^a ¶Fons^G : Theophylactus   , Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 1), PG 123, 520D11-521A9 : «Τῶν μαθητῶν κατηγορηθέντων ὑπὸ τῶν Ἰουδαίων, διότι τῷ Σαββάτῳ τοὺς στάχυας ἔτιλλον, ὁ Κύριος ἐπεστόμισε μὲν τοὺς κατηγόρους, καὶ διὰ τοῦ κατὰ τὸν Δαβὶδ ὑποδείγματος. Ἐπιπλέον δὲ αὐτοὺς καὶ νῦν ἐντρέπων, θαυματουργεῖ, δεικνύων ὅτι, Τοσοῦτον οὐχ ἁμαρτάνουσιν οἱ μαθηταί μου, ὥστε καὶ αὐτὸς ἐγὼ ἐργάζομαι ἐν τῇ ἡμέρᾳ τοῦ Σαββάτου, θαῦμα ἐπιδεικνύμενος· ὥστε εἰ κακόν ἐστι τὸ θαυματουργεῖν, ἔστι κακὸν ἁπλῶς καὶ τὸ ἐργάζεσθαι τὰ ἀναγκαῖα ἐν τῷ Σαββάτῳ· ἀλλὰ μὴν τὸ θαυματουργεῖν, ἐπὶ σωτηρίᾳ ἀνθρώπου, θεῖόν ἐστιν, οὐκ ἄρα παρανομεῖ ὁ ἐν τῷ Σαββάτῳ μὴ κακόν τι ἐργαζόμενος». [CGC2015] [VS2022] [MM2022]

^b ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 465.1102-1105: «Quia destructionem sabbati quam in discipulis arguebant probabili magister excusauerat exemplo nunc ipsum obseruando magistrum calumniari uolunt ut, si sabbato curet, transgressionis , si non curet, crudelitatis aut imbecillitatis arguant».
<cuius fons> Cf.   Hieronymus, In Mt., lib. 2, CCSL 77, p. 89.351-90.355: «Quia destructionem sabbati quam Pharisaei in discipulis arguebant probabili exemplo excusauerat, ipsum calumniari uolunt et interrogant utrum liceat curare in sabbatis ut, si non curauerit, crudelitatis aut inbecillitatis, si curauerit, transgressionis accusent». [FG2017]*

^c ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 3, 3-4) [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 105v40 ; ed. Matthaei 1775, p. 43.20-23; [CPG C125.2]: Cramer, p. 294.10-11 ; Possinus, p. 61 (Victor Antiochenus): «[…] Ἔστησεν οὖν αὐτὸν μέσον, ἵνα τῇ ὄψει αὐτοὺς ἐπικάμψῃ, ἵνα κατακλασθέντες τῇ θέᾳ τὴν πονηρίαν ἐκβάλωσιν […]». [ADL2019] [MM2019]* [rev. VS2021]
<cuius fons> = Chrysostomus , In Mt. hom. 40 (41), § 1, PG 57, 439.8-10 . [MM2019]*

^d Lv. 23, 7.

^e Io. 8, 34.

^f Ex. 1, 5.

^g ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 465.1107- 466.1134: «[a] Praeueniens dominus calumniam iudaeorum quam sibi perfida mente parauerant arguit eos quia legis praecepta praua interpretatione uiolarent aestimando in sabbato etiam a bonis operibus feriandum cum lex a malis abstinere iubeat dicens, omne opus seruile non facietis in eo, id est peccatum, omnis enim qui facit peccatum seruus est peccati. Quo praecepto etiam futuri saeculi formam in praesentibus adumbrat ubi illi qui per sex huius saeculi aetates bona fecerunt in septima quiete malorum tantummodo non autem et bonorum sunt ferias habituri. Nam etsi saecularia opera conquiescant, non otiosus tamen boni operis actus est in dei laude quiescere. [b] Animam saluam facere an perdere, hoc est hominem curare an non? [c] idem est quod praemiserat, bene facere an male, [d] non quod deus summe bonus auctor mali nobis aut perditionis esse possit sed quod eius non saluare scripturae consuetudine perdere dicatur sicut dicitur indurasse cor pharaonis non quod molle obdurauerit sed quod meritis praecedentibus obduratum misericorditer emollire noluerit. Et nos cum rogamus ne nos inducat in temptationem protinus addendo, sed libera nos a malo, manifeste docemur eius inducere in temptationem non esse aliud quam non liberare a malo eius perdere animam esse a perditione non saluare. Si quem uero mouet quare dominus cum corpus esset curaturus de animae saluatione interrogauerit, intellegat uel animam more scripturarum pro homine positam sicut dicitur, hae sunt animae quae exierunt de femore iacob, uel quod illa miracula propter animae salutem faciebat uel quod ipsa manus sanatio salutem animae significabat quae a bonis ut praedixi cessans operibus aridam quodammodo dexteram habere uidebatur». [FG2017]

^h Lc. 14, 3; Mt. 12, 10.

ⁱ ¶Fons: Augustinus Hipponensis , De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 35, § 82, CSEL 43, p. 184.20-185.15: «Sequitur ergo Mattheus ita narrans: et cum inde transisset, uenit in synagogam eorum. et ecce homo manum habens aridam, et cetera usque ad illud ubi ait: et restituta est sanitati sicut altera. de isto sanato, qui manum habebat aridam, etiam Marcus et Lucas non tacent. posset autem putari eo die factum et de spicis et de isto sanato, quoniam sabbatum et hic commemoratur, nisi Lucas aperuisset alio sabbato factum fuisse de sanitate aridae manus. proinde quod ait Mattheus: et cum inde transisset, uenit in synagogam eorum, non quidem uenit nisi cum inde transisset, sed post quot dies in synagogam eorum uenerit, posteaquam a segete illa transiit, an recta continuo que illuc ierit, non expressum est. ac per hoc locus datur narrationi lucae, qui dicit alio sabbato huius manum sanatam. sed potest mouere, quomodo Mattheus dixerit, quod ipsi interrogauerant dominum, si licet sabbato curare, uolentes inuenire accusandi occasionem, ipse uero illis de oue proposuerit similitudinem dicens: quis erit ex uobis homo qui habeat ouem unam, et si ceciderit haec sabbatis in foueam, nonne tenebit et leuabit eam? quanto melior est homo oue? itaque licet sabbatis bene facere, cum Marcus et Lucas illos potius a domino interrogatos esse perhibeant: licet sabbato bene facere an male? animam saluam facere an perdere? itaque intellegendum est quod illi prius interrogauerint dominum, si licet sabbato curare, deinde quod intellegens cogitationes eorum aditum accusandi quaerentium constituerit in medio illum quem fuerat sanaturus et interrogauerit quae Marcus et Lucas eum interrogasse commemorant, ac tunc illis tacentibus proposuisse similitudinem de oue et conclusisse, quod liceat sabbato bene facere, postremo circumspectis eis cum ira, sicut Marcus dicit, contristatum super caecitate cordis eorum dixisse homini: extende manum tuam». [FG2014]

^j ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 3, 3-5), [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 105v40-47 ; ed. Matthaei 1775, p. 43.19-20.27-44.11; [CPG C125.2]: Cramer, p. 294.9-10,14-19,31-32 ; Possinus, p. 61 (Victor Antiochenus): «[...] [a] ᾔδεισαν γὰρ ὅτι πάντως αὐτὸν ἰάσεται. [...] [b] Ὁ δὲ Κύριος [Ἰησοῦς Cramer] συνάπτει [ἐπισυνάπτει Cramer] τῷ λόγῳ τὸ θαῦμα, εἰπὼν “τῷ ἀνθρώπῳ, ἐκτεῖναι [Ed1775D, ἔκτεινον Cramer Ed1775] τὴν χεῖρα [+ σου Ed1775]”· καὶ παραχρῆμα ἐξέτεινεν, ὑγιὴς ἀπὸ μόνης γενόμενος τῆς [om. Cramer] φωνῆς. ^⎾Καὶ διὰ πάντων [διὰ πάντων οὖν Ed1775A ] τούτων ἀπολογησάμενος [ἀπολογισάμενος Cramer], ὑπὲρ τῶν μαθητῶν ὁμοῦ τὲ [καὶ Cramer Ed1775, τὲ καὶ Ed1775A] τὴν καθ’ ἑαυτὸν διαγωγὴν [ἀγωγὴν Cramer Ed1775] ἀνωτέραν πολὺ τοῦ νομοῦ δέδειχεν. * [c] Τὸ δὲ περιβλέψασθαι αὐτοὺς μετ’ ὀργῆς τὸν Ἰησοῦν.** Καὶ λυπεῖσθαι ἐπὶ τῇ πωρώσει τῆς καρδίας [om. Ed1775A] αὐτῶν ἁρμόσει τῇ οἰκονομίᾳ, ἣν δι’ ἡμᾶς ἑκουσίως κατεδέξατο ***».
* πολὺ τοῦ νομοῦ δέδειχεν] ἔδειξετοῦνομοῦπολύ[...]. Cramer
** περιβλέψασθαι αὐτοὺς μετ’ ὀργῆς τὸν Ἰησοῦν] om. Cramer
*** Καὶ λυπεῖσθαι... καρδίας] Τὸ δὲ λυπεῖσθαι τὸν Ἰησοῦν ἐπὶ τῇ πωρώσει Cramer[ADL2019] [MM2019][rev. VS2021] [MM2022]
¶Nota Thomas ne retient ici que les passages propres à la CGP en omettant l’extrait de Chrysostome que la chaîne cite aux lignes 7-8 et 10-14; cf. Chrysostomus , In Mt. hom. 40 (41), § 1, PG 57, 439.7-12 . [MM2019]

^k Cf. Gn. 3, 6.

^l ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 465.1093-1100: «Homo qui manum habebat aridam humanum genus indicat infecunditate boni operis arefactum sed domini miseratione curatum cuius dextera quae in primo parente dum uetitae arboris poma decerperet aruerat per redemptoris gratiam dum insontes manus in crucis arbore tenderet bonorum operum sucis est restituta saluti. Et bene in sinagoga manus erat arida quia ubi scientiae donum maius ibi grauius est inexcusabilis noxae periculum». [FG2017]*

^m Cf. Eph. 4, 28.

