Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

^prol.| [Io.1, 1-14 : legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d1.1} CHRYSOSTOMUS. ¹* − [b] Omnibus aliis evangelistis ab incarnatione incipientibus, Ioannes transcurrens conceptionem, nativitatem, educationem, augmentationem, mox de eterna nobis generatione narrat, dicens [a] : ^A ^a

^a ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 4, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 10vb : «[a] In principio erat verbum et verbum erat apud Deum. [b] Cuius gratia omnibus aliis evangelistis a dispensatione incipientibus [...] Iohannes autem hoc quidem in brevi et postea enigmate ostendit dicens : Et Verbum caro factum est, alia vero {omnia} transcurrens conceptionem, nativitatem, educationem, augmentationem, mox de eterna nobis generatione narrat ?».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 4 § 1, PG 59, 46 .47-57 : «[a] “Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν”. [b] Τίνος ἕνεκεν, τῶν ἄλλων ἁπάντων εὐαγγελιστῶν ἀπὸ τῆς οἰκονομίας ἀρξαμένων (καὶ γὰρ ὁ Ματθαῖός φησι, “Βίβλος γενέσεως Ἰησοῦ Χριστοῦ υἱοῦ Δαυΐδ”· καὶ ὁ Λουκᾶς τὰ κατὰ τὴν Μαρίαν ἡμῖν ἐν ἀρχῇ διηγεῖται· καὶ ὁ Μάρκος δὲ ὁμοίως τοῖς αὐτοῖς ἐνδιατρίβει λόγοις, τὴν κατὰ τὸν Βαπτιστὴν ἱστορίαν ἐντεῦθεν ὑφαίνων), ὁ Ἰωάννης τοῦτο μὲν ἐν βραχεῖ καὶ μετὰ ταῦτα ᾐνίξατο εἰπὼν, “Καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο”· τὰ δὲ ἄλλα πάντα παραδραμὼν, τὴν σύλληψιν, τὸν τόκον, τὴν ἀνατροφὴν, τὴν αὔξησιν, εὐθέως περὶ τῆς ἀϊδίου γεννήσεως ἡμῖν διηγεῖται;»
¶Nota Cf. Conticello 1990. [MM2020] [correctum post VS2021]

^A ¶Codd. : La88 (141rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

¹ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

In principio erat Verbum.

^marg.| {CIO1d1.2} AUGUSTINUS. In libro octoginta trium questionum. ²* − Quod grece logos dicitur, latine et rationem et verbum significat³, sed hoc loco⁴* melius Verbum interpretamur⁵* ut significetur non solum ad Patrem respectus sed ad illa etiam que per Verbum facta sunt operativa⁶* potentia. Ratio autem, etsi nihil per illam⁷ fiat, recte ratio dicitur.^B ^b

^b ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De diversis quaestionibus octoginta tribus, qu. 63, CCSL 44A, p. 136.1-6 : «In principio erat uerbum. Quod graece logos dicitur latine et rationem et uerbum significat. sed hoc loco melius uerbum interpretamur, ut significetur non solum ad patrem respectus, sed ad illa etiam quae per uerbum facta sunt operatiua potentia. ratio autem, et si nihil per illam fiat, recte ratio dicitur».[FG2015]*

^B ¶Codd. : Caen La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2021}

² In… questionum ] scrips., LXXXIII questio<nes> Caen La88 Li449 , Liber 83 quaest. Ed1953

³ significat Li448 Ed1953 ] sğt Caen, signat La88

⁴ loco ] om. Ed1953

⁵ interpretamur ] interpretatur Ed1953

⁶ operativa ] operatera Ed1953

⁷ illam ] eam Ed1953

^marg.| {CIO1d1.3} AUGUSTINUS. Super Ioannem. ⁸* − Quotidie autem dicendo verba⁹ viluerunt nobis quia, sonando et transeundo, viluerunt. Est¹⁰ verbum et in ipso homine quod manet intus. Nam sonus procedit ex ore. Est verbum quod vere spiritualiter¹¹* dicitur illud quod intelligis de sono, non ipse sonus.^C ^c

^c ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 8.10-15, CCSL 36, p. 5 : «Quotidie dicendo uerba uiluerunt nobis, quia sonando uerba et transeundo uiluerunt, et nihil aliud uidentur quam uerba. est uerbum et in ipso homine, quod manet intus : nam sonus procedit ex ore. est uerbum quod uere spiritaliter dicitur, illud quod intellegis de sono, non ipse sonus». [FG2018]*

^C ¶Codd. : Caen La88* Li449 * Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2021}

⁸ Super ] In Ed1953

⁹ verba ] om. La88

¹⁰ Est ] et Caen

¹¹ spiritualiter La88 Li449 ] specialiter Ed1953

^marg.| {CIO1d1.4} AUGUSTINUS. Quinto decimo de Trinitate. ¹²* – [1] Quisquis autem potest intelligere verbum, non solum antequam sonet, verum etiam antequam sonorum eius¹³ imagines cogitatione volvantur, iam potest videre “per hoc speculum atque in hoc enigmate”^d aliquam verbi similitudinem, de quo dictum est in principio erat Verbum. Necesse est enim cum id quod scimus loquimur¹⁴*, ex ipsa scientia quam memoria tenemus, nascatur verbum, quod eiusmodi sit¹⁵ omnino cuiusmodi est illa scientia de qua nascitur. Formata quippe cogitatio ab ea re quam scimus, verbum est quod in corde dicimus; quod nec grecum est, nec latinum, nec lingue alicuius. Sed cum id opus est in eorum quibus loquimur perferre¹⁶* notitiam, aliquod signum quo significetur assumitur. [2] Proinde verbum quod foris sonat, signum est verbi quod intus lucet¹⁷*, cui magis verbi competit nomen. Nam illud quod profertur¹⁸ carnis¹⁹ ore, vox verbi est, verbumque²⁰ et ipsum dicitur propter²¹ illud a quo ut foris apparet²² ²³* assumptum²⁴* est.^D ^e

^d Cf. 1Cor. 13,12 : «Videmus nunc per speculum in enigmate tunc autem facie ad faciem nunc cognosco ex parte tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum».

^e ¶Fons : [1] Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 15, c. 10, CCSL 50A, p. 485.64-486.80 : «quisquis igitur potest intellegere uerbum non solum antequam sonet, uerum etiam antequam sonorum eius imagines cogitatione uoluantur (hoc est enim quod ad nullam pertinet linguam, earum scilicet quae linguae appellantur gentium quarum nostra latina est), quisquis, inquam, hoc intellegere potest iam potest uidere per hoc speculum atque in hoc aenigmate aliquam uerbi illius similitudinem de quo dictum est : in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. necesse est enim cum uerum loquimur, id est quod scimus loquimur, ex ipsa scientia quam memoria tenemus nascatur uerbum quod eiusmodi sit omnino cuiusmodi est illa scientia de qua nascitur. formata quippe cogitatio ab ea re quam scimus uerbum est quod in corde dicimus, quod nec graecum est nec latinum nec linguae alicuius alterius, sed cum id opus est in eorum quibus loquimur perferre notitiam aliquod signum quo significetur assumitur [...]». [2] Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 15, c. 11, CCSL 50A, p. 486.96-487.4 : «proinde uerbum quod foris sonat signum est uerbi quod intus lucet cui magis uerbi competit nomen. nam illud quod profertur carnis ore uox uerbi est, uerbum que et ipsum dicitur propter illud a quo ut foris appareret assumptum est».
¶Paral. Thomas de Aquino, Qu. disp. de veritate, q. 4 a. 1 s.c. 2, Leon. t. 22, p. 119.118-124 : «Sed notitia et amor proprie dicuntur in divinis. Ergo et verbum. Praeterea, Augustinus in xv de Trinitate dicit : “verbum quod foris sonat, signum est verbi quod intus lucet, cui magis verbi competit nomen : nam illud quod profertur carnis ore, vox verbi est; verbum que et ipsum dicitur propter illud a quo, ut foris appareret , assumptum est". Ex quo patet quod nomen verbi magis proprie dicitur de verbo spirituali quam de corporali. Sed omne illud quod magis proprie invenitur in spiritualibus quam in corporalibus, propriissime Deo competit. Ergo verbum propriissime in Deo dicitur».
¶Nota : Cet extrait donne à lire le contexte explicatif original d’une sentence largement discutée par la théologie trinitaire médiévale, depuis Hugues de Saint-Victor jusqu’à Guillaume d’Ockam en passant par Alexandre de Halès : «Verbum quod foris sonat signum est verbi quod intus lucet». Thomas ne la cite cependant ailleurs comme telle que dans le De Veritate (supra laud.) [MM2021]

^D ¶Codd. : La88* Li449 * Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2021}

¹² Quindecimo ] om. Ed1953

¹³ eius ] om. La88

¹⁴ loquimur ] + ut Ed1953

¹⁵ sit ] ut La88

¹⁶ perferre ] proferre La88 Ed1953

¹⁷ lucet ] latet Ed1953 (= De veritate, loc. paral. cit. Φ)

¹⁸ profertur ] fertur Li449

¹⁹ carnis ] transiens De veritate, loc. paral. cit. α δ)

²⁰ verbumque ] + quem La88

²¹ propter ] + quod La88

²² apparet Caen La88 Li449 (= De veritate, loc. paral. cit. Φ) ] appareat Ed1953 (cf. De veritate : appareret)

²³ profertur ] fertur Li449

²⁴ assumptum Caen Li449 ] sumptum La88 Ed1953

^marg.| {CIO1d1.5} BASILIUS. In homeliis. ²⁵* − [a] Hoc autem Verbum non est humanum verbum. [b] Quomodo enim²⁶ erat in principio²⁷ humanum verbum, ultimo loco accipiente homine generationis principium? [c] Non igitur in principio verbum erat²⁸ humanum [d] sed²⁹ nec angelorum. Omnis enim creatura infra seculorum terminos est, a creatore essendi sumens principium. Sed audi evangelium decenter³⁰. Ipsum enim unigenitum³¹ Verbum dixit³².^E ^f

^f ¶Fons^G : Basilius Caesariensis , Homelia 16 «In principio erat Verbum» [CPG-2860] § 3, PG 31, 476C14 , 477A9-10, A14-B6 : «[a] Ποῖος λόγος; ὁ ἀνθρώπινος λόγος; ἀλλ' ὁ* τῶν ἀγγέλων λόγος**; [...] [b] Πῶς γὰρ ἦν ἐν ἀρχῇ ὁ ἀνθρώπινος λόγος τοῦ ἀνθρώπου ³ * κάτω που λαβόντος τὴν ἀρχὴν τῆς γενέσεως; [...] [c] Οὐ τοίνυν ἐν ἀρχῇ ἦν ⁴ * ὁ ἀνθρώπινος λόγος, [d] ἀλλ' οὐδὲ ὁ [om. Cordier] τῶν ἀγγέλων. Πᾶσα γὰρ ἡ κτίσις κατωτέρα τῶν αἰώνων ἐστί, τὴν ὰρχὴν τοῦ εἶναι λαβοῦσα παρὰ τοῦ κτίσαντος Ὁ δὲ ἐν καρδίᾳ λόγος ⁶ *, καὶ αὐτὸς ἑκάστου τῶν νοηθέντων ἐστὶ νεώτερος. Ἀλλ' ἄκουε τοῦ Λόγου θεοπρεπῶς. Περὶ γὰρ τοῦ Μονογενοῦς διαλεγόμενός σοι ⁵ *, Λόγον εἶπεν αὐτόν». [ADL2019] [MM2019]
* λόγος; ἀλλ' ὁ] ἀλλ' ὁ Nicetas, λόγος; ἤ Cordier **λόγος] om. Nicetas Cordier 3*τοῦ ἀνθρώπου] om. Cordier 4* Οὐ τοίνυν ἐν ἀρχῇ ἦν] Οὐκ ἦν ἐν ἀρχῇ Nicetas 5*σοι] om. Nicetas 6* ἐν καρδίᾳ λόγος] ἐγκαρδίος λόγος Nicetas
<ex quo> Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1) [CPG C145], ed. B. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 3.33-46.
<vel> Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cgm 437, f. 6v21-7r5 ; Paris, BnF, suppl. grec 159, f. 59r26-30 ; Münich, BSB, Cod. graec. 37, f. 4v23-30 : «Βασιλείου. [...] [a] Ποῖος λόγος ; ὁ ἀνθρώπινος // ; ἀλλ' ὁ τῶν ἀγγέλων // ; Καὶ γὰρ ᾐνίξατο ἡμῖν ὁ Ἀπόστολος, ὡς καὶ τῶν ἀγγέλων ἰδίαν ἐχόντων γλῶσσαν, εἰπών· Ἐὰν ταῖς γλώσσαις τῶν ἀνθρώπων λαλῶ [om. Psg159] καὶ τῶν ἀγγέλων, ἀλλὰ καὶ τοῦ λόγου διπλῆ τίς ἐστιν [+ ἡ Psg159] ἔννοια. Ὁ μὲν γάρ τίς ἐστιν ὁ διὰ τῆς φωνῆς προφερόμενος οὗτος ὁ μετὰ τὸ προενεχθῆναι [ἐνεχθῆναι Cgm37] τῷ ἀέρι ἀπολλύμενος· ὁ δέ τίς ἐστιν ὁ ἐνδιάθετος, ἐνυπάρχων ἡμῶν ταῖς καρδίαις· // ἐννοηματικός. Καὶ ἄλλος, ὁ τεχνικὸς λόγος. Ὅρα μή ποτέ σε παρακρούσηται τὸ ὁμώνυμον* τῆς φωνῆς. [c] Οὐκ ἦν ἐν ἀρχῇ ὁ [om. Cgm437] ἀνθρώπινος λόγος, [b] τοῦ ἀνθρώπου κάτώ που λαβόντος τὴν ἀρχὴν τῆς γενέσεως [γεννήσεως Psg159] [...] [d] ἀλλ' οὐδὲ ὁ [om. Psg159] τῶν ἀγγέλων. Πᾶσα γὰρ ἡ κτίσις κατωτέρα τῶν αἰώνων ἐστί, τὴν ἀρχὴν τοῦ εἶναι λαβοῦσα παρὰ τοῦ κτίσαντος. Ὁ δὲ ἐγκαρδίος λόγος, καὶ αὐτὸς ἑκάστου τῶν νοηθέντων ἐστὶ νεώτερος. Ἀλλ' ἄκουε τοῦ Λόγου θεοπρεπῶς. Περὶ γὰρ τοῦ Μονογενοῦς διαλεγόμενος Λόγον εἶπεν αὐτόν [...]».
* σε παρακρούσηται τὸ ὁμώνυμον] παρακρούσηται σε τῷ ὁμώνυμῳ PSG159
<Non hab.> Cramer; ACO-Cassinensis. Pas d’autre traduction latine connue de cette homélie. Cf. Conticello 1990.
¶Nota 1. Cette sentence est la première d’une série de six, toutes extraites de la même homélie de Basile de Césarée, reprise par les principales chaînes grecques sur Io. 1, 1 avec des différences propres à chacune d’elles. Les chaînes de Cordier [CPG C145] et de Nicétas [CPG-C144] offrent des citations assez littérales, proches du texte de Thomas, mais elles omettent l’une et l’autre des éléments du texte de Basile qui sont présents dans le texte de Thomas. Chez Nicétas, la rédaction des segments c-b diffère de b-c qui concordent chez Basile, Cordier et Thomas. La chaîne de Cordier, ici plus proche de Basile et Thomas, a longtemps fait illusion depuis que Nicolaï et Combefis ont signalé sa proximité avec la Catena aurea. Cette position, suivie par Conticello 1990, fait aujourd’hui débat. La compacité des sentences de la Catena est globalement plus proche de celle des scholia de Nicétas. Un examen attentif montre que la Catena aurea est peut-être encore plus proche de l’original de Basile que des réécritures des chaînes. Dans l’état actuel de nos recherches - limitées aux chaînes de Nicétas et Cordier - nous n’avons pu identifier de manuscrits qui offre des variantes significatives susceptibles de prouver que Thomas dépende d’une chaîne grecque plutôt que de la tradition directe. Globalement, le recours au texte original est plus probable que le recours à une chaîne. Et ce d’autant plus que les autres sources grecques de la CIO ne se retrouvent pas dans la chaîne de Cordier et que celle-ci, dans l’état que nous lui connaissons, est un unicum. La chaîne de Nicétas, plus diffusée, est pour sa part très pauvre en extraits d’Origène alors que la Catena dépouille systématiquement les traités d’Origène sur Jean encore jamais traduits en latin auparavant. Dans l’état actuel des connaissances, rien ne permet de privilégier l’hypothèse du recours à la tradition indirecte de Basile.
¶Nota 2. La mention in homeliario – voir ici in homeliis (Li449 T46) / homelia (Ka6), sans équivalent dans les lemmes attributifs des chaînes examinées, vient à l’appui du recours à la tradition directe de l’homélie basilienne qui a bénéficié d’un bonne diffusion en Italie méridionale, notamment à San Salvatore de Messine, d’où provient également l’exemplaire de la chaîne de Victor d’Antioche sur Mc. dont nous avons noté la proximité avec le texte de la CMC (Vatican gr. 756); cf. v. g. Messina, Biblioteca Regionale Universitaria 'Giacomo Longo', S. Salvatore, 15, f. 160-164v , 235v-239v, s. 12. [MM2020] (25.05.2020) [correctum post VS2021]

^E ¶Codd. : Arag6 Ber112 Caen Cbg133 Fi263 Fi309 Ka6 Kla42 La88* Li449 * Md446 Pem38 Urb26 V796 V797 V798 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021} {MM2021}

²⁵ homeliis ] scrips., omelis ! Li449 , omeliis T32, homelia Arag6 Ka6 , homel’ Caen Cbg133 Fi309 Kla42 La88 Lf194 Pem38 Urb26 R18, (hom. super haec verba) Ed1953, o. V798 (marg. ad rubricam), homeli V798 (rubric.) om. Fi263 Md446 V796 V797

²⁶ enim ] om. Ka6

²⁷ erat – in principio ] om. Md446

²⁸ Verbum erat ] inv. V798

²⁹ sed ] om. Urb26

³⁰ decenter ] decentem T32

³¹ unigenitum ] euvangelium Kla42

³² Verbum - dixit ] inv. Ka6 Li449, Verbum dicit T32

^marg.| {CIO1d1.6} CHRYSOSTOMUS. ³³* − [b] Si autem quis ³⁴ dixerit : Cur, Patrem dimittens, mox nobis de Filio³⁵ loquitur ? Quoniam ille quidem manifestus omnibus erat, etsi non ut Pater, sed ut Deus, unigenitus autem ignorabatur. Ideo decenter eam, que de isto est, cognitionem confestim in³⁶* initio studuit imponere his qui nesciebant eum. Sed neque Patrem in his que de Filio sunt sermonibus tacuit. Propter hoc autem et Verbum eum vocavit. Quia enim docturus ³⁷ erat quod hoc Verbum unigenitus est Filius Dei ut non passibilem estimet quis generationem, preveniens verbi nuncupatione³⁸, destruit perniciosam suspicionem, esse ex Deo Filium impassibiliter ostendens. Secunda vero ratio est quia ea que sunt Patris nobis debebat annuntiare³⁹*. Non simpliciter vero eum Verbum dixit sed cum articuli adiectione, a reliquis ipsum separans. [a] Consuetudo enim est Scripture, verba incerta ⁴⁰* vocare leges Dei et precepta. Hoc autem⁴¹ Verbum substantia quedam est, hypostasis ens, ex ipso proveniens impassibiliter Patre.^F ^g

^g ¶Fons : [a] Chrysostomus , In Io., hom. 4, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 11ra : «Nam multa quidem fuit Dei verba que et angeli faciunt. Sed nullum verborum illorum est Deus sed illa quidem omnia prophetie et precepta sunt. Ita enim consuetudo est Scripture vocare leges Dei et precepta et prophetias. Ideoque inducit dicens de angelis"potentes virtute facientes verbum eius" [cf. Ps. 102, 20]. Hoc autem substantia quedam est en hypostatos idest ypostasis ens ex ipso proveniens impassibiliter Patre».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 4 § 1, PG 59, 47.24- 33 : «Πολλοὶ μὲν γὰρ οἱ τοῦ Θεοῦ λόγοι, οὓς καὶ ἄγγελοι ποιοῦσιν, ἀλλ’ οὐδεὶς ἐκείνων τῶν λόγων Θεὸς, ἀλλ’ ἐκεῖνοι μὲν ἅπαντες προφητεῖαι καὶ προστάγματα (οὕτω γὰρ ἔθος τῇ Γραφῇ καλεῖν τοὺς νόμους τοῦ Θεοῦ, καὶ τὰ ἐπιτάγματα, καὶ τὰς προφητείας· διὸ καὶ ἐπάγει λέγων περὶ τῶν ἀγγέλων,"Δυνατοὶ ἰσχύϊ, ποιοῦντες τὸν λόγον αὐτοῦ")· οὗτος δὲ ὁ Λόγος οὐσία τίς ἐστιν ἐνυπόστατος ἐξ αὐτοῦ προελθοῦσα ἀπαθῶς τοῦ Πατρός. Τοῦτο γὰρ, ὡς ἔφθην εἰπὼν, διὰ τῆς τοῦ Λόγου προσηγορίας ἐδήλωσεν».
¶Paral. Thomas de Aquino, In I Sent., d. 23 q. 1 a. 1 co. : «Similiter etiam in divinis cum Deus sit actus purus, non permixtus potentiae, non est aliquid in eo significabile per modum potentiae non conjunctae actui et per modum actus, ut distinguibile et distinctum. Nec iterum verum est quod hoc nomen hypostasis significet id quod proprium est in abstractione. Hoc enim modo significatur nomine proprietatis, sicut nomine paternitatis quae significatur non ut hypostasis, sed ut in hypostasi ens». – Thomas de Aquino, Summae theologiae prima pars, q. 34 a. 2 ad 1 : Sed esse Dei est ipsum eius intelligere, unde verbum Dei non est aliquod accidens in ipso, vel aliquis effectus eius; sed pertinet ad ipsam naturam eius. Et ideo oportet quod sit aliquid subsistens, quia quidquid est in natura Dei, subsistit. Et ideo Damascenus dicit quod verbum Dei est substantiale, et in hypostasi ens, reliqua vero verba, scilicet nostra, virtutes sunt animae. - Thomas de Aquino, In Io., 1, lect. 1, n° 49, p. 12 : «Tertia quaestio est ad aliam expositionem secundum quam principium supponit pro patre; quae talis est : tu dicis in principio erat verbum, idest filius erat in patre; sed illud quod est in aliquo, non videtur esse subsistens, ut hypostasis : sicut albedo quae est in corpore, non subsistit. Sed haec obiectio solvitur per hoc quod dicit verbum erat apud Deum; ut ly apud sumatur secundum primam conditionem per quam importat subsistentiam in recto; et sic, secundum Chrysostomum, est sensus verbum erat in principio, non ut accidens : sed erat apud Deum, ut subsistens, et hypostasis divina».
¶Nota Par ἐνυπόστατος (Λόγος), Chrysostome veut signifier que le Verbe de Dieu existe à proprement parler en relation au Père, et que cet être ne saurait être confondu avec l’existence intentionnelle des éléments du langage humain, sans que cela ne conduise à porter atteinte à l’unicité divine. Aucun mot ne saurait être ici à lui seul exact et suffisant, tant est complexe l’équilibre de l’équation trinitaire. La traduction est un défi supplémentaire par laquelle Burgundio 1° restitue le radical ὑπόστατος par un néologisme translittéré, indice d’un terme technique sorti de son usage courant; 2° double ce radical par un participe verbal (ens) qui exprime le sens courant de l’adjectif ἐνυπόστατος : «doué d’existence», à peine distinct de ὑποστασις : «qui existe» (Bailly); 3° évite de traduire le proclitique ἐν- par la préposition ἐν («dans»), contrairement à ce qu’il fait dans le De fide orthodoxa, bien que Jean Damascène y reprenne à son compte les mots même de Chrysostome : «Igitur Deus quidem Verbum et substantialis est, et enhypostatos id est in hypostasi ens» (Ioannes Damascenus , De fide orthodoxa, Burgundionis versio, c. 13 § 17, ed. E. M. Buytaert, p. 62.111; Kotter, p. 41.95). Thomas évite sciemment cette dernière formule qui prête le flanc à l’objection selon laquelle le Verbe serait réduit à un accident qui ‘inhère’ ou ‘subsiste dans’ un autre. Il s’en explique et dans la Prima pars à propos de Damascène, et dans l’In Ioannem à propos même de Chrysostome (cf. Parall.). On notera que dans les deux cas, Thomas retient la glose de Burgundio sur ἐνυπόστατος comme s’il s’agissait du terme patristique lui-même.
[b] Chrysostomus , In Io., hom. 2, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 6va18-b 21 : «Quid igitur in principio euvangelista hic confestim ait In principio erat Verbum et Verbum erat aput Deum . [...] Si vero dixerit quis et quid, utique numquam primam causam dimittens, mox nobis de secunda loquitur ? Numero enim divinitas superior est et temporum consequentia. Ideoque hec quidem refutamus, Patrem vero confitemur ex nullo existentem et Filium ex Patre genitum. Utique ait. Quid igitur utique umquam Iohannes relinquens {+ Patrem marg. P15284² } de Filio loquentem. Quoniam ille quidem manifestus omnibus erat, etsi non ut Pater sed ut Deus. Unigenitus autem ignorabatur. Ideo decenter eam, que de isto est, cognitionem confestim in initio studuit imponere his qui nesciebant eum. Aliter neque Patrem in hiis que de isto sunt sermonibus tacuit. [...] Propter hoc enim et verbum eum vocavit. Quia enim debet docere quia hoc Verbum unigenitus est Filius Dei ut non passibilem extimet quis generationem, preveniens verbi nuncupatione, omnem destruit [destituit P15284*] perniciosam suspicionem et esse ex eo Filium ostendens [+ filium P15284* (exp.)] et impassibiliter .[...] De Deo enim nobis est sermo qui neque dicere neque intelligere digne possibile est. Ideoque substantie quidem nusquam ponit nomen. Neque enim possibile est ei dicere quis numquam est substantia eius. [...] Non propter hoc autem solum ita nominavit sed primam quidem hanc, secundam vero quia ea {+ que sunt marg. P15284² } Patris nobis debebat annuntiare [...] Non simpliciter vero eum verbum dixit, sed cum articuli adiectione, a reliquis eum et hac separans».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 2 § 4, PG 59, 33.50-56, 34.6-12 : «Τί οὖν ἀρχόμενος ὁ εὐαγγελιστὴς οὗτος εὐθέως φησίν;" Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν". [...] Εἰ δὲ λέγοι τις, Καὶ τί δήποτε τὸ πρῶτον αἴτιον ἀφεὶς, εὐθέως ἡμῖν περὶ τοῦ δευτέρου διείλεκται; τὸ μὲν πρῶτον καὶ τὸ δεύτερον παραιτησόμεθα λέγειν· ἀριθμοῦ γὰρ τὸ Θεῖον ἀνώτερον καὶ χρόνων ἀκολουθίας. Διὸ καὶ ταῦτα μὲν παρῃτησάμεθα Πατέρα δὲ ὁμολογοῦμεν ἐξ οὐδενὸς ὄντα, καὶ Υἱὸν ἐκ Πατρὸς γεγεννημένον. [1] Ναὶ, φησί· τί δήποτ’ οὖν τὸν Πατέρα ἀφεὶς περὶ τοῦ Υἱοῦ διαλέγεται; Ὅτι ἐκεῖνος μὲν δῆλος ἅπασιν ἦν, εἰ καὶ μὴ ὡς Πατὴρ, ἀλλ’ ὡς Θεός· ὁ δὲ Μονογενὴς ἠγνοεῖτο. Διὸ εἰκότως τὴν περὶ τούτου γνῶσιν εὐθέως ἐκ προοιμίων ἔσπευσεν ἐνθεῖναι τοῖς οὐκ εἰδόσιν αὐτόν· ἄλλως τε οὐδὲ τὸν Πατέρα ἐν τοῖς περὶ τούτων λόγοις ἀπεσιώπησε. Καὶ θέα μοι τὴν σύνεσιν τὴν πνευματικήν. Οἶδε τοὺς ἀνθρώπους τὸ πρεσβύτερον καὶ τὸ πρὸ πάντων μάλιστα τιμῶντας καὶ τιθεμένους Θεόν. Διὰ τοῦτο ἐντεῦθεν πρῶτον ποιεῖται τὴν ἀρχὴν, καὶ προϊὼν καὶ Θεόν φησιν εἶναι· καὶ οὐχ ὡς Πλάτων, τὸν μὲν νοῦν, τὸν δὲ ψυχὴν λέγων εἶναι· ταῦτα γὰρ πόῤῥω τῆς θείας καὶ ἀκηράτου φύσεως. Οὐδὲ γὰρ ἔχει τι κοινὸν πρὸς ἡμᾶς, ἀλλὰ ἀνακεχώρηκε τῆς πρὸς τὴν κτίσιν κοινωνίας, τῆς κατ’ οὐσίαν λέγω, οὐ μὴν τῆς κατὰ τὴν σχέσιν. Διά τοι τοῦτο καὶ Λόγον αὐτὸν ἐκάλεσεν. Ἐπειδὴ γὰρ μέλλει διδάσκειν, ὅτι οὗτος ὁ Λόγος μονογενής ἐστιν Υἱὸς τοῦ Θεοῦ, ἵνα μὴ παθητὴν ὑπολάβοι τις τὴν γέννησιν, προλαβὼν τῇ τοῦ Λόγου προσηγορίᾳ, πᾶσαν ἀναιρεῖ τὴν πονηρὰν ὑποψίαν, τό τε ἐξ αὐτοῦ τὸν Υἱὸν εἶναι δηλῶν, καὶ τὸ ἀπαθῶς. [...] Περὶ Θεοῦ γὰρ ἡμῖν ὁ λόγος, ὃν οὔτε εἰπεῖν, οὔτε νοῆσαι κατ’ ἀξίαν δυνατόν. Διὸ καὶ οὗτος οὐσίας μὲν οὐδαμοῦ τίθησιν ὄνομα· οὐδὲ γὰρ δυνατὸν εἰπεῖν αὐτὸ ὅ τι ποτέ ἐστι τὴν οὐσίαν ὁ Θεός· πανταχοῦ δὲ ἡμῖν αὐτὸν ἀπὸ τῶν ἐνεργειῶν δηλοῖ. [...] Οὐ ταύτης δὲ μόνον ἕνεκεν τῆς αἰτίας οὕτως ὠνόμασε αὐτόν· ἀλλὰ πρώτης μὲν ταύτης· δευτέρας δὲ, ἐπειδὴ τὰ τοῦ Πατρὸς ἡμῖν ἔμελλεν ἀπαγγέλλειν·[...]. Οὐχ ἁπλῶς δὲ αὐτὸν Λόγον εἴρηκεν, ἀλλὰ μετὰ τῆς τοῦ ἄρθρου προσθήκης, τῶν λοιπῶν αὐτὸν καὶ ταύτῃ χωρίζων».
¶Nota Cf. Conticello 1990. [MM2020] [correctum post VS2021]

^F ¶Codd. : La88* Li449 * Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021}

³³ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

³⁴ autem quis ] inv. Mt366

³⁵ Filio ] et + La88 Mt366

³⁶ in ] om. Ed1953

³⁷ docturus ] daturus La88 Mt366

³⁸ nuncupatione ] nunncupatione Li449

³⁹ debebat annuntiare ] annuntiare La88 Mt366 , inv. Ed1953

⁴⁰ incerta ] om. La88 Mt366 Ed1953

⁴¹ autem ] om. La88 Mt366

^marg.| {CIO1d1.7} BASILIUS. − Quare igitur Verbum? Quia impassibiliter natum⁴² est, quia est generantis imago, totum in seipso generantem demonstrans, nihil inde separans sed in seipso perfectum existens.^G ^h

^h Fons ^G : Basilius Caesariensis , Hom. 16 «In principio erat Verbum» § 3, PG 31, 477Β14-C3 : «Διὰ τί Λόγος; Ἵνα δειχθῇ, ὅτι ἐκ τοῦ νοῦ προῆλθε. Διὰ τί Λόγος; Ὅτι ἀπαθῶς ἐγεννήθη. Διὰ τί Λόγος; Ὅτι εἰκὼν τοῦ γεννήσαντος, ὅλον ἐν ἑαυτῷ δεικνὺς τὸν γεννήσαντα, οὐδἐν ἐκεῖθεν ἀπομερίσας καὶ τέλειος ὑπάρχων καθ' ἑαυτόν». [ADL2019]
<ex quo>
<vel> Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cod.graec. 437, f. 7r14-19 : «Βασιλείου. [...] Διὰ τί Λόγος; Ἵνα δειχθῇ, ὅτι ἐκ τοῦ νοῦ προῆλθεν. // Ὅτι ἀπαθῶς ἐγεννήθη. // Ὅτι εἰκὼν τοῦ γεννήσαντος, ὅλον ἐν ἑαυτῷ δεικνὺς τὸν γεννήσαντα, οὐδὲν ἐκεῖθεν ἀπομερίσας καὶ τελείως ὑπάρχων καθ' ἑαυτόν».
<vel> = Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1), ed. B. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 4.6-9.
<Non hab.> ACO-Cassinensis. Pas d’autre traduction latine connue de cette homélie. Cf. Conticello 1991. [MM2019] [MM2020] [correctum post VS2021]

