propter hoc non adeuntem ipsum Ihesum simpliciter monstrat set et adductum secundum dispensationis sermonem enigmatice per hec insinuans quoniam non ipsos insilire oportet sed attractos ibi viriliter».
<potius quam>   Chrysostomus , In Mt., homilia 13, Aniani versio, P1776, f. 18va-b : «Quia enim omnia ad nos erudiendos et facienda sibi et patienda susceperat in heremum quoque se patitur abduci et cum diabolo inire certamen {voluit} ut unusquisque cum fuerit baptizatus si post baptisma maioribus temptationibus urgeatur non utique turbetur quasi insperatum sibi aliquid obviarit sed permaneatu cuncta viriliter sustiendo utpote que sibi consequenter acciderint. Idcirco enim accepisti arma non ut otieris; propterea est Deus tribulationes in te irruere permittit. Primo quidem ut discas quoniam Christi baptisma multo te fecerit fortiorem, deinde ut in egregia illa animi mediocritate permaneas neque donorum scilicet magnitudine elatus neque temptationum mole depressus. Supra hec vero ut malignus ille demon cum de tua asediscessione dubitat ex ipsa tribulationum tolerantia discat quod perfecta ab illo renuntiatione discesseris. [...] Neque enim superveniret tibi neque adversus te diabolus irrueret nisi in maiore te positum honore conspiceret. [...] Et quemadmodum igitur Dominus dixit Orate ne intretis in temptationem ? Propterea evangelista non eum ultro isse in heremum sed a Sancto Spiritu ductum esse commemorat iuxta dispensationis profecto rationem ut nos videlicet apertissime signatum esse videamus quia non sponte nos ipsos in temptationes oporteat insilire sed cum tracti fuerimus viriliter repugnare».
¶Nota L’expression “incepit [...] ab heremitacione et pugna contra diabolum” est propre à Li447 et remonte sans doute à l’apographe. Elle traduit assez précisément le syntagme grec avec double substantif: “ἀνέχεται κατὰ τῆς ἐν τῇ ἐρήμῳ διαγωγῆς καὶ τῆς πρὸς τὸν διάβολον πάλης” que les autres manuscrits de la Catena ont normalisé par des formes plus faciles en s’éloignant du grec dont la teneur n’est attestée que par Vg1229 (dans l’état actuel de nos collations; les manuscrits moscovites l’omettent aussi). Le néologisme heremitacio qui traduit l’idée de “séjourner dans le désert” n’a sans doute pas été compris et a été corrigé assez tôt, en même temps que pugna développé en pugnavit. [MM2019]

^bw Cf. Lc. 4, 1.

^bx ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 444.284-290: «Verum ne cui ueniret in dubium a quo eum spiritu ductum siue expulsum dicerent in desertum consulte lucas primo posuit quia iesus plenus spiritu sancto regressus est ab iordane, ac deinde intulit, et agebatur in spiritu in desertum, ne quid contra eum ualuisse spiritus putaretur immundus qui plenus spiritu sancto quo uolebat digrediens quaeque uolebat agebat». [FG2017]*
<Paral. Thomae de Aquino> CMC1d5.2 // CLC4d1.4 [MM2022]