ⁿ ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 20.1-7: «Quinta uirtute. Erat homo manum habens aridam cui dicitur,"extende manum tuam"; qui significat auaros qui nolentes"dare", uolunt"accipere"; praedare et non largire; quibus dicitur ut extendant manus suas, id est"qui furabatur iam non furetur. Magis autem laboret operans manibus suis quod bonum est, ut habeat unde" communicet indigentibus». [FG2014]*

^o ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 1-2), PG 123, 521A11-B3 : «Διὰ τοῦτο οὖν καὶ ἐρωτᾷ αὐτοὺς εἰ ἔξεστιν ἀγαθοποιῆσαι, ἐντρέπων αὐτοὺς ὡς κωλύοντας αὐτὸν ἀπὸ τοῦ ἀγαθοποιεῖν [a] ξηρὰν δὲ ἔχει τὴν χεῖρα τὴν δεξιὰν πᾶς ὁ μὴ πράττων τὰ τῆς δεξιᾶς μερίδος ἔργα . [b] Πρὸς ὃν λέγει ὁ Χριστός· Ἔγειραι, τουτέστιν, Ἀνάστα ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας, καὶ στῆθι εἰς τὸ μέσον, τουτέστιν, εἰς τὴν μεσότητα τῶν ἀρετῶν. Πᾶσα γὰρ ἀρετή, μεσότης ἐστίν, οὔτε εἰς τὴν ἔλλειψιν, οὔτε εἰς τὴν ὑπερβολὴν ἐπινεύουσα· τότε τοίνυν ὅταν σταθῇ εἰς τὴν μεσότητα, ἀποκατασταθήσεται ἡ χεὶρ αὐτοῦ ὑγιής. Ὅρα δὲ καὶ τὸ Ἀποχατεστάθη. Καὶ γὰρ ἦ ὅτε ἔχομεν ὑγιεῖς. τὰς χεῖρας, τουτέστι, τὴν πρακτικὴν ἐνέργειαν, ὅτε οὔπω παράβασις· [c ] ἀφ’ οὗ δὲ ἐξετάσθη ἡ Χεὶρ ἡμῶν ἐπὶ τὸν ἀπηγορευμένον καρπὸν, ἔκτοτε ἐξηράνθη πρὸς τὴν τοῦ καλοῦ ἐγασίαν. Πάλιν οὖν ἀποκατασταθήσεται εἰς τὴν προτέραν ὑγείαν, ὅταν ἐν τῷ μέσῳ σταθῶμεν τῶν αρετών». [CGC2015]* [VS2022]* [MM2022].
<cuius fons> 1. Cf.   Aristoteles , Ethicorum libri, 2.6, Becker 1106b36-1107a3: «Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος
ὁρίσειεν. μεσότης δὲ δύο κακιῶν, τῆς μὲν καθ’ ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατ’ ἔλλειψιν» <translationes>   = Burgundius Pisanus translator Aristotelis, Ethica Nicomachea: translatio antiquissima librorum II et III siue 'Ethica uetus' (TAGL.26.1.1), p. 14.14;   Robertus Grosseteste reuisor transl. Aristotelis, Ethica Nicomachea ('recensio pura' - Burgundii transl. recensio) (TAGL.26.2.1), p. 171.7;   Guillelmus de Morbeka reuisor transl. Aristotelis sec. Exempl. Parisiacum, Ethica Nicomachea ('recensio recognita' - Roberti Grosseteste transl. recensio) (TAGL.26.3), p. 404.1: «Est ergo [igitur Burg.] virtus habitus electivus [voluntarius Burg.] in medietate existens que ad nos determinata racione, et ut utique [om. Burg.] sapiens determinabit. Medietas [medietate Burg.] autem duarum maliciarum, huius quidem secundum ++habundanciam [superfluitatem Burg., superabundantiam Grosseteste ], huius autem secundum defectum [indigentiam Burg.] […]».
2.   Boethius , Liber contra Eutychen et Nestorium [al. De duabus naturis], c. 7, ed. 1973, p. 120.76: «Omnis enim virtus in medio rerum decore locata consistit. Siquid enim vel ultra vel infra quam oportuerit fiat, a virtute disceditur. Medietatem igitur virtus tenet» ut ref.   Thomas de Aquino, Contra impugnantes (infra laud.).
<ex quo>   Hugo de Sancto Caro , Postilla (Gal. 5, 22 expositio glossae), ed. Gloss-e {HUG63.5.22EX3}, ed. 1603 {7.165vb} : «Omnis virtus consistit in medio». Cf.   Guillelmus Autissiodorensis,   S umma aurea, lib. 3, tr. 23, c. 2, q. 4, s. c., ed. Ribaillier, p. 431, 62: «"Quelibet virtus consistit in medio"; medium autem respicit duo extrema; unde quelibet virtus respicit aliquo modo duo extrema».   Bonaventura, Quaestiones disputatae de perfectione euangelica, q. 3 q. 3 a. 2 s. c. § 9, Opera omnia, t. 5, p. 172b16: «Quod recedit a medio recedit a virtute quia virtus consistit in medio». Cf. Auctoritates Aristotelis, 12.38, ed. J. Hamesse, Louvain-Paris, 1974, p. 235: «Omnis virtus consistit in medio scilicet inter defectum et excessum».
<Paral. Thomae de Aquino>   Thomas de Aquino, Contra impugnantes Dei cultum et religionem, c. 4 § 6, Leonina t. 41, p. 72b337-340: «Quia vero, ut Boetius dicit in lib. de duabus naturis, via fidei inter duas haereses media est, sicut virtutes medium locum tenent: omnis enim virtus… disceditur [supra laud.]»; ibid., c. 6 § 9, p. A102.: «Ad nonum dicendum quod, sicut in Secundo Ethicorum determinatur, medium in virtutibus non accipitur secundum aequidistantiam ab extremis, sed secundum debitam proportionem circumstantiarum, quam facit ratio recta; unde non oportet quod medium virtutis sit inter superfluum et diminutum in unaquaque circumstantia secundum se considerata, sed in una circumstantia per comparationem ad alias»; cf.   Boethius, Aristotelis Categoriae (uel Praedicamenta) transl.,   (TAGL.1.1), c. 11 ( Becker 13b36), p. 36: «Contrarium autem est bono quidem ex necessitate malum (hoc autem manifestum est ex unaquaque inductione, ut sanitati aegritudo et iustitiae iniustitia et fortitudini timiditas, similiter autem et in aliis), malo vero aliquotiens bonum contrarium est, aliquotiens malum (diminutioni enim, quae mala est, superfluitas quae et ipsa mala est contrarium est)».
Cf.   Thomas de Aquino, In IV Sent., d. 33 q. 3 a. 2 arg. 1: «Omnis enim virtus consistit in medio»; Sententia libri Ethicorum , liber 2, c. 7, Leonine t. 47, p. 99.86-89: «Dicit ergo primo quod virtus ipsa est quaedam medietas inter duas malitias, id est inter duos habitus vitiosos, eius scilicet qui est secundum superabundantiam et eius qui est secundum defectum […]». cf. ibid., liber 4, c. 8, p. 226.30: «Tertio ostendit quomodo virtus in medio consistit»   ; Tabula libri Ethicorum, Leonina 48, p. B150128-131: «Quod virtus moralis est circa passiones et operationes in quibus est superhabundantia vitiosa et defectus vituperatur, medium autem laudatur [=Aristoteles, Ethic., 1106b24-26]»; Summae theologiae Ia IIae q. 64 a. 1 co., a. 2 s.c.: «Sed contra est quod philosophus dicit, in ii ethic., quod virtus moralis in medio consistit quoad nos, determinata ratione». Summa theologiae, IIa IIae, q. 92 a. 1 co.; q. 129 a. 3 arg. 1: «Omnis […] virtus moralis in medio consistit»; etc.
¶Nota 1: Théophylacte reprend à son compte la définition de la vertu morale donnée par Aristote au début du c. 7 de l’Ethique à Nicomaque, sous la forme d’un sentence synthétique . On en retrouve plusieurs équivalents dans la tradition médiévale latine tardive auxquelles vient s’ajouter désormais la version restaurée de la Catena. Ni la version byzantine de Théophylacte, ni les versions latines n’ont d’équivalent strict chez Aristote. La première partie de la sentence - «omnis enim virtus consistit in medio» - ne vient ni d’une traduction littérale ni des versions latines d’Aristote que Thomas exploitera à son retour à Paris pour le commentaire de l’Ethique. Il s’agit du réemploi d’une formule de Boèce citée par Thomas dans le Contra impugnantes .
¶Nota 2: Thomas décline l’adage pour résumer la thèse d’Aristote une quarantaine de fois, du Scriptum super Sententias jusqu’à la Tertia pars . Glossateur et sourcier, il a donc personnellement fait le lien entre le passage de Théophylacte, qui ne mentionne pas Aristote, et l’Ethique à Nicomaque . Il a aussi cherché à harmoniser la traduction soumise par ses collaborateurs avec la tradition latine reçue dans les studia théologiques. Dès la première année de son enseignement parisien (Contra impugnantes, Scriptum super Sententias) et jusqu’à la Tertia pars (q. 85 a. 3 arg. 2), Thomas cite en effet l’adage une quarantaine de fois dans des contextes qui appellent à en nuancer l’interprétation et la formulation. La variante ‘omnis virtus’ est alléguée 8 fois sur 10 dans le cadre d’objections; il en va de même 7 fois sur 9 pour la variante virtus moralis in medio consistit (sans omnis) pourtant conforme à la lettre d’Aristote (et de ses traducteurs médiévaux 1109a20 ἡ ἀρετὴ ἡ ἠθικὴ). Thomas nie même formellement que la définition s’applique aux vertus théologales «Ergo virtus theologica non consistit in medio» (Ia IIae, q. 64 a. 4 s. c.). On notera, jusque dans sa prédication, le souci d’éviter les généralisations et les interprétations abusives de la thèse aristotélicienne: cf.   Thomas de Aquino, Sermo 20 'Beata gens', Leonina t. 44, p. 323.414-417: «Sunt noui argumentatores qui nesciunt quod dicunt. Ipsi dicunt quod uirtus consistit in medio, et ita omnia renunciare et uirginitas non sunt de genere uirtutum quia non sunt in medio. Dicit Philosophus:"Inexperti ad pauca respicientes facile enunciant"».
La seconde partie de la citation implicite transmise par Théophylacte ne semble pas avoir d’équivalent strict dans la tradition latine examinée (Aristoteles Latinus, LLT, CT, PL etc.). Elle traduit ὑπερβολὴν par superabundantiam et ἔλλειψιν par diminutum. Diminutus est absent du vocabulaire courant de l’Aristote latin (1 seule occurrence chez Boèce, sans lien avec notre passage); superabundantia (ὑπερβολή) est au contraire, et sans surprise, très fréquent chez les traducteurs d’Aristote, de Boèce à Barthélémy de Messine (fl. 1258-1266). C’est sous la plume de Thomas, et presque exclusivement chez lui, qu’on retrouve l’association de diminutus et de superabundantia dans des contextes proches. Sur 14 textes qui associent pour les opposer superabundans et diminutum ou leurs dérivés (Library of Latin Texts Brepolis 2022 Crossdatabase), 8 concernent l’acte moral, dont 7 sont de Thomas (In IV Sent., d. 46 q. 2. a. 2 qa. 2 co.; CMC 3d1.9, De malo, q. 15 a. 1 ar. 9; Sententia Ethicorum, 2, 6, Becker 1106a33, Leonina t. 47, p. 95.112-113; Summae theologiae IIa IIae, q. 104 a. 2 ad 2; q. 157 a. 2 ad 2). Il pourrait tenir ce vocabulaire d’Alexandre de Halès, Summa theologica, liber 2, pars 2, inq. 3 tr. 4 sect. 2 q. 1 tit. 4 c. 9 n° 567, ed. p. 558b3 ou d’une source commune qui reste à préciser.
¶Nota 3: Ce contexte éclaire la méthode de Thomas glossateur et éditeur de la Catena. Il montre à quel point le choix des mots a été pesés. Il suggère que le repentir attesté par Li447, corroboré par l’omission d’Arag3 (copié entre 1475 et 1493 à Naples, peut-être à partir d’un manuscrit perdu de San Domenico maggiore), est dû à une rature de l’antigraphe complétée par une apostille marginale que certains copistes ont hésité à intégrer. Il est possible que Thomas, dont on a dit les réserves, ait hésité devant la généralisation impliquée par la clausule «omnis virtus». L’exégèse accomodatice de Théophylacte, qui fait de la guérison de l’homme à la main desséchée une crypto canonisation de la doctrine d’Aristote, ne correspond pas vraiment à sa conception des rapports entre foi et raison. La leçon retenue par le texte parisien renforce pourtant le parallèle puisqu’elle traduit deux fois par in medio le εἰς τὸ μέσον de l’évangile et le μεσότης ἐστίν (medietas est) de la sentence grecque. Quoiqu’il en soit, il est presque certain qu’il a voulu corrigé la version primitive de la traduction sur un état tardif de l’antigraphe. Si un saut du même au même accidentel suffit à expliquer l’omission de la tradition imprimée, on ne peut écarter l'hypothèse d'une réticence doctrinale des éditeurs de la fin du Moyen Âge, inquiets qu’une telle formule, laissée sans commentaire, ne fasse l’objet n’encourage la mediocritas aurea des inexperti que dénonçait déjà Thomas. Les rigidités dogmatiques qui ont accompagné la Réforme catholique des siècles suivants n’a pas encouragé Antoine de Sienne (Ed1571 et De Rubeis (Ed1745) à faire machine arrière, bien qu’ils soient censés avoir collationné les premières éditions de la Catena et qu’on sait qu’il l’ont fait parfois, avec des succès inégaux il est vrai. [MM2022]

^p Ps. 32, 9.