^G ¶Codd. : Caen La88 Li449* Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021}

⁴² Natum ] notum cacogr. La88

^marg.| {CIO1d1.8} AUGUSTINUS. Quinto decimo de Trinitate. ⁴³* − Sicut enim scientia nostra illi scientie Dei, sic et⁴⁴* nostrum verbum quod nascitur de nostra scientia, dissimile est illi verbo Dei, quod natum est de Patris essentia. Tale est⁴⁵ autem, ac si dicerem de Patris⁴⁶ scientia, de Patris sapientia. Vel, quod est⁴⁷ expressius, de Patre scientia, de Patre sapientia. Verbum ergo Dei Patris unigenitus Filius, per omnia Patri similis et equalis. Hoc⁴⁸* est omnino quod Pater, non tamen Pater quia iste Filius, ille Pater ac per hoc novit omnia que novit Pater si ⁴⁹* ei nosse⁵⁰ de Patre est⁵¹, sicut esse. Nosse enim et esse ibi unum est. Et ideo Patri⁵², sicut esse non est a Filio, ita nec nosse. Proinde, tamquam seipsum dicens, Pater⁵³ genuit verbum sibi equale per omnia. Non enim seipsum integre perfecteque dixisset, si aliquid minus aut amplius esset in eius verbo quam in seipso⁵⁴. Nostrum autem verbum interius, quod invenimus esse utcumque⁵⁵ illi simile, quantum sit etiam dissimile, non pigeat intueri. Est enim verbum mentis nostre quandoque formabile, nondum formatum, quiddam⁵⁶ mentis nostre, quod hac⁵⁷ atque hac volubili quadam motione iactamus, cum a nobis nunc hoc⁵⁸*, nunc illud, sicut inventum fuerit vel occurrerit, cogitatur. Et tunc fit verum verbum quando illud quod nos diximus volubili motione iactare, ad id quod scimus pervenit, atque inde formatur, eius omnimodam similitudinem capiens; ut quomodo res queque⁵⁹ scitur, sic etiam cogitetur. Quis non videat quanta sit hic⁶⁰ dissimilitudo ab illo verbo Dei⁶¹*, quod in forma Dei sic⁶² est ut non ante⁶³ fuerit formabile, postque⁶⁴* formatum, non aliquando possit esse informe, sed sit forma simplex et simpliciter⁶⁵ equalis ei de quo est? Quapropter ita dicitur illud Dei Verbum, ut Dei cogitatio non dicatur; ne aliquid esse quasi volubile dicatur⁶⁶ in Deo, quod nunc habeat nunc accipiat formam ut verbum sit, eamque possit amittere atque informiter quodammodo volutari⁶⁷.^H ⁱ

ⁱ ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 15, c. 13.46-14.9, 14.37, 15.58-16.1 CCSL 50 : «propter hoc sicut nostra scientia illi scientiae dei, sic et nostrum uerbum quod nascitur de nostra scientia dissimile est illi uerbo dei quod natum est de patris essentia. (tale est autem ac si dicerem, 'de patris scientia, de patris sapientia'; uel quod est expressius, 'de patre scientia, de patre sapientia'). 14. uerbum ergo dei patris unigenitus filius per omnia patri similis et aequalis, deus de deo, lumen de lumine, sapientia de sapientia, essentia de essentia, est hoc omnino quod pater non tamen pater quia iste filius, ille pater. ac per hoc nouit omnia quae nouit pater, sed ei nosse de patre est sicut esse. nosse enim et esse ibi unum est. et ideo patri sicut esse non est a filio ita nec nosse. proinde tamquam se ipsum dicens pater genuit uerbum sibi aequale per omnia. non enim se ipsum integre perfecte que dixisset si aliquid minus aut amplius esset in eius uerbo quam in ipso. ibi summe illud agnoscitur, est, est; non, non. [...] nostrum ergo tale uerbum quod inuenimus esse utcumque illi simile, quantum sit etiam dissimile sicut a nobis dici potuerit non pigeat intueri. [...] 15. numquid uerbum nostrum de sola scientia nostra nascitur? [...] quomodo erit simile scientiae de qua nascitur si eius non habet formam et ideo iam uocatur uerbum quia potest habere? tale est enim ac si dicatur ideo iam uocandum esse uerbum quia potest esse uerbum. sed quid est quod potest esse uerbum et ideo iam dignum est uerbi nomine? quid est, inquam, hoc formabile nondum que formatum nisi quiddam mentis nostrae quod hac atque hac uolubili quadam motione iactamus cum a nobis nunc hoc, nunc illud sicut inuentum fuerit uel occurrerit cogitatur? et tunc fit uerum uerbum quando illud quod nos dixi uolubili motione iactare ad id quod scimus peruenit atque inde formatur eius omnimodam similitudinem capiens ut quomodo res quaeque scitur sic etiam cogitetur, id est sine uoce, sine cogitatione uocis quae profecto alicuius linguae est sic in corde dicatur. ac per hoc etiam si concedamus, ne de controuersia uocabuli laborare uideamur, iam uocandum esse uerbum quiddam illud mentis nostrae quod de nostra scientia formari potest etiam priusquam formatum sit quia iam ut ita dicam formabile est, quis non uideat quanta hic sit dissimilitudo ab illo dei uerbo quod in forma dei sic est ut non ante fuerit formabile post que formatum, nec aliquando esse possit informe, sed sit forma simplex et simpliciter aequalis ei de quo est et cui mirabiliter coaeterna est? 16. quapropter ita dicitur illud dei uerbum ut dei cogitatio non dicatur ne aliquid esse quasi uolubile credatur in deo, quod nunc accipiat, nunc recipiat formam ut uerbum sit eam que possit amittere atque informiter quodam modo uolutari. bene quippe nouerat uerba et uim cogitationis inspexerat locutor egregius qui dixit in carmine : se cum que uolutat euentus belli uarios; id est, cogitat. non ergo ille dei filius cogitatio dei sed uerbum dei dicitur». [MM2020]

^H ¶Codd. : La88 Li449 * T32 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021}

⁴³ .XV. ] .XX. La88 , om. Ed1953

⁴⁴ et ] om. Ed1953

⁴⁵ est ] T32

⁴⁶ Patris ] + substantia La88 * (eras.)

⁴⁷ est ] om. Li449

⁴⁸ Hoc ] + enim Ed1953

⁴⁹ si ] sed Ed1953

⁵⁰ nosse ] nosce T32

⁵¹ Est ] om. La88

⁵² Ideo patri ] deo patre La88

⁵³ pater ] patri T32

⁵⁴ seipso ] ipso Caen, + quod La88 , seipsum Li449

⁵⁵ esse utcumque ] esse ut cum La88, ut cumque T32

⁵⁶ quiddam ] quidam La88

⁵⁷ hac ] ac Li449*

⁵⁸ hoc ] id Ed1953

⁵⁹ queque ] que Li449

⁶⁰ hic ] hec La88

⁶¹ verbo Dei ] inv. Ed1953

⁶² sic ] sit La88

⁶³ ante ] aut La88

⁶⁴ postque ] postea Ed1953

⁶⁵ simpliciter ] simplex La88

⁶⁶ ne aliquid esse quasi volubile dicatur ] om. hom. T32

⁶⁷ volutari ] voluptari T32

^marg.| {CIO1d1.9} AUGUSTINUS. De verbis Domini. − Est enim Verbum Dei forma quedam non formata sed forma omnium formarum, forma incommutabilis, sine lapsu, sine defectu, sine tempore, sine loco, superans omnia, existens in omnibus et⁶⁸* fundamentum quoddam in quo sunt, et fastigium sub⁶⁹ quo sunt.^I ^j

^j ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Sermones, sermo 117 (De verbis Domini 38), c. 2 § 3, Rev. Bén. 124 (2014), p. 229.51-230.56 = PL 38, 662 : «Est enim forma quaedam, forma non formata, sed forma omnium formatorum, forma incommutabilis, sine lapsu, sine defectu, sine tempore, sine loco, superans omnia, existens omnibus et fundamentum quoddam in quo sunt et fastigium sub quo sunt». [MM2020]

^I ¶Codd. : La88* Li449 * T32 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021}

⁶⁸ et ] om. La88 Ed1953

⁶⁹ sub ] in Li449

^marg.| {CIO1d1.10} BASILIUS. − Habet autem et verbum nostrum exterius divini Verbi similitudinem quamdam. Nam nostrum verbum totam declarat mentis conceptionem. Que namque mente concepimus⁷⁰, ea verbo⁷¹ proferimus. Et quidem cor nostrum quasi fons quidam est. Verbum vero prolatum quasi quidam rivulus manans ex ipso.^J ^k

^k ¶Fons^G : Basilius Caesariensis , Hom. 16 «In principio erat Verbum» § 3, PG 31, 477B13-C10 : «Διὰ τί Λόγος; Ἵνα δειχθῇ, ὅτι ἐκ τοῦ νοῦ προῆλθε. Διὰ τί Λόγος; Ὅτι ἀπαθῶς ἐγεννήθη. Διὰ τί Λόγος; Ὅτι εἰκὼν τοῦ γεννήσαντος, ὅλον ἐν ἑαυτῷ δεικνὺς τὸν γεννήσαντα, οὐδὲν ἐκεῖθεν ἀπομερίσας, καὶ τέλειος ὑπάρχων καθ' ἑαυτόν· ὡς καὶ ὁ ἡμέτερος λόγος ὅλην ἡμῶν ἀπεικονίζει τὴν ἕννοιαν. Ἃ γὰρ κατὰ καρδίαν ένενοήσαμεν, ταῦτα τῷ ῥήματι προηνέγκαμεν. [...] Καὶ ἔστιν ἡ μὲν καρδία ἡμών οἵον πηγή τις, ὁ δὲ προφερόμενος λόγος οἵον ὁλκός τις ἐκ τῆς πηγής ταύτης ῥέων». [ADL2019] [MM2019]
<vel>
<ex quo> = Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1), ed. B. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 4.4-16.
<ex quo> = Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cod.graec. 437, f. 7r18-7v1 : «Βασιλείου. [...] Διὰ τί Λόγος; Ἵνα δειχθῇ, ὅτι ἐκ τοῦ νοῦ προῆλθεν. // Ὅτι ἀπαθῶς ἐγεννήθη. // Ὅτι εἰκὼν τοῦ γεννήσαντος, ὅλον ἐν ἑαυτῷ δεικνὺς τὸν γεννήσαντα, οὐδἐν ἐκεῖθεν ἀπομερίσας καὶ τελείως ὑπάρχων καθ' ἑαυτόν· ὡς γὰρ ὁ ἡμέτερος λόγος ὅλην ἡμῶν ἀπεικονίζει τὴν ἔννοιαν. Ἃ γὰρ κατὰ τῆν καρδίαν ἐνενοήσαμεν, ταῦτα τῷ ῥήματι προηνέγκαμεν. [...] Καὶ ἔστι ἡ μὲν καρδία ἡμῶν οἷον πηγή τις, ὁ δὲ προφερόμενος λόγος οἷον ὁλκός τις εἰς τὴν πηγὴν [f. 7v] ταύτην (!) ῥέων […]».
<Non hab.> ACO-Cassinensis. Pas d’autre traduction latine connue de cette homélie. Cf. Conticello 1991.
¶Nota La première proposition de la sentence latine (en italique) est un rappel de CIO1d1.7 ; elle est sans équivalent dans le texte original de Basile et les chaînes examinées. Sa présence dans une chaîne non examinée reste possible. [MM2020] [correctum post VS2021]

^J ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021}

⁷⁰ concepimus ] concipimus La88

⁷¹ Verbo ] vero La88

^marg.| {CIO1d1.11} CHRYSOSTOMUS. ⁷²* − [b] Considera etiam in evangelista ⁷³ prudentiam spiritualem. Noverat homines id quod antiquius⁷⁴ est et quod est ante omnia maxime honorantes⁷⁵ et ponentes Deum. Propter hoc primum dicit principium. [a] In principio, inquit, erat Verbum .^K ^l

^l ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 2, Burgundionis versio, § 3.11, 4.1-2.4.2, Paris, BnF, lat. 15284, f. 6va ; BAV, Ott. lat. 227, f. 6va ; Arras, BM, 229, f. 4vb : «[a] Quid igitur in principio euangelista hic confestim ait: In principio erat verbum et verbum erat aput deum. [...] 4.1 Utique ait: Quid igitur utique umquam [numquam Ott.] Iohannes relinquens patrem [om. P15284*] de Filio loquitur [loquentem P15284*]? Quoniam ille quidem manifestus omnibus erat. Et si non ut pater sed ut Deus, unigenitus autem ignorabatur [ignorabitur Ott.]. Ideo decenter eam que de isto est cognitionem, confestim in initio studuit imponere hiis qui nesciebant eum. Aliter [+ que Arras] neque Patrem in hiis que de isto sunt sermonibus, tacuit. [b] Et considera mecum prudentiam spiritualem. 4.2 Novit homines quod antiquius est [om. Arras] et quod est ante [om. Ott.] omnia et [om. Arras] maxime honorantes, et ponentes deum. Propterea hinc primum facit principium. Et procedens et deum ait esse. Et non ut Plato hunc quidem intellectum, hunc vero animam dicens esse [om. Arras]. Hec enim procul a divina et incorruptibili sunt natura».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 2 § 4, PG 59, 33.56-34.2 : «Ναὶ, φησί· τί δήποτ’ οὖν τὸν Πατέρα ἀφεὶς περὶ τοῦ Υἱοῦ διαλέγεται; Ὅτι ἐκεῖνος μὲν δῆλος ἅπασιν ἦν, εἰ καὶ μὴ ὡς Πατὴρ, ἀλλ’ ὡς Θεός· ὁ δὲ Μονογενὴς ἠγνοεῖτο. Διὸ εἰκότως τὴν περὶ τούτου γνῶσιν εὐθέως ἐκ προοιμίων ἔσπευσεν ἐνθεῖναι τοῖς οὐκ εἰδόσιν αὐτόν·ἄλλως τε οὐδὲ τὸν Πατέρα ἐν τοῖς περὶ τούτων λόγοις ἀπεσιώπησε. Καὶ θέα μοι τὴν σύνεσιν τὴν πνευματικήν. Οἶδε τοὺς ἀνθρώπους τὸ πρεσβύτερον καὶ τὸ πρὸ πάντων μάλιστα τιμῶντας καὶ τιθεμένους Θεόν. Διὰ τοῦτο ἐντεῦ θεν πρῶτον ποιεῖται τὴν ἀρχὴν, καὶ προϊὼν καὶ Θεόν φησιν εἶναι· καὶ οὐχ ὡς Πλάτων, τὸν μὲν νοῦν, τὸν δὲ ψυχὴν λέγων εἶναι· ταῦτα γὰρ πόῤῥω τῆς θείας καὶ ἀκηράτου φύσεως».
¶Nota Cf. Conticello 1990. [MM2021]

^K ¶Codd. : La88* (141vb) Li449 Mt366 T32 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021}

⁷² Chrysostomus ] + In Ioannem Ed1953

⁷³ etiam – in evangelista ] inv. T32

⁷⁴ antiquius ] antiqus La88 Mt366

⁷⁵ honorantes ] on’antes La88, honerantes Li449, hon’antes Mt366

^marg.| {CIO1d1.12} ORIGENES. ⁷⁶* − Plura autem sunt⁷⁷ signata⁷⁸ ab hoc nomine⁷⁹ principium. Est enim principium, sicut itineris et⁸⁰ longitudinis, secundum illud⁸¹ ^m : Initium boni itineris iustorum exercitium. Est etiam⁸²* principium ut⁸³* generationis, iuxta illudⁿ : « Hoc est principium creature Domini ». Sed et⁸⁴* Deum non enormiter asseret aliquis omnium principium. Illud etiam ex⁸⁵ quo sicut ex preiacente materia alia fiunt, principium est penes eos qui credunt illam ingenitam. Est etiam⁸⁶* principium secundum speciem; sicut Christus principium eorum est qui secundum imaginem Dei formati sunt. Est etiam principium discipline, secundum illud^o : « Cum deberetis esse magistri⁸⁷ propter tempus, rursus indigetis ut doceamini que sunt elementa exordii sermonum⁸⁸ Dei ». Duplex vero est⁸⁹* documenti principium : hoc quidem natura, hoc vero quoad nos ut si dicatur initium sapientie fore, natura quidem Christum⁹⁰ inquantum Sapientia et⁹¹ Verbum Dei est. Quoad nos vero inquantum : Verbum caro factum est ^p . Tot igitur significatis ad presens nobis de principio occurrentibus, potest accipi velut⁹²* ex quo quod⁹³* est agens. Conditor enim Christus est velut principium, secundum quod sapientia est⁹⁴ ut verbum in principio , id est⁹⁵* in sapientia sit. Plura enim bona de salvatore dicuntur. Velut igitur vita in Verbo est, sic⁹⁶ Verbum in principio, id est in sapientia erat. Considera vero si possibile est et⁹⁷ secundum hoc significatum accipere nos⁹⁸ principium, prout secundum sapientiam, et⁹⁹ exempla que in ea sunt, fiunt omnia. Vel quia principium Filii Pater est et principium creaturarum, et omnium entium; per illud^q : I n principio erat verbum , Verbum Filium intelligas in principio , id est in Patre, dictum fore¹⁰⁰.^L ^r

^m Prv. 16, 5.

ⁿ Iob. 40, 14.

^o Hbr. 5, 12.

^p Io. 1, 14.

^q Io. 1, 1.

^r ¶Fons^G : Origenes, Commentaria in Io., tom. 1, PG 14, 50 n°16, 51 n°17, 54 n°18-19, 54-55 n°20, 55 n°22; SChr 120, 106-121 : passim. [CGC2014 ref.]
<Non hab.> LLT [MM2020]

^L ¶Codd. : La88 (141vb) Li449 T32 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2021}

⁷⁶ Origenes ] + In Ioannem Ed1953

⁷⁷ sunt ] om. T32

⁷⁸ signata La88 T32 Ed1953 ] significata Li449

⁷⁹ ab hoc nomine ] ah’t hoc nñ T32 | nomine ] in ras. La88

⁸⁰ et ] om. T32

⁸¹ Illud ] + scilicet La88

⁸² etiam ] autem La88 Ed1953

⁸³ ut ] et Ed1953

⁸⁴ et Li449 T32 ] etiam La88 Ed1953

⁸⁵ Ex ] a La88

⁸⁶ etiam ] enim Ed1953

⁸⁷ esse magistri ] inv. T32

⁸⁸ doceamini... sermonum ] lac. La88* (al. m. post. compl.)

⁸⁹ vero est ] enim est Ed1953, est enim verbo La88

⁹⁰ Christum ] Christus T32

⁹¹ et ] dei La88 * (cancel. et exp.)

⁹² velut ] illud La88? Ed1953

⁹³ quod ] quid Ed1953

⁹⁴ est ] om. La88

⁹⁵ idest ] quasi La88 Ed1953

⁹⁶ sic ] sicut Li449

⁹⁷ et ] om. T32 Ed1953

⁹⁸ nos ] + sig La88* (cancel.)

⁹⁹ et ] om. La88

¹⁰⁰ et omnium... fore ] def. T32

^marg.| {CIO1d1.13} AUGUSTINUS. Sexto de Trinitate. ¹⁰¹* − Aut in principio sic dictum est ac si diceretur : ante omnia. ^M ^s

^s ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 6, c. 2, CCSL 50, lin. 20 sqq. : «Aut si in principio sic dictum est ac si diceretur 'ante omnia,' quod sequitur : et uerbum erat apud deum, uerbum quidem solus filius accipitur non simul pater et filius tamquam ambo unum uerbum». [MM2020]

^M ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021}

¹⁰¹ .VI. ] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d1.14} BASILIUS. − [1] Previdit enim Spiritus Sanctus futuros quosdam invidentes glorie Unigeniti [2] qui preferrent sophismata ad subversionem auditorum quia, [3] si genitus est, non erat et antequam genitus esset, non erat. Ne igitur talia garrire presumant, Spiritus Sanctus ait : In principio erat Verbum .^N ^t

^t ¶Fons^G : Basilius Caesariensis , Hom. 16 «In principio erat Verbum» § 1, PG 31, 473A15-B9 : «[1] Ἤδει τοὺς ἐπιφυομένους τῇ δόξῃ τοῦ Μονογενοῦς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, [2] προῄδει τοὺς μέλλοντας ἡμῖν προφέρειν τὰ σοφίσματα, τὰ ἐπὶ καταστροφῇ τῶν ὰκουόντων αὐτοῖς μεμηχανημένα. Ὅτι , [3] εἰ ἐγεννήθη, οὐκ ἦν καὶ, πρὸ τοῦ γεννηθήναι, οὐκ ἦν καὶ, Ἐξ οὐκ ὄντων τὴν ὑπόστασιν ἔλαβε. Τοιαῦτα δὲ φθέγγονται γλῶσσαι ἠκονημέναι διὰ πιθανολογίας ὑπὲρ πᾶσαν μάχαιραν δίστομον. Ἵνα τοίνυν μηδενὶ λέγειν ὲξῇ τὰ τοιαῦτα, προλαβὸν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον διὰ τοῦ Ἐυαγγελίου “Ἐν ἀρχῇ, φησὶν, ἦν ὁ Λόγος“».
<ex quo> Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cod.graec. 437, f. 3v19 -4r1; Paris, BnF, suppl. grec 159, f. 58r20 ; cf. Münich, BSB, Cod.graec. 37, f. 2v24-28 : «Βασιλείου. [...] [1] Ἤδει γὰρ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον τοὺς μέλλοντας ἐπιφύεσθαι τῇ δόξῃ τοῦ Μονογενοῦς καί λέγει // [3] εἰ ἐγεννήθη οὐκ ἦν· καὶ, πρὸ τοῦ γεννηθῆναι, οὐκ ἦν· καὶ, Ἐξ οὐκ ὄντων τὴν ὑπόστασιν ἔλαβεν. // Ἵνα τοίνυν μηδενὶ λέγειν ἐξῇ τὰ τοιαῦτα, προλαβὼν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον διὰ [f. 4r] τοῦ Εὐαγγελίου φησίν· “Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος ”». [ADL2019] [MM2019]
<vel> Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1), ed. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 2.15-24 : «[1] Ἤδει γὰρ τοὺς ἐπιφυομένους τῇ δόξῃ τοῦ Μονογενοῦς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ὅτι λέξωσιν· // [3] εἰ ἐγεννήθη οὐκ ἦν· καὶ, πρὸ τοῦ γεννηθῆναι, οὐκ ἦν· καὶ, Ἐξ οὐκ ὄντων τὴν ὑπόστασιν ἔλαβεν. Τοιαῦτα δὲ φθέγγονται γλῶσσαι ἠκονημέναι διὰ πιθανολογίας ὑπὲρ πᾶσαν μάχαιραν δίστομον. Ἵνα τοίνυν μηδενὶ ὲξῇ τοιαῦτα, προλαβὸν τὸ ἅγιον Πνεῦμα διὰ τοῦ Ἐυαγγελίου “Ἐν ἀρχῇ, φησὶν, ἦν ὁ Λόγος"».
<Non hab.> Plusieurs manuscrits de CPG-C144 sont acéphales, dont notamment BAV, Vat. gr. 1996 (Io. 6,20... avec d’autres lacunes) et Paris, BnF, suppl. grec 212 (Io. 10-21). Nous n’avons pas examiné les mss. dont les scholia sont anonymes d’après Jacques Noret (CPG), puisque Thomas cite expressément Basile. D’autres chaînes sur Jean proposent des versions du même scholion trop différentes pour qu’un rapport pertinent avec la Catena aurea puisse être établi. Par exemple [CPG-C147.1] Münich, BSB, Cod. graec. 208 (daté de 1078), f. 107v3-8 remplace προφέρειν τὰ σοφίσματα par λέγειν πονηρίας. - Ont aussi été examinés sans succès [CGP C147.4] BAV, Vat. gr. 1229, f. 214 ; Cramer; ACO-Casinensis; Theophylacte in loc. cit. Pas d’autre traduction latine connue de cette homélie (Conticello 1991). - A noter que [CGP C147.2] BAV, Vat. gr. 349, f. 294 attribue ici à Maxime un scholion composé d’extraits de CPG-2860 dont la dernière phrase me semble à rapprocher d’Origène sur πρὸς τὸν Θεόν (voir CIO1d3.5) ; cf. B. Roosen , «Maxímus Confessor and the Scholia in Iohannem in Codex Vaticanus, Bibliothecae Apostolicae Vaticanae, graecus 349 (CPG-C172.2)», The Journal of Eastern Christian Studies, 54 (2002), p. 185-226, ici p. 223. [MM2020]
¶Nota : La compacité et l’ordre des mots de la Catena aurea sont légèrement plus proches du scholion de Nicétas que de celui qu’édite Cordier. Cependant ces deux chaînes omettent (d’après les témoins examinés) la proposition [2] de Basile que la Catena aurea traduit littéralement. La source directe de Thomas reste donc conjecturale : soit il a utilisé l’homélie originale de Basile ; soit il a eu recours à une version du scholion qui comprend la proposition [2] ; soit il a complété le texte d’une chaîne à l’aide de la tradition directe, selon une méthode fréquemment mise en oeuvre pour les sources latines de la Catena. [MM2021] [correctum post VS2021]

^N ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021}

^marg.| {CIO1d1.15} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ¹⁰²* − Transeuntur¹⁰³* tempora, transcenduntur¹⁰⁴* secula, tolluntur etates. Pone aliquod¹⁰⁵* quod voles tue opinioni¹⁰⁶* principium. Non tenes tempore. Erat enim unde tractatur¹⁰⁷.^O ^u

^u ¶Fons : [a] Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, c. 13.8 sqq. CCSL 62,: «Quid est istud : in principio erat? Transeuntur tempora, transcenduntur saecula, tolluntur aetates. Pone aliquod quod uoles tua opinione principium, non tenes tempore : erat enim unde tractatur».
¶Paral. Thomas de Aquino, In Io., c. 1, lec. 1, Marietti, n° 37 : «Unde Hilarius dicit vii de Trinitate : transeuntur tempora, transcenduntur saecula, tolluntur aetates. Pone aliquid quod voles tuae opinionis principium; verbum iam erat, unde tractatur. Et hoc est quod dicitur prov. viii, 22 : dominus possedit me in initio viarum suarum, antequam quicquam faceret a principio. Quod autem est ante durationis principium, est aeternum». [MM2019]

^O ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021} {MM2021}

¹⁰² .II. ] om. Ed1953

¹⁰³ transeuntur ] transeunt Ed1953

¹⁰⁴ transcenduntur ] transeunt Ed1953

¹⁰⁵ aliquod La88 Li449 (aliqd’) ] aliquid Ed1953

¹⁰⁶ opinioni ] opinionis Ed1953

¹⁰⁷ tractatur ] citatur La88

^marg.| {CIO1d1.16} CHRYSOSTOMUS. ¹⁰⁸* − Sicut autem quis, cum stat in navi secus litus¹⁰⁹, videt civitates et portus, cum vero eum aliquis in medium pelagi¹¹⁰ duxerit, a prioribus quidem desistere facit, non tamen alicubi defigit ei oculum, ita evangelista hic super omnem nos¹¹¹ ducens creaturam, suspensum dimittit oculum¹¹², non dans suspicere aliquem finem ad superiora. Hoc enim in principio erat semper et infinite essendi significativum¹¹³ est.^P ^v

^v ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 2 § 4, PG 59, 34-35. [CGC2014 ref.]

^P ¶Codd. : La88 (142a) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021} {MM2021}

¹⁰⁸ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

¹⁰⁹ litus ] liuus La88 (cacogr.)

¹¹⁰ pelagi ] plagi Li449*

¹¹¹ omnem nos ] lac. La88 *, omnem La88 ² (al. m. post.)

¹¹² oculum ] quanti La88

¹¹³ significativum ] vel grativum La88

^marg.| {CIO1d1.17} AUGUSTINUS. De verbis Domini. − Sed dicunt : ‘Si Filius est, natus est’. Hoc fatemur. Adiungunt deinde : ‘Si natus est Patri Filius, erat Pater antequam ei Filius nasceretur’. Hoc respuit fides. ‘Ergo’, ait, ‘rationem mihi redde¹¹⁴ quomodo et Filius nasci potuit Patri ut coevus esset ei a quo natus est?’ Post Patrem enim nascitur Filius, Patri utique¹¹⁵* morituro successurus. Similitudines adhibent de creaturis. Et nobis laborandum est ut et nos inveniamus similitudines earum rerum quas astruimus. Sed quid¹¹⁶* possumus in creatura invenire coeternum, quando in creatura nil invenimus eternum? Si ¹¹⁷*, si possunt inveniri hic¹¹⁸* duo coeva, generans et generatus¹¹⁹*, ibi intelligamus eterna ¹²⁰*. Ipsa quidem Sapientia dicta est in Scripturis^w « candor lucis eterne »; dicta est imago Patris. Hinc capiamus similitudinem ut inveniamus coeva, ex quibus intelligamus coeterna. Nemo autem dubitat quod splendor de igne exit. Ponamus ergo ignem Patrem illius splendoris. Mox quidem ut lucernam accendero¹²¹*, simul cum igne et splendor existit. Da mihi hic ignem sine splendore, et credo tibi Patrem sine Filio fuisse. Imago existit de speculo¹²² hominis intuentis speculum¹²³. Existit imago mox ut aspector extiterit , sed ille qui inspicit erat antequam accederet ad speculum. Ponamus ergo aliquid natum super aquam vel<ut>¹²⁴* virgultum aut herbam. Nonne cum imagine sua nascitur? Si ergo semper¹²⁵ esset virgultum, semper esset et imago de virgulto. Quod autem de alio est, utique natum est. Potest ergo semper esse generans et semper cum illo quod de illo¹²⁶* natum est. Sed dicet aliquis : Ecce intellexi eternum Patrem, coeternum Filium; tamen sicut effusum splendorem minus igne lucentem, aut sicut effusam imaginem minus quam virgultum existentem ? Dicimus : Non. Sed equalitas¹²⁷ omnimodo¹²⁸* est. ‘Non credo’¹²⁹ ait ‘quia non invenisti similitudinem’. Fortassis autem invenimus in creatura quomodo intelligamus Filium et coeternum Patri, et nequaquam minorem; sed non illud possumus invenire in uno genere similitudinum. Iungamus ergo ¹³⁰ ambo¹³¹ genera : unum unde¹³² ipsi dant similitudines, et alterum unde nos dedimus. Dederunt¹³³* illi similitudines¹³⁴* ex his que preceduntur tempore ab eis¹³⁵* a quibus nascuntur, sicut homo de homine. Sed tamen « homo et homo »^x eiusdem¹³⁶ substantie. Laudamus ergo in ista nativitate equalitatem nature. Deest equalitas temporis. In illo autem genere similitudinum quod nos dedimus de splendore ignis et de imagine virgulti, equalitatem nature non invenis, invenis¹³⁷ coevitatem. Totum ergo ibi quod hic ex partibus singulis et rebus singulis invenitur; et non hoc solum quod in creaturis, totum invenio ibi sed tamquam in creatore.^Q ^y

^w Sap. 7, 26.

^x Ps. 86, 5.