^by ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 101v25-32 ; ed. Matthaei 1775, p. 11.8-13 ; [CPG C125.2]: Cramer, p. 272.27-273.1 ; Possinus, p. 19 (Victor Antiochenus): «Διὰ τοῦτο δὲ οὐκ ἀνιόντα [+ αὐτὸν Chrysostomus] ἁπλῶς δείκνυσί σοι τὸν Ἰησοῦν, ἀλλὰ ἀναγόμενον κατὰ τὸν τῆς οἰκονομίας λόγον, καὶ [om. Ed1775 Cramer Chrysostomus] αἰνιττόμενος διὰ τούτων, ὅτι οὐκ αὐτοὺς ἐπιπηδᾷν χρὴ, ἀλλ' ἑλκομένους ἑστάναι γενναίως. Ἕλκει δὲ αὐτὸν* εἰς τὴν ἔρημον , ἐ πειδὴ [+ γὰρ Chrysostomus], τὸν διάβολον ἐβούλετο ἐπισπάσασθαι [μετασπάσασθαι Cramer], οὐ διὰ τῆς πείνης μόνον, ἀλλὰ καὶ διὰ τοῦ τόπου δίδωσιν [ = Ed1775 (A), διδοὺς Ed1775] αὐτῷ λαβήν. Tότε γὰρ μάλιστα ἐπιτίθεται [+ ὁ διάβολος Chrysostomus], ὅταν ἴδῃ μεμονωμένους καὶ καθ’ ἑαυτοὺς ὄντας […]».
* Ἕλκει δὲ αὐτὸν] Καὶ ὅρα ποῦ λαβὼν αὐτὸν τὸ Πνεῦμα ἀνήγαγεν﮲ οὐκ εἰς πόλιν καὶ ἀγορὰν, ἀλλ' Chrysostomus
<potius quam> Chrysostomus , In Mt., hom. 13, Burgundionis versio, V383, f. 41ra : «Propter hoc non adeuntem ipsum Ihesum simpliciter monstrat sed et adductum secundum dispensationis sermonem enigmatice per hec insinuans quoniam non ipsos insilire oportet sed attractos ibi viriliter. Et vide ubi eum accipiens spiritus attulit. Quoniam enim diabolum attraere volebat {ad se} non per famem solum sed et per laborem dat ei occasionem. Tunc enim maxime instat diabolus cum viderit solitarios et secundum seipsos existentes ita et mulieri in principio institit solam eam assumens et sine viro existentem inveniens».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., (Mt. 3, 13), hom. 13 § 1, PG 57, 209.30-34 : «Διὰ τοῦτο οὐκ ἀνιόντα αὐτὸν ἁπλῶς δείκνυσί σοι τὸν Ἰησοῦν, ἀλλὰ ἀναγόμενον κατὰ τὸν τῆς οἰκονομίας λόγον, αἰνιττόμενος διὰ τούτων, ὅτι οὐκ αὐτοὺς ἐπιπηδᾷν χρὴ, ἀλλ' ἑλκομένους ἑστάναι γενναίως. Καὶ ὅρα ποῦ λαβὼν αὐτὸν τὸ Πνεῦμα ἀνήγαγεν﮲ οὐκ εἰς πόλιν καὶ ἀγορὰν, ἀλλ' εἰς ἔρημον. Ἐπειδὴ γὰρ τὸν διάβολον ἐπισπάσασθαι ἐβούλετο, οὐ διὰ τῆς πείνης μόνον, ἀλλὰ καὶ διὰ τοῦ τόπου δίδωσιν αὐτῷ λαβήν. Τότε γὰρ μάλιστα ἐπιτίθεται ὁ διάβολος, ὅταν ἴδῃ μεμονωμένους καὶ καθ' ἑαυτοὺς ὄντας». [ADL2019] [MM2019]* [rev. VS2021]

^bz 2 Tim. 3, 12.

^ca ¶Fons: [a] Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 444.290-297: «Quadraginta autem dies et noctes quibus eum temptat totum huius saeculi tempus insinuant quibus membra eius uidelicet sanctam ecclesiam temptare numquam desistit quia nimirum quadripertitus est mundus in quo domino famulamur decem uero praecepta per quorum obseruantiam domino famulantes contra hostis indefessi malitiam certamus; decem autem quater ducta quadraginta faciunt ideo que totum militiae nostrae tempus apte quadragenario dierum ac noctium numero comprehenditur». [b]   Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 444.306-445.314: «Secedit enim in desertum ut nos doceat relictis mundi illecebris et societate prauorum diuinis per omnia seruire mandatis. Temptatur solitarius a diabolo ut nobis insinuet quia omnes qui uolunt pie uiuere in christo persecutionem patiuntur et quia per multas tribulationes oportet nos intrare in regnum dei. Temptatur quadraginta diebus et quadraginta noctibus ut indicet quia quamdiu hic uiuentes domino seruimus siue prospera blandientur quod ad dies pertinet seu nos aduersa feriant quod noctis figurae congruit semper ambulantibus in lege domini adsit toto orbe aduersarius qui iter nostrum temptando impedire non cessat». [FG2017]

^cb Hbr. 1, 14: «Nonne omnes sunt administratorii spiritus, in ministerium missi propter eos, qui hæreditatem capient salutis ?»