^q ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 466.1155-1161: «Qui quantum nequitiae studeant ostenditur cum et hoc in crimen reputant quod ad uerbum illius saluam qui languebat extendit dexteram quasi non ipsorum quisque maiora sabbatis egerit cibos portando porrigendo calicem cetera que quae uictui necessaria sunt exsequendo. Neque enim ille qui dixit et facta sunt sabbato laborasse poterat conuinci». [FG2017]

^r ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 6), PG 123, 521C14-D10 : «Τίνες ἦσαν οἱ Ἡρωδιανοί; Ἤτοι οἱ στρατιῶται τοῦ Ἡρώδου, ἢ αἵρεσίς τις νεοφανής, δογματίζουσα τὸν Ἡρώδην αὐτὸν εἶναι τὸν Χριστόν, διὰ τὸ ἐπ’ αὐτοῦ πέρας δέξασθαι τὴν τῶν Ἰουδαϊκῶν βασιλέων διαδοχήν. Ἡ γὰρ προφητεία τοῦ Ἰακὼβ διελάμβανεν, ὅτε ἐκλείψουσιν οἱ ἐξ Ἰούδα ἄρχοντες, τότε τὸν Χριστὸν ἐλθεῖν. Ἐπεὶ οὖν ἐπὶ τῶν Ἡρώδου χρόνων οὐδεὶς ἦν Ἰουδαϊκὸς ἄρχων, ἀλλ’ αὐτὸς ἦρχεν ἀλλόφυλος ὤν, Ἰδουμαῖος γὰρ ἦν, ἐνόμισάν τινες αὐτὸν εἶναι τὸν Χριστόν, καὶ αἵρεσιν συνεστήσαντο, οὗτοι τοίνυν ἐπεχείρουν ἀπολέσαι τὸν Κύριον». [CGC2015]* [VS2022]* [MM2022]

^s Cf. Mt. 10, 23.

^t ¶Fons: [1] Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 466.1150-1154: «Herodianos herodis tetrarchae ministros dicit qui propter inimicitias quas dominus ipsorum aduersus iohannem exercebat etiam saluatorem quem iohannes praedicabat insidiis insequebantur et odiis».
[2]   Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 466.1162-1165: «Secessit quasi homo fugiens persequentium insidias quia neque adhuc uenerat hora passionis eius neque extra hierusalem fuit locus passionis».
[3]   Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 467.1180-1182: «Vbi et exemplum dedit suis, si in una ciuitate persecutionem paterentur, in alteram fugiendi». [FG2017]

^u ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 7), PG 123, 521D11 -524A4. «Ἅμα δὲ καὶ ἵνα πλείονας εὐεργετήσῃ, διὰ τοῦτο ἀναχωρεῖ ἀπὸ τῶν ἀγνωμόνων· καὶ γὰρ ἠκολούθησαν αὐτῷ πολλοί, καὶ ἰάσατο αὐτούς, ἀλλὰ καὶ οἱ Τύριοι καὶ οἱ Σιδώνιοι, ἀλλόφυλοι ὄντες, ὠφελοῦντο. Οἱ δὲ συγγενεῖς αὐτοῦ ἐδίωκον αὐτόν. Οὕτως οὐδὲν ὄφελος συγγενείας, εἰ μὴ τρόπος ἀγαθὸς εἴη. Καὶ οἱ μὲν ἀλλογενεῖς ἤρχοντο πρὸς αὐτὸν μακρόθεν, οἱ δὲ Ἰουδαῖοι, πρὸς αὐτοὺς ἐρχόμενον ἐδίωκον». [CGC2015] [VS2022] [MM2022]

^v ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 467.1171-1178: «Ecce Pharisaei et herodiani magistri uidelicet plebis et regis ministri unanimo dominum consilio perdere quaerunt, at turba indocta et uulgus undecumque collectum unanima illum dilectione sequuntur, illi uidentes opera uirtutum eius et uerba doctrinae audientes nihil amplius discere quam ut eum persequerentur ualebant, isti opinione tantum ducti uirtutum eius congesto agmine permaximo ueniunt ad audiendum eum opem que salutis flagitandam». [FG2017]

^w ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 9), PG 123, 524A4-10 : «Ὅρα δὲ καὶ τὸ ἀφιλόδοξον αὐτοῦ· καὶ γὰρ ἵνα μὴ ἐνοχλῶσιν αὐτὸν οἱ ὄχλοι, πλοιάριον ἐπιζητεῖ, ὡσὰν ἐμβὰς αὐτῷ, ἀνενόχλητος τηροῖτο. Μάστιγας δὲ λέγει τὰς νόσους· καὶ γὰρ ὄντως αἱ νόσοι πολλὰ ἡμῖν εἰς παιδείαν συμβάλλονται, μαστιγοῦντος ἡμᾶς, ὡς πατὴρ παῖδας, τοῦ Θεοῦ». [CGC2015] [VS2022] [MM2022]

^x Ps. 49, 16.

^y ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 467.1185-469.1249: «[a] Iuxta uero leges allegoriae dominus in eo quod egressus de sinagoga secessit ad mare ibi que uenientem ad se plurimam populi multitudinem sanaturus ac docturus excepit nostram manifeste saluationem praefigurauit ad quos uenire per fidem relicta ob perfidiam iudaea dignatus est. Recte enim incredulae diu ac diuersis errorum anfractibus iactatae nationes instabilitati amaritudini obscuritati fluctuantis pelagi comparantur. Sed dominus uenit ad mare cum discipulis multa que turba a diuersis prouinciis secuta est eum quia praedicantibus apostolis corda gentium adiit et postquam in eis dilectam sibi domum propitius consecrauit iam multos ad se uenientes benigne suscepit ac desideratae salutis donauit esse compotes. Quibus apte congruit quod sequitur: et dixit discipulis suis ut nauicula sibi deseruiret propter turbam ne comprimerent eum. Multos enim sanabat ita ut inruerent in eum ut illum tangerent. [b] Nauicula etenim deseruiens domino in mari ecclesia est congregata de gentibus et fluctus saeculi labentis liberae mentis uirtute transgressa quae quanto sinum cordis amplius recipiendae gratiae sui conditoris dilatat tanto sublimius cunctis transeuntium rerum uoluminibus quasi fluctibus pelagi aestuantis nauicula uentis agitata secundis insultat. [c] Distat autem inter comprimere dominum et tangere dominum. [d] Tangit namque eum qui fidem eius ac dilectionem uero corde suscipit. [e] Comprimunt eum qui carnalibus cogitationibus aut etiam factis pacem eorum in quibus ueritas manere consueuerat turbant. [f] Vnde apte qui eum tetigerunt saluati esse perhibentur quia nimirum uera fides et dilectio salutem gignere solet aeternam. [g] Propter turbam uero ne se comprimeret nauiculam dominus ascendit quia turbidas carnalium mentes fugiens ad eos potius qui fluxam saeculi gloriam simul et abiectionem spernere didicerunt uenire et mansionem apud eos facere gaudet. [h] Quotquot autem habebant plagas et spiritus immundi cum illum uidebant procidebant ei. Procidebant quidem utrique domino, id est et qui habebant plagas infirmitatum corporalium et qui ab spiritibus uexabantur immundis, sed infirmi simplici intentione obtinendae salutis daemoniaci autem uel potius habitantes in eis daemones ui diuini timoris coacti nec solum ad procidendum ei uerum etiam ad confitendam eius maiestatem compulsi. Perculsi enim praesentia uirtutis eius ac nimium perterriti nequaquam celare audebant quem filium dei esse iam iam que cognouerant. Vbi satis super que arrianorum est miranda uel potius dolenda caecitas qui illum post resurrectionis et ascensionis ipsius gloriam post dilatatam toto orbe fidem evangelii post aedificatas in omnibus gentibus ecclesias laudatum que in eis nomen domini saluatoris a solis ortu usque ad occasum repente negant filium dei quem daemones mortali adhuc carnis habitu indutum filium esse dei aperta uoce profitentur. Sic enim sequitur: et clamabant dicentes: tu es filius dei. Et uehementer comminabatur eis ne manifestarent illum. Quare autem spiritus immundos se loqui dominus prohibeat psalmista manifestat qui ait: peccatori autem dixit deus: quare tu enarras iustitias meas et adsumis testamentum meum per os tuum? tu uero odisti disciplinam et proiecisti sermones meos post te. Prohibetur ergo dominum praedicare peccator ne quis dum praedicantem audit sequatur errantem. Inprobus enim magister est diabolus qui falsa ueris saepe permiscet ut specie ueritatis testimonium fraudis obtexat. Ceterum non soli daemones qui inuiti confitebamur iubentur silere de christo sed et illi qui ab eo sanati sponte confiteri uolebant immo ipsi apostoli qui eum post resurrectionem toto erant orbe praedicaturi ante passionem eius praecipiuntur omnino reticere de illo ne diuina uidelicet maiestate praedicata passionis dispensatio differretur et dilata passione salus mundi quae per hanc futura erat negaretur». [FG2017]