^y ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Sermones, sermo 117 (De verbis Domini 38), c. 4 § 6 - 13 , Rev. Bén. 124 (2014), p. 235.145-248.380 sqq. = PL 38, 665-670 : «Hoc ergo illi dicunt : 'Si Filius est, natus est'.Hoc fatemur : non enim esset Filius, si natus non esset. Manifestum est, admittit fides, approbat ecclesia catholica, uerum est. Adiungunt deinde : 'Si natus est Patri Filius, erat Pater antequam ei Filius nasceretur'. Hoc respuit fides. Respuunt aures catholicae : anathematur, extra est qui hoc sapit, non pertinet ad participationem societatem que sanctorum. 'Ergo', ait, 'rationem mihi redde, quomodo et Filius nasci potuit [inv. PL] Patri, et coaeuus esse ei a quo natus est?' (V) 7. Et quid facimus, fratres, quando carnalibus spiritalia insinuamus - si tamen et nos ipsi non carnales sumus, quando carnalibus ista spiritalia intimamus - homini adsuefacto natiuitate terrena et uidenti istius creaturae ordinem, ubi successus et decessus, gignentes et genitos aetate distinguit? Post patrem enim nascitur filius, patri utique morituro successurus. Hoc in hominibus, hoc in aliis animantibus inuenimus : parentes priores tempore, filios tempore posteriores. Hanc consuetudinem uidendi carnalia transferre illi ad spiritalia cupiunt, et intentione carnalium facilius seducuntur. […]. 8. [...] Tamen seruata illius maiestatis ineffabilitate, ne, cum aliquas similitudines contra illos dederimus, putet nos aliquis per istas similitudines iam peruenisse ad id quod nec dici nec cogitari certe a paruulis potest (et si potest ab aliquibus maioribus, potest ex parte, potest in aenigmate, potest per speculum : nondum autem facie ad faciem), demus et nos aliquas similitudines aduersus illos, unde illi refellantur, non unde illud capiatur. Etenim cum dicimus ualde posse fieri, posse intellegi, ut et natus sit et coaeternus sit ei a quo natus est, ut hoc refellant et quasi falsum esse demonstrent, similitudines nobis dant. Vnde? De creatura, et dicunt nobis : 'Homo utique erat antequam generaret filium, maior est filio suo; et equus erat antequam generaret filium, et ouis, et cetera animalia.' Similitudines adhibent de creaturis. (VI) 9. Quid nobis laborandum est, ut et nos inueniamus similitudines earum rerum quas adstruimus? […] 10. […] Quid ergo possumus, fratres mei, in creatura inuenire coaeternum, quando in creatura nihil inuenimus aeternum? Inueni aeternum patrem in creatura, et inuenio coaeternum filium. Si autem non inuenis aeternum, sed omnia temporalia sunt et uincunt se in tempore, sufficit ut ad similitudinem inueniamus coaeuum. Aliud est enim coaeuum, aliud coaeternum. Coaeuos cotidie dicimus eos qui eandem habent mensuram temporum - non alter ab altero tempore praeceditur - , ambos tamen esse coepisse, quos dicimus coaeuos. Si potuerimus inuenire coaeuum quod nascitur ei a quo nascitur, si possunt inueniri coaeua duo generans et generatus, hic inueniemus [invenimus PL] coaeua, ibi intellegamus [intelligamus PL] coaeterna. Si hic inuenero genitum ex eo esse coepisse ex quo coepit genitor, intellegemus certe Filium Dei ex eo esse non coepisse ex quo non coepit genitor [generator PL]. […]. Hoc ex quo illud coepit, illud ex quo illud non coepit : hoc ergo coaeuum, illud coaeternum. (VIII) 11. Arbitror sanctitatem uestram iam intellexisse quod dico : non posse comparari temporalia aeternis, sed posse ex aliqua tenui et parua similitudine coaeua coaeternis. Inueniamus itaque coaeua, et de Scripturis admoneamur ad has similitudines. Legimus in Scripturis de ipsa Sapientia : Candor est enim lucis aeternae. Item legimus : Et speculum sine macula Dei maiestatis. Ipsa Sapientia dicta est candor lucis aeternae, dicta est et imago Patris : hinc capiamus similitudinem, et inueniamus coaeua, ex quibus intellegamus coaeterna. […] Non accensa lucerna, nondum est ignis, nondum est et fulgor qui ab igne exit. Interrogo autem ego, et dico : Fulgor ab igne existit, an ignis a fulgore? Omnis anima mihi respondet - uoluit enim Deus inseminare omni animae initia intellectus, initia sapientiae - omnis mihi anima respondet, et nemo dubitat, quod splendor ille de igne existit, non ignis de splendore. Ponamus ergo ignem patrem illius splendoris, quia iam praelocuti sumus coaeua nos quaerere, non coaeterna. Si lucernam accendere cupio, nondum est ibi ignis, nondum et ille splendor; mox autem ut accendero, simul cum igne et splendor existit. Da hic mihi ignem sine splendore, et credo ibi [tibi PL] Patrem [+ fuisse PL ] sine Filio. (IX) 12. Adtendite! Dicta est ut potuit a nobis tanta res dici : Domino adiuuante intentionem orationis uestrae et praeparationem cordis uestri, excepistis quantum capere potuistis. Illa tamen ineffabilia sunt. Nihil dignum dictum putetis, uel eo ipso quod coaeua coaeternis comparantur, temporalia semper manentibus, extinguibilia immortalibus. Sed quia dictus est Filius et imago Patris, accipiamus et hinc aliquam similitudinem in rebus longe differentibus, ut praelocuti sumus. Imago existit de speculo hominis intuentis speculum. Non nobis potest suffragari ad euidentiam rei huius quam explicare utcumque conamur. Etenim dicitur mihi : 'Ille qui adtendit speculum, iam utique erat, et iam natus erat. Existit imago mox ut aspectus [aspector PL] extiterit, non mox ut inspector extiterit. Nam ille qui inspicit, erat et antequam accederet ad speculum.' Quid ergo inueniemus, unde possimus eruere talem similitudinem, sicut eruimus de igne et splendore? Faciamus hoc animo facile. Nostis quemadmodum aqua corporum saepe reddat imagines. Hoc dicimus : Quando quisque uel transit super aquam uel stat, uidet ibi imaginem suam. Ponamus ergo aliquid natum super aquam, uelut uirgultum aut herbam : nonne cum imagine sua nascitur? Mox ut incipit existere, incipit cum illo existere imago eius, non praecedit nascendo imaginem suam. Non mihi ostenditur natum esse aliquid super aquam, et postea apparuisse imaginem eius, cum illud sine imagine prius appareret; sed nascitur cum imagine sua, et tamen imago ab illo, non illud ab imagine. Nascitur ergo cum imagine sua, et simul esse incipiunt uirgultum et imago eius. Numquid non fateris imaginem esse de illo uirgulto, non uirgultum de imagine genitum? Ergo de uirgulto confiteris imaginem natam. Itaque et generans et quod genitum est simul esse coeperunt : ergo coaeua sunt. Si semper uirgultum, semper et imago de uirgulto. Quod autem de alio est, utique natum est. Potest ergo semper esse generans, et semper cum illo quod de illo natum est. [….] Intellege coaeternum Filium natum aeterno gignenti : quod enim est temporali coaeuum, hoc est aeterno coaeternum. (X) 13. Hic iam modicum est quod aduertatis, fratres, propter blasphemias. Semper enim dicitur : 'Ecce dedisti similitudines, sed splendor qui funditur de igne minus lucet quam ipse ignis, et imago uirgulti minus utique habet proprietatem quam illud uirgultum unde imago est. Habent ista similitudinem, sed non habent omnimodo aequalitatem : quapropter non uidentur esse eiusdem substantiae.' Quid ergo dicimus, si dicat aliquis : 'Talis est ergo Filius ad Patrem, qualis ad ignem splendor, et imago ad uirgultum. Ecce intellexi aeternum Patrem, intellexi coaeternum Filium, tamen sicut effusum splendorem minus igne lucentem, aut sicut effusam imaginem minus quam uirgultum existentem'? Dicimus : Non, sed aequalitas omnimoda est. 'Non credo', ait, 'quia non inuenisti similitudinem.' Sed crede Apostolo, quia potuit uidere quod dixit. Ait enim : Non rapinam arbitratus est esse aequalis Deo. Aequalitas omnimodo coniungitur. Et quid dixit? Non rapinam. Quare? Quia illud est rapina quod alienum est. 14. Tamen ex duabus istis collationibus et generibus duobus similitudinum fortassis inuenimus in creatura quomodo intellegamus Filium et coaeternum Patri et nequaquam minorem. Sed non illud possumus inuenire in uno genere similitudinum : iungamus ambo genera. 'Quomodo ambo genera?' Vnum unde ipsi dant similitudines, et alterum unde nos dedimus. Dederunt enim illi similitudines ex his quae nascuntur in tempore et praeceduntur tempore ab eis a quibus nascuntur, sicut homo de homine. Maior ille tempore prior natus, sed tamen homo et homo, id est eiusdem substantiae. Homo enim hominem generat, et equus equum, et pecus pecudem. Ad eandem substantiam generant ista, sed non ad idem tempus. Diuersa sunt tempore, sed non sunt diuersa natura. Quid ergo hic laudamus in ista natiuitate? Certe aequalitatem naturae. Quid autem deest? Aequalitas temporis. Teneamus hic unum quod laudatur, id est aequalitatem naturae. In illo autem genere similitudinum quod nos dedimus de splendore ignis et de imagine uirgulti, aequalitatem naturae non inuenis, inuenis coaeuitatem. Quid hic laudamus? Coaeuitatem. Quid deest? Aequalitas naturae. Coniunge quae laudas. In creaturis enim deest aliquid quod laudes, in creatore deesse nihil potest, quia quod inuenis in creatura a creatore artifice processit. […]. Laudent ergo creatorem omnia opera sua. Inuenio hic coaeuum, cognosco ibi coaeternum. Hic aequalitatem inuenio naturae, ibi intellego aequalitatem substantiae. Totum ergo ibi quod hic ex partibus singulis et rebus singulis inuenitur; totum ergo ibi simul - et non hoc solum quod in creaturis - , totum inuenio ibi, sed tamquam in creatore quanto amplius, quod haec uisibilia, illa inuisibilia; haec temporalia, illa aeterna; haec commutabilia, illa incommutabilia; haec corruptibilia, illa incorruptibilia! Postremo in ipso homine ea quae inuenimus, homo et homo, duo homines sunt; ibi Pater et Filius, unus Deus». [MM2020]

^Q ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2020}* {FG2021}

¹¹⁴ mihi redde ] redde mihi La88

¹¹⁵ patri utique ] inv. Ed1953

¹¹⁶ quid ] quod La88, quomodo Ed1953

¹¹⁷ Si ] Sed La88 Ed1953

¹¹⁸ hic ] h’ La88, hec Ed1953

¹¹⁹ generatus ] generatum Ed1953

¹²⁰ intelligamus eterna ] intelligimus eterna La88, intelligimus coeterna Ed1953

¹²¹ accendero ] accendo La88 Ed1953

¹²² Speculo ] spleculo La88

¹²³ speculum ] spleculum La88 *

¹²⁴ vel ] ut Ed1953

¹²⁵ semper ] + ergo La88 * (cancel. )

¹²⁶ illo ] eo Ed1953

¹²⁷ equalitas ] qualitas La88

¹²⁸ omnimodo ] omnimoda Ed1953

¹²⁹ credo ] creda Li449*

¹³⁰ ergo ] om. La88

¹³¹ ambo ] om. Li449

¹³² unde ] om. La88

¹³³ Dederunt ] + enim Ed1953

¹³⁴ similitudines ] similitudinem Ed1953

¹³⁵ eis ] his La88 Ed1953

¹³⁶ eiusdem ] + sunt Ed1953

¹³⁷ Invenis ] et La88

^marg.| {CIO1d1.18} Ex gestis concilii Ephesini. − Propterea alicubi quidem Filium appellat Patris, alicubi autem Verbum nominat, alicubi autem splendorem vocat Scriptura divina; singula¹³⁸ horum nominum de illo¹³⁹* dicens ut intelligas ea que de Christo dicuntur esse citra¹⁴⁰* blasphemiam. Quia enim tuus Filius eiusdem tibi nature sit¹⁴¹*, volens sermo ostendere unam substantiam Patris et Filii, dicit Filium Patris, qui ex eo natus est unigenitus. Deinde quoniam nativitas et Filius apud nos ostentationem prebent passionis. Ideoque¹⁴²* hunc Filium appellat et Verbum, impassibilitatem nativitatis eius nomine isto demonstrans. Sed quoniam Pater quispiam factus¹⁴³ ut homo, indubitanter senior suo Filio¹⁴⁴* demonstratur ne hoc ipsum etiam de divina natura putares, splendorem vocat unigenitum Patris. Splendor enim¹⁴⁵ nascitur quidem ex sole, non autem intelligitur sole posterior. Coexistere¹⁴⁶ ergo semper Patri Filium splendor tibi denuntiet, impassibilitatem nativitatis ostendat¹⁴⁷ Verbum, consubstantialitatem vero¹⁴⁸* Filii nomen insinuet. ^R ^z

^z ¶Fons : <revera> Theodotus Ancyranus , Homelia 2 In Natale Salvatoris, in : Gesta concilii Ephesini, Collectio Casinensis, pars prior, ACO , t. 1/3, 1929, p. 164.17-34 : «Propterea alicubi quidem filium eum [aû Cm] appellat patris, alicubi autem uerbum nominat, alicubi [aliquando Cv] autem splendorem uocat scriptura diuina, singula horum nomina de illo dicens, ut intellegas ea que de Christo dicuntur, esse citra blasphemiam. alibi etenim aliis de eo appellationibus usa est, aptam glorice dei doctrinam facere uolens. quale est quod dico? filium uocat patris unigenitum, consubstantialem probare uolens. quia enim tuus filius eiusdem tibi naturae fit, uolens sermo ostendere unam substantiam patris et filii dicit filium patris, qui ex eo natus est unigenitus. deinde quoniam natiuitas et filius apud nos ostentationem praebent passionis in natiuitate procedentis, ideo [ideoque Tp] hunc filium appellat etiam uerbum, inpassibilitatem natiuitatis eius nomine isto demonstrans. sed [et Tours] quoniam pater quispiam factusquippe ut homo] secundum hominem Tours] indubitanter senior suo filio demonstratur, praebente hac appellatione ut praeintellegatur filio pater, ne hoc ipsum etiam de diuina natura putares, sed coexistentem coeterne patri unigenitum intellegeres, splendorem uocat unigenitum patris. splendor enim nascitur quidem ex sole, non autem intellegitur [+ uspiam Cassinensis] sole posterior, sed ex quo sol, ex tunc ex sole natus splendor. coexistere itaque semper patri filium splendor tibi denuntiet, inpassibilitatem natiuitatis ostendat uerbum [+ id est ratio Cassinensis], consubstantialitatem uero filii nomen insinuet».
¶Nota La version du texte cité ici est plus proche de celle de Tours que des manuscrits du Mont-Cassin (Cm Cv). Cf. M. Morard , «Thomas d’Aquin lecteur des conciles», 2005. Thomas ne semble pas avoir eu recours – ou accès – au texte grec. [MM2019]

^R ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021} {MM2021}

¹³⁸ Singula Li449 Ed1953 ] + hominum La88

¹³⁹ illo La88 Li449 ] ipso Ed1953

¹⁴⁰ citra Li449 ] contra La88 Ed1953

¹⁴¹ sit La88 Li449 ] fit Ed1953

¹⁴² ideoque La88 Li449 ] ideo Ed1953

¹⁴³ quispiam factus Li449 Ed1953 ] inv. La88

¹⁴⁴ suo Filio Li449 ] inv. La88 Ed1953

¹⁴⁵ enim Li449 Ed1953 ] + patris La88

¹⁴⁶ coexistere Li449 Ed1953 ] lac. La88

¹⁴⁷ ostendat Li449 Ed1953 ] ostendit La88

¹⁴⁸ vero ] om. La88 Ed1953

^marg.| {CIO1d1.19} CHRYSOSTOMUS. ¹⁴⁹* − Sed dicunt illi, quoniam hoc, id est in principio, non eternitatem ostendit simpliciter : etenim et de celo istud et de terra dictum est¹⁵⁰*. « In principio, inquit¹⁵¹* ^aa, fecit Deus celum et terram ». Sed quid commune habet erat ad fecit? Sicut enim quod est, cum de homine quidem dicitur, presens tempus¹⁵²* significat solum¹⁵³*; cum autem de Deo, id quod est semper et eternaliter; ita et erat de nostra quidem cum dicitur natura, preteritum significat tempus; cum autem de Deo, eternitatem¹⁵⁴ ostendit.^S ^ab

^aa Gn. 1, 1.

^ab ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 3 § 2, PG 59, 39. [CGC2014 ref.]

^S ¶Codd. : La88 (142rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2021}

¹⁴⁹ Chrysostomus ] + In Ioannem Ed1953

¹⁵⁰ est ] om. Ed1953

¹⁵¹ inquit ] + Genesis Ed1953

¹⁵² presens tempus ] inv. Ed1953

¹⁵³ solum ] tantum Ed1953

¹⁵⁴ eternitatem ] et ternitatem La88 ; def. T46

^marg.| {CIO1d1.20} ORIGENES. In homeliario. ¹⁵⁵* − ‘Sum’ enim verbum duplicem habet significationem. Aliquando enim temporales motus secundum analogiam aliorum verborum declarat, aliquando substantiam uniuscuiusque rei, de qua predicatur, sine ullo temporali motu¹⁵⁶* designat. Ideo et substantivum vocatur.^T ^ac

^ac ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Io. 1, 1) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 224a marg.], ed. Gloss-e .: «ERAT. Sum : verbum [+ substantivum Tr81 K23 P229 P15536 Rusch] duplicem habet significationem . Aliquando enim temporales motus secundum analogiam aliorum verborum declarat, aliquando substantiam uniuscuiusque rei de qua predicatur sine [non Rusch] ullo temporali motu designat. Ideo et substantivum vocatur . Tale est quod dicitur : In principio erat Verbum, quasi in Patre subsistit Filius. Non enim pro tempore sed pro substantia ponitur erat».
<cuius fons> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (prothemata 2), CCCM 267, p. 4.22 sqq.
<cuius fons> Heiricus Autissiodorensis , Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, hom. 11, CCCM116, linea 77 sqq. «Hoc uerbum, quod est 'erat', non pro tempore sed pro substantia positum est; positiuum autem eius, quod est 'sum', unde hoc inaequaliter flectitur, duplicem habet significationem. Aliquando enim temporales motus secundum analogiam aliorum uerborum declarat, aliquando substantiam uniuscuiusque rei de qua praedicatur sine ullo temporali motu designat, ideo et substantiuum uocatur; tale est ergo quod ait : In principio erat uerbum, ac si diceret : in patre subsistit filius. Quare autem uerbum dicatur filius, gemina respondendi ratio occurrit».
<cuius fons> Origenes (pseudo), Homeliae ex variis locis collectae , hom. 2 : Vox spiritalis aquilae auditum (Io. 1, 1-14), in : Origenis opera, t. 3, Parisiis, 1522, f. cxviivaF (ut infra cum aliquibus variationibus)
<cuius fons> Cf. Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae], 6.4-8, CCCM 166, p. 11; SChr 151, p. 226.4-9; PL 122, 286B : «Et notandum quod in hoc loco, non temporis, sed substantiae significationem beatus euangelista insinuat per hanc uocem quae est 'erat'. Nam et positio eius, id est 'sum', unde inaequaliter flectitur, duplicem continet intellectum. Aliquando quidem subsistentiam cuiuscunque rei de qua praedicatur absque ullo temporali motu significat ideo que substantiuum uerbum uocitatur, aliquando temporales motus secundum aliorum uerborum analogiam declarat. Tale est ergo quod ait IN PRINCIPIO ERAT VERBVM ac si aperte diceret : In patre subsistit filius. Quis enim sanum sapiens dixerit filium in patre temporaliter unquam substitisse? Illic enim sola cogitatur aeternitas, ubi sola intelligitur immutabilis ueritas. Et ne quis existimaret ita uerbum in principio subsistere ut nulla substantiarum differentia subintelligatur inesse, continuo subiunxit ET VERBVM ERAT APVD DEVM, hoc est : Et filius subsistit cum patre in unitate essentiae et substantiali distinctione».
<laud.> v. g. Alexander de Hales , Glossa in quattuor libros Sententiarum (1 Sent. d. 8, n. 9), Quaracchi, p. 101.31 sqq. : «Verba substantiva [59, 3]. Augustinus, Super Ioannem, in principio : 'Sum' verbum duplicem habet significationem. Aliquando enim temporales motus secundum analogiam aliorum verborum declarat; aliquando substantiam uniuscuiusque [rei] de qua praedicatur sine ullo temporali motu designat" ».
Alexander Halensis , Summa Fratris Alexandri, liber 1, pars 2, inquisitio 1, tractatus 1, quaestio 1, c. 1, num. 333, Quarrachi, p. 494b1 sqq. : «Unde Augustinus, Super Ioannem 1, 3 : In principio erat Verbum : 'Sum', verbum substantivum, duplicem habet significationem : aliquando enim temporales motus secundum analogiam aliorum verborum declarat; aliquando substantiam uniuscuiusque rei, de qua praedicatur, sine ullo temporali motu designat, ideo et substantivum vocatur; tale est quod dicitur : In principio erat Verbum, quasi : in Patre subsistit Filius; non enim pro tempore, sed pro substantia ponitur 'erat' ».
Bonaventura , In Io., 1, quaestiones, par. 7, Opera omnia, t. 6, 1893, p. 247b27.
¶Nota : Thomas reprend ici une sentence forgée par Anselme de Laon qu’il place sous l’autorité d’Origène. Je n’ai pas noté dans les manuscrits de la Glose consultés l’attribution fautive à Augustin retenue par Alexandre de Halès et Bonaventure. Ici encore le rapport au texte source de Jean Scott n’est pas direct – Thomas ne cite pas Scott, mais la Glose ordinaire – bien que l’attribution repose sur la connaissance directe du traité. Voir note supra CIOprol.10 [MM2020] [MM2024 rev.]

^T ¶Codd. : La88 Li449 Ed1657 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {MM2020} {FG2021}

¹⁵⁵ in homeliario ] scrips., in omel. La88 Li449, om. Ed1953

¹⁵⁶ ullo - temporali motu ] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d1.21} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ¹⁵⁷* − Respice igitur ¹⁵⁸ ad mundum, intellige quid de eo¹⁵⁹ scriptum est^ad : « In principio fecit Deus celum et terram ». Fit ergo in principio quod creatur et etates continent¹⁶⁰* quod in principio continetur ut fieret. Piscator autem illitteratus¹⁶¹, indoctus, liber a tempore¹⁶², solutus a seculis est, vicit omne principium. Erat enim quod est neque in tempore aliquo¹⁶³ concluditur ut ceperit quod erat potius in principio quam fiebat.^U ^ae

^ad Gn. 1, 1.

^ae ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, c. 13, CCSL 62, lin. 11 sqq. : «Respice ad mundum, intellege quid de eo scribtum sit : In principio fecit Deus caelum et terram. Fit ergo in principio quod creatur, et aetate contines quod in principio continetur ut fieret. Meus autem piscator inlitteratus, indoctus, liber a tempore, solutus a saeculis est. Vicit omne principium : erat enim quod est, neque in tempore aliquo concluditur ut coeperit, quod erat potius in principio quam fiebat». [MM2019]

^U ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1470 Ed1475A Ed1611 Ed1657 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {MM2020} {FG2021}

¹⁵⁷ Secundo ] om. Ed1953

¹⁵⁸ igitur ] ergo Ed1475A

¹⁵⁹ quid - de eo ] inv. Ed1470

¹⁶⁰ etates continent ] aetate continet Ed1657 , aetates continet Ed1953

¹⁶¹ autem illitteratus ] aut illustratus Ed1475A

¹⁶² tempore ] patre Ed1475A

¹⁶³ tempore aliquo ] temporali quo La88 , temporali aliud Ed1470

^marg.| {CIO1d1.22} ALCUINUS. − Contra eos ergo qui¹⁶⁴ propter temporalem nativitatem dicebant Christum¹⁶⁵ non semper fuisse, incipit¹⁶⁶* de eternitate Verbi dicens : In principio erat Verbum .^V ^af

^af ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Io. 1, 1), [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 224a marg.] ed Gloss-e : «IN PRINCIPIO ERAT VERBUM etc. Contra eos qui propter temporalem Christi nativitatem dicebant Christum non semper fuisse, incipit de eternitate Verbi dicens : In principio erat Verbum».
<Non hab.> Anselmus in Io., PL, LLT [MM2020]

^V ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1470 Ed1475A Ed1611 Ed1657 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {MM2020}* {FG2021}

¹⁶⁴ qui ] quo La88

¹⁶⁵ Christum ] om. La88

¹⁶⁶ incipit ] + Evangelista Ed1470 Ed1611 Ed1657 Ed1953

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d2.1} CHRYSOSTOMUS. ¹⁶⁷* − Quia maxime Dei hoc est proprium, eternum et sine principio esse, hoc primum posuit. Deinde, ne quis audiens : In principio erat ¹⁶⁸* ingenitum Verbum dicat, confestim hoc removit dicens : ^W ^ag

^ag ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 3 § 3, PG 59, 41. [CGC2014 ref.]
<Ut laudat> Cf. Hugo de Sancto Caro , Postille (loc. cit.), t. 6, Venetiis, f. 280vb : «Sicut dicit Chrysostomus, primum per quod cognoscibilis est Deus est eternum et sine principio et principium omnium esse, quod totum dicitur de verbo per primam propositionem que dicit in principio erat verbum ubi notatur etiam identitas substantie inter principium et verbum id est inter Patrem et Filium. [...] Et ita primum erat prime propositionis dicit esse Filii infinitum ex parte ante. Secundum erat secunde propositionis dicit esse eiusdem filii ut ab alio. Unde Chrysostomus in tertia homelia dicit : Primum erat de verbo essendi eternaliter solum est ostensivum; secundum erat apud aliquem essendi. Et quia maxime proprium Deo est eternum et sine principio esse, hoc primum posuit. Deinde ut non quis audiens hanc propositionem Et in principio ingenitum esse dicat , confestim hoc mitigavit, antequam diceret quid esset dicens : quoniam apud Deum erat. Et non dixit ‘in Deo erat’ sed apud Deum erat , eam que secundum hypostasim est, eternitatem ostendens nobis. Et hoc est totum quod diximus. Per hoc patet quod intellectus prime propositionis intelligitur in secunda. Sic dicimus de aliis quod secunda propositione intelligitur in tertia quarta. Sic igitur per hanc secundam propositionem eliditur error Arrii et Sabelii quorum prior negabat Verbi cum Patre equalitatem, alter negabat Patris et Verbi distinctionem. Confunditur etiam Nestorius qui dicebat filium habuisse initium cum sit Verbum Patri coeternum». [MM2017]

^W ¶Codd. : La88 (142va) Li449 (3rb ) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021}

¹⁶⁷ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

¹⁶⁸ erat La88 ] + Verbum Ed1953

Et Verbum erat apud Deum.

^marg.| {CIO1d2.2} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ¹⁶⁹ − Sine principio enim est apud Deum. Et qui abest a tempore, non abest ab auctore.^X ^ah

^ah ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, CCSL 62, c. 14.5 sqq. : «Iam sine principio est apud Deum, quod erat ante principium. Est ergo erans apud Deum, et qui abest a cognitionis tempore, non abest ab auctore». [MM2019]

^X ¶Codd. : La88 Li449 (3rb ) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021}

¹⁶⁹ Secundo de Trinitate Li449 ] om. La88 , De Trinitate Ed1953

^marg.| {CIO1d2.3} BASILIUS. − Rursus hoc dicit propter blasphemantes quod non erat. Ubi ergo erat Verbum? Non in loco incircumscriptibilia continentur. Sed ubi erat? Apud Deum . Neque Pater loco, neque Filius circumscriptione aliqua continentur.^Y ^ai

^ai ¶Fons^G : Basilius Caesariensis , Homelia 16 «In principio erat Verbum» § 4, PG 31, 480B1-6 : «Πάλιν τὸ, “Ἤν”, διὰ τοὺς βλασφημοῦντας, ὅτι οὐκ ἦν. Ποῦ ἦν “ὁ Λόγος”; Οὐκ ἐν τοπῳ﮲ οὐ γὰρ περιέχεται τόπῳ τὰ ἀπερίγραπτα. Ἀλλὰ ποῦ ἦν; “Πρὸς τὸν Θεόν”. Οὔτε ὁ Πατὴρ ἐν τόπῳ, οὔτε ὁ Υἱὸς ἐν περιοχῇ τινι καὶ περιγραφῇ ὁμολογουμένῃ κατειλημμένος».
<ex quo>
<vel> [CPG-C142], BAV, Vat. gr. 758, f. 88v
<vel> [CPG-C144] Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cod.graec. 437, f. 10r18-22 ; Paris, BnF, suppl. grec 159, f. 60r24-26 : «Βασιλείου. Πάλιν τὸ , “Ἤν”, διὰ τοὺς βλασφημοῦντας ὅτι οὐκ ἦν. Ποῦ δὲ* ἦν “ὁ Λόγος”; Οὐκ ἐν τόπῳ﮲ οὐ γὰρ περιέχεται** τὰ ἀπερίγραπτα. Ἀλλὰ ποῦ ἦν; “Πρὸς τὸν Θεόν”. Οὔτε ὁ Πατὴρ ἐν τόπῳ, οὔτε ὁ Υἱὸς ἐν περιοχῇ τινι καὶ περιγραφῇ*** ὁμολογουμένῃ κατειλημμένος***** […]».
<vel> [CPG 145] Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1), ed. B. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 13.36-39.
*δὲ] om. Corder. Vg758 Basil.** περιέχεται] + τόπῳ Vg758 Basil. *** περιγραφῇ Pg159 Basil.] περιγραφὴ Corder., γραφῇ Pg437 | κατειλημμένος] περιειλημμένος Vg758
<Non hab.> ACO-Cassinensis. Pas d’autre traduction latine connue de cette homélie. Cf. Conticello 1991. [ADL2019] [MM2019] [correctum post VS2021]

^Y ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021}

^marg.| {CIO1d2.4} ORIGENES. ¹⁷⁰ − Utile etiam est¹⁷¹* inducere quod verbum dicitur ad aliquos fieri, puta ad Osee vel Isaiam aut Ieremiam. Ad Deum vero¹⁷²* non fit¹⁷³, quasi prius non ens apud ipsum. Ex eo igitur quod iugiter est in eo, dicitur : E t verbum erat apud Deum quia nec a principio a¹⁷⁴ Patre separatus est.^Z ^aj

^aj ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 1, tom. 2.1.3-9, GCS 10, p. 52.10-13, 53.16-20 = PG 14, 105A-C = SChr 120, p. 211.212 : «Πῶς οὖν “λόγος Κυρίου” ἐγενήθη πρὸς Ὠσηέ, καὶ ὁ λόγος ἐστὶν ὁ γενόμενος πρὸς Ἡσαΐαν, υἱὸν Ἀμώς, καὶ πάλιν “ὁ λόγος πρὸς Ἱερεμίαν περὶ τῆς ἀβροχίας”, ἐπισκοπητέον, ἵν' ὡς παρακείμενον εὑρεθῆναι δυνηθῇ, πῶς “ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν”. [...] 2.1.8 Ἀλλὰ πρὸς μὲν τοὺς ἀνθρώπους πρότερον οὐ χωροῦντας τὴν τοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, λόγου τυγχάνοντος, ἐπιδημίαν ὁ λόγος γίνεται· “πρὸς δὲ τὸν Θεὸν” οὐ γίνεται, ὡς πρότερον οὐκ ὢν πρὸς αὐτόν, παρὰ δὲ τὸ ἀεὶ συνεῖναι τῷ πατρὶ λέγεται· “Καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν”· οὐ γὰρ “Ἐγένετο πρὸς τὸν Θεόν”. 2.1.9 Καὶ ταὐτὸν ῥῆμα τὸ “ἦν” τοῦ λόγου κατηγορεῖται, ὅτε “ἐν ἀρχῇ ἦν” καὶ ὅτε “πρὸς τὸν Θεὸν ἦν”, οὔτε τῆς ἀρχῆς χωριζόμενος οὔτε τοῦ πατρὸς ἀπολειπόμενος, καὶ πάλιν οὔτε ἀπὸ τοῦ μὴ εἶναι “ἐν ἀρχῇ” γινόμενος “ἐν ἀρχῇ” οὔτε ἀπὸ τοῦ μὴ τυγχάνειν “πρὸς τὸν Θεὸν” ἐπὶ τὸ “πρὸς τὸν Θεὸν” εἶναι γινόμενος· πρὸ γὰρ παντὸς χρόνου καὶ αἰῶνος “ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος”, καὶ “ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν”».
<Non hab.> Origenes, Fragmenta in Io. ex catenis, GCS 10. [CGC2014 ref.] [MM2020] [VS2021 correctum post]

^Z ¶Codd. : La88 (142va) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2022} {FG2021}

¹⁷⁰ Origenes La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

¹⁷¹ etiam est ] inv. Ed1953

¹⁷² vero ] autem Ed1953

¹⁷³ fit ] om. La88

¹⁷⁴ a ] ab La88

^marg.| {CIO1d2.5} CHRYSOSTOMUS. ¹⁷⁵*{hom.3}. − Non etiam dixit : ‘in Deo erat’ sed apud Deum erat , eam que secundum hypostasim eius¹⁷⁶* eternitatem nobis ostendens.^AA

^AA ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

¹⁷⁵ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

¹⁷⁶ hypostasim eius ] ypostasis eius La88 , + est Ed1953

^marg.| {CIO1d2.6}* THEOPHYLACTUS. − Videtur etiam¹⁷⁷* mihi quod Sabellius ex hoc dicto subversus¹⁷⁸ est. Ipse enim docebat¹⁷⁹* quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus una est persona¹⁸⁰ que aliquando ut Pater apparuit, aliquando ut Filius, aliquando ut Spiritus Sanctus. Manifeste vero confunditur ex hoc verbo : Et Verbum erat apud Deum . Hic enim evangelista alium declarat esse Filium, alium Deum, scilicet Patrem.^AB ^ak

^ak ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1:1-2), PG 123, 1140B1-11 . [CGC2014 ref.] * [MM2022]

^AB ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2022}

¹⁷⁷ etiam ] autem Ed1953

¹⁷⁸ subversus ] superversus Mt366

¹⁷⁹ docebat cum graec. ] dicebat Ed1953

¹⁸⁰ persona cum graec. ] om. La88

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d3.1} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ¹⁸¹* − Diceres¹⁸²* : Verbum sonus vocis est, enuntiatio negotiorum et elocutio cogitationum. Hoc Verbum in principio apud Deum erat, quia sermo cogitationis eternus est, cum qui cogitat sit eternus. Sed quomodo in principio erat quod neque ante tempus, neque post tempus est? Et nescio an vel ipso¹⁸³* possit esse¹⁸⁴ in tempore. Loquentium enim sermo neque est antequam loquantur, et cum locuti erunt, non erit. In eo autem¹⁸⁵* ipso quod loquuntur, dum finiunt, iam non erit id unde ceperunt. Sed si sententiam primam¹⁸⁶* rudis auditor admiseras. I n principio erat Verbum , de sequenti quid quereris¹⁸⁷*. Et verbum erat apud Deum ? Numquid audieras in¹⁸⁸* Deo, ut sermonem recondite cogitationis acciperes aut fefellerat Ioannem quid esset momenti inter inesse et adesse ? Id enim quod in principio erat , non in altero esse sed cum altero predicatur. Statum igitur Verbi et nomen exspecta. Dicit namque E t Deus erat Verbum . Cessat sonus vocis et cogitationis eloquium. Verbum hoc¹⁸⁹* res est, non sonus; natura, non sermo; Deus, non inanitas est.^AC ^al

^al ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, CCSL 62, c. 15.1-24sqq. : «Dices enim :"Verbum sonus uocis est et enuntiatio negotiorum et elocutio cogitationum. Hoc apud Deum erat et in principio erat, quia sermo cogitationis aeternus est, cum qui cogitat sit aeternus". Respondeo tibi interim pro piscatore meo paucis, dum uidemus quomodo rusticitatem suam ipse defendat. Sermo in natura habet ut esse possit, sequens autem ei est ut fuerit, est uero tantum cum auditur. Et quomodo in principio erat quod neque ante tempus neque post tempus est? Et nescio an uel ipso esse possit in tempore : loquentium enim sermo neque est antequam loquantur, et cum locuti erunt non erit, in eo autem ipso quod loquuntur dum finiunt iam non erit id unde coeperunt. Haec a me ut ab uno ex ceteris. Sed piscator aliter pro se. Et obiurgabit te prius, cur neglegenter audieris. Nam etsi sententiam primam rudis auditor amiseras : In principio erat uerbum, de sequenti quid quaereris : Et uerbum erat apud Deum? Numquid audieras"in Deo", ut sermonem reconditae cogitationis acciperes? Aut fefellerat rusticum, quid esset inter inesse et adesse momenti? Id enim quod in principio erat non in altero esse sed cum altero praedicatur. Sed de superioribus nihil sumo. Consequentia sibi adsint. Statum uerbi et nomen exspecta. Dicit namque : Et Deus erat uerbum. Cessat sonus uocis et cogitationis eloquium. Verbum hoc res est, non sonus; natura, non sermo; Deus, non inanitas est». [MM2020]

^AC ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021}

¹⁸¹ .II. ] om. La88 Ed1953

¹⁸² Diceres ] Dicens Mt366 , Dices Ed1953

¹⁸³ vel ipso ] ipsum Ed1953

¹⁸⁴ possit esse ] inv. Li449

¹⁸⁵ autem ] enim La88 Mt366 Ed1953

¹⁸⁶ sententiam primam ] inv. Ed1953

¹⁸⁷ quereris ] queritis La88 , queris Ed1953

¹⁸⁸ in ] de La88 Mt366 Ed1953

¹⁸⁹ hoc ] hic Ed1953

^marg.| {CIO1d3.2} HILARIUS. Septimo de Trinitate. ¹⁹⁰* − [1] Simplex autem nuncupatio est et caret offendiculo affectionis¹⁹¹* aliene. Ad Moysen dictum est^am : « Dedi te deum Pharaoni ». Sed numquid non adiecta nominis causa est, cum dicitur « pharaoni »? Moyses enim pharaoni Deus datus est, dum timetur, dum oratur, dum punit, dum medetur. Et¹⁹²* aliud est Deum dari, aliud Deum esse. Memini quoque et alterius nuncupationis ubi dicitur^an : « Ego dixi dii estis ». Sed in eo indulti nominis significatio est et ubi refertur « ego dixi », loquentis potius est sermo¹⁹³* quam¹⁹⁴ rei nomen. [2] Cum autem audio Et Deus erat Verbum , non dictum solum 'audio verbum' sed demonstratum esse intelligo quod Deus est¹⁹⁵.^AD ^ao

^am Ex. 7, 1.