^cc ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 1, 13) [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 101v24-42 ; Vat. gr. 358, f. 118v2-4 ; Vat. gr. 757, f. 112r3-6 ; V at. gr. 1229, f. 83r10-15 ; Bodmer 25, f. 59v45-50 ; Firenze, Plut.6.18 , f. 96r8-10 ; Roma, Angelica, gr. 36, f. 220v9-15 ; Paris, BnF, Suppl. gr. 612, f. 137r (in calce); ed. Matthaei 1775, p. 11.13-20 ; Vg349 om.; [CPG C125.2]: Cramer, p. 273.1-10 ; Possinus, p. 21 (Victor Antiochenus): «ἔλκει δὲ αὐτὸν εἰς τὴν ἕρημον [...] ταύτῃ[+τοι Angel36 Bodmer Vg757 Ed1775 Cramer] καὶ ἄβατος ἦν ἡ ἔρεμος, ὡς καὶ θηρίων πλήρης ὑπάρχειν. Διηκόνουν δὲ αὐτῷ [+ καὶ Cramer] οἱ ἄγγελοι [+ διηκόνουν αὐτῷ Cramer]. Μετὰ [κατὰ Cramer] τὴν πείραν καὶ [+ τὴν κατὰ Angel36 Bodmer Plut Vg757 Ed1775 Cramer ] τοῦ διαβόλου νίκην, τὴν τῶν ἀνθρώπων κατεργαζόμενοι σωτηρίαν [+ κατὰ τὸ εἰρημένον﮲ ‘οὐχὶ πάντες εἰσὶν λειτουργικὰ πνεύματα εἰς διακονίαν ἀποστελλόμενα διὰ τοὺς μέλλοντας κληρονομεῖν σωτηρίαν’ Cramer], νοεί δέ μοι* καί καθ’ἕκαστον ὅτι συντελεσθέντοςπαντὸς πειρασμοῦ, ἄγγελοι προσέρχονται διακονοῦντες τῷ νενικηκότι».
* Νοεῖν ἡμῖν παρέχοντες Bodmer
<cuius fons> Cf. Chrysostomus , In Mt., hom. 39 (40) (Mt. 12, 1), § 4, PG 57, 438, 9-10 : «ἀλλὰ καὶ ἄβατος, καὶ θηρίων ἀγρίων γέμουσα»; cf. In Mt., hom. 13 (Mt. 4, 1), § 1, PG 57, 209, 40-44 .
<Paral. Thomae de Aquino> Summa theologiae, III q. 41 art. 3 ad 2: «Unde et quod subditur, et Angeli ministrabant ei, consecutive intelligendum esse ostenditur ex hoc quod matth. 4 dicitur,   tunc reliquit eum Diabolus , scilicet post tentationem,   et ecce Angeli accesserunt et ministrabant ei (Mt. 4, 11). Quod vero interponit Marcus (Mc. 1, 13),   eratque cum bestiis , inducitur, secundum Chrysostomum, ad ostendendum quale erat desertum, quia scilicet erat invium hominibus et bestiis plenum».
¶Nota La sentence est propre à la CGP et ne se retrouve à nulle part dans l’oeuvre de Chrysostome. Nicolaï renvoie à l’homélie 13 sur Mt. en raison d’une citation littérale partielle de Mc. 1, 13 qui s’y trouve. La Somme de théologie cite donc Chrysostome à partir de la Catena aurea . La référence à Hbr. 1, 14 est absente des témoins consultés de la première recension de la Catena Graecorum patrum ( Vg756 Vg358 Vg1229; Budapest, Univ., cod. gr. 1, ed. 1860, p. 127; Paris, BnF, grec 230, f. 198rb, Ed1775 ), mais se trouve dans la seconde recension [ Cramer ]. Il s’agit soit d’une citation justificative induite par concordance spontanée avec l’idée exprimée par la chaîne grecque, soit d’une caractéristique du manuscrit effectivement utilisé pour la Catena.
<non hab.> Catholiclibrary.org.; Lamb; LLT PL TLG Theophylactus in Mc., Gloss-e [ADL2019] [MM2019] [ADL2021] [MM2021]

^cd ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 445.315-320: «Inter bestias commoratur ut homo sed ministerio utitur angelico ut deus. Et nos cum in heremo sanctae conuersationis bestiales hominum mores impolluta mente toleramus ministerium angelorum meremur a quibus corpore absoluti ad aeterna in caelis gaudia transferamur». [FG2017]

^ce ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 11.122-129: «Et tunc bestiae pacatae erunt nobis cum in arca animae nostrae. Munda cum inmundis animalibus mansuescamus. Et cum leonibus sicut Danihel cubamus, cum"spiritus" non sit"aduersus carnem" nec"caro concupiscit aduersus spiritum". Post haec angeli ministri qui"uident faciem patris" nostri in coelis semper mittuntur nobis ut responsa et solatia cordibus uigilantibus dent, dicentes:"Exaudita est oratio tua"; et"Nolite timere", Iesum quaerentes Nazarenum; et"ego quos amo arguo et castigo"; et"uincenti dabo ei edere de ligno quod est in paradiso Dei mei"». [FG2015]*