^z ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 7), PG 123, 524A10-B9 : «Νόησον δὲ καὶ ὅτι οἱ μὲν Ἡρωδιανοί, οἱ σάρκινοι καὶ δερμάτινοι, ἀποκτεῖναι βούλονται τὸν Ἰησοῦν. Ἡρώδης γάρ, δερμάτινος ἑρμηνεύεται. Οἱ δὲ ἐξελθόντες ἀπὸ τῶν οἴκων αὐτῶν καὶ ἀπὸ τῶν πατρίδων αὐτῶν, τουτέστι τῶν πρὸς τὴν σάρκα σχέσεων, ἐκεῖνοι ἀκολουθοῦσιν αὐτῷ · ὅθεν καὶ αἱ μάστιγες αὑτῶν θεραπεύονται, αἱ ἁμαρτίαι λέγω , αἱ τὸ συνειδὸς μαστίζουσαι, καὶ τὰ πνεύματα τὰ ἀκάθαρτα ἐκδιώκονται. Πρόσχες δὲ ὅτι τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ προστάττει ὁ Ἰησοῦς, ἵνα προσκαρτερῇ αὐτῷ πλοιάριον διὰ τοὺς ὄχλους, ὅπως μὴ θλίβωσιν αὐτόν. Ἰησοῦς γάρ ἐστιν ὁ ἐν ἡμῖν λόγος, ὃς προστάττει, ἵνα τὸ πλοιάριον ἡμῶν, τουτέστι τὸ σῶμα, προσκαρτερῇ αὐτῷ, καὶ μὴ ἐμβάλληται εἰς τὸν κλύδωνα τῶν τοῦ βίου πραγμάτων, ἵνα μὴ θλίβωσιν οἱ ὄχλοι, αἱ τῶν πραγμάτων ταραχαί, τὸν ἐν ἡμῖν Χριστόν». [CGC2015]* [VS2022] [MM2022]

^aa ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 470.1294-1297: «Postquam nefandos spiritus se praedicare prohibuit elegit sanctos qui et immundos spiritus eicerent et ipsi munda evangelium mente ac lingua praedicarent». [FG2017]

^ab ¶Fons^G: Theophylactus   , Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 13), PG 123, 524C8-13 : « Ἀναβαίνει εἰς τὸ ὄρος ὥστε προσεύξασθαι. Ἐπεὶ γὰρ θαύματα ἐποίησε, μετὰ τὴν τῶν θαυμάτων ἐπίδειξιν προσεύχεται, διδάσκων πάντας ἡμᾶς ὅτι δεῖ εὐχαριστεῖν τῷ Θεῷ ὅταν τι φθάσωμεν καλὸν ἐργασάμενοι, καὶ τῇ τοῦ Θεοῦ δυνάμει ἐπανατιθέναι τοῦτο». [CGC2015] [VS2022] [MM2022]
¶Nota Appropriare traduit très exactement ἐπανατιθέναι (ἐπανατίθημι = ἐπί , ἀνατίθημι), forme intensive de ἀνατίθημι, interprété au sens théologique d’approprier, c’est-à-dire d’attribuer certaines notes ou particularités d’une une réalité créée à l'incréé sans lui en imputer les limites ontologiques. Le verbe latin n’intervient qu’à sept reprises dans la Catena, sur quelque 480 occurrences dans le corpus thomasien. Il est toujours le fait de traductions de textes grecs de Théophylacte, Balise et la chaîne de Victor d’Antioche (pseudo Chrysostome). [MM2022]

^ac ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 3, 13-14), [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 106r3-10 ; ed. Matthaei 1775, p. 46.7-47.1; [CPG C125.2]: Cramer, p. 296.25-28; 297.4-6 ; Possinus, p. 66 (Victor Antiochenus): «[…] καὶ τοὺς ἡγουμένους διδάσκων τῆς Ἐκκλησίας πρὸ τῶν γινομένων ὑπ’ αὐτῶν χειροτονιῶν διανυκτερεύειν ἐν [+ τῇ Ed1775BDE] προσευχῇ, ὅπως μὴ ματαία γένηται αὐτῶν [τούτων Ed1775BE, αὐτοῖς Cramer] ἡ προβολή. * Γενομένης οὖν, κατὰ τὸν Λουκᾶν, ἡμέρας, προσκαλεῖται οὓς ἠθέλησεν [ἤθελε Ed1775BE], καὶ ἐκλεξάμενος ἐξ αὐτῶν ιβ´· ἦσαν γὰρ πλείους οἱ παρόντες […]». [ADL2019] [MM2019] [rev. VS2021]
*προβολή] + αὐτὸς γὰρ ὡς Θεὸς ἐπιστάμενος τὰς ἁπάντων καρδίας καὶ τὰ μέλλοντα εἰδὼς ἀκριβῶς, τῶν ἑαυτοῦ Ἀποστόλων, οὕτω τὴν προβολὴν e ἐποιήσατο· εἰ καὶ τὸν Ἰούδαν ἑκουσίως προἐξάκουστα εἴλετο, ἵνα δείξη ὡς οὐ φύσει εἰσὶ σωζόμενοι καὶ ἀπολλύμενοι ἀλλ’ ἕκαστος ἑαυτὸν σωτηρίας ἣ ἀπωλείας ἀποδείκνυσιν ἄξιον. ὅτι γὰρ ᾔδει ὡς προδότης ἔσεται Ἰούδας, διδάσκει τὰ εὐαγγέλια. Cramer
<non hab.> Chrysostomus, Lamb, Catholiclibrary.org. [MM2019] [MM2022]

^ad ¶Fons: [a] Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 469.1252-1254, 1272-1274: «Mons ille in quo apostolos elegit dominus altitudinem designat iustitiae qua instituendi erant et quam praedicaturi hominibus [...] [b] Non enim illorum electionis ac studii sed diuinae erat dignationis et gratiae ut in apostolatum uocarentur». [FG2017]*

^ae ¶Fons: [a] <revera> Cassiodorus , Expositio Psalmorum (Ps. 67), CCSL 97, p. 592.316-593.320: «O mons breuiter quidem laudatus, sed caelestium rerum qualitate copiosus: ex quo aquae uiuae decurrunt, lac in paruulorum salutem praeparatur, pinguedo spiritalis agnoscitur et quidquid summe bonum creditur, in montis istius est gratia constitutum !». [b]   Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 20.10-18: «In monte uocantur, id est excelsi merito et uerbo ut locus meritis congruat altis. Id est ut essent duodecim cum illo."Speciem Iacob" dilexit Dominus, et cum diuideret excelsus gentes et separaret filios Adae, statuit"terminos populorum iuxta numerum filiorum Israhel" ut sint ipsi"super" thronos"duodecim iudicantes duodecim tribus Israhel", quibus data est potestas, quam filius a patre accipit secundum carnem ut"opera" quae ipse fecit et ipsi faciant, et"maiora horum" faciant». [c]   Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 23.74-80: «Hae sunt duodecim differentiae apostolorum et praedicatorum, qui terni quaterni circa tabernaculum Domini excubant et sancta Domini uerba"humeris" operum"propriis portant", ut tabernaculum unum"mansionibus multis" ad"terram repromissionis" exportant. Quos unius exemplum ad timorem humilem ut angelos Luciferi illius cassus conseruat. Ut"non glorietur sapiens in sapientia" et reliqua."Sed qui gloriatur in Domino glorietur"». [FG2014]

^af ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 469.1278-470.1297: «[a] Ter etenim quaterni duodecim faciunt. Et ter quaterni ad praedicandum sunt missi apostoli ut per uniuersas quadrati orbis plagas baptizarent gentes in nomine patris et filii et spiritus sancti. Vnde et de ciuitate sancta hierusalem descendente de caelo a deo scriptum est quia erant ei ab oriente portae tres et ab aquilone portae tres et ab austro portae tres et ab occasu portae tres. Vbi figuraliter ostendebatur quia praedicantibus apostolis apostolorum que successoribus cunctae per orbem nationes in fide sanctae trinitatis ecclesiam essent ingressurae. [b] In quo etiam sacramento ita quondam filii israhel circa tabernaculum castrametabantur ut ex omni parte per quadrum ternae tribus manerent quia primitiua nimirum ecclesia quae erat in iudaea undique per circuitum sui credentibus toto orbe nationibus spiritalia deo castra erat in fide et confessione sanctae trinitatis fixura. Et ut mitteret eos praedicare evangelium. [c]   Et dedit illis potestatem curandi infirmitates et eiciendi daemonia . Postquam nefandos spiritus se praedicare prohibuit elegit sanctos qui et immundos spiritus eicerent et ipsi munda evangelium mente ac lingua praedicarent. Quibus etiam ceteras infirmitates curandi nec non et mortuos suscitandi ut matheus evangelista scribit contulit facultatem ut promissorum caelestium magnitudini attestaretur etiam magnitudo factorum fidem que uerbis daret uirtus ostensa et noua facerent qui noua praedicarent». [FG2017]*

^ag ¶Fons^G: Theophylactus   , Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 14-16), PG 123, 524D8-10 : «Ἀπαριθμεῖται δὲ τὰ τῶν ἀποστόλων ὀνόματα, διὰ τοὺς ψευδαποστόλους, ἵνα ὦσι γνώριμοι οἱ ἀληθεῖς». [CGC2015] [VS2022]*

^ah Io. 1, 42.

^ai ¶Fons: Augustinus Hipponensis , De consensu evangelistarum, lib. 4, c. 3, § 4, p. 396.12-23: «De nominibus discipulorum iam et antea me locutum scio, cum matthei ordinem sequerer, et hic rursus admoneo, ne quisquam putet nunc accepisse nomen simonem, ut Petrus uocaretur, et sit contrarium iohanni, qui longe ante illi dictum esse commemorat: tu uocaberis cephas, quod interpretatur Petrus. ipsa enim uerba domini commemorauit, quibus ei nomen inposuit; Marcus autem hoc loco id recapitulando commemorauit, cum ait: et inposuit simoni nomen Petrus. cum enim uellet nomina duodecim apostolorum enumerare et necesse haberet Petrum dicere, breuiter insinuare uoluit, quod non hoc ante uocaretur, sed hoc ei dominus nomen inposuerit non tunc, sed quando iohannes ipsa uerba domini posuit. cetera nihil repugnant et ante iam pertractata sunt». [FG2014]

^aj 1Cor. 10, 4.

^ak ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 470.1318-471.1325: «Nam si hoc ante uocaretur, non ita uideres mysterium petrae putans eum casu sic uocari non prouidentia dei, ideo uoluit eum prius aliud uocari ut ex ipsa commutatione nominis sacramenti uiuacitas commendaretur. Idem ergo latine petrus quod syriace cephas et in utraque lingua nomen a petra diriuatum est haud dubium quin illa de qua paulus ait: petra autem erat christus. Nam sicut lux uera christus donauit apostolis ut lux mundi uocentur sic et simoni qui credebat in petram christum petri largitus est nomen cuius alias alludens aethimologiae dixit: tu es petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam». [FG2017]*

^al ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 20.20-21: «Et inposuit Simoni nomen Petrum. De oboedientia ascendit ad agnitionem."Qui enim habet dabitur ei et abundabit"». [FG2015]

^am ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 471.1333-1334: «Et iacobum Zebedei et iohannem fratrem iacobi. Subauditur a superioribus, uocauit ad se cum ascenderet in montem». [FG2017]

^an ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 20.22-21.23: «Et Iacobum qui subplantata habet tota"desideria carnis". Et Iohannem qui gratia accipit quod alii per laborem tenent». [FG2015]

^ao ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 3, 13-14) [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 106r27-33 = ed. Matthaei 1775, p. 47.14-19; [CPG C125.2]: Cramer, p. 297.14-17 ; Possinus, p. 66 (Victor Antiochenus): «[…] [+ καὶ Cramer] τοὺς δὲ [om. Cramer] υἱοὺς Ζεβεδαίου, Ἰάκωβον καὶ Ἰωάννην, ὀνομάζει [ἐπονομάζει Cramer ] Βοανεργές, ὅ ἐστιν υἱοὶ βροντῆς, διὰ τὸ μέγα καὶ διαπρύσιον ἠχῆσαι τῇ οἰκουμένῃ τῆς θεολογίας τὰ δόγματα […]». [rev. VS2021]
<non hab.> Pas de source identifiée d’après Lamb2012.
¶Nota La traduction de τῆς θεολογίας τὰ δόγματα par edicta divinitatis exprime le souci de rester proche du syntagme grec. La traduction de διαπρύσιον par clara correspond au sens métaphorique tardif signalé par les lexiques grecs (Liddel-Scott “manifest”). Elle estompe la notion d’irruption sonore distincte et étendue, exprimée par le sens premier du mot grec. Elle atteste surtout la transposition médiévale de “clarus”, du champ sémantique de la vue à celui de l’ouïe et de la connaissance (un son, un message “clair”). [ADL2019] [MM2019] [MM2022]

^ap Mt.17, 5.