^an Ps. 81, 6; cf. Io. 10, 34.

^ao ¶Fons : [1] Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 7, CCSL 62, c. 9.8 sqq. : «Simplex namque nuncupatio est et caret offendiculo adiectionis alienae. Verbum enim quod caro factum est, nihil aliud quam Deus est. Non est hic deputatae aut adsumptae nuncupationis relicta suspicio, ut ei, quod Deus est, non ex natura sit nomen. Respice ad ceteras aut deputatiuas aut adsumptiuas appellationes. Ad Moysen dictum est : Dedi te deum farao. Sed numquid non adiecta nominis causa est, cum dicitur farao? Aut numquid ei naturam Dei intulit, et non potius in eum qui metueret terrorem, cum dracones magicos draco Moysi mox uirga manens deuorat, cum cynomyiam quam inmiserat abigit, cum grandinem potestate qua euocauerat auertit, cum lucustas ea uirtute qua inuexerat reppulit, cum in operationibus eius magi confitentur digitum Dei esse? Sic Moyses faraoni deus datus est, dum timetur, dum oratur, dum punit, dum medetur. Et aliud est deum dari, aliud est Deum esse. In faraone enim deus datus est, ceterum non ei est et natura et nomen ut deus sit. Memini quoque et alterius nuncupationis, ubi dicitur : Ego dixi : Dii estis. Sed in eo indulti nominis significatio est, et ubi refertur Ego dixi, loquentis potius est sermo quam rei nomen : quia rei nomen intellegentiam rei adfert, ceterum uoluntas appellationis ex alio est. Et ubi se nuncupationis auctor ostendit, ibi per sermonem auctoris est nuncupatio, non naturale nomen in genere. Aduero hic uerbum Deus est».
[2] Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 7, CCSL 62, c. 11.29 sqq. : «Nam cum audio et Deus erat uerbum, non dictum solum audio uerbum Deum, sed demonstratum intellego esse quod Deus est, quia sicut superius in Moyse deo et in cognominatis diis per appellationem nomen adiectum sit, hic autem res significata substantiae est, cum dicitur : Deus erat».

^AD ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2020} {FG2021}

¹⁹⁰ .VII. ] om. Ed1953

¹⁹¹ affectionis ] adiectionis Ed1953 (cum Hilario)

¹⁹² Et ] om. La88

¹⁹³ est sermo ] inv. Ed1953

¹⁹⁴ quam ] quid Mt366 *

¹⁹⁵ est ] om. La88

^marg.| {CIO1d3.3} BASILIUS. − Sic igitur, excludens accusationem blasphemantium¹⁹⁶* querentium : ‘Quid est verbum ?’ respondet : ^AE ^ap

^ap ¶Fons^G : Basilius Caesariensis , Hom. 16 «In principio erat Verbum» § 4, PG 31, 480C11-13 : «Καὶ οἷον ἀφαρπάζων αὐτὸν τῆς συκοφαντίας τῶν βλασφημούντων, Τί , φησίν, ἐστὶν ὁ Λόγος; “Θεὸς ἦν ό Λόγος”». [ADL2019]
<ex quo> Catena Patrum Graecorum in Io. (Io. 1, 1), ed. B. Corderius, Antverpiae, 1630, p. 14.3-5.
<potius quam> Nicetas Heracleensis , Catena in Io., Münich, BSB, Cod.graec. 437, f. 12v23-13r1 ; Paris, BnF, suppl. grec 159, f. 60v21-22 ; Münich, BSB, Cod.graec. 37, f. 9r1-2 : «Βασιλείου. [...] Καὶ οἷον ἀφαρπάζων αὐτὸν* τῆς συκοφαντίας τῶν βλασφημούντων φησίν ὅτι Θεὸς ἦν ό Λόγος**».
*αὐτὸν Nicetas Basil.] αὐτὸ Corderius
** φησίν ὅτι (Καί Suppl. gr. 59) Θεὸς ἦν ό Λόγος Nicetas] τί γὰρ φησίν ἐστὶν ὁ Λόγος; Corderius
¶Nota Thomas est plus proche du texte de Basile que de celui des chaînes de Nicétas et Cordier qui escamotent le dialogue final. Cordier pose la question «Qu’est-ce que le Verbe ?» mais omet la réponse; les manuscrits de Nicétas donnent la réponse sans formuler la question. [MM2019] [MM2020] [MM2021] [correctum post VS2021]

^AE ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {FG2021}

¹⁹⁶ blasphemantium ] + et Ed1953

Et Deus erat Verbum.

^marg.| {CIO1d3.4} THEOPHYLACTUS. − Vel aliter continua. Postquam Verbum erat apud Deum , manifestum est quod due persone erant, quamvis una natura¹⁹⁷* duabus existat. Unde dicitur : Et Deus erat Verbum ita ut una natura sit Patri et Filio cum sit una deitas.^AF ^aq

^aq ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 1-2), PG 123, 1140B12-C1 . [GC2014]* [MM2022]

^AF ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2018} {FG2021}* {MM2022}

¹⁹⁷ natura ] + in Ed1953

^marg.| {CIO1d3.5} ORIGENES. − Adiciendum etiam quod Verbum, in eo quod fit ad prophetas, illustrat prophetas sapientie lumine. Apud Deum vero est Verbum, obtinens ab eo quod sit Deus. Unde prelocavit hoc quod est : Verbum erat apud Deum ei quod est Deus erat Verbum ¹⁹⁸.^AG ^ar

^ar ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 1, tom. 2.1.10-11, GCS 10, p. 53.28-54.3 ; PG 14, 108A; SChr 120, p. 214 : «Ἐπεὶ τοίνυν εἰς εὕρεσιν τοῦ “Καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεὸν” παρεθέμεθα λέξεις προφητικάς, πῶς ἐγένετο πρὸς Ὠσηὲ καὶ Ἡσαΐαν καὶ Ἱερεμίαν, παρετηρήσαμέν τε οὐ τὴν τυχοῦσαν διαφορὰν τοῦ"ἐγενήθη” καὶ “ἐγένετο" πρὸς τὸ"ἦν”, προσθήσομεν, ὅτι ἐν μὲν τῷ πρὸς τοὺς προφήτας γίνεσθαι φωτίζει τοὺς προφήτας τῷ φωτὶ τῆς γνώσεως, ποιῶν αὐτοὺς ἅτε ἔμπροσθεν βλέποντας ὁρᾶν, ἃ πρὸ αὐτοῦ οὐ κατενόουν· πρὸς δὲ τὸν θεὸν <ὁ λό>γος* Θεός ἐστι τυγχάνων ἀπὸ τοῦ εἶναι πρὸς αὐτόν. [§11] Καὶ τάχα τοιαύτην τινὰ τάξιν ὁ Ἰωάννης ἐν τῷ λόγῳ ἰδὼν οὐ προέταξε τὸ “Θεὸς ἦν ὁ λόγος” τοῦ “Ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν”, ὅσον ἐπὶ ταῖς ἀποφάσεσιν οὐδὲν ἂν κωλυθέντος τοῦ εἱρμοῦ πρὸς τὸ καθ' αὑτὸ ἰδεῖν ἑκάστου τῶν ἀξιωμάτων τὴν δύναμιν· ἓν γὰρ ἀξίωμα τὸ “Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος” καὶ δεύτερον τὸ “Ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν” καὶ ἑξῆς “καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος” ».
* <ὁ λό>γος coniec. Preuschen , τὸ GCS, <ὢν ἀυ>τὸς Wendland [correctum post VS2021]
<Non hab.> Cordier , Catena graecorum patrum in Io. [CPG C145], p. 6-14; Cramer.
¶Paral. Thomas de Aquino, In Io., c. 1, lec. 1, Marietti, n° 58 : «Quia ergo in Evangelio Ioannis in Graeco, huic nomini quod est verbum, cum dicitur in principio erat verbum, et similiter huic nomini quod est Deus, cum dicitur et verbum erat apud Deum, apponitur articulus, ut dicatur ly verbum, et ly Deus, ad designandum eminentiam et discretionem verbi ad alia verba, et principalitatem patris in divinitate; ideo, cum in hoc quod dicitur verbum erat Deus, non apponatur articulus huic nomini Deus quod supponit pro persona filii, blasphemavit Origenes quod verbum non esset Deus per essentiam, licet sit essentialiter verbum; sed dicitur per participationem Deus : solus vero pater est Deus per suam essentiam ».
¶Nota 1. Chez Origène, dans la phrase «πρὸς δὲ τὸν θεὸν † θεός ἐστι τυγχάνων ἀπὸ τοῦ εἶναι πρὸς αὐτόν», le mot qui précède θεός est perdu. Les éditeurs ont proposé de restituter soit l’article τὸ (dont l’omission sera reprochée à Origène par la Reportatio in Ioannem), soit le substantif λόγος (leçon que devait comporter le texte grec traduit par la Catena, à moins que Thoms l’aie restituée de lui-même), soit la forme verbale ὢν <ἀυ>τὸς. Dans tous les cas, on comprend : « Auprès de Dieu le Verbe est donc Dieu du fait qu’il est auprès de lui (ou tourné vers lui) ». La clausule finale πρὸς αὐτόν complète le verbe εἶναι et situe le propos au niveau des relations des personnes. Le Verbe obtient de Dieu non l’être en lui-même mais d’être « Dieu auprès de Dieu », Dieu-tourné-vers-lui-même.
¶Nota 2 : Thomas construit différemment : πρὸς δὲ τὸν θεὸν ἐστι <ὁ λό>γος τυγχάνων ἀπὸ τοῦ εἶναι Θεός. «Auprès de Dieu est le Verbe, obtenant de lui d’être Dieu ». On omettant πρὸς τὸν θεὸν après Θεός, Thomas déplace le point focal de la sentence vers l’absolu de l’Essence divine. La traduction très littérale de τυγχάνων ἀπὸ par obtinens ab complète le glissement et suggère l’idée d’une participation ou d’une infériorité ontologique du Verbe par rapport au Père. La Reportatio in Ioannem (Marietti n°58 supra laud.) reprochera bientôt à Origène une thèse connexe qui a influencé la traduction de cette sentence : « Origène a blasphémé en disant que le Verbe ne serait pas Dieu par essence mais par participation puisque Dieu le Père seul serait Dieu par essence ». Tout se passe ici comme si Thomas durcissait l’expression d’Origène sous l’influence de la thèse que lui reprochait la tradition théologique. – Voir aussi note de la sentence suivante. [MM2020] [MM2021]

^AG ¶Codd. : La88 (142vb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021}

¹⁹⁸ ei quod est Deus erat verbum ] om. La88

^marg.| {CIO1d3.6} CHRYSOSTOMUS. ¹⁹⁹*. – [1] Et non ut Plato, hoc quidem intellectum quemdam, hoc vero animam mundi esse dicens^as. Hec enim procul sunt a divina natura. [2] Sed dicunt : ‘Pater - cum articuli adiectione - dictus est Deus’, Filius autem sine hac. Quid igitur Apostolus dicit²⁰⁰*^at : « Magni Dei et Salvatoris nostri Iesu Christi », et rursus^au : « Qui est super omnia Deus » ? Sed et Romanis scribens dicit ^av : « Gratia vobis et pax a Deo Patre nostro » sine adiectione articuli. Aliterque²⁰¹* et superfluum erat hic apponere continue superius ²⁰²* adiectum. Non igitur, etsi non est adiectus Filio articulus, propter hoc Filius minor Deus est²⁰³*.^AH ^aw

^as Cf. Plato , Timaeus, 34b-37c.

^at Tit. 2, 13 : προσδεχόμενοι τὴν μακαρίαν ἐλπίδα καὶ ἐπιφάνειαν τῆς δόξης τοῦ μεγάλου θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ χριστοῦ.

^au Rm. 9, 5 : ὧν οἱ πατέρες, καὶ ἐξ ὧν ὁ χριστὸς τὸ κατὰ σάρκα, ὁ ὢν ἐπὶ πάντων, θεὸς εὐλογητὸς εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν.

^av Rm. 1, 7 : χάρις ὑμῖν καὶ εἰρήνη ἀπὸ θεοῦ πατρὸς ἡμῶν καὶ κυρίου Ἰησοῦ χριστοῦ.

^aw ¶Fons : [1] Chrysostomus , In Io., hom. 2.4.2, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 6va : «Novit homines quod antiquius est et quod est ante omnia et maxime honorantes et ponentes deum. Propterea hinc primum facit principium. Et procedens et deum ait esse. Et non ut Plato hunc quidem intellectum, hunc vero animam dicens esse. Hec enim procul a divina et incorruptibili sunt natura. Neque enim habet deus quid commune ad nos, sed separata est ab ea que secundum creaturas communione, ea que secundum substantiam dico, non tamen ea que secundum habitudinem».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 2 (al. 1) § 4, PG 59, 34.3-4 : « Οἶδε τοὺς ἀνθρώπους τὸ πρεσβύτερον καὶ τὸ πρὸ πάντων μάλιστα τιμῶντας καὶ τιθεμένους Θεόν. Διὰ τοῦτο ἐντεῦθεν πρῶτον ποιεῖται τὴν ἀρχὴν, καὶ προϊὼν καὶ Θεόν φησιν εἶναι· καὶ οὐχ ὡς Πλάτων, τὸν μὲν νοῦν, τὸν δὲ ψυχὴν λέγων εἶναι· ταῦτα γὰρ πόῤῥω τῆς θείας καὶ ἀκηράτου φύσεως. Οὐδὲ γὰρ ἔχει τι κοινὸν πρὸς ἡμᾶς, ἀλλὰ ἀνακεχώρηκε τῆς πρὸς τὴν κτίσιν κοινωνίας, τῆς κατ’ οὐσίαν λέγω, οὐ μὴν τῆς κατὰ τὴν σχέσιν ».
[2] Chrysostomus , In Io., hom. 4.4-6 , Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 11vb 19 ; BAV, Ott. lat. 227, f. 11rb ; Arras, BM, 229, f. 5rb : « 4 . Sed ecce ait: Patersinearticuli adiectione dictus est, filius autem cum hac. Quid igitur cum apostolus dicat magni Dei et salvatoris [+ Domini Arras] nostri Ihesu Christi, et rursus : Qui est super [sub Arras] omnia Deus. 5. Ecce enim hic sine articulo filii meminit, facit autem hoc et de patre Philippensibus scribens nimirum ita ait: Qui in forma Dei existens, non rapinam arbitratus est, hoc id est esse pariter cum Deo. Sed et Romanis dicat [cancel. P15284², om. Arras] rursus: Gratia vobis et pax a Deo patre nostro et domino Ihesu Christo. 6. Aliterque et superfluum erat. Hic enim apponere sursum continue uerbo adiectum. Sicut enim de patre dicens ait: Spiritus est Deus et non quia spiritui articulus non adicitur removemus propter hoc incorporalitatem Dei ita et hic etsi non adiectus est filio articulus, non propter hoc minor Deus est filius [propterea minor Deus filius Arras] ».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 4 (al. 3) § 3, PG 59, 49.47-50.3 : «Ἀλλ’ ἰδοὺ, φησὶν, ὁ Πατὴρ μετὰ τῆς τοῦ ἄρθρου προσθήκης εἴρηται, ὁ δὲ Υἱὸς χωρὶς ταύτης. Τί οὖν, ὅταν ὁ Ἀπόστολος λέγῃ. Τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ· καὶ πάλιν, Ὁ ὢν ἐπὶ πάντων Θεός; ἰδοὺ γὰρ ἐνταῦθα χωρὶς τοῦ ἄρθρου τοῦ Υἱοῦ ἐμνημόνευσε. Ποιεῖ δὲ τοῦτο καὶ ἐπὶ τοῦ Πατρός. Τοῖς γοῦν Φιλιππησίοις ἐπιστέλλων, οὕτω φησίν· Ὃς ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων, οὐκ ἁρπαγμὸν ἡγήσατο τὸ εἶναι ἴσα Θεῷ·καὶ Ῥωμαίοις δὲ πάλιν· Χάρις ὑμῖν καὶ εἰρήνη ἀπὸ Θεοῦ Πατρὸς ἡμῶν, καὶ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἄλλως τε καὶ περιττὸν ἦν ἐνταῦθα αὐτὸ προστεθῆναι, ἄνω συνεχῶς προστεθὲν τῷ λόγῳ. Ὥσπερ γὰρ περὶ τοῦ Πατρὸς λέγων φησὶ, Πνεῦμα ὁ Θεός· καὶ οὐκ ἐπειδὴ τῷ Πνεύματι τὸ ἄρθρον οὐ πρόσκειται, οὐκ ἀθετοῦμεν διὰ τοῦτο τὸ ἀσώματον τοῦ Θεοῦ·οὕτω καὶ ἐνταῦθα, κἂν μὴ πρόσκειται τῷ Υἱῷ τὸ ἄρθρον, οὐ διὰ τοῦτο ἥττων Θεὸς ὁ Υἱός ».
¶Paral. Thomas de Aquino, Super Boethium de Trinitate, q. 3 a. 4 co., Leon. 50, p. 115.116.134 : « Dicendum quod Arianorum positio inaequalitatem in personis divinis constituens non est Catholicae fidei professio, sed magis gentilis impietas. Quod sic patet. Apud Gentiles enim omnes substantie immortales dii dicebantur. Inter has autem ponebant Platonici tres primas et principales, ut patet per Augustinum in x de civitate Dei et per Macrobium super Somnium Scipionis, scilicet Deum omnium creatorem, quem dicebant Deum patrem propter hoc quod ab ipso omnia derivarentur ; et quandam inferiorem substantiam, quam paternam mentem sive paternum intellectum dicebant, plenam omnium rerum ydeis, et hanc factam a Deo patre dicebant ; et post hoc ponebant animam mundi quasi spiritum vitae totius mundi. Et has tres substantias tres principales deos nominabant, et tria principia, per que anime purgantur. Origenes autem Platonicis documentis insistens arbitratus est hoc modo in fide nostra ponendum esse tres qui testimonium dant in caelo, 1 Io. ultimo, sicut Platonici tres principales substantias posuerunt ; unde posuit esse filium creaturam et minorem Patre, in libro quem Peryarchon, id est de principiis, nominavit ; ut patet per Ieronymum in quadam epistola de erroribus Origenis. Et cum ipse Alexandrie docuerit, ex eius scriptis suum errorem Arius hausit ; et propter hoc dicit Epiphanius quod Origenes fuit fons et pater Arii ». Cf. Thomas de Aquino, Sententia libri De anima (406b28), Leon. 45.1, p. 33.70-86 « Deinde cum dicit"constitutam autem ex elementis" etc. explicat opinionem Platonis ; et primo exprimit constitutionem substantie ipsius ; secundo exponit quomodo ex ea procedit motus, ibi :"Aspectum rectum in circulum reflexit". Circa primum sciendum est quod Plato hec verba que hic ponuntur, in Thimeo prosequitur loquens de anima mundi quam imitantur secundum ipsum inferiores anime ; et ideo per hoc quod hic tangitur de natura anime mundi, quondam modo tangitur natura omnis anime. Sciendum est igitur quod, sicut supra dictum est, Plato posuit substanciam omnium rerum esse numerum, ratione superius dicta ; elementa autem numeri ponebat unum quasi formale, et duo quasi materiale : ex uno enim et duobus omnes numeri constituuntur ».
¶Nota : Thomas se glisse ici dans le costume de Chrysostome pour donner la réplique à Origène et éviter que le prisme de la thèse platonicienne de l’anima mundi ne biaise la lecture d’Origène (Timaeus, 34b-37c). L’ajout de mundi après animam est un renvoi à l’abondante littérature médiévale consacrée à ce sujet depuis Augustin et Calcidius (ed. Waszink, p. 27-29, translatio et comm., ibid., c. 26, p. 76) jusqu’à Albert le Grand, en passant par Abélard. Thomas s’en était expliqué, dès le début de sa carrière, dans le Super Boethium de Trinitate (cf. Paral. infra laud.). Les positions trinitaires reprochées alors à Origène - « fons et pater Arii » - y étaient présentées comme découlant de la thèse de l’anima mundi. Mais, depuis, Thomas a eu l’occasion de se faire une opinion plus personnelle et plus exacte des thèses origéniennes, notamment grâce à la documentation exploitée dans la Catena sur Jean et à la primo-traduction des homélies sur Jean, probablement directe et non plus par l’intermédiaire de chaînes. (Il faut en tout cas exclure la chaîne dite ‘de Cordier’ et celle de Nicétas d’Héraclée). La Catena marque donc un tournant. Elle relève d’une réhabilitation effective d’Origène, prudente et critique, mais qui tranche avec l’ostracisme qu’on observe dans les chaînes byzantines sur Jean, délaissées par la Catena aurea sur Jean. Un tel revirement ne pouvait aller sans précautions. Thomas forge donc ici une sentence hétéroclite et discrètement remaniée. Le second segment de la sentence s’écarte de Burgundio pour en faire un commentaire des positions hérétiques dénoncées dans le segment 1. Il a suffit pour cela d’attribuer aux hérétiques, le contraire de la doctrine paulinienne formulée par Chrysostome : «Sed dicunt [au lieu de ait] : ‘Pater – cum [au lieu de sine] articuli adiectione - dictus est Deus’, Filius autem sine [au lieu de cum] hac ». Le pluriel anonyme dicunt dédouanne Origène en évitant que le ait original ne soit compris comme une dénontiation spécifique de l’Adamantin. Le grec a bien φησὶν et non φᾱσιν (plur.) mais la suite de la lecture thomasienne est conforme au grec qui a ὁ Πατὴρ μετὰ τῆς τοῦ ἄρθρου προσθήκης... [MM2022]

^AH ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2022}

¹⁹⁹ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

²⁰⁰ igitur Apostolus dicit ] ergo cum Apostolus dicat Ed1953

²⁰¹ Aliterque ] Sed Ed1953

²⁰² continue superius ] inv. Ed1953

²⁰³ deus est ] inv. Ed1953

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d4.1} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ²⁰⁴* − Quia dixerat Deus erat Verbum , trepido in dicto et me insolens sermo commovit²⁰⁵* cum unum Deum prophete nuntiaverunt²⁰⁶. Sed ne quo ultra trepidatio mea²⁰⁷ progredi possit, reddit sacramenti tanti piscator dispensationem, et refert ad unum omnia, sine contumelia²⁰⁸, sine abolitione, sine tempore, dicens :

²⁰⁴ .II. ] om. Ed1953

²⁰⁵ commovit ] commovet Ed1953

²⁰⁶ nuntiaverunt Mt366 Ed1953 ] nuntiaverint Li449, nuntiav’nt La88

²⁰⁷ trepidatio mea ] trepidationem meam Li449

²⁰⁸ sine contumelia ] om. Li449

Hoc erat in principio apud Deum :

^marg.| apud unum ingenitum Deum, ex quo ipse unus²⁰⁹* unigenitus Deus est predicatur²¹⁰.^AI ^ax

^ax ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, c. 16.1 sqq., CCSL 62 : «Cessat sonus uocis et cogitationis eloquium. Verbum hoc res est, non sonus; natura, non sermo; Deus, non inanitas est. Sed trepido in dicto et me insolens sermo commouit. Audio : Et Deus erat uerbum, cui unum Deum profetae nuntiauerunt. Sed ne quo ultra trepidatio mea progredi possit, redde sacramenti tanti, piscator meus, dispensationem. Et refers ad unum omnia sine contumelia, sine abolitione, sine tempore. Ait : Hoc erat in principio apud Deum. Cum hoc erat in principio, non tenetur in tempore. Cum Deus est, non refertur ad uocem. Cum est apud Deum, nihil nec offenditur nec aufertur : nam nec aboletur in alterum, et apud unum ingenitum Deum ex quo ipse unus unigenitus Deus est praedicatur». [MM2020]*

^AI ¶Codd. : La88 (142vb) Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2021} {FG2021}

²⁰⁹ unus ] unius Ed1953

²¹⁰ predicatur ] predicatus Mt366

^marg.| {CIO1d4.2} THEOPHYLACTUS. − Et rursus²¹¹ ne suspicio diabolica aliquos conturbaret, ne forte cum verbum Deus sit, insurrexerit contra Patrem, ut aliqui fabulantur²¹² gentilium, et separatus a Patre fuerit ipsi Patri contrarius, dicit : H oc erat in principio apud Deum ; quasi dicat : Hoc Dei Verbum numquam a Deo extitit separatum.^AJ ^ay

^ay ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 1-2), PG 123, 1139C. [CGC2014 ref.]

^AJ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {FG2021}

²¹¹ rursus ] rusus La88

²¹² fabulantur La88 Ed1953 ] fabulanter Li449

^marg.| {CIO1d4.3} CHRYSOSTOMUS. ²¹³ − [1] Vel ne audiens : In principio erat Verbum , eviternum quidem estimes, seniorem vero spatio aliquo Patris vitam²¹⁴ suscipias, induxit : Hoc erat in principio apud Deum : non enim fuit umquam solitarius ab illo; sed semper Deus apud Deum erat. [2] Vel quia dixerat : Deus erat Verbum ²¹⁵ ut non estimet quis minorem esse deitatem Filii, confestim cognoscitiva proprie deitatis ponit et eternitatem assumens, cum dicit : Hoc erat in principio apud Deum et, quod factum est adiciens, omnia per ipsum facta sunt. ^AK ^az

^az ¶Fons : [1] Chrysostomus, In Io., hom. 3 § 3, PG 59, 41; hom. 4 § 1, PG 59, 47. [2] Chrysostomus, In Io., hom. 4, PG 59, 50. [CGC2014#]

^AK ¶Codd. : La88 (142vb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021}

²¹³ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

²¹⁴ vitam ] unam La88

²¹⁵ Verbum ] et La88

^marg.| {CIO1d4.4} ORIGENES. − Vel aliter. Postquam premiserat tres propositiones evangelista, resumit tria in unum, dicens : Hoc erat in principio apud Deum . In primo enim trium didicimus in quo erat Verbum : quia in principio erat²¹⁶; in secundo apud quem : quia apud Deum; in tertia²¹⁷* quid erat Verbum : quia Deus. Velut ergo demonstrans verbum predictum, Deum, per hoc quod dicit hoc, et colligens in propositionem quartam hoc quod est : In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum , ait : Hoc erat in principio apud Deum . Querat autem quis²¹⁸* cur non est dictum : in principio erat Verbum Dei, et verbum Dei erat apud Deum, et Deus erat verbum Dei. Quisquis autem unicam esse veritatem²¹⁹* fatebitur; palam est quoniam et demonstratio eius, que est sapientia, una est. Sed si veritas una, et sapientia una, verbum quoque quod veritatem enuntiat, et sapientiam expandit in his qui susceptibiles sunt, unum siquidem erit. Nec hoc dicimus inficiantes verbum Dei fore, sed ostendentes utilitatem omissionis huius vocabuli Dei. Ipse quoque Ioannes in Apocalypsi^ba dicit : « Et erat²²⁰* nomen eius Verbum Dei ».^AL ^bb

^ba Apc. 19, 13.

^bb PG 14, 115 A-118 A; SChr 120, 230-235. [CGC2014#]

^AL ¶Codd. : La88 (142vb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021}

²¹⁶ erat ] secundo La88 * (cancel.)

²¹⁷ tertia ] tertio Ed1953

²¹⁸ quis ] aliquis Ed1953

²¹⁹ esse - veritatem ] inv. Ed1953

²²⁰ Erat ] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d4.5} ALCUINUS. − Quater²²¹* autem ponit substantivum verbum erat. Ut intelligeres omnia tempora prevenisse coeternum Deo Patri Verbum.^AM ^bc

^bc ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 1-2), CCCM 267, p. 6.15 sqq. : «Ideo quater ponit substantiuum uerbum, ERAT, ERAT, ERAT, ERAT, ut intelligeres omnia tempora praeuenisse coaeternum Deo patri uerbum».
<ex quo> Glossa ordinaria (Io. 1, 1), [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 224a marg.; Cas574] ed Gloss-e : «Quare ponitur erat substantivum verbum ? Ut intelligas omnia tempora prevenisse coeternum Patri Verbum». [MM2020]

^AM ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2020} {FG2021}

²²¹ Quater ] Qualiter La88 Ed1953

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d5.1} ALCUINUS. − Postquam dixit de natura Filii, de operatione eius subiungit, dicens :

Omnia per ipsum facta sunt

^marg.| id est quidquid est sive in substantia sive in aliqua alia ²²²* proprietate.^AN ^bd

^bd ¶Nota Une erreur d’attribution de l’apographe attribue à Alcuin / Anselme une glose conjonctive typiquement thomasienne par la forme (Postquam...) et par le fond (cf. Loci paralleli).
¶Fons : <revera> Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.
<Non hab.> Anselmus, In Io.; Glossa ordinaria; Patrologia latina; LLT.
¶Paral. Cf. Thomas de Aquino, In Io., 1, lect. 2, Marietti, n° 23 : «Quia vero in unaquaque re sunt consideranda duo, scilicet esse et operatio, sive virtus ipsius, ideo primo agit de esse verbi quantum ad naturam divinam; secundo de virtute, seu operatione ipsius, ibi omnia per ipsum facta sunt».
[MM2020]

^AN ¶Codd. : La88* Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021} {MM2024}

²²² alia ] om. La88 Ed1953

^marg.| {CIO1d5.2} HILARIUS. Secundo de Trinitate. ²²³* − Vel aliter. Erat quidem verbum in principio sed potuit non esse ante principium. Sed quid ille? Omnia per ipsum facta sunt . Infinitum est per quem²²⁴* fit omne quod factum est²²⁵ et cum ab eo sint omnia, et tempus ab eo est.^AO ^be

^be ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, CCSL 62, c. 17.2 sqq. : «Erat quidem in principio, sed potuit non esse ante principium. Etiam hic tibi aliquid pro piscatore meo profero. Quod erat, non potuit non fuisse :"erat" enim non habet in tempore non fuisse. Sed quid pro se ille? Omnia per eum facta sunt. Ergo si nihil sine illo est per quem uniuersa coeperunt, et infinitum est per quem quod est omne sit factum. Tempus enim est spatii non in loco sed in aetate manentis significata moderatio. Et cum ab eo omnia, res nulla non ab eo : et idcirco et tempus ab eo est». [MM2020]

^AO ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2018} {MM2021} {FG2021}

²²³ Secundo La88 Li449 ] om. Ed1953

²²⁴ per quem ] quod praem. Li449* (expunct.), per quod Ed1953

²²⁵ factum est ] inv. Li449

^marg.| {CIO1d5.3} CHRYSOSTOMUS. ²²⁶* − Moyses quidem incipiens Scripturam ²²⁷ Veteris Testamenti, de sensibilibus nobis loquitur, et hoc²²⁸* numerat²²⁹* per multa^bf : « In principio » enim, ait²³⁰*: « Fecit Deus celum et terram ». Deinde inducit quoniam et lux facta est et firmamentum et stellarum nature et genera animalium. Evangelista vero, hec omnia excedens , uno verbo comprehendit, ut cognita auditoribus, ad altiorem festinans materiam, totum hunc librum instituens non de operibus sed de conditore.^AP ^bg

^bf Gn. 1, 1

^bg ¶Nota Le traducteur de la Catena corrige par deux fois Burgundio d’après le grec :
1° il traduit exactement συντέμνω (réduire, racourrir, abréger) par excedo, compris au sens étymologique (ex-caedo) : ‘découper, s'écarter de’, sens attesté par le lexicographe Papias (fl. 1040-1060, ed. Venetiis, 1496) : « Excedere : recedere procedere expellere vel expelli », maisabsent des dictionnaires de la latinité classique (Gaffiot 2016, Forcellini) et de la fin du Moyen Âge de Firmin le Ver (1440) éd. B. Merrilees & W. Edwards Turnhout 1994 et Guillaume le Talleur (1490) , Dictionarius familiaris et compendiosus Dictionnaire latin-français ; cf. Database of Latin Dictionnaries, Brepols, 2022.
2° ἅτε est traduit par ut (Burgundio : seu et). Je n’ai pas eu accès à ce jour aux trois seuls manuscrits ‘italiens’ (famille d) identifiés par P. Classen , Burgundio da Pisa, Heidelberg, 1974, p. 78-83. D’après le stemma provisoire établi à partir de l’édition critique du prologue (ibid., p. 82), Arras (famille c) et les manuscrits ‘italiens’ (d) descendent d’une même copie de l’archétype, tandis que les témoins du groupe ‘parisien’ g (Ott. P15284 etc.) dépendent d’une autre série d’intermédiaires perdus (e f). La présence de la leçon fautive exercens dans les témoins des branches c et g, dont le seul point de contact est l’archétype, permet de conjecturer provisoirement que la leçon fautive exercens qui leur est commune est imputable au copiste de l’archétype : Burgundio ne pouvait avoir commis intentionnellement cette erreur. La Catena a donc bien corrigé ici Burgundio d’après le grec.
¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 5 § 1 -3, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 13ra ; BAV, Ott. lat. 227, f. 12va ; Arras, BM, 229, f. 6ra : «1. Omnia per ipsum facta sunt. Moyses quidem incipiens hystoriam et conscriptionem que est in veteri testamento, de sensibilibus nobis loquitur, et hoc [! Ott.] enumerat per multa. In principio enim ait fecit deus [om. Ott.] celum et terram. 2. Deinde inducit quoniam et lux facta est, et [om. Arras] secundum celum et stellarum nature et omnimoda genera animalium, et omnia alia ut non unumquodque narrantes supervacanee loquamur. 3. Evangelista vero hec [hic Arras] omnia exercens [sic Arras Ott.] uno verbo comprehendit et illa, et ea que hiis sunt, sunt [om. Arras] superiora. Decenter seu et cognita existentia auditoribus, et ad maiorem festinans materiam, et totum hunc librum instituens non de operibus sed de conditore et omnia producente dicere [ducere Arras] ».
<cuius fons> Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 1, PG 59, 53.11- : « Πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν. α ʹ . Μωϋσῆς μὲν ἀρχόμενος τῆς ἱστορίας καὶ τῆς συγγραφῆς τῆς ἐν τῇ Παλαιᾷ, περὶ τῶν αἰσθητῶν ἡμῖν διαλέγεται, καὶ ταῦτα ἀπαριθμεῖται διὰ πολλῶν· Ἐν ἀρχῇ γὰρ, φησὶν, ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν· εἶτα ἐπάγει ὅτι καὶ φῶς ἐγένετο, καὶ δεύτερος οὐρανὸς, καὶ ἀστέρων φύσις, καὶ παντοδαπὰ γένη ζώων, καὶ τὰ ἄλλα πάντα, ἵνα μὴ καθ’ ἕκαστον ἐπεξιόντες παρέλκωμεν. Ὁ δὲ εὐαγγελιστὴς οὗτος, ἅπαντα συντεμὼν, ἐν ῥήματι περιλαμβάνει ἐκεῖνά τε καὶ τὰ ἐκείνων ἀνώτερα·εἰκότως, ἅτε καὶ γνώριμα ὄντα τοῖς ἀκούουσι, καὶ ἐπὶ μείζονα ἐπειγόμενος ὑπόθεσιν, καὶ πᾶσαν τὴν πραγματείαν ἐνστησάμενος, οὐ περὶ τῶν ἔργων, ἀλλὰ περὶ τοῦ Δημιουργοῦ καὶ πάντα παραγαγόντος εἰπεῖν».
<ex quo> Hugo de Sancto Caro , Postillae, t. 6, Venetiis, f. 281rb. [CGC2013] [MM2022]

^AP ¶Codd. : La88 (143ra) Ka6 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2022}

²²⁶ Chrysostomus ] + In Ioannem Ed1953

²²⁷ Scripturam ] om. Ka6

²²⁸ hoc ] hec La88 Ed1953

²²⁹ numerat ] enumerat Ed1953

²³⁰ ait ] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d5.4} AUGUSTINUS. Primo super Genesim ad litteram. ²³¹* − Cum enim dicitur : omnia per ipsum facta sunt , satis ostenditur et lux per ipsum facta, cum dixit Deus^bh : « Fiat lux »; et similiter de aliis. Quod si ita est, eternum est quod ait Deus : fiat lux quia Verbum Dei, Deus apud Deum, Patri coeternus est, quamvis creatura temporalis facta sit. Cum enim verba sint temporis, cum dicimus : quando et aliquando, eternum tamen est in verbo Dei, quando²³² aliquid fieri debeat; et tunc fit quando fieri debuisse in illo verbo est, in quo non est quando et aliquando : quoniam totum illud verbum eternum est.^AQ ^bi

^bh Gn. 1, 3

^bi ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Genesi ad litteram, lib. 1, § 2, CSEL 28/1, p. 6.18-7.2sqq. : «et utrum hoc ipsum ad naturam pertineat uerbi eius, de quo dicitur : in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum? cum enim de illo dicitur : omnia per ipsum facta sunt, satis ostenditur et lux per ipsum facta, cum dixit deus : fiat lux. quod si ita est, aeternum est quod ait deus : fiat lux, quia uerbum dei, deus apud deum, filius unicus dei, patri coaeternus est, quamuis deo haec in aeterno uerbo dicente creatura temporalis facta sit. Cum enim uerba sint temporis, cum dicimus quando et aliquando, aeternum tamen est uerbo dei, quando fieri aliquid debeat, et tunc fit, quando fieri debuisse in illo uerbo est, in quo non est quando et aliquando, quoniam totum illud uerbum aeternum est».
<ex quo> = Eugippius, Excerpta ex operibus s. Augustini, cap. 12, sectio 27 (De Gen. ad litt. I), CSEL 9, p. 142.4 sqq. [MM2021]

^AQ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2018} {MM2021} {FG2021}

²³¹ Primo super Genesim ad litteram ] super Genesim ad litteram Ka6, Super Genesim Ed1953

²³² quando ] om. La88

^marg.| {CIO1d5.5} AUGUSTINUS. Super Ioannem. − Quomodo ergo ²³³ potest fieri ut Verbum Dei factum sit, quando Deus per Verbum fecit omnia? Si et Verbum ipsum factum est, per quod aliud Verbum factum est? Si hoc dicis, quia est verbum Verbi, per quod factum est illud, ipsum dico ego unigenitum Filium Dei. Si autem non dicis Verbum Dei, concede non factum Verbum per quod facta sunt omnia.^AR ^bj

^bj ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 11.2-8, CCSL 36, p. 6 : «Quomodo potest fieri ut uerbum dei factum sit, quando deus per uerbum fecit omnia? si et uerbum dei ipsum factum est, per quod aliud uerbum factum est? si hoc dicis, quia est uerbum uerbi, per quod factum est illud, ipsum dico ego unicum filium dei. si autem non dicis uerbum uerbi, concede non factum per quod facta sunt omnia». [FG2018]*

^AR ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021}

²³³ ergo ] igitur Li449

^marg.| {CIO1d5.6} AUGUSTINUS. Primo De Trinitate. ²³⁴* − Et si factum non est, creatura non est. Si autem creatura non est, eiusdem cum Patre substantie est. Omnis enim substantia que Deus non est, creatura est, et que creatura non est Deus est²³⁵.^AS ^bk

^bk ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 1, c. 6.16 sqq., CCSL 50 : «et si factus non est, creatura non est; si autem creatura non est, eiusdem cum patre substantiae est. omnis enim substantia quae deus non est creatura est, et quae creatura non est deus est». [MM2021]

^AS ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021}

²³⁴.I. ] om. Ed1953

²³⁵ est ] om. La88

^marg.| {CIO1d5.7} THEOPHYLACTUS. ²³⁶ − Solent autem Ariani dicere quod sicut per serram ostium fieri dicimus, quasi per organum. Sic et per Filium omnia facta fuisse dicuntur, non quod ipse sit factor sed organum. Et sic²³⁷ facturam aiunt Filium, tamquam factum ad hoc ut per eum omnia fierent. Nos autem ad huiusmodi fictores mendacii simpliciter respondemus. Si enim, ut dicitis, Pater creasset ad hoc Filium ut eo tamquam organo uteretur, videretur quod inhonorabilior sit Filius quam que facta sunt; sicut ea que per serram sunt facta, ipso organo nobiliora existunt; nam serra propter ipsa facta est. Sic et propter ipsa que facta sunt, ut aiunt, Pater creavit Filium; tamquam nisi²³⁸* deberet Deus cuncta creare, nequaquam Filium produxisset. Quid his verbis insanius? Sed aiunt : Quare non dixit quod omnia verbum fecit? Sed usus est hac prepositione ‘per’ ne Filium ingenitum intelligeres et sine principio et Dei conditorem.^AT ^bl

^bl ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 3), PG 123, 1142D-1143A. [CGC2014 ref.]

^AT ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

²³⁶ Theophylactus ] Theophilus La88

²³⁷ Sic ] + per La88

²³⁸ nisi ] si non Ed1953

^marg.| {CIO1d5.8} CHRYSOSTOMUS. ²³⁹*{hom.4}. − Sed si prepositio ‘per’ conturbat te, et queris in Scriptura quod ipsum verbum omnia faceret, audi David^bm : « Initio tu, Domine, terram fundasti, et opera manuum tuarum sunt celi ». Quod autem hoc de unigenito dixerit, addisces ab Apostolo utente hoc verbo in epistola ad Hebreos de Filio. Si vero de Patre hoc prophetam dixisse dicis, Paulum vero Filio adaptasse; idem fit rursus. Neque enim Filio id²⁴⁰* convenire dixisset, nisi vehementer consideret²⁴¹* quoniam que sunt dignitatis, cohonorabilia sunt utrique. Si rursus per prepositio subiectionem aliquam ²⁴²* tibi videtur inducere, cur Paulus eam de Patre ponit? « Fidelis, inquit^bn, Dominus²⁴³, per quem vocati sumus in societatem Filii eius. Et iterum^bo : « Paulus Apostolus per voluntatem Dei ».^AU ^bp

^bm Ps. 101, 26.

^bn 1Cor. 1, 9.

^bo 2Cor. 1, 1.

^bp ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 2-3, PG 59, 56 [CGC2014 ref.]

^AU ¶Codd. : La88 (143rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

²³⁹ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

²⁴⁰ filio id ] inv. Ed1953

²⁴¹ consideret ] consideraret Ed1953

²⁴² subiectionem aliquam ] inv. Ed1953

²⁴³ Dominus La88 Ed1953 ] Deus Li449

^marg.| {CIO1d5.9} ORIGENES. − Erravit etiam in hoc Valentinus dicens Verbum esse quod mundane creationis prestitit causam conditori²⁴⁴*. Sed si sic se habet veritas rerum prout ipse intelligit, oportebat scriptum fore per creatorem universa consistere a Verbo, non autem e contra per Verbum a creatore.^AV ^bq

^bq ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 3, tom. 2, 14 (8) 100, 102, GCS 10, p. 70.1, 24-31 ; PG 14, 137C; SChr 120, 272 : «Βιαίως δὲ οἶμαι καὶ χωρὶς μαρτυρίου τὸν Οὐαλεντίνου λεγόμενον εἶναι γνώριμον Ἡρακλέωνα διηγούμενον τὸ «πάντα δι' αὐτοῦ ἐγένετο» [...] [2.14.102] Ἔτι δὲ ἰδίως καὶ τοῦ «Πάντα δι' αὐτοῦ ἐγένετο» ἐξήκουσε φάσκων· Τὸν τὴν αἰτίαν παρασχόντα τῆς γενέσεως τοῦ κόσμου τῷ δημιουργῷ, τὸν λόγον ὄντα, εἶναι οὐ τὸν ἀφ' οὗ, ἢ ὑφ' οὗ, ἀλλὰ τὸν δι' οὗ, παρὰ τὴν ἐν τῇ συνηθείᾳ φράσιν ἐκδεχόμενος τὸ γεγραμμένον. Εἰ γὰρ ὡς νοεῖ ἡ ἀλήθεια τῶν πραγμάτων ἦν, ἔδει διὰ τοῦ δημιουργοῦ γεγράφθαι πάντα γεγονέναι ὑπὸ τοῦ λόγου, οὐχὶ δὲ ἀνάπαλιν διὰ τοῦ λόγου ὑπὸ τοῦ δημιουργοῦ».
¶Paral. : Thomas de Aquino, In Io., c. 1, lec. 2, Marietti, n° 73 : «Et primo error Valentini. Ipse enim intellexit per hoc quod dicitur omnia per ipsum facta sunt, quod verbum dederit causam creatori, quod mundum crearet, ut dicantur omnia sic per Verbum facta, quasi ex verbo processerit quod pater mundum creavit». Super Euangelium Iohannis reportatio, c. 1, lec. 2, Marietti, n° 76 : «Et hoc modo intellexit Valentinus, omnia facta esse per verbum, ac si verbum esset causa conditori ut omnia faceret».
¶Nota Le passage cité est extrait de la réfutation des théories d’Héraclion, disciple supposé de Valentin. Thomas revient plus de 49 fois sur les hérésies christologiques de Valentin. Cette occurrence et les passages de la Reportatio in Ioannem qui la commentent sont les seuls passages qui traitent explicitement de leur dimension trinitaire en lien avec la création. [MM2021]
¶Paral. Cf. CMT1d1.27 (Augustinus) nota [MM2019]

^AV ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021}

²⁴⁴ conditori ] creatori Ed1953

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d6.1}*CHRYSOSTOMUS. ²⁴⁵ −[ 1] Ut²⁴⁶ non estimes, dum ²⁴⁷ dicit : Omnia per ipsum facta sunt , illa²⁴⁸ omnia solum dicere eum que a Moyse dicta sunt, convenienter inducit : E t sine ipso factum est nihil , sive visibile quid, sive intelligibile.
[2] Vel aliter, ne hoc quod dixit : O mnia per ipsum facta sunt , de signis suspiceris, nunc dici, de quibus reliqui evangeliste locuti sunt, inducit :

²⁴⁵ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

²⁴⁶ Ut non ] Et non Li449, Tunc cacogr. Ott109

²⁴⁷ dum ] cum La88

²⁴⁸ illa] alia Ott109

Et sine ipso factum est nihil. ^AW ^br

^br ¶Fons : ¶Fons : [1] Chrysostomus , In Io., hom. 5, §1 et 3, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 13ra32 et 14ra ; Arras, BM, 1089, f. 6vb sqq. : « § « [1] Et ut ne extimes omnia illa solum dicere eum que a Moyse dicta sunt, inducit, quoniam et sine eo [ipso Arras] factum est nichil quod factum est, hoc est factibilium, et si visibile quid et si intelligibile, nichil sine [+ filii virtute Arras] adesse deductum est. [...] [f. 14ra] [...] [2] Ut autem hec id est omnia per ipsum facta sunt, non de signis suspiceris nunc dici. De hiis enim reliqui loquti sunt evangeliste, inducit post hec dicens: In mundo erat et mundus per ipsum factus est sed non spiritus ». [MM2024]
<cuius fons> Chrysostomus, In Io., hom. 5 (al. 4), § 1 et 3, PG 59, 55.33-3 : «Καὶ ἵνα μὴ νομίσῃς πάντα ἐκεῖνα λέγειν μόνον αὐτὸν τὰ καὶ Μωϋσεῖ εἰρημένα, ἐπάγει, ὅτι Καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἓν ὃ γέγονε· τουτέστι, τῶν γενητῶν κἂν ὁρατόν τι ᾖ, κἂν νοητὸν, οὐδὲν χωρὶς τῆς τοῦ Υἱοῦ δυνάμεως εἰς τὸ εἶναι παρήχθη » ;
[2] ibid., PG 59, 56.59-57.2 : Ἵνα δὲ τὸ, Πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, μὴ περὶ τῶν σημείων ὑποπτεύσῃς νῦν λέγεσθαι (περὶ γὰρ τούτων οἱ λοιποὶ διελέχθησαν εὐαγγελισταί), ἐπάγει μετὰ ταῦτα λέγων· Ἐν τῷ κόσμῳ ἦν, καὶ ὁ κόσμος δι’ αὐτοῦ ἐγένετο ἀλλ’ οὐ τὸ Πνεῦμα ». [CGC2014 ref.] [MM2024 transcr.]

^AW ¶Codd. : La88 (143ra) Li449 Ott199 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021}

^marg.| {CIO1d6.2} HILARIUS. ²⁴⁹* − Vel aliter dicetur ²⁵⁰*. Hoc quod dicitur : Omnia per eum ²⁵¹* facta sunt , non habet modum. Est ingenitus qui factus a nemine est, est et ipse genitus ab innato. Reddidit auctorem cum socium professus est, dicens : S ine ipso factum est nihil. C um enim nihil sine eo, intelligo non esse solum quia alius est per quem, alius sine quo non.^AX ^bs

^bs ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 2, CCSL 62, c. 17.9 sqq. : «Et cum ab eo omnia, res nulla non ab eo : et idcirco et tempus ab eo est. Sed dicitur tibi ab aliquo, piscator meus :"Nimium facilis et promiscuus hic fuisti. Omnia per eum facta sunt non habet modum. Est ingenitus qui factus a nemine est; est et ipse genitus ab innato. Sine exceptione sunt omnia, et nihil quod extra sit derelinquunt". Sed dum nihil ultra dicere audemus, aut forte dum dicere molimur, occurre : Et sine eo factum est nihil. Reddidisti auctorem, cum socium es professus. Cum enim nihil sine eo, intellego non solum : quia alius est per quem, alius sine quo; quo utroque discernitur significatio et interuenientis et agentis». [MM2020]

^AX ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2021}* {FG2021}*

²⁴⁹ Hilarius ] + De Trinitate Ed1953

²⁵⁰ dicetur ] om. Ed1953

²⁵¹ eum Li449 cum fonte ] ipsum La88 Mt366 Ed1953

^marg.| {CIO1d6.3} ORIGENES. In homeliario. ²⁵²* − Vel aliter. Ne existimares ea que per Verbum facta sunt per se existentia, non contenta a Verbo, ait : E t sine ipso factum est nihil , hoc est : nihil factum est extra ipsum, quia ipse ambit omnia, conservans ea.^AY ^bt

^bt ¶Fons : <revera> Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae], 8.10-19, CCCM 166, p. 15; SChr 151, p. 238.10-17; PL 122, 287D : «Et ne forte existimares eorum, quae sunt, quaedam quidem per ipsum Dei Verbum facta esse, quaedam vero extra ipsum aut facta esse aut existentia per semetipsa, ita ut non omnia, quae sunt, et quae non sunt, ad unum principium referantur, conclusionem totius praedictae theologiae subdidit : et sine ipso factum est nihil; hoc est, nihil extra ipsum est factum, quia ipse ambit, intra se omnia comprehendens omnia, et nihil ei coaeternum vel consubstantiale intelligitur vel coessentiale, praeter suum Patrem et suum Spiritum a Patre per ipsum procedentem. Et hoc facilius in graeco datur intelligi. Vbi enim latini ponunt 'sine ipso', ibi graeci ΧΩΡΙΣ ΑΥΤὐΥ, hoc est extra ipsum. Similiter et ipse dominus suis discipulis dicit :"Extra me nihil potestis facere". Qui per uos, inquit, extra me fieri non potuistis, quid extra me facere potestis? Nam et ibi non ΑΝΕΥ, sed ΧΩΡΙΣ, hoc est non 'sine', sed 'extra' graeci scribunt. Facilius autem propterea dixi quia, dum quis audit 'sine ipso', potest putare 'sine ipsius consilio uel adiutorio' ac, per hoc, non totum, non omnia illi distribuit; audiens uero 'extra', nihil omnino relinquit quod in ipso et per ipsum factum non sit».
¶Paral. Thomas de Aquino, In Io., 1, lect. 2, Marietti, n° 86 : «In quadam autem homilia quae incipit Vox spiritualis aquilae et attribuitur Origeni [cf. n° 90, 102, 158], invenitur alia expositio satis pulchra. Dicitur enim ibi quod in Graeco est thoris, ubi in Latino habemus sine. Thoris autem idem est quod foris vel extra; quasi dicat ita omnia per ipsum facta sunt quod extra ipsum factum est nihil. Et ideo hoc dicit ut ostendat, per verbum et in verbo omnia conservari; iuxta illud hebr. 1, 3 : portans omnia verbo virtutis suae. Quaedam enim sunt quae non indigent operante, nisi quantum ad fieri, cum possint subsistere postquam fuerunt facta, absque agentis influxu; sicut domus indiget quidem artifice quantum ad suum fieri, sed tamen persistit in suo esse absque artificis influentia. Ne ergo credat aliquis, omnia per verbum sic facta esse quod sit causa eorum quantum ad fieri solum, et non quantum ad conservationem in esse, ideo consequenter Evangelista subiunxit et sine ipso factum est nihil. Hoc est : nihil factum est extra ipsum, quia ipse ambit omnia, conservans ea. Exponitur autem haec particula secundum Augustinum et Origenem et plures alios sic ut per nihil intelligatur peccatum». [MM2018]
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2020]

^AY ¶Codd. : La88 Li449 (4vb) Mt366 Ed1953 {SD2013} MM2018}* {MM2023}

²⁵² In homeliario ] scrips., In omel' Li449 , om. Ed1953

^marg.| {CIO1d6.4} AUGUSTINUS. De questionibus Veteris et Novi Testamenti. ²⁵³ − Vel dicens : Sine ipso factum est nihil , nullo modo ipsum facturam esse suspicari debere edocuit. Quomodo enim potest dici : ipse est factura, cum nihil dicatur Deus sine ipso fecisse? ^AZ ^bu

^bu ¶Fons : <revera> Ambrosiaster, Quaestiones Veteris et Novi Testamenti, qu. 122, § 17, CSEL 50, p. 370.18-24; PL 35, 2367 : «Quod ut adhuc absolutius traderet, adiecit : et sine ipso, inquit, factum est nihil. hoc dicens exclusit omnem controuersiam et argumenta terrena. quamuis de non sint [non desint PL] qui diffidant, tamen, quando sine ipso nihil factum ostendit, nullo modo illum facturam esse suspicari debere edocuit. quo modo enim potest dici ipse esse factura, cum nihil dicatur. deus sine ipso fecisse? si enim fecit, mentitur scriptura. sed absit, quia fidelis [fidelis enim PL] est scriptura, quae, ut errorem amputet, quanta potest utitur manifestatione ad salutem hominum redimendam». [FG2017]*

^AZ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {FG2017} {MM2017} {FG2021}

²⁵³ Veteris et Novi ] scrips., inv. La88 Li449 Ed1953

^marg.| {CIO1d6.5} ORIGENES. Super Ioannem. − Vel aliter. Si omnia per Verbum facta sunt, de numero vero omnium est malitia et totus fluxus peccati et hec per Verbum facta sunt. Quod²⁵⁴* est falsum. Quantum igitur ad significata²⁵⁵, nihil et non ens univoca ²⁵⁶ * sunt. Videtur autem Apostolus non²⁵⁷ entia prava dicere : « Vocat, inquit^bv , Deus ea que non sunt tamquam ea que sunt ». Totaque pravitas nihil dicitur, dum absque Verbo facta est.^BA ^bw

^bv Rm. 4, 17.

^bw ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 3, tom. 2, 13 (7) 92-94, 99, GCS 10, p. 68.19-22, p. 69.1-6, 30-31 : «Χρὴ τοίνυν εἰδέναι, πῶς δεῖ ἀκούειν τοῦ «πάντα» καὶ πῶς τοῦ «οὐδέν». Δυνατὸν γὰρ ἐκ τοῦ μὴ τετρανωκέναι ἀμφοτέρας τὰς λέξεις ἐκδέξασθαι ὅτι, εἰ πάντα διὰ τοῦ λόγου ἐγένετο, τῶν δὲ πάντων ἐστὶ καὶ ἡ κακία καὶ πᾶσα ἡ χύσις τῆς ἁμαρτίας καὶ τὰ πονηρά, ὅτι καὶ ταῦτα διὰ τοῦ λόγου ἐγένετο. Τοῦτο δὲ ψεῦδος· κτίσματα μὲν γὰρ πάντα διὰ τοῦ λόγου γεγονέναι οὐκ ἄτοπον –ἀλλὰ καὶ διὰ τοῦ λόγου τὰ ἀνδραγαθήματα καὶ πάντα τὰ κατορθώματα κατωρθῶσθαι τοῖς μακαρίοις νοεῖν ἀναγκαῖον–, οὐκέτι δὲ καὶ τὰ μαρτήματα καὶ τὰ ἀποπτώματα. 2.13.93 Ἐξειλήφασιν οὖν τινες τῷ ἀνυπόστατον εἶναι τὴν κακίαν –οὔτε γὰρ ἦν ἀπ' ἀρχῆς οὔτε εἰς τὸν αἰῶνα ἔσται–ταῦτ' εἶναι τὰ «μηδέν»· καὶ ὥσπερ Ἑλλήνων τινές φασιν, εἶναι τῶν «οὔ τινων» τὰ γένη καὶ τὰ εἴδη, οἷον τὸ ζῷον καὶ τὸν ἄνθρωπον, οὕτως ὑπέλαβον «οὐδὲν» τυγχάνειν πᾶν τὸ οὐχ ὑπὸ θεοῦ οὐδὲ διὰ τοῦ λόγου τὴν δοκοῦσαν σύστασιν εἰληφός. 2.13.94 Καὶ ἐφιστῶμεν, εἰ δυνατὸν ἀπὸ τῶν γραφῶν πληκτικώτατα ταῦτα παραστῆσαι. Ὅσον τοίνυν ἐπὶ τοῖς σημαινομένοις τοῦ «οὐδὲν» καὶ τοῦ «οὐκ ὄν», δόξει εἶναι συνωνυμία, τοῦ «οὐκ ὄντος» «οὐδενὸς» ἂν λεγομένου, καὶ τοῦ «οὐδενὸς» «οὐκ ὄντος». Φαίνεται δὴ ὁ ἀπόστολος τὰ «οὐκ ὄντα» οὐχὶ ἐπὶ τῶν μηδαμῆ μηδαμῶς ὄντων ὀνομάζων ἀλλ' ἐπὶ τῶν μοχθηρῶν, «μὴ ὄντα» νομίζων τὰ πονηρά· «Τὰ μὴ ὄντα, γάρ φησιν, ὁ θεὸς ὡς ὄντα ἐκάλεσεν». [...] 2.13.99 Προείπομεν δὲ ὅτι συνωνυμία ἐστὶ τοῦ «οὐκ ὄντος» καὶ τοῦ «οὐδενός», καὶ διὰ τοῦτο οἱ «οὐκ ὄντες» «οὐδέν» εἰσι, καὶ πᾶσα ἡ κακία «οὐδέν» ἐστιν, ἐπεὶ καὶ «οὐκ ὂν» τυγχάνει, καὶ «οὐδὲν» καλουμένη χωρὶς γεγένηται τοῦ λόγου, τοῖς «πᾶσιν» οὐ συγκαταριθμουμένη. Ἡμεῖς μὲν οὖν κατὰ τὸ δυνατὸν παρεστήσαμεν τίνα τὰ διὰ τοῦ λόγου γεγενημένα πάντα καὶ τί τὸ χωρὶς αὐτοῦ γενόμενον μέν, ὂν δὲ οὐδέποτε καὶ διὰ τοῦτο «οὐδὲν» καλούμενον». [MM2021]
¶Nota : Ott199 est seul à traduire σημαινομένοις par univoca, alors que le texte majoritaire préfère la leçon facilitante unum. Mais unum semble impropre puisqu’il s’agit de comparer le rien et le non être, qui se définissent métaphysiquement comme des privations ontologiques, alors que l’unum est une propriété transcendentale de l’esse. Univoca maintient la comparaison au niveau logique et évite la contradiction ontologique. [MM2024]

^BA ¶Codd. : La88 Li449 Ka6 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021} {MM2023} {MM2024}

²⁵⁴ quod ] et hoc Ed1953

²⁵⁵ significata Li449 Ott109 Ed1953 ] signata La88, sig^ata Mt366

²⁵⁶ univoca Ott199² ] univocata Ott199*, unum cett.

²⁵⁷entia ] in entia La88 Mt366

^marg.| {CIO1d6.6} AUGUSTINUS. Super Ioannem. ²⁵⁸ − Peccatum enim non per ipsum factum est et manifestum est quia peccatum nihil est et nihil fiunt homines cum peccant. Et idolum non per verbum factum est. Habet quidem formam quamdam humanam, et ipse homo per verbum factus est; sed forma hominis in²⁵⁹ idolo non per verbum facta est, scriptum est enim ^bx : « Scimus quia²⁶⁰* nihil est idolum ». Ergo ista non sunt facta per Verbum, sed quecumque facta sunt naturaliter, universa natura rerum, omnis omnino creatura ab angelo usque ad vermiculum.^BB ^by

^bx 1Cor. 8, 4.

^by ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 13.5-16, CCSL 36, p. 7 : «Peccatum quidem non per ipsum factum est; et manifestum est, quia peccatum nihil est, et nihil fiunt homines cum peccant. et idolum non per uerbum factum est; habet quidem formam quamdam humanam, sed ipse homo per uerbum factus est; nam forma hominis in idolo non per uerbum facta est; et scriptum est : scimus quia nihil est idolum. ergo ista non sunt facta per uerbum; sed quaecumque naturaliter facta sunt, quaecumque sunt in creaturis, omnia omnino quae fixa in caelo sunt, quae fulgent desuper, quae uolitant sub caelo, et quae mouentur in uniuersa natura rerum, omnis omnino creatura; dicam planius, dicam, fratres, ut intellegatis, ab angelo usque ad uermiculum». [FG2018]

^BB ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021}

²⁵⁸ Super ] In Ed1953

²⁵⁹ in ] om. Li449

²⁶⁰quia ] quod Ed1953

^marg.| {CIO1d6.7} ORIGENES. ²⁶¹* − Valentinus autem exclusit ab omnibus per Verbum factis que sunt in seculis facta, que credit ante Verbum extitisse, preter²⁶² evidentiam loquens; siquidem que putantur ab eo divina, removentur ab omnibus, que autem, velut ipse putat, penitus destruuntur, vere dicuntur omnia. Quidam etiam falsi sunt²⁶³*. Diabolum non esse creaturam Dei : inquantum enim diabolus est, creatura Dei non est : is autem cui accidit esse diabolum, divina est creatura; ac si diceremus, homicidam creaturam Dei non esse, qui tamen in eo quod homo est, creatura Dei est.^BC ^bz

^bz Tomus II, 8, PG 14, 138A; SChr 120, 270-273. [CGC2014#]
¶Paral. Cf. CMT1d1.27 (Augustinus) nota [MM2019]

^BC ¶Codd. : La88 (143va) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021}

²⁶¹ Origenes ] + Super Iohannem Ed1953

²⁶² preter ] + eq La88 * ( eras .)

²⁶³ etiam falsi sunt ] enim falso dicunt Ed1953

^marg.| {CIO1d6.8} AUGUSTINUS. De natura boni. − Non sunt ergo²⁶⁴* audienda deliramenta hominum, qui nihil hoc loco aliquid intelligendum²⁶⁵* putant, quia ipsum nihil in fine sententie positum est nec intelligunt nihil interesse utrum dicatur : ^BD ^ca

^ca ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De natura boni [CPL 323] § 25, CSEL 25, p. 866.20-23 sqq. : « neque enim audienda sunt deliramenta hominum, qui nihil hoc loco aliquid intellegendum putant et ad huiusmodi uanitatem propterea putant cogi posse aliquem, quia ipsum nihil in fine sententiae positum est. ergo, inquiunt, factum est et ideo, quia factum est, ipsum nihil aliquid est; sensum enim perdiderunt studio contradicendi nec intellegunt nihil interesse, utrum dicatur"sine illo factum est nihil," an"sine illo nihil factum est," quia etsi illo ordine diceretur"sine illo nihil factum est", possent nihilominus dicere ipsum nihil aliquid esse, quia factum est ».
<ex quo> = Eugippius, Excerpta ex operibus s. Augustini, cap. 332, sectio 368, CSEL 9, p. 1055.10 sqq. [MM2021]

^BD ¶Codd. : Caen Cbg133 La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2021} {MM2023}

²⁶⁴ sunt ergo Caen Li449 ] autem sunt La88 Mt366 Ed1953

²⁶⁵ intelligendum ] + esse Ed1953

Sine ipso nihil factum est²⁶⁶

²⁶⁶ est ] om. Caen

^marg.| an

sine ipso factum est nihil.