^aq Ier. 51, 16; cf. Ier. 10, 13 (facit).

^ar ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 21.24-33: «Et inposuit eis nomina Boanerges, quod est filii tonitrui, quorum trium sublime meritum in monte meretur audire"tonitruum" patris per nubem de filio tonantis,"hic est filius meus dilectus", ut per nubem carnis et ipsi ignem uerbi ac si fulgura in pluuiam spargerent in terris, quia Deus fulgura in pluuiam fecit ut exstinguat misericordia quod iudicium inurit. Unde propheta dicit,"misericordiam et iudicium cantabo tibi, Domine". Et Andream qui uirili forma uim fecit perditioni suae ut responsum mortis in se semper habeat, et anima eius sit semper in manibus suis». [FG2014]

^as ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 471.1352-1353: «Andreas graecum nomen est et interpretatur uirilis ab eo quod graece uir appellatur ἀνήρ». [FG2017]

^at Is. 5, 6.

^au Mt. 5, 9.

^av Cf. Mt. 5, 44.

^aw Cf. Ps. 90, 7 .

^ax ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 21.34-22.56: «[a] Et Philippum qui est "os lampadis" qui inluminare potest ore quod corde concepit. Cui dedit Dominus apertionem oris inluminati. [b] Et Bartholomeum qui"filius est suspendentis aquas". Quis est"suspendens aquas" nisi qui dixit"et mandabo nubibus ne pluerent super eam imbrem"? Nomen uero"filii Dei" per pacem et dilectionem adquiritur inimici."Beati enim pacifici quoniam filii Dei sunt"; et,"diligite inimicos uestros ut sitis filii Dei", et reliqua. Et Mattheum qui est"donatus". Cui donatur a Deo ut non solum remissionem peccatorum adipiscatur sed in numero adscribatur apostolorum; ut"leo et bos" simul comedant, et"lupus" cum"agno" pascatur. Et Thomam qui est"abyssus". Multi enim"profunda Dei" scientes minime proferunt ut Paulus ait,"scio hominem" et reliqua usque"non licet hominibus loqui". Et Iacobum Alphaei, id est"docti" uel"millesimi". Cuius a latere cadent"mille et decem millia a dextris" eius. Iacobus est alter, cui"conluctatio" non est"aduersus carnem et sanguinem sed aduersus" spiritales nequitias. Et Thaddaeum qui est"corculus", id est cordis cultor, qui conseruat cor suum"omni custodia". Munditia namque cordis Deus uidetur ut per"uitrum mundum" forma ostenditur expressa». [c] <revera> cf.   Cassiodorus , Expositio psalmorum (Ps. 67), CCSL 97, p. 598.535-537: «Hunc modum locutionis proprium scripturarum diuinarum esse diximus, quando hebraea nomina ad aliquod mysterium significationis interserit». [FG2015] <ex quo> Glossa ordinaria (Mc. 3, 181, 15) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 97ba marg.], ed. Gloss-e : [a] ... [b] Hoc locutionis genus sepe Scriptura commemorat, quando nomina propter mysteria sunt posita, quod nunc evangelista ex Dei persona vehementer affectans interserit. [c]...».
¶Nota La sentence de la Catena a été construite à partir de la sentence parallèle de la Glose ordinaire (a c b) Thomas a remplacé les sentences de la Glose ordinaire par des citations littérales de Jérôme source de la Glose à cet endroit. Quant à l’incise (c) il l’a maintenue à sa place mais remplacé par une citation littérale de Cassiodore. [MM2019]

^ay Iud. 1, 1.

^az ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 472.1392-473.1405: «Thaddeus autem ipse est quem lucas et in evangelio suo et in actibus apostolorum iudam iacobi nominat. Erat enim frater iacobi fratris domini ut ipse in epistola sua scribit. Vnde etiam ipse frater domini uocabatur attestantibus ciuibus ipsius qui de uirtutibus eius stupentes aiebant: nonne iste est faber filius mariae frater iacobi et ioseph et iudae et simonis? et simonem cananeum et iudam scarioth qui et tradidit illum. Et hos cum additamento posuit ad distinctionem simonis petri et iudae iacobi. Simon autem cananeus a cana uico galileae cognomen accepit quod evangelista lucas cum interpretatione posuit, simon zelotes. Cana quippe zelus cananeus dicitur zelotes, id est aemulator. Iudas autem scarioth aut a uico in quo ortus est aut ex tribu issachar praesagum suae damnationis uocabulum sumpsit. Issachar quippe quod dicitur est merces pretium proditionis insinuat, scarioth autem quod memoria mortis interpretatur arguit eum non repente persuasum sed meditatum diutius dominicae traditionis patrasse flagitium qui non per inprudentiam sed per prouidentiam inter apostolos eligitur». [FG2017]

^ba ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 16-19), PG 123, 524D3-8. [CGC2015]

^bb Mt. 5, 4.

^bc ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 22.57-23.73: «Et Simonem Cananaeum qui et zelotes. Simon"ponens tristitiam" interpretatur."Beati" namque"qui lugent" nunc,"quoniam ipsi consolabuntur". Trinum luctum implet qui consolationem futuram quaerit: deflet peccata propria cum Dauid, et Maria; flet cum flentibus, cum Paulo; et flet multum cum Iohanne qui dicebat,"et ego flebam multum, quia nemo dignus inuentus est aperire librum", et"soluere signacula eius". Zelotes autem dicitur quem"zelus domus" Dei comedit ut Finees sacerdos ut cesset quassatio. Et Iudam Iscariotem qui tradidit eum, qui non delet peccatum suum per paenitentiam, nec illud deletur apud Deum per memoriam. Unde de eo dicitur,"et peccatum matris eius non deleatur", fiat"contra Dominum semper". Iudas"confitens uel gloriosus" interpretatur; Iscariot autem"memoria mortis". Confessores sunt multi in ecclesia superbi et gloriosi, quorum primus Simon Magus, et Arius et ceteri heretici quorum memoria mortalis est; ideo in ecclesia celebratur ut deuitetur». [FG2014]

^bd ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 473.1420-1422: «Electos namque in monte apostolos ad domum reducit quasi tacite eos ammonens ut post acceptum apostolatus gradum ad conscientiam suam redeant et quo ampliorem docendorum curam susceperunt populorum eo sollertius ipsi habitacula mentium suarum considerando penetrent et ne quid ibi forte quod occulti inspectoris oculos offendat inueniatur sedula examinatione perquirant». [FG2017]*

^be ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 3, 22) [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 106v1-2 ; ed. Matthaei 1775, p. 48.1-6; [CPG C125.2]: Cramer, p. 298.8-10 ; Possinus, p. 69 (Victor Antiochenus): «Εὐγνωμονέστερα τῶν ἀρχόντων τὰ πλήθη· τοῖς μὲν [δέ Ed1775AD] γὰρ ἐμποδίζει περὶ [Ed1775AD, πρὸς Ed1775B E] τὴν διάκρισιν [δικαίανκρίσινCramer] ἡ φιλοδοξία· τοῖς [τῶν Ed1775] δὲ ἀνεπισκότητος ἡ διάνοια κατὰ τοῦτο. Ὁ μὲν γὰρ ὄχλος εὐγνωμόνως συνέρχεται [προςέρχεται Ed1775EB] πρὸς τὸν Ἰησοῦν * […]».
* ὁμὲνγὰρὄχλος...πρὸςτὸνἸησοῦν] om. Cramer
<non hab.> Chrysostomus (Lamb, Smith).
¶Nota Ingrate est un contresens. Le comparatif adverbial ἐυγνωμονέστερα renvoie à une attitude positive que les manuscrits de la Catena graecorum examinés jusqu’ici attestent sans variation. Thomas remplace le parallélisme itératif du grec par un parallélisme antithétique. [ADL2019] [MM2019] [rev. VS2021] [MM2022]

^bf ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 473.1430-474.1442: «[a] O quam felix occupatio saluatoris quam beata frequentia turbae confluentis cui tantum studii ad audiendum uerbum dei tantum fuit curae ad obtinendam salutem ut auctori salutis cum eis qui se cum erant ne uescendi quidem hora a solatio uitae miseris impendendo libera maneret. Vtinam domine iesu et in nostri temporibus aeui tantum gratiae tuis fidelibus largiaris qui doctores suos assiduitate discendi non solum ab appetitu carnalium uoluptatum uerum etiam non numquam ab ipsa quoque panis cotidiani perceptione praepediant. Sed quem turba frequentat externa uideamus quanti hunc propinquorum aestimatio pendat. [b] Sequitur: et cum audissent sui exierunt tenere eum dicebant enim: quoniam in furorem uersus est. Vere sicut ipse dicit alibi: non est propheta sine honore nisi in patria sua et in domo sua. Quem enim exteri quasi auctorem uitae et sapientiam dei adire uidere et audire desiderant hunc propinqui quasi mentis impotem esse ligandum decernunt. [c] Quia enim altitudinem sapientiae quam audiebant capere non poterant quasi alieno eum sensu locutum esse credebant iuxta exemplum eorum qui sacramentum carnis eius manducandae et bibendi sanguinis non ferentes aiebant: durus est hic sermo; quis eum potest audire?». [FG2017]

^bg ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 21), PG 123, 525A5-12. [CGC2015]

^bh ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 474.1456-475.1492: «[a] Multum sane distat inter eos qui uerbum dei pro mentis tarditate non intellegunt et eos qui hoc quod intellegunt de industria blasphemant ac persequuntur. His etenim spes salutis adhuc, si forte intellexerint, restat, illis autem qui nolentes intellegere ut bene agant et iniquitatem meditantur in cubili suo quae spes saluandi ultra remanet cum et hoc quod pro salute animae suae recte intellegendo perceperunt detestando atque odiis insequendo reicere contendunt. Vide enim quid sequitur: et scribae qui ab hierosolimis descenderant dicebant: quoniam belzebub habet, [b] et quia in principe daemonum eicit daemonia. Nec sine causa qui tantum blasphemiae domino inferebant ab hierosolomis descendisse dicuntur sed futurum utique portendebant eum a ciuibus urbis illius usque ad mortem esse persequendum. Legimus quidem supra quia multa turba a galilea et iudaea secuta est eum et ab hierosolomis et ab idumea et trans iordanen et qui circa tyrum et sidonem multitudo magna audientes quae faciebat uenerunt ad eum. Turba ergo ab hierosolimis ueniens secuta est dominum sicut et ab aliis regionibus iudaeorum siue etiam gentium. Quis enim nescit idumeam tyrum et sidonem prouincias siue ciuitates fuisse gentium? sed scribae ab hierosolimis descendentes blasphemiis illum persequebantur horrendis quia sic nimirum erat passionis tempore futurum ut turba illum populi iudaeorum cum palmis ac laudibus hierosolimam perduceret gentiles uidere desiderarent sed scribae et seniores populi de eius nece tractarent. Turbis ergo quae minus eruditae uidebantur domini semper facta mirantibus illi contra uel negare haec uel [c] quae negare nequiuerant sinistra interpretatione peruertere laborabant quasi non haec diuinitatis sed opera essent immundissimi spiritus, id est belzebub qui deus erat accaron. Nam bel quidem ipse est baal, zebub autem musca uocatur. Nec iuxta quaedam mendosa exemplaria l littera uel d in fine est nominis legenda sed b. Belzebub ergo baal muscarum, id est uir muscarum siue habens muscas, interpretatur ob sordes uidelicet immolaticii cruoris ex cuius spurcissimo ritu uel nomine principem daemoniorum cognominabant». [FG2015]
<Paral. Thomae de Aquino> CMT12 § 4.5 (Rabanus)

^bi 1Cor. 11, 29: «Qui enim manducat et bibit indigne iudicium sibi manducat et bibit non diiudicans corpus».