^marg.| {CIO1d6.9}* ORIGENES. ²⁶⁷* − [a] Si autem²⁶⁸* accipiatur verbum pro eo quod in quolibet hominum est, quia²⁶⁹ et ipsum insitum est cuilibet ab eo quod in principio erat Verbo²⁷⁰*, [e] etiam sine hoc verbo nihil committimus ²⁷¹, simpliciter accipiendo quod dicitur ‘nihil’. [b] Ait enim Apostolus^cb quod "sine lege peccatum mortuum erat ²⁷²; adveniente vero²⁷³ mandato peccatum²⁷⁴ revixit"^cc. [c] "Non enim reputatur peccatum, lege non existente"^cd sed nec peccatum erat, non existente²⁷⁵ verbo quia Dominus dicit^ce : «Si non venissem et essem illis locutus, peccatum non haberent». [d] Quelibet enim excusatio deficit volenti²⁷⁶ dare responsum de crimine dum²⁷⁷*, Verbo presente ac indicante²⁷⁸* quid est agendum, non obedit quis illi. [f] Nec propter hoc inculpandum est verbum, sicut nec magister per cuius disciplinam non remanet²⁷⁹ locus excusationis discipulo delinquenti velut de ignorantia. Omnia ergo per Verbum facta sunt, non solum naturalia sed etiam que a rationabilibus²⁸⁰* fiunt²⁸¹.^BE ^cf

^cb Rm. 7, 8 : « Sine lege enim peccatum mortuum erat »

^cc Rm. 7, 9 : « Ego autem vivebam sine lege aliquando sed cum venisset mandatum, peccatum revixit »

^cd Rm. 5, 13 : « peccatum autem non imputabatur cum lex non esset ».

^ce Io. 15, 22.

^cf ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 3, tom. 2, 15 (9) 105-110, GCS 10, p. 71.12-72 .18 (PG 14, 140B -141B) : «105 Ἔτι εἰς τὸ » Χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν ‘ οὐκ ἀγύμναστον ἐατέον καὶ τὸν περὶ τῆς κακίας λόγον · κἂν γὰρ σφόδρα ἀπεμφαίνειν δοκῇ , οὐ πάνυ τι δοκεῖ μοι εὐκαταφρόνητον εἶναι . [a] ζητητέον γάρ , εἰ καὶ ἡ κακία διὰ τοῦ λόγου γεγένηται , νῦν λόγου προσεχῶς λαμβανομένου τοῦ ἐν ἑκάστῳ, ὡς καὶ αὐτὸς ἀπὸ τοῦ ἐν »ἀρχῇ« λόγου ἑκάστῳ ἐγγεγένηται. [b] 106 Φησὶ τοίνυν ὁ ἀπόστολος· «Χωρὶς νόμου ἁμαρτία νεκρά», καὶ ἐπιφέρει· «Ἐλθούσης δὲ τῆς ἐντολῆς ἡ μὲν ἁμαρτία ἀνέζησε» καθολικὸν διδάσκων περὶ τῆς ἁμαρτίας ὡς μηδεμίαν ἐνέργειαν αὐτῆς ἐχούσης πρὶν νόμου καὶ ἐντο λῆς· πῶς δὲ ἔχει ὁ λόγος νόμος εἶναι καὶ ἐντολή, καὶ οὐκ ἂν εἴη ἁμαρτία μὴ ὄντος νόμου [c] –»ἁμαρτία γὰρ οὐκ ἐλλογεῖται μὴ ὄντος νόμου»–, καὶ πάλιν οὐκ ἂν εἴη ἁμαρτία μὴ ὄντος λόγου–»εἰ γὰρ μὴ ἦλθον, φησί, καὶ ἐλάλησα αὐτοῖς, ἁμαρτίαν οὐκ εἴχοσαν»–. [d] 107 Πᾶσα γὰρ πρόφασις ἀφαιρεῖται τοῦ βουλομένου ἐπὶ τῇ ἁμαρτίᾳ ἀπολογήσασθαι, ἐπὰν ἐνυπάρχοντος λόγου καὶ παραδεικνύοντος, ὃ πρακτέον, μὴ πείθηταί τις αὐτῷ. [e] Τάχα οὖν πάντα μέχρι καὶ τῶν χειρόνων διὰ τοῦ λόγου γεγένηται καὶ «χωρὶς αὐτοῦ», ἁπλούστερον ἡμῶν ἐκλαμβανόντων τὸ «οὐδέν», «ἐγένετο οὐδέν». [f] 108 καὶ οὐ πάντως τῷ λόγῶ ἐγκλητέον , εἰ πάντα δι αὐτοῦ ἐγένετο « καὶ γωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν ‘, ὡς οὐδὲ ἐγκλητέον τῷ διδασκάλῳ παραδείξαντι τὰ δέοντα τῷ μανθάνοντι, ἐπὰν διὰ τὰ τούτου μαθήματα μηκέτι τόπος καταλείπηται τῷ ἁμαρτάνοντι ἀπολογίας ὡς περὶ ἀγνοίας, καὶ μάλιστα ἐὰν νοήσωμεν διδάσκαλον τοῦ μανθάνοντος ἀχώριστον . 109οἱονεὶ γὰρ διδάσκαλος τοῦ μανθάνοντος ἀχώριστός ἐστιν ὁ ἐνυπάρχων τῇ φύσει τῶν λογικῶν λόγος [...] 110. [...] οὐ μόνον ἐπὶ τῶν προηγουμένων δημιουργημάτων τὸ »Πάντα δι αὐτοῦ ἐγένετο« λέγεσθαι ἐφάσκομεν , ἀλλὰ καὶ ἐπὶ πάντων τῶν ὑπὸ τῶν λογικῶν πραττομένων, οὑ λόγου χωρὶς οὐδὲν ἁμαρτάνομεν ». <Non hab.> Cordier , Catena graecorum patrum in Io. [CPG C145], p. 16-17. [MM2022]

^BE ¶Codd. : Caen La88 Li449 Mt366 R18 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021} {MM2022}

²⁶⁷ Origenes Li449 La88 ] + Super Ioannem Ed1953

²⁶⁸ autem ] om. Ed1953

²⁶⁹ quia ] om. La88

²⁷⁰ Verbo ] verbum Ed1953

²⁷¹ commitimus ] emittimus ? Caen

²⁷² erat ] + ita La88 * (exp.)

²⁷³ adveniente vero ] inveniente vero Cbg133 Mt366 R18, vel ( ? exp. ) inveniente La88

²⁷⁴ mandato peccatum ] inv. Caen, peccato mandatum Li449

²⁷⁵ sed nec... existente ] iter. Caen

²⁷⁶ volenti ] valenti Caen

²⁷⁷ dum Caen Li449 cum graeco ] de Cbg133 La88 Mt366 R18

²⁷⁸ indicante Caen Li449 ] iudicante La88 Mt366 R18 Ed1953

²⁷⁹ remanet ] removet La88

²⁸⁰ a rationabilibus Caen Li449 ] a irrationabilibus Cbg133 Mt366, ab irrationabilibus La88 R18 Ed1953

²⁸¹ fiunt ] om. La88

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d7.1} BEDA. ²⁸²* − Quia evangelista omnem creaturam dixit²⁸³* factam ²⁸⁴* per Verbum, ne quis forte crederet mutabilem eius voluntatem, quasi qui subito vellet facere creaturam quam ab eterno numquam ante fecisset, ideo docere curavit, factam quidem creaturam in tempore; sed in eterna creatoris sapientia quando et quos crearet semper fuisse dispositum.
Unde dicit : ^BF ^cg

^cg ¶Fons : <revera> Haimo Autissiodorensis, In Io. [RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 79.155-160 : «Quod factum est, in ipso uita erat, et quia dixerat superius sanctus euangelista, Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, ne forte aliquis crederet dei uoluntatem esse mutabilem quasi qui subito uellet facere creaturam quam ab aeterno numquam ante fecisset. Idcirco curauit sanctus euangelista manifestare creaturam in tempore factam, sed in ipsa aeterna dei sapientia qualis et quando crearetur semper fuisse dispositum».
<cuius fons> Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 8, CCSL 122, p. 54.75-79 sqq. : «Si enim nihil creaturarum sine ipso factum est, patet profecto quia ipse creatura non est per quem omnis creatura facta est. Et ne quis audiens factam per dominum creaturam mutabilem crederet eius uoluntatem quasi qui subito uellet facere creaturam quam ab aeterno numquam ante fecisset manifeste docet euangelista factam quidem in tempore creaturam sed in aeterna creatoris sapientia quando et qualis crearetur semper fuisse dispositum».
¶NotaCe commentaire anonyme, est conservé dans 4 manuscrits dont 3, carolingiens, sont anonymes ; un, quatrième (Utrecht) postérieur à la Catena l’attribue à Bède. Martin Gorman l’attribue à Haymon d’Auxerre en 2007 à partir d’éléments de critique interne. On s’étonnera cependant de n’en pas trouver trace dans l’homéliaire composé à partir des commentaires d’Haymon. Selon la méthode adoptée dans la Catena, Thomas compare le commentaire et l’homéliaire, choisi à sa convenance entre les deux, ou puise dans l’un et l’autre, comme c’est ici le cas. Cf. M. Gorman , « The Commentary on the Gospel of John by Haimo of Auxerre », Revue Bénédictine, 2007 (115), p. 61‎–‎111, avec les réserves de M.-H. Jullien , “Haimo 22.1”, Clavis Scriptorum Latinorum Medii Aevi (Gallia 3), p. 340. M. Morard, Famosus Glosator, t. 2 : catalogue des sources (Beda, Haimo). [MM2020]

^BF ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}*

²⁸² Beda ] Chrisostomus La88 , + in Ioannem Ed1953

²⁸³ omnem creaturam - dixit ] inv. Ed1953

²⁸⁴ factam ] + esse Ed1953

Quod factum est

in ipso, vita erat.

^marg.| {CIO1d7.2} AUGUSTINUS. Super Ioannem. ²⁸⁵ − Potest autem sic punctari : Quod factum est in illo ²⁸⁶ * et postea dicatur : vita erat . Ergo totum vita est, si sic pronuntiaverimus. Quid enim non in illo factum est? Ipse est enim sapientia Dei et dicitur in Psalmo²⁸⁷ ^ch : « Omnia in sapientia fecisti ». Omnia igitur sicut per illum, ita²⁸⁸* in illo facta sunt. Si ergo quod in illo factum est, vita est, ergo et terra vita est, et lapis vita est. Inhonestum est sic intelligere, ne nobis subrepat secta Manicheorum, et dicat quia habet vitam lapis, et habet vitam paries. Solent enim ista delirantes dicere et cum reprehensi²⁸⁹ fuerint et²⁹⁰* repulsi, quasi de Scripturis proferunt dicentes : Ut quid dictum est : Quod factum est in illo ²⁹¹ * , vita erat? Pronuntia ergo sic : Quod factum est. Hic subdistingue²⁹² et deinde infer : in ipso vita erat . Facta est enim terra sed ipsa terra que facta est non est vita. Est autem in ipsa sapientia Dei²⁹³* spiritualiter ratio quedam qua terra²⁹⁴ facta est. Hec vita est. Sicut arca in omni opere non est vita; arca in arte vita est quia vivit anima artificis. Sic ergo quia sapientia Dei, per quam²⁹⁵ facta sunt omnia, secundum artem continet omnia que fiunt per ipsam artem, non hic ²⁹⁶ * continuo vita sunt²⁹⁷* sed quidquid factum est, vita est in illo.^BG ^ci

^ch Ps. 103, 24.

^ci ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 16.4-24, § 17.9-15, CCSL 36, p. 9-10 : «[§ 16] Potest enim sic dici : quod factum est in illo, uita est : ergo totum uita est, si sic pronuntiauerimus. quid enim non in illo factum est? ipse est enim sapientia dei; et dicitur in psalmo : omnia in sapientia fecisti . Si ergo christus est sapientia dei, et psalmus dicit : omnia in sapientia fecisti; omnia sicut per illum facta, ita in illo facta sunt. si ergo omnia in illo, fratres carissimi, et quod in illo factum est, uita est; ergo et terra uita est, ergo et lignum uita est. dicimus quidem lignum uitam, sed secundum intellectum lignum crucis, unde accepimus uitam. ergo et lapis uita est. inhonestum est sic intellegere, ne rursum nobis subrepat eadem sordidissima secta manichaeorum, et dicat, quia habet uitam lapis, et habet animam paries, et resticula habet animam, et lana et uestis. solent enim delirantes dicere, et cum repressi fuerint et repulsi, quasi de scripturis proferunt dicentes : utquid dictum est : quod factum est in illo, uita est? Si enim omnia in ipso facta sunt, omnia uita sunt. non te abducant : pronuntia sic : quod factum est; hic subdistingue, et deinde infer : in illo uita est. quid est hoc? facta est terra, sed ipsa terra quae facta est, non est uita : est autem in ipsa sapientia spiritaliter ratio quaedam qua terra facta est; haec uita est. [...] [§ 17] Arca in opere non est uita, arca in arte uita est; quia uiuit anima artificis, ubi sunt ista omnia antequam proferantur. sic ergo, fratres carissimi, quia sapientia dei, per quam facta sunt omnia, secundum artem continet omnia, antequam fabricet omnia; hinc quae fiunt per ipsam artem, non continuo uita sunt, sed quidquid factum est, uita in illo est». [FG2018]

^BG ¶Codd. : Caen La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {FG2021} {MM2023}

²⁸⁵ super ] In Ed1953

²⁸⁶ illo ] ipso Ed1953

²⁸⁷ hic ] hec Ed1953

²⁸⁸ ita Caen Li449 ] + et Ed19539

²⁸⁹ cum reprehensi ] comprehensi Caen

²⁹⁰ et ] ac Ed1953

²⁹¹ illo ] ipso Ed1953

²⁹² subdistingue ] distingue La88

²⁹³ sapientia dei Caen La88 Li449 ] inv. Ed1953

²⁹⁴ terra ] certa La88

²⁹⁵ quam ] qua<m> sapientia Caen

²⁹⁶ hic ] hec Ed1953

²⁹⁷ vita sunt ] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d7.3} ORIGENES. In homeliario. ²⁹⁸* − Potest autem et sic ²⁹⁹ subdistingui³⁰⁰* sine errore : Quod factum est in ipso , et postea dicatur : vita erat ut sit³⁰¹ sensus : Omnia que per ipsum et in ipso facta sunt in ipso vita sunt ³⁰² et unum sunt. Erant enim, hoc est in ³⁰³ ipso subsistunt causaliter, priusquam sint in semetipsis³⁰⁴* effective. Sed si queris quomodo et qua ratione omnia que per Verbum facta sunt , in ipso vitaliter et uniformiter et causaliter subsistunt, accipe exempla ex³⁰⁵ creaturarum natura. Conspice quomodo omnium rerum quas³⁰⁶ mundi huius sensibilis globositas comprehendit, cause simul et uniformiter in isto sole, qui³⁰⁷ est maximum mundi luminare, subsistunt, quomodo numerositas herbarum et fructuum in singulis seminibus³⁰⁸ simul continetur, quomodo multiplices regule in arte artificis unum sunt, et in animo disponentis vivunt; quomodo infinitus linearum numerus in uno puncto unum subsistit. Et huiusmodi naturalia³⁰⁹* perspice exempla, ex quibus³¹⁰ velut physice theorie pennis poteris arcana verbi mentis acie inspicere, et quantum datur humanis rationibus, videre quomodo omnia que per Verbum facta sunt³¹¹* , in ipso vivunt et facta sunt .^BH ^cj

^cj ¶Fons : <revera> Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae], 9.16-10.27 sqq., CCCM 166, p. 17-20; SChr 151, p. 242.16-252.34; PL 122, 288 B-D; cf. Origenes (pseudo), Homeliae ex variis locis collectae , hom. 2 : Vox spiritalis aquilae auditum (Io. 1, 1-14), in : Origenis opera, t. 3, Parisiis, 1522, f. cxviiiraB -rbC (cum variationibus) : «Quae sententia dupliciter pronuntiatur. Potest enim subdistingui QVOD FACTVM EST , ac deinde subiungi IN IPSO VITA ERAT. Potest etiam sic : QVOD FACTVM EST IN IPSO , ac deinde subinferri VITA ERAT. Ac per hoc, in duabus pronuntiationibus duos speculamur intellectus. Non enim eadem theoria est quae dicit : Quod factum est locis temporibus que discretum, generibus, formis numeris que distinctum, sensibilibus intelligibilibus que substantiis seu compactum seu segregatum, hoc totum in ipso uita erat, et ea quae declarat : Quod factum est in ipso, non aliud erat nisi uita, ut sit sensus : Omnia quae per ipsum facta sunt, in ipso uita sunt et unum sunt. Erant enim (hoc est subsistunt) in ipso [subsistunt in ipso F3 ] causaliter, priusquam sint in semet ipsis effectiue. Aliter enim sub ipso sunt ea quae per ipsum facta sunt, aliter in ipso sunt ea quae ipse est. X. Omnia itaque, quae per uerbum facta sunt, in ipso uiuunt incommutabiliter et uita sunt. In quo neque fuerunt omnia temporalibus interuallis seu localibus nec futura sunt, sed solummodo super omnia tempora et loca in ipso unum sunt et uniuersaliter subsistunt uisibilia, inuisibilia, corporalia, incorporalia, rationabilia, irrationabilia, et simpliciter caelum et terra, abyssus et quaecunque in eis sunt, in ipso uiuunt et uita sunt, et aeternaliter subsistunt. Et quae nobis omni motu uitali carere uidentur in uerbo uiuunt. Sed si quaeris quomodo uel [et F3] qua ratione omnia quae [quod F3 ] per uerbum facta sunt in ipso uitaliter et uniformiter et causaliter subsistunt, accipe paradigmata ex creaturarum natura, disce factorem ex his quae in ipso et per ipsum facta sunt :"Inuisibilia enim eius, ut ait Apostolus, per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur". Conspicare quomodo omnium rerum, quas mundi huius sensibilis globositas comprehendit, causae simul et uniformiter in isto sole, qui maximum mundi luminare uocitatur, subsistunt. Inde nanque formae omnium corporum procedunt, inde distantium colorum pulchritudo et caetera quae de sensibili natura praedicari possunt. Considera multiplicem et infinitam seminum uirtutem, quomodo numerositas herbarum, fruticum [fructuum F2 W2 O1 F3 ], animalium in singulis seminibus simul continetur, quomodo ex eis surgit formarum pulchra et innumerabilis multiplicitas. Intuere interioribus oculis quomodo multiplices regulae in arte artificis unum sunt et in animo disponentis eas uiuunt, quomodo infinitus linearum numerus in uno puncto unum subsistit, et huiusmodi naturalia perspice exempla. Ex quibus, ueluti physicae theoriae pennis ultra omnia subuectus, diuina gratia adiutus, illuminatus, poteris archana uerbi mentis acie inspicere et, quantum datur humanis argumentationibus deum suum quaerentibus, uidere quomodo omnia quae per uerbum facta sunt in ipso uiuunt et uita sunt :"In ipso enim", ut os loquitur diuinum,"uiuimus et mouemur et sumus". Et ut ait magnus Dionysius Ariopagita,"esse omnium est superessentialis diuinitas"».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e)
¶Nota Thomas prend la peine de dédouanner Origène de toute accusation injustifiée en précisant que la ponctuation du verset qu’il propose est «sans erreur»; il substitue au vocabulaire de la source quelques termes philosophiques plus formels et plus facilement intelligibles : paradigma est remplacé par exempla, et argumentationibus par rationibus. Il est possible que l’ommission de in ipso vita sunt ait été initialement intentionnelle ou qu’elle ait fait l’objet d’un repentir corrigé sur le second exemplar, mais elle est insuffisemment attestée pour que nous ayons osé la retenir. [MM2020]

^BH ¶Codd. : Bar484 Caen Fi28 Ka6 La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}* {MM2023}

²⁹⁸ in homeliario ] om. La88 Ed1953

²⁹⁹ hic ] sic Ka6

³⁰⁰ subdistingui Caen Fi28 Ka6 Li449 ] distingui Bar484 La88 Mt366 Ed1953

³⁰¹ sit ] si La88

³⁰² in ipso vita sunt Bar484 Caen etc. ] om. Ka6 Li449

³⁰³ in ] om. La88

³⁰⁴ semetipsis ] seipsis Ed1953

³⁰⁵ ex ] om. Ka6

³⁰⁶ quas ] + et Ka6

³⁰⁷ qui ] quod praem. Fi28

³⁰⁸ seminibus ] sensibus Fi28

³⁰⁹ ] naturalia ] varia Ed1953

³¹⁰ ex quibus ] iter Ka6

³¹¹facta sunt Caen Fi28 Ka6 Li449 ] inv. Bar484 La88 Mt366 Ed1953

^marg.| {CIO1d7.4} HILARIUS. ³¹²* − Vel aliter potest legi : In eo enim³¹³* quod dixerat ³¹⁴ : Sine eo ³¹⁵* factum est nihil , posset aliquis perturbatus dicere. Est ergo³¹⁶ aliquid per alterum factum quod tamen non sit sine eo factum et, si aliquid per alterum licet non sine eo, iam non per eum omnia quia³¹⁷ aliud est fecisse, aliud³¹⁸* intervenisse facienti. Enarrat³¹⁹ ergo evangelista quid non sine eo factum sit dicens : Quod factum est in eo . Hoc igitur non sine eo quod in eo factum est³²⁰. Nam³²¹ id quod in eo factum est, etiam per eum factum est . Omnia enim per ipsum et in ipso creata sunt . In ipso autem creata quia nascebatur creator Deus. Sed ex³²² hoc sine eo nihil factum est quod tamen in eo factum est, quia nascens Deus vita erat, et qui vita erat, non postea quam natus est³²³, effectus³²⁴* est vita. Nihil ergo sine³²⁵ eo fiebat ex his que in eo fiebant, quia vita est in quo fiebant; et Deus qui ab eo natus est, non postea quam natus est sed nascendo quoque extitit.^BI ^ck

^ck ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , .De Trinitate, lib. 2, CCSL 62, c. 19.3-20.3 sqq. : «Verum confundor et turbor in eo quod sine eo factum est nihil. Est ergo aliquid per alterum factum, quod tamen non sit sine eo factum; et si aliquid per alterum, licet non sine eo, iam non per eum omnia : quia aliud est fecisse, aliud interuenisse facienti. Non habeo hic, piscator meus, ut in ceteris quod ex meo proferam. A tuo statim respondendum est. Omnia per eum facta sunt. Sentio. Apostolus enim docuit : Visibilia et inuisibilia, siue throni, siue dominationes, siue principatus, siue potestates, omnia per ipsum et in ipso. Cum ergo omnia per ipsum, subueni et enarra, quid non sine eo factum sit. Quod factum est in eo, uita est. Hoc igitur non sine eo, quod in eo factum est. Nam id quod in eo factum est etiam per eum factum est. Omnia enim per ipsum et in ipso creata sunt. In ipso autem creata, quia nascebatur creator Deus. Sed etiam ex hoc sine eo nihil factum est quod in eo factum est, quia nascens Deus uita erat; et qui uita erat non postea quam est natus effectus est uita : non enim in eo aliud est quod natum est et aliud est quod natus accepit. Non habet inter se tempus et natiuitas et profectus. Sed nihil sine se fiebat ex his quae in eo fiebant : quia uita est in quo fiebant, et Deus qui a Deo natus est non postea quam natus est, sed nascendo Deus extitit». [MM2020]*

^BI ¶Codd. : Ka6 La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2020}* {MM2023} {MM2024}

³¹² Hilarius ] + De Trinitate Ed1953

³¹³ enim ] om. Ed1953

³¹⁴ dixerat ] dicebat Ka6

³¹⁵ eo ] ipso Ed1953

³¹⁶ ergo ] om. Ka6 Li449

³¹⁷ quia Li449 etc. ] om. Ka6

³¹⁸ aliud ] + est Ed1953

³¹⁹ Enarrat ] currat cacogr. La88

³²⁰ est ] + etiam La88* (exp.)

³²¹ Nam ] + et Ka6 Li449

³²² ex ] + eo La88 * (exp.)

³²³ est La88 Li449 Mt366 ] erat Ed1953

³²⁴ effectus Li449 ] factus La88 Mt366 Ed1953

³²⁵ Sine ] + erg La88 * (cancel.)

^marg.| { CIO1d7.5} CHRYSOSTOMUS. ³²⁶* − [1] Vel aliter. Non apponemus finale punctum, ubi dicitur : Sine ipso factum est nihil , secundum hereticos. Illi enim volentes Spiritum Sanctum creatum dicere, aiunt : Quod factum est, in ipso vita erat . Sed³²⁷ ita non potest intelligi. Nam primum³²⁸* quidem neque tempus erat hic³²⁹ Spiritus Sancti meminisse. Sed, si de Sancto Spiritu³³⁰ hoc dictum est, age secundum³³¹ eorum interim legamus modum. Ita enim nobis hoc inconveniens erit³³². Cum enim dicitur : quod factum est in ipso vita erat , Spiritum Sanctum dicunt dictum³³³ esse vitam, sed vita hec et lux invenitur esse. Inducit enim : vita erat lux hominum . Quocirca³³⁴, secundum eos, lucem omnium hunc Spiritum dicit. Quod autem superius Verbum dixit, hoc³³⁵* consequenter et Deum et vitam et lucem nominat. Verbum autem caro factum est . Erit igitur Spiritus Sanctus ³³⁶ incarnatus non Filius.^cl

^cl ¶Fons : [1] Chrysostomus , In Io., hom. 5.1.6-11, Burgundionis versio,BnF, lat. 15284, f. 13ra ; BAV, Ott. lat. 227, f. 12va ; locatim contuli : Arras, BM, 1089, f. 6v sqq. : « 1.6 Non enim [+ utique Arras] finalem [P12485 Ott Arras] punctum huic id est nichil apponemus secundum hereticos. Illi enim volentes spiritum sanctum creatum dicere aiunt. Quod factum est in ipso, vita erat. Sed ita non intelligibile fit quod dicitur. 1.7 Nam primum quidem, neque tempus erat hic spiritus sancti meminisse ⎾Si vero et nolebat eius hic meminisse [Ottob., om. P15484*, compl. marg. al. m. recentior P15484²] propter quid [sic] manifeste eum ita posuit? Unde vero manifestum est quoniam de spiritu sancto hoc dictum est? Aliter autem inveniemus secundum hanc rationem, non spiritum sed ipsum filium per se ipsum fieri. 1.8 Sed et surgite, ut non fugiat vos quod dicitur. Et age secundum eorum interim legamus modum. Ita enim nobis hoc inveniens [inconveniens Arras] erit. Quod factum est in ipso, vita erat. 1.9 Spiritum aiunt dictum esse vitam ⎾ sed vita [om. Ottob.] hec et lux esse invenitur. Inducit enim et vita erat lux hominum. Quocirca secundum eos lucem hominum hic spiritum dicit. Quid igitur cum inducat et dicat fuit homo missus a Deo cui nomen erat Ioannes, ut testimonium perhibeat de luce, nec esse de spiritu eos dicere, et hoc dictum esse. 1.10 Quod enim superius Verbum dixit, hoc procedens et deum et vitam et lucem nominat [P15484² Ottob., nominavit P15484* (exp.)]. Vita enim erat ait Verbum hoc et vita hec lux erat. Si igitur verbum hoc vita, verbum autem verbum hoc et vita caro factum est, vita facta est caro, hoc est Verbum et eius vidimus gloriam, quasi unigeniti a patre. 1.11 Si igitur spiritum dicunt hic vitam dictum esse, vide quot secuntur inconvenientia. Erit enim ipse incarnatus non filius, erit unigenitus filius qui spiritus. Si vero non hoc, in aliud rursus inconvenientissimum, hoc fugientes incident, ita legentes. [...] ».
<cuius fons> Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 1, PG 59, 53-54 : «[1.6] Οὐ γὰρ δὴ τὴν τελείαν στιγμὴν τῷ, Οὐδὲ ἓν, ἐπιθήσομεν κατὰ τοὺς αἱρετικούς. Ἐκεῖνοι γὰρ βουλόμενοι τὸ Πνεῦμα κτιστὸν εἰπεῖν, φασίν· Ὃ γέγονεν, ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν. Ἀλλ’ οὕτως ἀπερινόητον γίνεται τὸ λεγόμενον. [1.7] Πρῶτον μὲν γὰρ οὐδὲ καιρὸς ἦν ἐνταῦθα τοῦ Πνεύματος ἐπιμνησθῆναι· εἰ δὲ καὶ ἐβούλετο, τίνος ἕνεκεν οὕτως ἀσαφῶς αὐτὸ τέθεικε; πόθεν γὰρ δῆλον, ὅτι περὶ τοῦ Πνεύματος τοῦτο εἴρηται; Ἄλλως δὲ εὑρήσομεν κατὰ τὸν λόγον τοῦτον, οὐ τὸ Πνεῦμα, ἀλλ’ αὐτὸν τὸν Υἱὸν δι’ ἑαυτοῦ γινόμενον. [1.8] Ἀλλὰ διανάστητε, ὥστε μὴ διαφυγεῖν ὑμᾶς τὸ λεγόμενον·καὶ φέρε κατὰ τὸν ἐκείνων τέως ἀναγνῶμεν τρόπον·οὕτω γὰρ ἡμῖν φανερώτερον τὸ ἄτοπον ἔσται· Ὃ γέγονεν, ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν. [1.9] Τὸ Πνεῦμά φασιν εἰρῆσθαι τὴν ζωήν. Ἀλλ’ ἡ ζωὴ αὕτη καὶ φῶς εὑρίσκεται·ἐπάγει γὰρ, Καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων. Οὐκοῦν κατ’ αὐτοὺς τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων ἐνταῦθα τὸ Πνεῦμα λέγει. Τί οὖν; Ὅταν ἐπάγῃ καὶ λέγῃ, ὅτι Ἐγένετο ἄνθρωπος παρὰ τοῦ Θεοῦ ἀπεσταλμένος, ἵνα μαρτυρήσῃ περὶ τοῦ φωτὸς, ἀνάγκη περὶ τοῦ Πνεύματος αὐτοὺς λέγειν καὶ τοῦτο εἰρῆ σθαι. [1.10] Ὃν γὰρ ἄνω Λόγον εἶπε, τοῦτον προϊὼν καὶ Θεὸν, καὶ ζωὴν, καὶ φῶς ὀνομάζει. Ζωὴ γὰρ ἦν, φησὶν, ὁ Λόγος οὗτος, καὶ ἡ ζωὴ αὕτη φῶς ἦν. Εἰ τοίνυν ὁ Λόγος ἡ ζωὴ, ὁ δὲ Λόγος οὗτος καὶ ἡ ζωὴ σὰρξ ἐγένετο, ἡ ζωὴ ἐγένετο σὰρξ, τουτέστιν, ὁ Λόγος· καὶ αὐτῆς ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν, ὡς Μονογενοῦς παρὰ Πατρός. [1.11] Ἂν τοίνυν τὸ Πνεῦμα λέγωσιν ἐνταῦθα ὴν ζωὴν εἰρῆσθαι, ὅρα πόσα ἕψεται τὰ ἄτοπα. Ἔσται γὰρ αὐτὸ σαρκωθὲν, οὐχ ὁ Υἱός· ἔσται μονογενὴς Υἱὸς τὸ Πνεῦμα. Εἰ δὲ μὴ τοῦτο, εἰς ἕτερον πάλιν ἀτοπώτατον τοῦτο φεύγοντες ἐμπεσοῦνται οὕτως ἀναγινώσκοντες. [...].

³²⁶ Chrysostomus ] + In Ioannem Ed1953

³²⁷ Sed ] Si Li449

³²⁸ Nam Ka6 Li449 Ott199 cum Aug. ] om. codd. et edd.

³²⁹ erat hic La88 Li449 Mt366 V796 Ed1953 ] + et Bar484 , hic V797

³³⁰ Sancto Spiritu Li449 Mt366 Ed1953 ] spiritu sancto La88 V797

³³¹ secundum ] sed V797 Ed1470

³³² erit ] erat Ka6

³³³ dictum Ed1470 etc. ] om. V797

³³⁴ Quocirca Ka6 V797 ] Quod circa Ott199 , quo La88 , quo cum cacogr. Cbg133

³³⁵ dixit hoc Bar484 La88 Li449 Mt366 ] dixit hic Ka6 V797 Ed1470, dicit hic Ed1953

³³⁶ Sanctus Ott199 etc. ] om. Ka6

^marg.| [2] Ideo dimittentes hunc modum legendi, ad decentem veniamus lectionem et expositionem. Est autem hoc ³³⁷* cum ³³⁸ dicitur : Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil quod factum est . Ibi quiescere fac³³⁹ sermonem, deinde ab ea que deinceps est dictione incipe que dicit : In ipso vita erat ac si dicat ³⁴⁰ : Sine eo nihil factum est ³⁴¹ quod factum est , id est factibilium. Vides qualiter hac brevi adiectione omnia ³⁴² correxit³⁴³ supervenientia inconvenientia. Inducens enim : sine eo factum est nihil , et adiciens : quod factum est, et intelligibilia comprehendit et Spiritum Sanctum excepit. Spiritus enim Sanctus factibilis non est³⁴⁴.^cm

^cm [2] Chrysostomus , In Io., hom. 5.2.6-12, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 13va-b ; BAV, Ott. lat. 227, f. 12va ; Arras, BM, 1089, f. 6ra39 sqq. : « 2.6 Si enim lux vera filius est, lux autem hec, vita erat. Vita vero facta est in eo; necesse est omnino hec inferri secundum eorum lectionem. Ideo hanc dimittentes, ad decentem veniamus lectionem et expositionem. 2.7 Que est autem hec? Usque ad factum est quiescere facere sermonem. Deinde ab ea que deinceps est dictione, incipere que dicit in ipso vita erat. Quod autem dicit tale est. Sine eo factum est nihil quod factum est . 2.8 Sed [Si Arras ] quid factum est generabilium [generalium Ottob.] ait, non factum est sine ipso. Vides qualiter brevi hac adiectione omnia correxit supervenientia inconvenientia [Ottob., al. m. poster. marg. P15284², om. P15284*] ? 2.9 Inducere enim sine eo factum est nichil et adhicere quod factum est et intelligibilia comprehendit, et spiritum sanctum excepit. 2.10 Quia enim dixit quoniam omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil, ut non [vere Arras ] quis dicat. [+ Igitur Arras] Si omnia per ipsum, et spiritus factus est, indiguit adiectione [ind. – adi.: inv. Arras ] hac. 2.11 Ego enim ait si quid factibile est hec [hoc Arras ] dixi per eum factum esse puta et si invisibile sit et [+si Arras] incorporeum, et si in celis. Propterea non simpliciter dixit [dixi Arras] omnia. Sed aliquid factum est, hoc est que factibilia. 2.12 Spiritus autem factibilis [sic Arras P15284 Ottoboni]. [...] ».
<cuius fons> Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 2, PG 59, 55.29-56 : [2.6] Εἰ γὰρ τὸ φῶς τὸ ἀληθινὸν ὁ Υἱός ἐστι, τὸ δὲ φῶς τοῦτο ζωὴ ἦν, ἡ δὲ ζωὴ γέγονεν ἐν αὐτῷ· ἀνάγκη πᾶσα τοῦτο συνενεχθῆναι κατὰ τὴν ἐκείνων ἀνάγνωσιν. Διὸ ταύτην ἀφέντες, ἐπὶ τὴν νενομισμένην ἔλθωμεν ἀνάγνωσίν τε καὶ ἐξήγησιν. [2.7] Τίς δέ ἐστιν αὕτη; Τὸ μέχρι τοῦ, Ὃ γέγονεν, ἀναπαῦσαι τὸν λόγον· εἶτα ἀπὸ τῆς ἑξῆς λέξεως ἄρξασθαι τῆς λεγούσης, Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν. Ὃ γὰρ λέγει, τοιοῦτόν ἐστι· Χωρὶς αὐτοῦ γέγονεν οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν. [2.8]Εἴ τι γέγονε τῶν γενητῶν, φησὶν, οὐκ ἐγένετο χωρὶς αὐτοῦ. Ὁρᾷς πῶς τῇ βραχεία ταύτῃ προσθήκῃ πάντα διωρθώσατο τὰ ὑφορμοῦντα ἄτοπα; [2.9] Τῷ γὰρ ἐπαγαγεῖν, ὅτι Χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἓν, καὶ προσθεῖναι, Ὃ γέγονε, τά τε νοητὰ περιέλαβε, καὶ τὸ Πνεῦμα ὑπεξεῖλεν. [2.10] Ἐπειδὴ γὰρ εἶπεν, ὅτι Πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν· ἵνα μή τις εἴπῃ· Οὐκοῦν εἰ πάντα δι’ αὐτοῦ, καὶ τὸ Πνεῦμα γέγονε, τῆς προσθήκης ἐδεήθη ταύτης. [2.11] Ἐγὼ γὰρ, φησὶν, εἴ τι γενητόν ἐστι, τοῦτο εἶπον δι’ αὐτοῦ γεγενῆσθαι, κἂν ἀόρατον ᾖ, κἂν ἀσώματον, κἂν ἐν τοῖς οὐρανοῖς. Διὰ τοῦτο οὐχ ἁπλῶς εἶπον πάντα, ἀλλ’ εἴ τι γέγονε, τουτέστι, τὰ γενητά. [2.12] Τὸ δὲ Πνεῦμα οὐ γενητόν. [...]

³³⁷ est autem hoc Ka6 Li449 Ott199 ] hoc autem est La88 Mt366 V797 Ed1470 (Hec) Ed1953

³³⁸ cum Li449 V797 etc. ] quod Ka6

³³⁹ fac ] face Ott199

³⁴⁰ dicat ] sic Ka6 Mt366

³⁴¹ nihil - factum est Ka6 Li449 ] nihil est Ott199, inv. V797 Ed1470 etc. Ed1953.

³⁴² omnia Cbg233 La88 Mt366 Ott199 V797 Ed1953 cum graeco et Burgund. ] om. Ka6 Li449

³⁴³ correxit ] porrexit Ka6

³⁴⁴ non est sic cum graeco (PG 53, 55.51) ] non V796 , est perpera Burgundio

^marg.| [3]Hec igitur que dicta sunt de conditione rerum dicit³⁴⁵* Ioannes. Inducit autem et eum qui est de providentia sermonem, dicens : I n ipso vita erat . Quemadmodum in fonte qui generat abyssos et in nullo minoratur fons, ita et in operatione unigeniti quecumque credas per eum facta³⁴⁶ esse, non³⁴⁷ minor ipse factus est. Nomen autem vite hic ³⁴⁸ non solum conditionis est sed et providentie rerum que³⁴⁹ est secundum permanentiam earum. Cum autem audis quoniam in ipso vita erat , ne³⁵⁰ compositum estimes³⁵¹ : « Sicut enim Pater vitam habet³⁵²* in seipso, ita dedit et Filio vitam habere »^cn. Ergo sicut Patrem ^{|pecia 2|} ³⁵³ non utique dices compositum esse, ita nec Filium.^BJ ^co

^cn Io. 5, 26

^co [3] Chrysostomus , In Io., hom. 5.3.7-13, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 13ra ; BAV, Ott. lat. 227, f. 12va ; locatim contuli : Arras, BM, 1089, f. 6v sqq. : « 3.6 Ut autem hec id est omnia per ipsum facta sunt, non de signis suspiceris nunc dici. De hiis enim reliqui loquti sunt evangeliste, inducit post hec dicens: In mundo erat et mundus per ipsum factus est, sed non spiritus. Neque enim factibilium hic, 3.7 sed eorum que sunt super creaturas omnes, sed interim adhereamus hiis que deinceps de conditione dicens Ioannes, puta quoniam omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nichil quod factum est, inducit et eum qui de providentia [Arras P15284² (al. m. post. corr. cum graeco), prudentia P15284* Ottob.] est sermonem. In ipso vita erat dicens : Etenim ut nullus decredat quomodo tot et talia per eum facta sunt, induxit quoniam in ipso vita erat. 3.8 Quemadmodum in fonte qui generat abyssos, quantumcumque aufers nullo minorasti fontem, ita et in operatione unigeniti quotcumque credes deducta per eam facta esse non minor ipsa facta est, magis autem ut familiariori utar exemplo, quod lucis dicam, quod et ipse induxit confestim dicens, et vita erat lux hominum. [...] [ 3.10 ] Nomen enim vite [Arras f. 7ra, vide P15284 Ottob.]; hic non solum conditionis est, sed et providentie rerum [om. Arras] que est secundum permanentiam earum, sed et eum qui de resurrectione est sermonem, preimmittit nobis, et vide mirabilia hec evangelia incipit. [...] [3.13] Cum autem audieris quoniam in ipso vita erat ne compositum extimes. Et inde procedens et de patre ait: Sicut pater habet vitam in se ipso, ita dedit et filio vitam habere. Sed sicut patrem non utique dixeris compositum esse, ita neque filium » <ex quo> Hugo de Sancto Caro , Postilla in Io. 1:4, Sacra Pagina, HSC1.58.1.4.9-10.
<cuius fons> Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 3, PG 59, 57-58 : [3.6 ] Ἵνα δὲ τὸ, Πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, μὴ περὶ τῶν σημείων ὑποπτεύσῃς νῦν λέγεσθαι (περὶ γὰρ τούτων οἱ λοιποὶ διελέχθησαν εὐαγγελισταί), ἐπάγει μετὰ ταῦτα λέγων· Ἐν τῷ κόσμῳ ἦν, καὶ ὁ κόσμος δι’ αὐτοῦ ἐγένετο·[ 3.7 ] ἀλλ’ οὐ τὸ Πνεῦμα· οὐδὲ γὰρ τῶν γενητῶν τοῦτο, ἀλλὰ τῶν ὑπὲρ τὴν κτίσιν ἅπασαν. Ἀλλὰ τέως ἐχώμεθα τῶν ἑξῆς. Εἰπὼν γὰρ περὶ τῆς δημιουργίας ὁ Ἰωάννης, οἷον, ὅτι Πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν· ἐπάγει καὶ τὸν περὶ τῆς προνοίας λόγον, Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, λέγων. Καὶ γὰρ ἵνα μηδεὶς ἀπιστήσῃ, πῶς τὰ τοσαῦτα καὶ τηλικαῦτα δι’ αὐτοῦ γέγονεν, ἐπήγαγεν, ὅτι Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν. ·[ 3.8 ] Καθάπερ οὖν ἐπὶ τῆς πηγῆς τῆς τικτούσης ἀβύσσους, ὅσον ἂν ἀφέλῃς, οὐδὲν ἠλάττωσας τὴν πηγήν·οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς ἐνεργείας τοῦ Μονογενοῦς, ὅσα ἂν πιστεύσῃς παρῆχθαι δι’ αὐτῆς καὶ πεποιῆσθαι, οὐδὲν ἐλάττων αὕτη γέγονε·[...] [3.10] Τὸ γὰρ τῆς ζωῆς ὄνομα ἐνταῦθα οὐ τῆς δημιουργίας μόνον ἐστὶν, ἀλλὰ καὶ τῆς προνοίας τῆς κατὰ τὴν διαμονήν. Καὶ τὸν περὶ τῆς ἀναστάσεως δὲ λόγον προκαταβάλλεται ἡμῖν, καὶ τῶν θαυμαστῶν τούτων εὐαγγελίων ἄρχεται. [...] [3.13] Ὅταν δὲ ἀκούσῃς , ὅτι Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, μὴ σύνθετον ὑπολάβῃς· καὶ γὰρ προϊὼν καὶ περὶ τοῦ Πατρός φησιν· Ὥσπερ ὁ Πατὴρ ἔχει ζωὴν ἐν ἑαυτῷ, οὕτως ἔδωκε καὶ τῷ Υἱῷ ζωὴν ἔχειν. Ἀλλ’ ὥσπερ τὸν Πατέρα οὐκ ἂν εἴποις διὰ τοῦτο συγκεῖσθαι, οὕτω μηδὲ τὸν Υἱόν. [...]». [CGC2014 ref.] * [MM2024 transcr. et ed.]
<Non hab.> Cf. Cordier , Catena graecorum patrum in Io. 1:4 [CPG C145], p. 17 diff.
¶Nota : Au vu de cette sentence, Thomas n’a certainement pas utilisé la traduction de Burgundio dans la version des manuscrits P15284 et Ottoboni généralement cités. Il en corrige les erreurs accidentelles conformément au grec de Chrysostome (providentia corrige prudentia, inconveniens corrige inveniens, Spiritus autem non factibilis restitue la négation omise par les manuscrits de la version latine de Burgundio : Τὸ δὲ Πνεῦμα οὐ γενητόν (PG 53, 55.51) conformément au texte de Hugues de St-Cher (in loc. cit.); de même «Nomen enim vide» est corrigée par « nomen ... vite » : Τὸ γὰρ τῆς ζωῆς ὄνομα. La leçon correcte se retrouve cependant aussi dans le ms.d’Arras de Burgundio.
Les leçons nomen vite, providentia, non factibilis se trouvent toutes dans la postille d’Hugues de St-Cher in loc. cit., HSC1.58.1.4.9-10 qui utilise un texte de Burgundio de meilleure qualité que les manuscrits conservés examinés, tous postérieurs au milieu du 13e siècle. [MM2024].

^BJ ¶Codd. : Bar484 Cbg133 Ka6 La88 (143vb) Li449 Mt366 Ott199 V796 V797 Ed1470 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

³⁴⁵ dicit La88 Li449 Mt366 V797 ] dixit Ed1470 Ed1953

³⁴⁶ facta ] factum Mt366

³⁴⁷ non ] et praem. V797

³⁴⁸ vite hic Ka6 Li449 Ed1953 ] unum hic Bar484* (exp.) Cbg133 La88 Mt366 V796 V797 (hoc) Ed1470 , videre sic Bar484² (marg. cum Burgundio sed perperam)

³⁴⁹ Que ] qui La88

³⁵⁰ ne ] non V797 Ed1470

³⁵¹ estimes ] existimes V797

³⁵² vitam habet La88 Li449 Mt366 V797 ] inv. Ed1953

³⁵³ incipit peciae 2 legi potest in Bar484 Li449 La88 V796 ; cf. M. Morard, Famosus Glossator, t. 2 : La tradition manuscrite.

^marg.| {CIO1d7.6} ORIGENES. ³⁵⁴* − Vel aliter. Oportet scire quod Salvator quedam³⁵⁵ dicitur³⁵⁶* non sibi esse sed aliis, quedam vero et sibi et aliis. In hoc ergo quod dicitur : quod factum est in Verbo, vita erat , scrutandum est an sibi et aliis vita est, vel aliis tantum; et, si aliis, aliis quibus³⁵⁷*? Idem autem est vita et lux. Lux autem hominum est. Fit itaque hominum vita, quorum est lux. Et sic in eo quod dicitur ‘vita’, Salvator³⁵⁸* non sibi, sed aliis. Hec quidem vita Verbo preexistenti aderit, ex eo quod, expiata a peccatis, anima sit serena³⁵⁹*, vita inseratur ei qui Verbi Dei se susceptibilem statuit. Unde Verbum quidem in principio non³⁶⁰ dixit³⁶¹ factum. Non enim erat quando principium Verbo careret. Vita autem hominum non semper erat in Verbo, sed hec vita hominum facta est, eo quod vita est lux hominum. Cum enim homo non erat, nec lux hominum erat, luce secundum habitudinem ad homines intellecta. Et ideo dicit : quod factum est in verbo, vita erat, non autem ‘quod erat in Verbo, vita erat’. Invenitur autem alia littera non incongrue habens quod factum est in eo vita est ³⁶². Si autem intelligamus vitam hominum que in Verbo fit, eum esse qui dixit^cp : « Ego sum vita », fatebimur neminem infidelium Christi vivere, sed cunctos esse mortuos qui non vivunt in Deo.^BK ^cq

^cp Io. 14, 6.

^cq Tom. 2.12-13 (PG 14, 146C-147A-D : sparsim; SC 120, 290-295 [CGC2014 ref.]

^BK ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

³⁵⁴ Origenes ] + In Ioannem Ed1953

³⁵⁵ quedam ] quidam La88

³⁵⁶ dicitur La88 Li449 Mt366 ] dicit Ed1953

³⁵⁷ aliis - quibus La88 Li449 Mt366 ] inv. Ed1953

³⁵⁸ Salvator La88 Li449 Mt366 ] + dicitur Ed1953

³⁵⁹ serena ] + et Ed1953

³⁶⁰ Non ] + erat La88* (cancel.)

³⁶¹ dixit ] om. La88

³⁶² Est ] erat La88

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d8.1} THEOPHYLACTUS. − Dixerat in ipso vita erat ne putares quod absque vita sit Verbum sed³⁶³* vita sit³⁶⁴ spiritualis et lux rationalibus³⁶⁵ cunctis.
Unde dicitur :

³⁶³ vita sit sed Bar484 Ed1475A Ed1475B Ed1570 Ed1571 ] om. hom. Ottob199, vita sit nunc ostendit quod Ed1657 Ed1746 Ed1953

³⁶⁴ sed vita sit (bis) Ed1571 etc. ] + verbum et vita sit V797 Ed1470, nunc ostendit quid sit vita Ed1657

³⁶⁵ rationalibus ] + et La88

Et vita erat lux hominum.

^marg.| Quasi dicat ³⁶⁶ : Lux ista non est sensibilis sed intellectualis, illuminans ipsam animam.^BL ^cr

^cr ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 4), PG 123, 1145B13-D3 (35-51) : «Ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν. Οἶδα δὲ παρά τινι τῶν ἁγίων οὕτως ἀναγνωσθὲν τὸ χωρίον τοῦτο· «Καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν, ὃ γέγονεν ἐν αὐτῷ·» εἶτα ἐνταῦθα στίξας, ἤρξατο τοῦ ἐφεξῆς, Ζωὴ ἦν· καὶ οἶμαι ὅτι οὐδὲ αὕτη ἡ ἀνάγνωσις ἔσφαλται, ἀλλὰ τοῦ αὐτοῦ ὀρθοῦ νοήματος ἔχεται. Καὶ οὗτος γὰρ ὁ ἅγιος ὀρθοδόξως ἐνόησεν, ὅτι χωρὶς τοῦ Λόγου οὐδὲ ἓν ἐγένετο, ὃ γέγονεν ἐν αὐτῷ. Πάντα γὰρ ὅσα γεγόνασι καὶ ἐκτίσθησαν ἐν αὐτῷ, τῷ Λόγῳ φημί, χωρὶς αὐτοῦ οὐ γεγόνασιν. Εἶτα ἀπὸ ἄλλης ἀρχῆς·Ζωὴ ἦν, καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων”. Ζωὴν δὲ ὁ εὐαγγελιστὴς ὀνομάζει τὸν Κύριον, ὡς τὴν τῶν ἁπάντων ζωὴν συνέχοντα , ἀλλὰ καὶ ὡς τῆς πνευματικῆς ζωῆς πρόξενον πᾶσι τοῖς λογικοῖς. Φῶς δέ, οὐ τοιοῦτον αἰσθητόν, ἀλλὰ νοητόν, τὴν ψυχὴν φωτίζον αὐτήν. Οὐκ εἶπε δέ, ὅτι τῶν Ἰουδαίων μόνων ἐστὶ φῶς, ἀλλὰ πάντων ἀνθρώπων. Πάντες γὰρ ἄνθρωποι, καθὸ νοῦν ἐλάβομεν καὶ λόγον παρὰ τοῦ κτίσαντος ἡμᾶς Λόγου, κατὰ τοῦτο λεγόμεθα φωτισθῆναι ὑπ’ αὐτοῦ». [CGC2014 ref.] * [MM2024 transcr.]
¶Nota : La Catena rend ici très mal et presque à contresens le grec de Théophylacte qui ne dit pas « le Verbe ne peut être sans vie », mais « l’évangile appelle le Seigneur “la vie” » et que sans le Verbe il n’est rien qui puisse avoir la vie en soi : Ζωὴ ἦν·[...] ὅτι χωρὶς τοῦ Λόγου οὐδὲ ἓν ἐγένετο, ὃ γέγονεν ἐν αὐτῷ. Le recours à un texte grec différent de celui de l’édition imprimée reste théoriquement possible. Le caractère sommaire de ce résumé laisse plutôt entrevoir la fatique ou la hâte qui caractérisent le traitement des sources grecques de la Catena sur le quatrième évangile. [MM2024]

^BL ¶Codd. : Bar484 Caen La88 Li449 * Mt366 Ott199 V797 Ed1470 Ed1475A Ed1475B Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1746 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2023}* {MM2024}

³⁶⁶ q. dicat ] q. diceret Ed1470 Ed1475B, q. d. codd. etc..

^marg.| {CIO1d8.2} AUGUSTINUS. Super Ioannem. − Ex ipsa enim vita illuminantur homines, pecora non illuminantur, quia non habent rationales mentes³⁶⁷, que possunt³⁶⁸* videre sapientiam. Homo autem factus ad³⁶⁹ imaginem Dei, habet rationalem mentem, per quam possit percipere sapientiam. Ergo illa vita per quam facta sunt omnia, lux est, et non quorumcumque animalium sed hominum.^BM ^cs

^cs ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 18, CCSL 36, p. 10.2-8 : «Hoc enim sequitur : et uita erat lux hominum; et ex ipsa uita homines illuminantur. pecora non illuminantur, quia pecora non habent rationales mentes, quae possint uidere sapientiam. homo autem factus ad imaginem dei, habet rationalem mentem per quam possit percipere sapientiam. ergo illa uita per quam facta sunt omnia, ipsa uita lux est; et non quorumque animalium, sed lux hominum». [FG2018]*

^BM ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 * Mt366 Ott199 Ed1470 Ed1657 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

³⁶⁷ rationales mentes Li449 Ed1953 ] rationalē<m> mentē<m> Mt366

³⁶⁸ possunt Bar484 La88 Ott199 ] posunt Li449, poss’t Mt366, possint Ed1657 Ed1953

³⁶⁹ ad ] om. Ott199

^marg.| {CIO1d8.3} THEOPHYLACTUS. − Non autem dixit : ‘lux est solum Iudeis’, sed omnium hominum. Omnes enim homines, inquantum intellectum et rationem recepimus ab eo quod nos condidit Verbo, in tantum³⁷⁰ ab eo illuminari dicimur³⁷¹. Nam ratio nobis tradita, per quam rationales dicimur, lux est ad operanda nos dirigens et non operanda.^BN ^ct

^ct ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 4), PG 123, 1145D3-9 (51-55) : «Οὐκ εἶπε δέ, ὅτι τῶν Ἰουδαίων μόνων ἐστὶ φῶς, ἀλλὰ πάντων ἀνθρώπων. Πάντες γὰρ ἄνθρωποι, καθὸ νοῦν ἐλάβομεν καὶ λόγον παρὰ τοῦ κτίσαντος ἡμᾶς Λόγου, κατὰ τοῦτο λεγόμεθα φωτισθῆναι ὑπ’ αὐτοῦ. Ὁ γὰρ λόγος ὁ δοθεὶς ἡμῖν, δι’ ὃν καὶ λογικοὶ καλούμεθα, φῶς ἐστιν ὁδηγοῦν ἡμᾶς εἰς τὰ πρακτέα, καὶ τὰ μὴ πρακτέα». [CGC2014 ref.] * [MM2024 transcr.]

^BN ¶Codd. : La88 Li449 V797 Ed1470 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

³⁷⁰ in tantum ] non tantum V797 Ed1470

³⁷¹ dicimur La88 Ed1953 ] dicuntur Li449

^marg.| {CIO1d8.4} ORIGENES. ³⁷²* − [a] Non est autem pretermittendum quod vitam premittit luci hominum. Inconsequens ³⁷³ enim erat illuminari non viventem et advenire illuminationi vitam.
[b] Si autem idem est V ita erat lux hominum quod solum hominum, erit Christus lux ⎾atque vita solorum hominum. Hoc autem opinari³⁷⁴ hereticum est. Non igitur quicquid³⁷⁵ dicitur aliquorum, illorum solum est.³⁷⁶ [d] Scriptum est^cu enim de Deo quod sit Deus Abraham, Isaac et Iacob ; [e] non tamen istorum tantum patrum dictus est Deus. [c] Non ergo ex eo quod dicitur lux hominum, excluditur quin sit aliorum. [f] Alius³⁷⁷ vero, continens^cv eo quod est³⁷⁸* : “Faciamus hominem ad imaginem nostram”^cw quicquid³⁷⁹* ad imaginem et³⁸⁰* similitudinem Dei factum est, intelligi dicet³⁸¹* per hominem. Sic igitur ³⁸² lux hominum, lux cuiuslibet rationalis creature est.^BO ^cx

^cu Cf. Ex. 3, 6, Ex. 3, 15-16 ; Ex. 4, 5 ; Tb. 5, 17 ; Mt. 22, 32 ; Mc. 12, 26 ; Act. 3, 13 ; Act. 7, 32.

^cv Intellige : sustinens ex hoc quod <scriptum> est

^cw Gn. 1, 26

^cx ¶Fons^G : [a] Origenes, Commentarium in Io. 1:4, tom. 2, 10-15 (16-21) 112-136, GCS 10, p. 72.27-78.9 = PG 14, 141-151 = SChr 120, p. 282-300: « [...] (127) Καὶ οὐκ ἀνεξέταστον <τὸν> λόγον ἐατέον διὰ τὴν περὶ ἁγίου πνεύματος εὐλάβειαν. [...] » (ad sensum) .
Origenes, Commentarium in Io. 1:4, tom. 2, 16-17 (22) 140-143, GCS 10, p. 78.10-79 .27= PG 14, 151A -153B = SChr 120, p. 300-304: [b] (140) Φέρε δὲ καὶ ἡμεῖς καὶ τοῦτο ζητήσωμεν, εἰ ἡ ζωὴ ἦν μόνων ἀνθρώπων φῶς καὶ μή παντὸς οὑτινοσοῦν ἐν μακαριότητι τυγχάνοντος. Ἐὰν γὰρ ταὐτὸν ᾖ «ζωὴ» καὶ «φῶς ἀνθρώπων» καὶ μόνων ἀνθρώπων ᾖ τὸ τοῦ Χριστοῦ φῶς, μόνων ἀνθρώπων καὶ ἡ ζωή. Τοῦτο δ’ ὑπολαμβάνειν ἐστὶν ἠλίθιον ἅμα καὶ ἀσεβές, ἀντιμαρτυρουσῶν τῶν ἄλλων γραφῶν ταύτῃ τῇ ἐκδοχῇ, εἴ γε, ὅταν προκόψωμεν, ἰσάγγελοι ἐσόμεθα. (141) Οὕτω δὲ λυτέον τὸ ἀπορηθέν οὐχὶ εἴ τι λέγεταί τινων, ἐκείνων μόνων ἐστὶ τὸ λεγόμενον· οὕτως οὖν οὐχὶ εἰ λέγεται φῶς ἀνθρώπων, μόνων ἀνθρώπων ἐστὶ φῶς· ἐδύνατο γὰρ προσκεῖσθαι· ἡ ζωὴ ἦν τὸ τῶν ἀνθρώπων μόνων φῶς. Ἔξεστι γὰρ τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων καὶ ἑτέρων παρὰ τοὺς ἀνθρώπους εἶναι φῶς, ὡς ἔξεστι τάδε τὰ ζῷα καὶ τάδε τὰ φυτά, ἀνθρώπων ὄντα τροφήν, καὶ ἑτέρων παρὰ τοὺς ἀνθρώπους τὰ αὐτὰ εἶναι τροφήν. Καὶ τοῦτο μὲν ἀπὸ τῆς συνηθείας τὸ παράδειγμα. (142) Ἄξιον δὲ ἀπὸ τῶν θεοπνεύστων λόγων ὅμοιον ἀντιπαραβαλεῖν. [c] Ἐνθάδε τοίνυν ζητοῦμεν εἰ μηδὲν κωλύει τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων καὶ ἑτέρων εἶναι φῶς, λέγοντες ὅτι οὐχί, ἐπεὶ λέγεται φῶς ἀνθρώπων, ἤδη ἀποκέκλεισται καὶ ἑτέρων παρὰ τοὺς ἀνθρώπους κρειττόνων ἢ ἀνθρώποις ὁμοίων εἶναι φῶς. [d] (143) Ἀναγέγραπται δὴ ὁ θεὸς θεὸς εἶναι «Ἀβραὰμ καὶ θεὸς Ἰσαὰκ καὶ θεὸς Ἰακώβ»· ὁ δὴ βουλόμενος—ἐπειδὴ εἴρηται· «ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων»—τὸ φῶς μηδενὸς ἑτέρου εἶναι ἢ τῶν ἀνθρώπων, [e] κατὰ τὸ ὅμοιον οἰήσεται τὸν θεὸν Ἀβραὰμ καὶ θεὸν Ἰσαὰκ καὶ θεὸν Ἰακὼβ μηδενὸς εἶναι θεὸν ἢ τῶν τριῶν μόνων τούτων πατέρων. Ἔστι δέ γε καὶ Ἠλίου θεός, καί, ὥς φησιν Ἰουδίθ, τοῦ πατρὸς αὐτῆς Συμεών, καὶ θεὸς τῶν Ἑβραίων. Διόπερ κατὰ τὸ ὅμοιον εἰ μηδὲν κωλύει εἶναι αὐτὸν καὶ ἑτέρων θεόν, οὐδὲν κωλύει εἶναι τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων καὶ ἑτέρων παρὰ τοὺς ἀνθρώπους φῶς. [f] 2.23. (144) Ἄλλος δέ τις προσχρησάμενος τῷ «Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν ἡμετέραν», πᾶν τὸ «κατ’ εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν» γενόμενον «θεοῦ» ἄνθρωπον εἶναι φήσει, [...]. (148) Κατὰ τοῦτο οὖν ὡς ἴσον δυνάμενον ἐκλήψεται τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων καὶ φῶς παντὸς λογικοῦ, παντὸς λογικοῦ τῷ «κατ’ εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν» εἶναι θεοῦ ἀνθρώπου τυγχάνοντος. [CGC2014 ref.] * [MM2024 ed.]
<Non hab.> Cordier , Catena graecorum patrum in Io. 1, 12 [CPG C145], p. 17-20. [MM2024]
¶Nota : Le texte latin est resté proche d’une traduction littérale qui respecte presque l’ordre des mots d’Origène au détriment de la clarté de la phrase latine. On sent que le traducteur travaille sans filet, c’est-à-dire sans pouvoir s’appuyer sur aucune traduction. Il n’a pas l’aisance acquise par le traducteur actif dans la CLC.
Le segment [a] résume ainsi en deux phrases, sans citation littérale, 28 paragraphes où Origène rappelle la priorité “logique” du vivant sur la lumière (§ 131-132). Le reste de la sentence rappelle que la Vie n’est pas la lumière des seuls hommes, mais de toute créature spirituelle.
On retrouve dans la CIO certaines gaucheries déjà rencontrées dans la CMC. Thomas n’a pas non plus eu le temps de réviser les traductions de la CIO avec les aides dont il avait disposé pour la CLC. Pour y remédier, les éditions imprimées ont tenté des corrections qui s’avèrent malheureuses au regard du grec. Par exemple (segment f) continens est une traduction littéraliste de προσχρησάμενος par le traducteur au service de Thomas qui est de langue maternelle grecque comme on en a ici un nouvel indice. Il faut comprendre : «Un autre dira, en soutenant (προσ-χρέομαι => con-teneo) à partir de ce qu’il y a (= à partir de la citation) “Faisons l’homme à notre image...” que tout ce qui est dit être fait à l’image et ressemblance de Dieu est à comprendre au sujet de l’homme».
[Exursus : Je ne pense pas qu’on puisse retenir comme traduction du passage: “car toute créature spirituelle, étant à l’image et à la ressemblance de Dieu, est homme” (§ 148, SCh 120, p. 305; cf. PG 14, 153B ). Les anges, évidemment, ne sont (εἶναι) pas des hommes. Origène conclut en fait la démonstration des paragraphes 140 à 148 par un raisonnement circulaire et christologique. La lumière des hommes (la Vie qu’est le Verbe incarné) est <aussi> “la lumière de toute créature spirituelle, en raison de ce que toute créature, spirituelle “par l’image et la ressemblance”, vient du Dieu (εἶναι θεοῦ génitif de provenance : sont à partir de) qui s’est fait homme” (τυγχάνοντος ἀνθρώπου), c’est-à-dire du Verbe incarné principe de toute vie. Ce faisant Origène inscrit l’Incarnation au sein même de l’oeuvre de la création. Thomas a préféré interrompre la sentence avant ce carambolage missiologique qui situe l’Incarnation dans la dynamique théologique de l’exitus, en amont de la mission rédemptrice.] [MM2024]

^BO ¶Codd. : Bar484 La88 * Li449 Mt366 V797 Ed1470 Ed1475A Ed1475B Ed1569 Ed1570 Ed1657 Ed1953 ; def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

³⁷² Origenes ] + In Ioannem Ed1953

³⁷³ Inconsequens codd. Ed1475B Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1953 ] Et consequens V797 Ed1470 , inconveniens Ed1475A

³⁷⁴ atque vita... opinari ] om. Bar484

³⁷⁵ quicquid ] quidquid Ed1953

³⁷⁶ Non igitur... solum est ] om. Ed1475A

³⁷⁷ Alius Bar484 Li449 La88 Mt366 Ed1475A Ed1657 Ed1953 cum graeco ] Alios V797 Ed1470 Ed1475B Ed1569 Ed1570 Ed1571

³⁷⁸ continens eo quod est ] + scriptum Ed1571, contendit ex eo quod scriptum est Ed1657 (est script.) Ed1953

³⁷⁹ quicquid ] quod quidquid Ed1953

³⁸⁰ et Bar484 La88 Li449 Mt366 Ed1475A ] & V797, ac Ed1470 Ed1475B Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1953

³⁸¹ dicet codd. Ed1475A ] decet Ed1470 Ed1475B, debet Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1953

³⁸² igitur ] ergo Ed1475A

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d9.1} AUGUSTINUS. Super Ioannem. ³⁸³ − Quia vita illa lux est³⁸⁴* hominum, sed stulta corda capere istam lucem non possunt quia peccatis suis aggravantur ut eam³⁸⁵ videre non possint; ne ideo³⁸⁶ cogitent quasi absentem esse lucem, quia eam videre non possunt³⁸⁷.
Sequitur :

³⁸³ Super La88 Li449 ] In Ed1953

³⁸⁴ lux est ] inv. Ed1953

³⁸⁵ eam Bar484 La88 ] om. Ka6 Li449

³⁸⁶ ideo La88 Li449 Ed1953 ] igitur Bar484

³⁸⁷ ne ideo... possunt Bar484 La88 Li449 Ed1953 ] om. hom. Ka6

Et lux in tenebris lucet et tenebre eam non comprehenderunt.