^bj ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 23.83-24.97: «µSocrus Hic proprie Marcus conuenire Iesum cum discipulis suis ad domum narrat. Et iterum", turbas"ut non possent panem manducare" conuenisse commemorat; et discipulos putasse quod"in furorem" uerteretur quia scribae, qui ab Hierosolymis uenerant, dicebant,"Belzebub habet"."Sicut exaltantur coeli a terra sic exaltatae sunt uiae" Domini a uiis nostris."Ad hoc" namque uenit: quod audiuit et patitur qui nobis dicit,"Beati" eritis"cum maledixerint uobis homines" et reliqua usque"merces uestra in coelis". Domus ad quam ueniunt primitiua est ecclesia. Turbae quae inpediunt panem manducari peccata et uitia sunt, quia qui manducat"indigne iudicium sibi manducat et bibit non iudicans corpus" Domini. Unde Dominus in furorem uertitur cum dicit"nisi manducaueritis carnem filii hominis" et reliqua usque non habebitis"uitam in uobis"». [FG2014]

^bk ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 474.1456-475.1492: «µ[a] Turba ergo ab hierosolimis ueniens secuta est dominum sicut et ab aliis regionibus iudaeorum siue etiam gentium. Quis enim nescit idumeam tyrum et sidonem prouincias siue ciuitates fuisse gentium? [b] sed scribae ab hierosolimis descendentes blasphemiis illum persequebantur horrendis quia sic nimirum erat passionis tempore futurum [c] ut turba illum populi iudaeorum cum palmis ac laudibus hierosolimam perduceret gentiles uidere desiderarent sed scribae et seniores populi de eius nece tractarent». [FG2017]

^bl ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 3, 20-21) [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 106v20-43 ; ed. Matthaei 1775, p. 50.11-51.20; [CPG C125.2]: Cramer, p. 298.22-299.2 = ed. Possinus, p. 70 (Victor Antiochenus): «[...] Ὁι μὲν γραμματεῖς ἐν Βεελζεβοὺλ ἔφησαν ἐκβάλλειν ἀυτὸν τὰ δαιμόνια. Τί οὖν ὁ Κύριος;* Σφόδρα ἀπὸ τῶν παραδειγμάτων ἰσχυρὰν ἐποιήσατο τὴν ἀπόδειξιν τοῦ μηδὲ δυνατὸν εἶναι τοῦτο γενέσθαι ** ὅπερ ἐκεῖνοί φασιν· ἀνάγκη γὰρ τὴν μερισθεῖσαν βασιλείαν ὑπὸ τῶν ἐμφυλίων πολέμων [+ ἢ Cramer] πάντως πλεῖστον ὅσον ἑαυτῆς ἐλάττονα γίνεσθαι ^*3 · τὸ δ’ αὐτὸ καὶ ἐπὶ οἰκίας καὶ πόλεως ἐστὶν ἰδεῖν. ^*4 Οὐκοῦν καὶ ἡ τοῦ Σατανᾶ βασιλεία, εἴπερ ἐφ’ ἑαυτὴν μεμέρισται, καὶ ὁ Σατανᾶς τὸν Σατανᾶν ἀπελαύνει τῶν ἀνθρώπων, ἤγγικεν ἡ κατάλυσις τῶν δαιμόνων, τὸ μὲν ^*5 κράτος αὐτοῖς ἐν τῷ τῶν ἀνθρώπων κρατεῖν. Εἰ δὲ τούτου αὐτοῦ [ἀυτοὶ Ed1775] ἑαυτοὺς ἀφαιροῦνται ^*6 , οὐδὲν [τί Ed1775E] ἕτερόν ἐστιν εἰπεῖν ἢ τὴν βασιλείαν αὐτοῖς λελύσθαι. Εἰ δὲ κρατεῖ τῶν ἐν ἀνθρώποις ἔτι, δῆλον [δῆλος Cramer] ὡς οὐ [om. Ed1775D] διῃρέθη καθ’ ἑαυτῆς, ἀλλὰ συνέστηκεν ἡ βασιλεία τοῦ πονηροῦ ^*7 […]»
^*1 Τί οὖν ὁ Κύριος (σωτὴρ Ed1775A);] om. Cramer
^*2 τοῦ μηδὲ δυνατὸν εἶναι τοῦτο γενέσθαι] τοῦ μηδὲ? Ed1775A (τοῦ μηδὲ mox omissis τοῦτο γενέσθαι), μηδὲ Ed1775D (μηδὲ habet etiam), τοῦ μὴ δαιμόνιον οἶναι Ed1775B
^*3 ἐλάττονα] ἔλάττον Ed1775A, γίνεσθαι] γένεσθαι Ed1775D
^*4 ἰδεῖν] + ὁμοίως συμβαῖνον Cramer
^*5 δαιμόνων] + ὡς ἔοικε τὸ μὲν γὰρ Cramer
^*6 τούτου αὐτοῦ ἑαυτοὺς ἀφαιροῦνται] τοῦτο αὐτοὶ ἑαυτοῖς ἀφαιροῦσιν Cramer
^*7 κρατεῖ ... τοῦ πονηροῦ (σατανᾶ Ed1775A)] συνέστηκεν ἡ βασιλεία τοῦ πονηροῦ, καὶ κρατεῖ τῶν ἐν ἀνθρώποις ἔτι, δῆλος ὡς οὐ διῃρέθη καθ´ ἑαυτῆς Cramer
<non hab.> Chrysostomus; Chrysostomus , In Mt., hom. 41 (42) § 1, PG 57, 446 ; Lamb, Smith. [ADL2019] [MM2019] [rev. VS2021] [MM2022]

^bm ¶Fons: Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.<non hab.> LLT Gloss-e, Albertus-Magnus e-corpus. [MM2019]

^bn ¶Fons^G: Theophylactus   , Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 27), PG 123, 525C2-12 : « Ὃ δὲ λέγει, τοιοῦτόν ἐστιν· Ἰσχυρός, ὁ δαίμων· σκεύη δὲ αὐτοῦ, οἱ ἄνθρωποι οἱ χωροῦντες αὐτόν. Ἐὰν οὖν μὴ πρότερον δήσῃ τις τὸν δαίμονα, καὶ καταλύσῃ, πῶς τὰ σκεύη αὐτοῦ, τοὺς δαιμονῶντας λέγω, διαρπάσει ἐξ αὐτοῦ; Ὥστε ἐπεὶ ἐγὼ διαρπάζω τὰ σκεύη αὐτοῦ, τουτέστιν, ἐλευθερῶν τοὺς ἀνθρώπους ἀπὸ τοῦ δαιμονικοῦ πάθους, πρότερον λοιπὸν ἔδησα καὶ κατέλυσα τοὺς δαίμονας, καὶ ἐχθρὸς αὐτῶν εἰμι. Πῶς οὖν ὑμεῖς λέγετε ὅτι Βεελζεβοὺλ ἔχω, τουτέστι, δαιμόνων φίλος ὢν καὶ μάγος. ἐκβάλλω τοὺς δαίμονας;». [CGC2016] [VS2022]* [MM2022]

^bo ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 476.1521-1549: «Alligauit autem fortem dominus, hoc est ab electorum seductione compescuit diabolum, et tunc domum eius diripuit quia ereptos a diaboli laqueis eos quos suos esse praeuidit ecclesiae suae membris adunauit ac per distinctas in ea graduum uariorum dignitates ordinauit uel certe domum eius diripuit quia omnes mundi partes quibus olim hostis dominabatur antiquus apostolis apostolorum que successoribus ut in sua quisque prouincia reuocatos ab errore populos ad uiam uitae conuerteret distribuit. Ostendit ergo per parabolam sed iam manifestissimam dominus quod non concordi fallax operatione cum daemonibus ut calumniabantur sed diuersa prorsus atque aduersa uirtute diuinitatis homines a daemonibus liberaret ideo que grande scelus committerent qui hoc quod dei esse cognouerant diaboli esse clamabant. Amen dico uobis quoniam omnia dimittentur filiis hominum peccata et blasphemiae quibus blasphemauerint. Omnia peccata et blasphemiae non passim dimittuntur omnibus hominibus sed his qui dignam pro erratibus suis in hac uita paenitentiam egerint. Neque ullum habet locum prauae assertionis uel nouatianus ut paenitentibus eis qui in martyrio lapsi sunt ueniam neget esse tribuendam uel origenis ut asserat post iudicium uniuersale transactis licet saeculorum uoluminibus innumeris cunctos peccatores et blasphemos ueniam peccatorum esse consecuturos atque ad regnum caeleste perducendos. Cuius errorem sequentia quoque domini uerba redarguunt cum subditur: qui autem blasphemauerit in spiritum sanctum non habet remissionem in aeternum sed reus erit aeterni delicti». [FG2017]

^bp Mt. 12, 32.

^bq ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum, [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 107.1-28 :
«[a] Τὴν εἰς τὸν Θεὸν βλασφημίαν ἀσύγγνωστον εἶναί φησι τῷ τοῦ Πνεύματος ὀνόματι · [b] ὥσπερ γὰρ ἡ τοῦ Πνεύματος ἐνέργεια βασιλεία Θεοῦ · [c] οὕτως καὶ ἡ βλασφημία ἡ κατὰ τούτου κατὰ Θεοῦ γίνεται. [d] Ἀσυγχώρητον δὲ εἶναι λοιδορίαν Θεοῦ, [e] [...] τὴν γὰρ εἰς αὐτὸν ἔχειν φησι συγγνώμην, πρὸς σύγκρισιν ἐκείνης καθ’ ὃ νενόμιστό τε καὶ ἑωρᾶτο ἄνθρωπος ὤν, καὶ δι’ εὐτελείας ἐλθὼν καὶ γένους εὐκαταφρονήτου· τὸ δὲ μήτε ἐπὶ τοῦ παρόντος αἰῶνος μήτε ἐπὶ τοῦ μέλλοντος ἀφίεσθαι, [f] τὴν κατὰ νόμον ἑρμηνεύει κρίσιν καὶ τὴν μέλλουσαν. ὅτε γὰρ νόμος τὸν καταρώμενον Θεὸν θανατοῦσθαι κελεύει, καὶ ὁ Κύριος ἐπιψηφιεῖται τῷ νόμῳ, συγγνώμην ἐπὶ τῷ τοιούτῳ μὴ διδούς. [g] Παρασεσιωπημένη δὲ ἐν τούτοις ἡ διὰ βαπτίσματος ἄφεσις εἴη , ἐπεὶ μηδὲ καιρὸς ἦν περὶ ταύτης Ἰουδαίους διαλέγεσθαι. Μεταξὺ γάρ πως εὑρίσκεται αὕτη τῆς ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ καὶ τῆς μελλούσης κατακρίσεως, [h] ὅτι πᾶς ὁ βαπτιζόμενος ἔξεισιν ἀπὸ τοῦ αἰῶνος τούτου, καὶ μεταξὺ πῶς τῆς παρούσης καὶ τῆς μελλούσης ζωῆς ἐξετάζεται· καὶ οὕτω παραίτησιν τῆς ἐκ νόμου κατακρίσεως ἴσχει [i] οὐκοῦν τὸ τὰ θαύματα καὶ τὴν τῶν δαιμόνων κατάλυσιν, ἃ μόνου τοῦ Πνεύματός ἐστι ποιεῖν, ταῦτα τῷ δαίμονι περιτιθέναι, οὐδεμίαν ὑμῖν ἀπολογίαν ἢ συγνώμην τῆς βλασφημίας καταλείπει […]».
<cuius fons> [a c d e f g h i] Apollinaris Laodicenus , In Mt. 12, 31-32, ed. J. Reuss, Matthäus-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin 1957, p. 21, n°73.1-2: «[a] Τὴν εἰς θεὸν βλασφημίαν ἀσύγγνωστον εἶναί φησιν τῷ τοῦ πνεύματος ὀνόματι, [d] ἀσυγχώρητον δὲ εἶναι λέγει λοιδορίαν θεοῦ συγγνώμην [e] οὐκ ἔχουσαν· τὴν γὰρ εἰς ἑαυτὸν ἔχειν πρὸς σύγκρισιν ἐκείνης, καθὸ νενόμισται καὶ ἑωρᾶτο ἄνθρωπος ὢν καὶ δι' εὐτελείας ἐλθὼν καὶ γένους εὐκαταφρονήτου. τὸ δὲ μήτε ἐπὶ τοῦ παρόντος αἰῶνος μήτε ἐπὶ τοῦ μέλλοντος ἀφεθήσεσθαι [f] τὴν κατὰ νόμον ἑρμηνεύει κρίσιν καὶ τὴν μέλλουσαν· ὅτε γὰρ νόμος τὸν καταρώμενον θεὸν θανατοῦσθαι κελεύει καὶ ὁ κύριος ἐπιψηφίζεται τῷ νόμῳ συγγνώμην ἐπὶ τῷ τοιούτῳ μὴ διδούς. [g] παρασεσιωπημένη δὲ ἐν τοῖς τοιούτοις ἡ διὰ βαπτίσματος ἄφεσις εἴη, ἐπεὶ μηδὲ καιρὸς ἦν πω περὶ ταύτης Ἰουδαίοις διαλέγεσθαι· μεταξὺ γάρ πως εὑρίσκεται τῆς ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ καὶ τῆς μελλούσης κατακρίσεως, [h] ὅτι ὁ βαπτιζόμενος ἔξεισιν ἀπὸ τοῦ αἰῶνος τούτου· καὶ μεταξύ πως τῆς παρούσης καὶ τῆς μελλούσης ζωῆς ἐξετάζεται καὶ οὕτως παραίτησιν τῆς ἐκ νόμου ἐξετάσεως ἴσχει κατὰ τὸν λέγοντα Παῦλον «θεὸς ὁ δικαιῶν· τίς ὁ κατακρινῶν». [i] οὐκοῦν τὸ τὰ θαύματα καὶ τὴν τῶν δαιμόνων κατάλυσιν, ἃ μόνου τοῦ πνεύματος ποιεῖν, ταῦτα τῷ δαίμονι περιτιθέναι οὐδεμίαν ὑμῖν συγγνώμην τῆς βλασφημίας καταλιμπάνει. [...]».
[b]   Apollinaris Laodicensis , In Mt. 12, 28, ed. J. Reuss, Matthäus-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin 1957, p. 20, n°72.2-3: «Πάλιν τὸ ἐν πνεύματι <ἐκβάλλειν αὐτὸν τὰ δαιμόνια> δυνατὸν ὡς ἄνθρωπον ἀτρέπτως δυνάμενον ἔχειν κατὰ τὴν οἰκονομίαν. εἰ δὲ πνεύματος ἐνέργεια βασιλεία ἐστὶ θεοῦ, μηδαμῶς ἐπείσακτον τῇ θεότητι τὸ πνεῦμα νομίζωμεν ἀπὸ τῆς δουλικῆς κτίσεως ἐπεισαγόμενον εἰς τὴν τῆς θείας βασιλείας κατασκευήν».
<potius quam> Cramer, p. 299. 24- 300.1-13 ; Possinus, p. 73 (Victor Antiochenus)
<non hab.> Chrysostomus, Catholiclibrary.org [ADL2019] [MM2019] [rev. VS2021]*

^br ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 28-29), PG 123, 528A1-5. [CGC2015]

^bs ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 24.100-101: «Quia non meretur paenitentiam agere ut recipiatur qui Christum intelligens principem daemoniorum esse dicebat, quia numquam soluitur a carcere qui"quadrantem" uerbi"nouissimum" non soluerit ante finem uitae. Quattuor namque partibus denarius uitae fundatur aeternae. Ut quod"corde" credis,"ore" confitearis; et quod confitearis opere inpleas; et quod impleueris docere non cessaueris."Qui" enim"fecerit et docuerit, hic magnus uocabitur in regno coelorum"». [FG2014]

^bt ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 477.1571-1575: «Nam [a] neque hi qui spiritum sanctum non esse neque qui hunc esse quidem sed deum non esse neque qui hunc deum quidem esse sed patre filio que minorem credunt et confitentur [b] quia non inuidentia diabolica sed humana ignorantia ducti faciunt hoc [c] irremissibilis blasphemiae crimine tenentur qua proprie principes iudaeorum et quique similis inuidiae peste corrupti maiestatem blasphemant sine fine peribunt». [FG2017]

^bu ¶Fons: Augustinus Hipponensis , Sermones, sermo 71 (Mt 12, 32), [1] c. 13 § 20 (De verbis Domini 11), PL 38, 455-456 = ed. P. Verbraken, RevBén. 75 (1965), p. 86.439-446: «Contra hoc donum gratuitum, contra istam Dei gratiam loquitur cor impoenitens. Ipsa ergo impoenitentia est Spiritus blasphemia [Cas11 V¹³ etc.; blasphemie RevBén.], quae non remittetur neque in hoc soeculo, neque in futuro. Contra enim Spiritum [Cas11 etc., inv. (spir. enim) V¹³ RevBén. PL] sanctum, quo baptizantur quorum peccata omnia dimittuntur, et quem accepit Ecclesia, ut cui dimiserit peccata, dimittantur ei, verbum valde malum et nimis impium, sive cogitatione, sive etiam lingua sua dicit, quem patientia Dei [456] cum ad poenitentiam adducat, ipse secundum duritiam cordis sui et cor impoenitens thesaurizat sibi iram in die irae et revelationis justi judicii Dei, qui reddet unicuique secundum opera ejus (Rom. 2, 4-6)». [2] c. 21 § 35 (De verbis Domini 11), PL 38, 465 = ed. P. Verbraken, RevBén. 75 (1965), p. 104.806-105.821: «Hoc enim Marcus ita narrat:   Amen dico vobis, quia omnia dimittentur hominibus peccata et blasphemiae [465 ]   quibus blasphemaverint :   qui autem blasphemaverit in Spiritum sanctum, non habet remissionem in aeternum, sed reus erit aeterni delicti . Haec verba Domini cum dixisset, sua deinde conjunxit dicens, Quoniam dicebant, Spiritum immundum habet (Mc. 3, 28-30): ut ostenderet, hinc fuisse exortam causam, ut hoc diceret, eo [om. Cas11 β γ] quod dixerant [dixerunt Cas11 β γ] eum in Beelzebub principe daemoniorum daemones pellere [expellere γ V¹³ ]. Non quia [+ ipsa Cas11, + ipse γ] esset blasphemia quae non remittitur [remittetur Cas11 γ], cum et haec remittatur, si recta poenitentia consequatur: sed quod hinc, ut dixi, causa exstitit ut a Domino illa sententia proferretur, facta mentione spiritus immundi, quem adversum [adversus γ] se ipsum divisum Dominus [inv. Cas11 β γ] ostendit, propter Spiritum sanctum, qui non solum adversum se divisus non est, sed etiam quos colligit efficit indivisos, peccata quae adversum [adversus γ] se divisa sunt dimittendo, eosque mundatos inhabitando; ut sit, quemadmodum scriptum est in Actibus Apostolorum, Multitudinis credentium erat cor unum et anima una. Cui dono remissionis non resistit, nisi qui duritiam cordis impoenitentis habuerit. Nam et alio loco dixerunt Iudaei de Domino, quod daemonium haberet, nec tamen ibi aliquid dixit de blasphemia Spiritus sancti: quoniam non ita obiecerunt spiritum immundum, ut in se divisus ex ore ipsorum possit [posset V¹³ α β γ] ostendi, sicut Beelzebub a quo daemones eiici [inv. PL] posse dixerunt».
¶Nota Cas11; V¹³ (BAV, Vat. lat. 471, f. 38rb , 12e s.) et γ (Paris, BnF, lat. 813, 15e s., prov. Fernand d’Aragon, roi de Naples) sont les témoins de l’édition Verbraken les plus proches du texte thomasien, bien qu’aucun ne concorde en tout point avec la sentence de la Catena. De tous V¹³ et γ semblent les plus proches du texte thomasien. Florus, In Rm 2, 3, Troyes, BM 96, f. 10rb differt. [MM2019]

^bv ¶Fons^G: Theophylactus, Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 31), PG 123, 528B2-5 : «Οἱ ἀδελφοὶ τοῦ Κυρίου, φθονοῦντες προσῆλθον κρατῆσαι αὐτὸν ὡς ἐξεστηκότα καὶ δαιμονῶντα. Ἡ δὲ μήτηρ, φιλοδοξίας πάθει τάχα κρατηθεῖσα, ἦλθεν ἀπὸ τῆς διδασκαλίας αὐτὸν περισπῶσα, καὶ δεικνύουσα τοῖς ὄχλοις ὅτι τὸν ὑπ’ αὐτῶν θαυμαζόμενον οὕτως αὐτὴ περιάγει, ὥστε καὶ ἀποσπᾷν τῆς διδασκαλίας ». [CGC2015] [VS2022] [MM2022]
¶Nota: La Catena, par souci de cohérence dogmatique, enlève beaucoup au réalisme psychologique avec lequel Théophylacte avait décrit ici une scène de famille banalement humaine : Alors que les frères de Jésus veulent le ceinturer comme un possédé, la Vierge accourt auprès de son fils “mue, quasiment, par l’amour de la renommée, pour écouter ses enseignements”. Thomas transforme en amour pur et simple le “quasi amour de la renommée” (φιλοδοξία). La version originale de la Catena avait conservé la traduction littérale de πάθει par passio, mais le texte corrigé hors du contrôle de Thomas – plus répandu que la première version - édulcore et transforme la “passion” en “compassion”, marquant ainsi une nouvelle étape des métamorphoses médiévales de la figure mariale. [MM2022]

^bw ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 107r41-43 ; Vat. gr. 358, f. 125v1-2 =ed. Matthaei 1775, p. 56.1-5: «[…] Ἐκ τούτου δῆλον ὅτι οὐ πάντοτε συνῆσαν αὐτῷ ἡ μήτηρ καὶ οἱ ἀδελφοί· ἐπειδὴ δὲ ποθητὸς ἦν διὰ τὴν ἀπόλειψιν ἔρχονται πρὸς αὐτὸν [om. Ed1775A] ἐπισκεψόμενοι δῆθεν αὐτόν [om. Vg358]».
<non hab.> Cramer, Catholiclibrary.org [ADL2019] [MM2019] [rev. VS2021]* [MM2022]

^bx ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 478.1595-1598: «Fratres domini non filii beatae semper uirginis mariae iuxta heluidium nec filii ioseph ex alia uxore iuxta quosdam putandi sed eorum potius intellegendi sunt esse cognati». [FG2017]

^by Io. 7, 5.

^bz ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 3, 33) [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 107r44-48 - v2 ; = ed. Matthaei 1775, p. 56.7-57.4; [CPG C125.2]: Cramer, p. 300.30-301.10 ; Possinus, p. 75 (Victor Antiochenus): «[…] [a] Τ αῦτα δὲ ἔφη οὐκ ἀποδοκιμάζων πάντως τ ὴ ν μητέρα καὶ τοὺς ἀδελφο ύ ς , ἀλλὰ δεικνὺς ὅτι πάσης συγγενείας σωματικῆς [+ πολλαχῶς Ed1775] προτιμᾷ τὴν τῆς ψυχῆς οἰκειότητα · διὰ τούτου κᾀκείνους στέργων εἰ [om. Cramer] ταῦτα ἐπάγοιντο· πρὸς γὰρ τὸν οἰόμενον ὡς ἐπί τι [om. Cramer] σπουδαιότερον καλεῖν αὐτὸν τῶν οἰκείων τὴν ὁμιλίαν , ἀναγκαῖον ἦν τοῦτο εἰπεῖν , ὁμοῦ καὶ εἰς διδασκαλίαν τῶν παρόντων. [b] Ἄλλως δέ φησιν ὅτι μήπω τότε πεπιστεύκεισαν [πεπιστεύκησαν Vg756] εἰς αὐτὸν οἱ ἀδελφοὶ αὐτοῦ, ὡς μανθάνομεν παρὰ Ἰωάννου. Παρὰ δὲ τοῦ Μάρκου, ὅτι [+ καὶ Ed1775] ὡς ἐξεστηκότα κατέχειν ἐπεχείρουν [ἐπείρουν Cramer]. Ἐπὶ τοιαύτῃ [f. 107v] διανοίᾳ, * καὶ ὁ Κύριος αὐτῶν οὐχ ὡς οἰκείων ἐμνήσθη […]».
* Ἐπὶ τοιαύτῃ διανοίᾳ] ἐπειδὴγοὖντοιαύτηςἥσανδιανοίαςCram er
<cuius fons> [a] Theodorus Mopsuestensis , Fragmenta in Matthaeum [CPG 3840] (Mt. 12, 46-50), ed. J. Reuss, Matthäus-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1957, p. 119-120, n° 71 : «Ταῦτα εἶπεν οὐκ ἀποδοκιμάζων τὴν μητέρα καὶ τοὺς ἀδελφούς, ἀλλὰ δεικνύς, ὅτι πάσης σωματικῆς συγγενείας προτιμᾷ τῆς ψυχῆς τὴν οἰκειότητα · πρὸς γὰρ τὸν οἰόμενον ὡς ἐπί τι σπουδαιότερον αὐτὸν καλεῖν τῶν οἰκείων τὴν ὁμιλίαν ἀναγκαῖον ἦν τοῦτο εἰπεῖν, ὁμοῦ καὶ εἰς διδασκαλίαν τῶν παρόντων· ὡς γὰρ αὐτὸς εἶπεν τοῖς μαθηταῖς· “ὁ φιλῶν πατέρα ἢ μητέρα ὑπὲρ ἐμὲ οὐκ ἔστι μου ἄξιος“, οὕτως νόει μοι τὸν Ἰησοῦν προκρίνοντα τοὺς μαθητὰς ὑπὲρ μητέρα καὶ ἀδελφούς».
[b] <non hab.> Catholiclibrary.org 2019
¶Nota La première partie de la sentence de la CGP sur Mc. [CPG 125] est le réemploi d’une sentence affectée au commentaire du passage synoptique parallèle dans la CGP in Mt. [CPG C110.4]. Reuss édite ce fragment à partir de quatre manuscrits: P (Firenze, BML, Conv.Soppr.171, f. 114v) et U (Athon. Lavra B 113) sont anonymes; E (Coislin 195) et F (Coislin 23, f. 47r) l’attribuent à Théodoret. Il est à noter que le texte de F = CGP in Mt., Cramer, p. 100 comporte d’importantes variantes, omises par les apparats de Reuss, qui le rapprochent étroitement de la version de [CGP 125]. [ADL2019] [MM2019] [rev. VS2021] [MM2022]

^ca ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 478.1598-1606: «Sane quod dominus ad matrem fratres que rogatus ab officio uerbi dissimulat egredi non maternae refutat obsequia pietatis cuius praeceptum est, honora patrem tuum et matrem, sed paternis se mysteriis amplius quam maternis debere monstrat affectibus idem nobis exemplo quod uerbo commendans cum ait: qui amat patrem aut matrem plus quam me non est me dignus. Non iniuriose fratres contemnit sed opus spiritale carnis cognationi praeferens religiosiorem cordium copulam docet esse quam corporum». [FG2017]

^cb ¶Fons^G: <revera> Catena Graecorum Patrum in Marcum (Mc. 3, 34) [CPG C125.1]: Vat. gr. 756, f. 107r43-44 ; Vat. gr. 358, f. 125v2-3 = ed. Matthaei 1775, p. 56.5-7; [CPG C125.2]: Cramer, p. 300.29 -30 ; Possinus, p. 75 (Victor Antiochenus): «Tί οὖν ὁ Kύριος* δείκνυσιν ὅτι πάσης προτιμᾷ συγγενείας τοὺς κατὰ τὴν πίστιν οἰκείους».·
*Τί οὖν ὁ Κύριος] om. Cramer
<cuius fons> Cf. Theodorus Mopsuestensis , Fragmenta in Matthaeum [CPG 3840] (Mt. 12, 46-50), ed. J. Reuss, Matthäus-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1957, p. 119-120, n° 71.2-3 laud. supra CMC3d6.4: «Ταῦτα εἶπεν οὐκ ἀποδοκιμάζων τὴν μητέρα καὶ τοὺς ἀδελφούς, ἀλλὰ δεικνύς ὅτι πάσης σωματικῆς συγγεγείας προτιμᾷ τῆς ψυχῆς τὴν οἰκειότητα…»
<non hab.> Chrysostomus (Lamb, Smith) [ADL2019] [MM2019]
¶Nota Le scholion source de Théodore de Mopsueste est aussi attribué à Théodoret par certains manuscrits; cf. Reuss, op. cit. [MM2021] [rev. VS2021] [MM2022]

^cc ¶Fons: Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, hom. 3, § 2, CCSL 141, p. 21.21-22: «Sed sciendum nobis est quia qui Christi frater et soror est credendo, mater efficitur praedicando. Quasi enim parit Dominum (Iesum: A), quem cordi audientis infuderit. Et mater eius efficitur, si per eius uocem amor Domini in proximi mente generatur». [ADL2019] [MM2019]
<Paral. Thomae de Aquino> CMT12,46-50d15 : Gregorius
¶Nota 1: L’omission de l’attribution à Grégoire semble remonter à un accident de copie de l’exemplar ou de l’apographe. Toute la tradition, y compris Nicolai, ont donc reçu cette sentence sous l’autorité de Chrysostome, malgré la sentence parallèle, plus complète, de la CMT dont l’attribution est correcte.
¶Nota 2: Contrairement au parallèle de la CMT, Thomas infléchit ici fortement le sens de sa source. Selon Grégoire, ce sont les prédicateurs croyants qui sont “mère” et non le Christ. [MM2019]

^cd ¶Fons: Hieronymus (  pseudo) , In Mc., CCSL 82, p. 24.108-111: «Et ueniunt mater eius et fratres. Ut sciamus nos esse fratres eius et matrem, si uoluntatem patris eius inpleuerimus. Ut"coheredes" simus eius qui non in sexibus sed in factis discernit». [FG2015]

^ce ¶Fons^G: Theophylactus   , Enarratio in Evangelium Marci (Mc. 3, 35), PG 123, 528B13-C2 : «Οὔκουν ἀρνούμενος τὴν μητέρα ταῦτα λέγει, ἀλλὰ δεικνύων ὅτι οὐ διὰ τὸ γεννῆσαι μόνον ἔσται ἀξία τιμῆς, ἀλλὰ καὶ διὰ τὴν ἄλλην πᾶσαν ἀρετήν · ὡς ἤν γε ἐκείνην οὐκ ἔχῃ, ἄλλοι προτιμηθήσονται εἰς τὴν συγγένειαν ». [CGC2015] [VS2022] [MM2022]

^cf ¶Fons: Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 478.1607-1626: «[a] Mystice autem mater et fratres iesus sinagoga ex cuius carne est editus et populus est iudaeorum qui saluatore intus docente uenientes intrare nequeunt cuius spiritaliter intellegere dicta neglegunt. Praeoccupans enim turba eius ingreditur domum eius auscultatur sermonibus ut evangelista matheus declarat quia differente iudaea gentilitas confluxit ad christum atque interna uitae mysteria quanto fide uicinior tanto mente capacior hausit iuxta quod psalmista ait: accedite ad eum et inluminamini. Et dicunt ei: ecce mater tua et fratres tui foris quaerunt te. Et respondens eis ait: quae est mater mea et fratres mei? [b] intus uerbum intus est lumen unde alibi, ut intrantes, inquit, uideant lumen. [c] Si ergo foris stantes nec ipsi agnoscuntur parentes et propter nostrum fortasse non agnoscuntur exemplum, quemadmodum nos agnoscemur, si foris stemus? [d] foris enim stantes uolunt dominum uidere cognati ipsius cum iudaei spiritalem in lege sensum non quaerentes sese ad custodiam litterae foris fixerunt et quasi christum potius ad carnalia docenda cogunt exire quam se ad discenda spiritalia consentiunt ingredi». [FG2017]*
<Paral. Thomae de Aquino> CLC8d4.10 (Beda) [MM2022]