^marg.| Quomodo enim homo positus in sole cecus, presens est illi sol sed ipsi³⁸⁸* soli absens est, sic omnis stultus cecus est³⁸⁹*, presens est illi sapientia sed cum ceco presens est, oculis eius absens est, non quia³⁹⁰ ipsi illa³⁹¹* absens est sed quia ipse absens est ab illa.^BP ^cy

^cy ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 1, § 18.16, § 19.10, CCSL 36, p. 11 : «Ergo, illa uita lux est hominum. sed forte stulta corda adhuc capere istam lucem non possunt, quia peccatis suis aggrauantur, ut eam uidere non possint. non ideo cogitent quasi absentem esse lucem, quia eam uidere non possunt : ipsi enim propter peccata tenebrae sunt. et lux in tenebris lucet, et tenebrae eam non comprehenderunt. ergo, fratres, quomodo homo positus in sole caecus, praesens est illi sol, sed ipse soli absens est; sic omnis stultus, omnis iniquus, omnis impius, caecus est corde. praesens est sapientia, sed cum caeco praesens est, oculis eius absens est : non quia ipsa illi absens est, sed quia ipse ab illa absens est». [FG2018]*

^BP ¶Codd. : Bar484 Ka6 La88 Li448 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

³⁸⁸ ipsi Ka6 Li449 ] ipse La88 Ed1953

³⁸⁹ est Ka6 La88 Li449 ] + et Ed1953

³⁹⁰ non quia ] inv . Li449*

³⁹¹ ipsi illa Ka6 Li449 ] illi ipsi (?) Bar484, illa ipsi inv. La88 Ed1953

^marg.| {CIO1d9.2} ORIGENES. ³⁹²* − Tenebre autem huiusmodi hominum non natura sunt, secundum illud Pauli^cz : « Eramus aliquando tenebre, nunc autem lux in Domino ».^BQ ^da

^cz Eph. 5, 8 : « Eratis enim aliquando tenebre... »

^da ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1:5, tom. 2, 14 (20) 134, GCS 10, p. 77.2-5 (PG 14, 150A; SCh 120, 297) : Εἴτε δὲ σκότος ἀνθρώπων εἴτε θάνατος, οὐ φύσει τοιαῦτά ἐστιν † ἄλλου λόγου [Παύλου λέγοντος Wendland coniec. (ex Catena aurea ?)] «Ἡμεῖς ἤμεθά ποτε σκότος, νῦν δὲ φῶς ἐν κυρίῳ», κἂν μάλιστα ἅγιοι καὶ πνευματικοὶ ἤδη χρηματίζωμεν. [CGC2014 ref.] [MM2024 transcr. et ed.]
<Non hab.> Cordier , Catena graecorum patrum (Io. 1:5) [CPG C145], p. 20 ; Hugo de Sancto Caro in loc. cit. [MM2024]

^BQ ¶Codd. : Bar484 Caen La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

³⁹² Origenes ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d9.3} ORIGENES. In homeliario ³⁹³* − Vel aliter. Lux in tenebris fidelium animarum lucet, a fide inchoans, ad speciem³⁹⁴* trahens. Imperitorum vero cordium perfidia et ignorantia lucem Verbi Dei in carne fulgentis non comprehenderunt. Sed iste sensus moralis est. Physica vero horum verborum theoria talis est. Humana natura, etsi non peccaret, suis propriis viribus³⁹⁵ lucere non³⁹⁶* posset. Non enim naturaliter lux est, sed particeps lucis ; capax siquidem sapientie est, non ipsa sapientia. Sicut ergo aer per semetipsum non lucet, sed tenebrarum vocabulo nuncupatur; ita nostra natura dum per seipsam consideratur, quedam tenebrosa substantia est, capax ac particeps lucis sapientie. Et sicut aer dum solares radios participat, non dicitur per se lucere, sed solis splendor in eo apparere; ita rationabilis nostre nature pars, dum presentiam Verbi Dei possidet, non per se res intelligibiles et Deum suum, sed per insitum sibi divinum lumen cognoscit. Lux itaque in tenebris lucet , quia Dei Verbum vita et lux hominum in nostra natura que per se investigata et considerata, informis quedam tenebrositas invenitur, lucere non desinit, et quoniam ipsa lux omni creature est incomprehensibilis, tenebre eam non comprehenderunt ³⁹⁷ . ^BR ^db

^db ¶Fons : <revera> Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae], 12.18-13.31, CCCM 166, p. 24-26; SChr 151, p. 262.19-268.34 = Origenes (pseudo), Homeliae ex variis locis collectae , hom. 2 : Vox spiritalis aquilae auditum (Io. 1, 1-14), in : Origenis opera, t. 3, Parisiis, 1522, f. cxixvaH-K (cum variationibus); PL 122, 290 C-D. 291 A : «Ac si euidenter diceret : Lux in tenebris fidelium animarum lucet, et magis ac magis lucet, a fide inchoans, ad speciem tendens [trahens W2 N2 P5 O1 Av T]; impiorum [imperitorum W2 N2 P5 O1 F3] uero cordium perfidia et ignorantia lucem uerbi dei in carne fulgentis non comprehenderunt : "Obscuratum est enim", ut ait Apostolus,"insipiens cor eorum, et sapientes se esse dicentes stulti facti sunt". Sed iste sensus moralis. XIII. Physica uero horum uerborum theoria talis est. Humana natura, etsi non peccaret, suis propriis uiribus lucere non posset; non enim naturaliter lux est, sed particeps lucis. Capax siquidem sapientiae est, non ipsa sapientia cuius participatione sapiens fieri potest. Sicut ergo aer iste per se ipsum non lucet sed tenebrarum uocabulo nuncupatur, capax tamen solaris luminis est, ita nostra natura, dum per se ipsam consideratur, quaedam tenebrosa substantia est, capax ac particeps lucis sapientiae. Et quemadmodum praefatus [om. Catena cum N2 ] aer, dum solares radios participat, non dicitur per se lucere, sed solis splendor dicitur in eo apparere ita ut et naturalem suam obscuritatem non perdat et lucem superuenientem in se recipiat, ita rationabilis nostrae naturae pars, dum praesentiam dei uerbi possidet, non per se res intelligibiles et deum suum, sed per insitum sibi diuinum lumen cognoscit. Audi ipsum uerbum :"Non uos, inquit, estis qui loquimini, sed spiritus patris uestri qui loquitur in uobis". Hac una sententia uoluit nos docere id ipsum in caeteris intelligere, ac semper in aure cordis nostri ineffabili modo sonare : Non uos estis qui lucetis, sed spiritus patris uestri qui lucet in uobis, hoc est, me in uobis lucere uobis manifestat, quia ego sum lux intelligibilis mundi, hoc est, rationalis et intellectualis naturae; non uos estis qui intelligitis me, sed ego ipse in uobis per spiritum meum me ipsum intelligo, quia uos non estis substantialis lux, sed participatio per se subsistentis luminis. Lux itaque in tenebris lucet, quia dei uerbum, uita et lux hominum, in nostra natura quae, per se inuestigata et considerata, informis quaedam tenebrositas reperitur, lucere non desinit, nec eam quamuis delinquentem deserere uoluit nec unquam deseruit, formans eam per naturam continendo, reformans que per gratiam deificando. Et quoniam ipse [ipsa O1 ] lux omni creaturae incomprehensibilis est, TENEBRAE EAM NON COMPREHENDERUNT»
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e), Anselmus [MM2020]

^BR ¶Codd. : Caen La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}* {MM2023}

³⁹³ in homeliario ] scrips., omelia. Bar484, omel’ La88 Li449 , om. Ed1953

³⁹⁴ speciem ] spem Ed1953

³⁹⁵ pr. virib. ] inv. Caen

³⁹⁶ lucere non ] inv. Ed1953

³⁹⁷ et quoniam ipsa... comprehenderunt ] ab hinc reproductio photographica codicis Caen usque infra CIO1d13.11 deficit.

^marg.| {CIO1d9.4} CHRYSOSTOMUS. ³⁹⁸* − Vel aliter totum ab illo loco et vita erat lux hominum primum nos de conditione docuerat. Deinde dicit et que secundum animam bona prebuit nobis veniens Verbum. Unde dicit ^dc et vita erat lux hominum. Non dixit³⁹⁹* : ‘lux Iudeorum’ sed universaliter hominum . Non enim Iudei solum sed et gentiles⁴⁰⁰* ad hanc venerunt cognitionem. Non autem adiecit ‘et angelorum’ quoniam ei de natura humana sermo est, quibus Verbum venit evangelizans bona.^BS ^dd

^dc Io. 1, 4.

^dd ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 5.3.17-18, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 14va : «17. Igitur primum quidem de conditione nos edocuit. Deinde dicit et que secundum animam bona, que prebuit vobis veniens, et per unum verbum enigmatice ostendit ea evangelista dicens: Et vita erat lux hominum, et non dixit ‘lux Iudeorum’ sed universaliter hominum. 18. Non enim Iudei solum, sed et gentiles ad hanc venerunt cognitionem, et communis omnibus preiacet hec lux. Propter quid autem non et angelos adiecit, sed hominum dixit, quoniam nunc ei de natura hac sermo est, et hiis venit evangelizans bona». <ex quo> Hugo de Sancto Caro , Postille (Io. 1:4), Sacra Pagina, HSC1.58.1.4.23 (t. 6, Venetiis, f. 282rb/a) differt ab “Non enim”.
<cuius fons> Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 3 (Io. 1:5), PG 59, 58.3-14 : « Πρῶτον μὲν οὖν περὶ τῆς δημιουργίας ἡμᾶς ἐδίδαξεν· ἔπειτα λέγει καὶ τὰ κατὰ ψυχὴν ἀγαθὰ, ἅπερ παρέσχεν ἡμῖν ἐλθὼν, καὶ δι’ ἑνὸς ῥήματος ᾐνίξατο αὐτὰ ὁ εὐαγγελιστὴς, εἰπών· Καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων. Καὶ οὐκ εἶπεν, Ἦν τὸ φῶς τῶν Ἰουδαίων, ἀλλὰ καθόλου, Τῶν ἀνθρώπων. Οὐδὲ γὰρ Ἰουδαῖοι μόνον, ἀλλὰ καὶ Ἕλληνες πρὸς ταύτην ἦλθον τὴν γνῶσιν, καὶ κοινὸν ἅπασι προὔκειτο τοῦτο τὸ φῶς. Τίνος δὲ ἕνεκεν οὐχὶ καὶ τοὺς ἀγγέλους προσέθηκεν, ἀλλὰ Τῶν ἀνθρώπων, εἶπεν; Ὅτι νῦν αὐτῷ περὶ τῆς φύσεως ταύτης ὁ λόγος ἐστὶ, καὶ τούτοις ἦλθεν εὐαγγελιζόμενος τὰ ἀγαθά. [CGC2014 ref.] * [MM2024 transcr. et ed.]

^BS ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

³⁹⁸ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

³⁹⁹ dixit ] dicit Ed1953

⁴⁰⁰ gentiles ] gentes Ed1953

^marg.| {CIO1d9.5} ORIGENES. − Querunt autem quare non Verbum lux hominum dictum est sed vita que in Verbo fit. Quibus respondemus quia vita⁴⁰¹* ad presens, non ea que communis est rationalium et irrationalium dicitur, sed que adiungitur Verbo quod in nobis fit per participationem Verbi primarii, ad discernendum apparentem vitam et non veram, et cupiendam veram vitam. Prius ergo participamus vitam que apud quosdam quidem est potentia, non actu lux; qui scilicet non sunt avidi perquirere que ad scientiam pertinent; apud quosdam vero et actu lux efficitur, qui, secundum Apostolum^de , emulantur dona meliora, scilicet « verbum sapientie »^df . Si tamen et tunc idem est vita et lux hominum , nullus manens in tenebris perfecte vivere comprobatur, nec quisquam viventium consistit in tenebris.^BT ^dg

^de Cf. 1Cor. 12, 31 : «Emulamini autem charismata meliora. Et adhuc excellentiorem viam vobis demonstro».

^df Dn.

^dg Tomus II, 20-23, PG 14, 158 B-C. 159 B. 162 B-D. 163 A-B : passim; SC 120, 312-313 [CGC2014 ref.]
<Non hab.> Jean Scott; PL; LLT. [MM2020]

^BT ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}*

⁴⁰¹ Vita ] + que Ed1953

^marg.| {CIO1d9.6} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁰²* −[1] Vita enim adveniente nobis, solutum est⁴⁰³ mortis imperium et, luce lucente nobis, non ultra sunt tenebre sed semper manet vita quam mors superare non potest nec tenebre lucem.
[2] Unde sequitur :

⁴⁰² Chrysostomus ] + In Ioannem Ed1953

⁴⁰³ est ] + nobis La88 * (exp.)

Et lux in tenebris lucet.

^marg.| Tenebras mortem et errorem dicit. Nam lux quidem sensibilis non in tenebris lucet, sed sine illis. Predicatio vero Christi in medio erroris regnantis fulsit et eum disparere fecit et in vitam mortem fecit mortuus Christus, ita eam superans ut eos qui detinebantur reduceret. Quia⁴⁰⁴ igitur neque mors eam superavit, neque error sed fulgida est eius predicatio ubique, et lucet cum propria fortitudine; propterea subdit : ^BU ^dh ^di ^dj ^dk

^dh ¶Fons : [1] Chrysostomus , In Io., hom. 5.3.11, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 14va : «11. Vita enim adeniente nobis, solutum est mortis imperium et luce lucente nobis, non ultra tenebre sunt sed manet semper in nobis vivere, et mors eam superare non potest».

^di <cuius fons> Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 3, PG 59, 57.32-36 : Τῆς γὰρ ζωῆς παραγενομένης πρὸς

^dj ἡμᾶς, λέλυται τοῦ θανάτου τὸ κράτος, καὶ τοῦ φωτὸς λάμψαντος ἡμῖν, οὐκ ἔτι τὸ σκότος ἐστὶν, ἀλλὰ μένει διαπαντὸς ἐν ἡμῖν τὸ ζῇν, καὶ θάνατος αὐτοῦ περι γενέσθαι οὐ δύναται.
[2] Chrysostomus , In Io., hom. 5.3.19-20, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 14va : «19. Et lux in tenebris lucet. Tenebras mortem errorem ait. Nam lux quidem hec sensibilis, non in tenebris lucet, et sine illis, predicatio vero hec, in medio erroris regnantis, fulsit, et illum disparere fecit, et in morte factus ipse, ita eam superavit, ut eos qui iam predetenti erant reduceret. 20. Quia igitur neque mors eam superavit, neque error, sed et fulgida est ubique, et lucet cum propria fortitudine. Propterea ait et tenebre eam non comprehenderunt».

^dk <cuius fons> Chrysostomus, In Io., hom. 5 § 3, PG 59, 58.14-24 : [...] Καὶ τὸ φῶς ἐν τῇ σκοτίᾳ φαίνει. Σκοτίαν καὶ τὸν θάνατον καὶ τὴν πλάνην φησί. Τὸ μὲν γὰρ φῶς τοῦτο τὸ αἰσθητὸν οὐκ ἐν τῇ σκοτίᾳ φαίνει, ἀλλ’ ἐκείνης χωρίς. Τὸ δὲ κήρυγμα μεταξὺ τῆς πλάνης κρατούσης ἔλαμψε, κἀκείνην ἠφάνισε. Καὶ ἐν τῷ θανάτῳ γενόμενος αὐτὸς, οὕτως αὐτοῦ περιεγένετο, ὡς καὶ τοὺς ἤδη προκατεχομένους ἀναγαγεῖν. Ἐπεὶ οὖν οὔτε ὁ θάνατος αὐτοῦ περιεγένετο, οὔτε ἡ πλάνη, ἀλλ’ ἔστι φαιδρὸν πανταχοῦ, καὶ λάμπει μετὰ τῆς οἰκείας ἰσχύος· διὰ τοῦτό φησι· Καὶ ἡ σκοτία αὐτὸ οὐ κατέλαβε. Καὶ γάρ ἐστιν ἀκαταγώνιστον, οὐκ ἐμφιλοχωροῦν ταῖς μὴ φωτισθῆναι βουλομέναις ψυχαῖς. [CGC2014 ref.] * [MM2024 corr. et ed.] [a]

^BU ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}*

⁴⁰⁴ quia ] qui La88

Et tenebre eam non comprehenderunt.

^marg.| {CIO1d9.7} ORIGENES. {hom.2 in div. loc } − Est etiam sciendum, quod sicut lux hominum nomen est duarum spiritualium rerum, sic et tenebre. Dicimus enim hominem lucem possidentem, opera lucis perficere, et etiam cognoscere quasi illustratum lumine scientie; et e contrario tenebras dicimus illicitos actus, et eam que videtur scientia, non est autem. sicut autem Pater lux est, et in eo tenebre non sunt ulle, sic et salvator. Sed quia similitudinem carnis peccati subiit, non incongrue de eo dicitur, quod tenebre in eo sunt alique, ipso in se suscipiente nostras tenebras ut eas dissiparet. Hec igitur⁴⁰⁵ lux, que facta est vita hominum, radiat in tenebris animarum nostrarum, et venit ubi princeps tenebrarum harum cum genere bellat⁴⁰⁶ humano. hanc lucem persecute sunt tenebre : quod patet ex his que salvator et eius Filii sustinent, pugnantibus tenebris contra filios lucis. Verum quia Deus patrocinatur, non invalescunt; unde non apprehendunt lucem, vel quia celeritatem cursus lucis subsequi non valent propter propriam tarditatem, vel quia si supervenientem exspectant, fugantur luce appropinquante⁴⁰⁷. Oportet autem id considerare, quod non semper tenebre in sinistra parte sumuntur, sed quandoque in bona, secundum Psalmum⁴⁰⁸ ^dl : « Posuit tenebras latibulum suum », dum ea que sunt erga Deum, ignota et imperceptibilia sunt. De hac ergo laudata caligine dicam, quoniam versus lucem pergit, illamque apprehendit, quia quod erat caligo, dum ignorabatur, in lucem cognitam vertitur ei qui didicit.^BV ^dm

^dl Ps. 12, 12

^dm Tomus II, 20-23 (PG 14, 158 B-C. 159 B. 162 B-D. 163 A-B : passim; SC 120, 312-313). [CGC2014#]

^BV ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴⁰⁵ Igitur ] ergo La88

⁴⁰⁶ Bellat ] bellant La88

⁴⁰⁷ Appropinquante ] propinquante La88

⁴⁰⁸ Ps. ] illud Psalmi La88

^marg.| {CIO1d9.8} AUGUSTINUS. Decimo de Civitate Dei. ⁴⁰⁹* − Hoc autem initium sancti evangelii quidam platonicus aureis litteris perscribendum⁴¹⁰, et per omnes Ecclesias in locis eminentissimis proponendum⁴¹¹ esse dicebat.^BW ^dn

^dn ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De civitate Dei, lib. 10, c. 29, CCSL 47, p. 306.99-104 : «Quod initium sancti evangelii, cui nomen est secundum iohannem, quidam platonicus, sicut a sancto sene simpliciano, qui postea mediolanensis ecclesiae praesedit episcopus, solebamus audire, aureis litteris conscribendum et per omnes ecclesias in locis eminentissimis proponendum esse dicebat». [FG2017]

^BW ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2013} {MM2024}

⁴⁰⁹Decimo de civitate Dei ] om. Li449 (cf. infra); De civitate Dei Ed1953

⁴¹⁰ perscribentum ] p’scribendum Bar484

⁴¹¹ proponendum ] p’ponendum Bar484

^marg.| {CIO1d9.9} BEDA. ⁴¹²* − Nam alii evangeliste Christum in tempore⁴¹³ natum describunt, Ioannes vero eumdem in principio testatur fuisse dicens : in principio erat Verbum . Alii inter homines eum subito apparuisse commemorant; ille ipsum apud Deum semper fuisse testatur dicens : et Verbum erat apud Deum . Alii eum verum hominem, ille verum confirmat Deum dicens : Et Deus erat Verbum . Alii hominem apud homines eum temporaliter conversatum; ille Deum apud Deum in principio manentem ostendit dicens : Hoc erat in principio apud Deum . Alii magnalia que in homine gessit perhibent, ille quod⁴¹⁴ omnem creaturam per ipsum Deus Pater fecerit docet dicens : ^BX ^do

^do ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 8, CCSL 122, p. 53.22-33 sqq. : «Ergo alii euangelistae christum ex tempore natum describunt iohannes eundem in principio fuisse testatur dicens : in principio erat uerbum. Alii inter homines eum subito apparuisse commemorant ille ipsum apud deum semper fuisse declarat dicens : et uerbum erat apud deum. Alii eum uerum hominem ille uerum confirmat esse deum dicens : et deus erat uerbum. Alii eum hominem apud homines temporaliter conuersatum ille deum apud deum in principio manentem ostendit dicens : hoc erat in principio apud deum. Alii magnalia quae in homine gessit perhibent ille quod omnem creaturam uisibilem et inuisibilem per ipsum deus pater fecerit docet dicens : omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil».
<potius quam> Haimo Autissiodorensis, In Io.[RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 77.76-86 : « Alii uero euangelistae Christum ex tempore natum describunt, Iohannes in principio eum testatur fuisse dicens In principio erat uerbum. Alii euangelistae subito inter homines apparuisse commemorant, ille eum semper apud deum fuisse confirmat dicens, Et uerbum erat apud deum. Alii uerum hominem, Iohannes uerum deum demonstrat, dicens, Et deus erat uerbum. Alii eum hominem apud homines temporaliter conuersatum, Iohannes deum apud deum in principio fuisse declarat dicens, Hoc erat in principio apud deum . Alii magnalia eius quae temporaliter gessit in homine perhibent, ille quod omnem creaturam uisibilem et inuisibilem deus pater per ipsum fecerit ostendit dicens, Omnia per ipsum facta et sine ipso factum est nihil» . [MM2020]

^BX ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 * Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {MM2024}

⁴¹² Beda ] X° de ci. Dei Li449 , (cf. supra), + In Ioannem Ed1953

⁴¹³ in tempore ] in ras. La88 ²

⁴¹⁴ ille quod ] inv. Li449 *

Omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil.

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d10.1} AUGUSTINUS. ⁴¹⁵* − Ea que dicta sunt superius, de divinitate Christi dicta sunt, qui sic⁴¹⁶ venit ad nos secundum quod apparuit homo. Quia igitur sic erat homo ut lateret in illo Deus, missus est ante illum magnus homo, per cuius testimonium inveniretur plusquam homo. Et quis est hic? ^BY ^dp

^dp ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 2.2-3, § 4.43-5.3, CCSL 36, p. 12, 14 : «Etenim ea quae dicta sunt superius, fratres carissimi, de diuinitate christi dicta sunt ineffabili, et prope ineffabiliter [...] [§ 4] Non enim secundum id quod Deus est aut uenit aut discedit, cum sit ubique praesens, et millo loco contineatur. Sed secundum quid uenit? quod apparuit homo. quia ergo sic erat homo, ut lateret in illo deus, missus est ante illum magnus homo, per cuius testimonium inueniretur plus quam homo. et quis est hic? fuit homo». [FG2018]

^BY ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023}

⁴¹⁵ Augustinus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁴¹⁶ Sic ] + s exp. La88

[b] Fuit homo.

^marg.| {CIO1d10.2} THEOPHYLACTUS. − [a] Non angelus ut suspicionem multorum destrueret.^BZ ^dq

^dq ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1:6), PG 123, 1148C5-12 : «Διὰ τοῦτο καὶ ἄγγελος λέγεται, ἀγγέλου δὲ ἀρετὴ μηδὲν ἴδιον λέγειν. [a] Ἄγγελον δὲ ἀκούσας, μὴ νόμιζε, ὅτι φύσει ἄγγελος ἦν, ἢ ἐκ τῶν οὐρανῶν κατέβη· ἀλλὰ διὰ τὸ ἔργον καὶ τὴν διακονίαν ἄγγελος καλεῖται. Ἐπεὶ γὰρ ὑπηρέτησε τῷ κηρύγματι, καὶ προήγγειλε τὸν Κύριον, τούτου ἕνεκεν ἐκλήθη ἄγγελος. Διὸ καὶ ὁ εὐαγγελιστὴς ἀνατρέπων τὴν τῶν πολλῶν ὑπόνοιαν. τῶν ἴσως νομισάντων, ὅτι ἄγγελος ἦν ὁ Ἰωάννης τῇ φύσει, φησίν·[b] «Ἐγένετο ἄνθρωπος ἀπεσταλμένος παρὰ Θεοῦ» ». [CGC2014 ref.] * [MM2024 transcr.]

^BZ ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 * Ed1775 Ed1953 {MM2018} {MM2020} {MM2023}

^marg.| {CIO1d10.3} AUGUSTINUS. ⁴¹⁷ − Et quomodo posset iste verum de Deo dicere⁴¹⁸ ?

⁴¹⁷ Augustinus Li449 ] om. La88 , + in Ioannem Ed1953

⁴¹⁸ dicere ] + nisi Ed1953

Missus a Deo. ^CA ^dr

^dr ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 5.3-4, CCSL 36, p. 10 : «Et quomodo posset iste uerum de Deo dicere? Missus a Deo». [FG2018]

^CA ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2022} {MM2023}

^marg.| {CIO1d10.4} CHRYSOSTOMUS. ⁴¹⁹* − [1] Nihil de reliquo humanum esse estima⁴²⁰* eorum que dicuntur ab illo. Non enim que eius sunt, sed que mittentis omnia loquitur : ideo et angelus nuncupatus est a Propheta dicente^ds : « Ego mitto angelum meum ». Angeli enim virtus est nihil proprium dicere. Hoc autem quod dicit fuit missus , non eius qui ad esse processus ostensivum est. [2] Sicut autem Isaias missus fuit non aliunde quam a mundo, sed a statu quo vidit « Dominum sedentem super solium excelsum et elevatum »^dt , ad plebem; sic et Ioannes a deserto ad baptizandum mittitur; ait enim^du : « Qui misit me baptizare, ille mihi dixit : « Super quem videris etc.⁴²¹ ».^CB ^dv

^ds Mal. 3, 1.

^dt Is. 6, 1.

^du Io. 1, 33.

^dv ¶Fons^G : Chrysostomus, In Io., hom. [a] les premières 10 lignes : Chrysostomus, In Io., hom. 6 (PG 59, 59-60) <Ut laudat> Cf. Hugo de Sancto Caro , Postillae maiores, t. 6, Venetiis, f. 283ra. [b] <revera> Origenes, Commentaria in Evangelium Ioannis, tom. 2, 24, PG 14, 163D-166AB; SChr 120, 326-329. [CGC2014#]

^CB ¶Codd. : La88 (144vb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴¹⁹ Chrysostomus ] + In Ioannem Ed1953

⁴²⁰ estima ] estimo Ed1953

⁴²¹ etc. ] + spiritum descendentem et manentem super eum, hic est qui baptizat in spiritu sancto Ed1953

^marg.| {CIO1d10.5} AUGUSTINUS. ⁴²²* − Quid vocabatur?^CC ^dw

^dw ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 5.5, CCSL 36, p. 14 : «Quid uocabatur? Cui nomen erat Iohannes». [FG2018]*

^CC ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

⁴²² Augustinus ] + In Ioannem Ed1953

Cui nomen erat Ioannes.

^marg.| {CIO1d10.6} ALCUINUS. − Id est ‘gratia Dei’ vel ‘in quo est gratia’ qui gratiam Novi Testamenti, id est Christum, suo testimonio primum mundo innotuit. Vel Ioannes interpretatur ‘cui donatum est’ quia per gratiam Dei donatum est illi regem regum non solum precurrere sed etiam baptizare.^CD ^dx

^dx ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 6), CCCM 267, p. 9.89 sqq. : «Cui nomen Iohannes, id est 'gratia Dei' uel 'in quo est gratia', qui gratiam noui testamenti, id est Christum, suo testimonio primum mundo innotuit.Vel Iohannes interpretatur 'cui donatum est', quia per gratiam Dei donatum est illi regem regum non solum praecurrere sed etiam baptizare». [MM2020]

^CD ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2024}

^marg.| {CIO1d10.7} AUGUSTINUS. ⁴²³* − Quare venit?

⁴²³ Augustinus La88 ] + In Ioannem Ed1953

Hic venit in testimonium ut testimonium perhiberet de lumine.^CE ^dy

^dy ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 5.1-2, CCSL 36, p. 14 : «Quare uenit? Hic uenit in testimonium, ut testimonium perhiberet de lumine, ut omnes crederent per illum». [FG2018]

^CE ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d10.8} ORIGENES. ⁴²⁴* {tom.5} . − Quidam improbare nituntur edita de Christo testimonia prophetarum, dicentes non egere testibus Dei Filium habentem credulitatis sufficientiam tum in his⁴²⁵ que protulit salubribus verbis, tum in mirabilibus operibus suis. siquidem et Moyses credi meruit per verbum et virtutes, non egens previis testibus. ad hoc dicendum est quod multis existentibus causis inducentibus ad credendum, plerumque quidam ex hac demonstratione non admirantur, ex alia vero habent causam ut credant. Deus autem est qui pro cunctis hominibus homo factus est. Constat igitur quosdam ex dictis propheticis ad Christi admirationem coactos, mirantes tot prophetarum ante eius adventum voces⁴²⁶, constituentes nativitatis eius locum, et alia huiusmodi. Illud quoque advertendum, quod prodigiose virtutes ad credendum provocare poterant eos qui tempore Christi erant, non autem post longa tempora : nam fabulosa quedam estimata⁴²⁷ fuerunt : plus enim peractis virtutibus facit ad credulitatem que cum virtutibus queritur prophetia. Est autem et tale quid dicere, quod quidam in hoc quod testimonium perhibent⁴²⁸ Deo, honorati sunt. Privare vult ergo chorum prophetarum ingenti gratia qui dicit, illos non oportere de Christo testimonium exhibere. Accessit autem his⁴²⁹ Ioannes, ut testimonium de luce perhibeat.^CF ^dz

^dz Tomus II, 28-29 (PG 14, 174 A-D : passim. 175 A-B : passim. 178 A-B; SC 120, 344-353 [CGC2014 ref.]

^CF ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴²⁴ Origenes ] + In Ioannem Ed1953

⁴²⁵ His ] hiis La88

⁴²⁶ Voces ] vocem La88

⁴²⁷ Estimata ] existimata La88

⁴²⁸ Perhibent ] prebent La88

⁴²⁹ His ] hiis La88

^marg.| {CIO1d10.9} CHRYSOSTOMUS. ⁴³⁰* {hom.5} . − Non ea indigente testimonio, sed propter quid, ipse Ioannes docet, dicens :

⁴³⁰ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

Ut omnes crederent per illum.

^marg.| Sicut enim carnem induit, ne omnes perderet; ita et preconem hominem misit, ut cognatam audientes vocem, facilius advenirent.^CG ^ea

^ea Chrysostomus, In Io., hom. 6, PG 59, 61. [CGC2014#]

^CG ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d10.10} BEDA. − Non autem ait ‘ut omnes crederent in illum’ : « Maledictus enim homo qui confidit in homine »^eb , sed ut omnes ⁴³¹ crederent per illum, hoc est per illius testimonium crederent in lucem.^CH ^ec

^eb Ier. 17, 5

^ec ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 8, CCSL 122, lin. 119 sqq. : «Non ait, ut omnes crederent in illum; maledictus enim homo qui confidit in homine et ponit carnem brachium suum; sed ut omnes, inquit, crederent per illum, hoc est ut per illius testimonium crederent in lucem quam necdum uidere nouerant dominum uidelicet iesum christum qui de se ipso testatur : ego sum lux mundi; qui sequitur me non ambulat in tenebris sed habebit lumen uitae». <ex quo> Cf. Haimo Autissiodorensis, In Io.[RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 80.209-81.215 : diff. [MM2020]

^CH ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴³¹ Omnes ] homines La88

^marg.| {CIO1d10.11} THEOPHYLACTUS. − Si vero aliqui non crediderunt⁴³²*, excusabilis permanet ipse. Nam et⁴³³* si aliquis includens se in domo caliginis, et ipsum solis radius non illustret, ipse causam tribuit, et non sol; sic Ioannes, ut omnes crederent, missus fuit; sed si minime consecutum est hoc⁴³⁴*, ipse huius rei causa non extitit.^CI ^ed

^ed ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1:7), PG 123, 1147D. [CGC2014 ref.]

^CI ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2023} {MM2025]

⁴³² crediderunt La88 Li449 ] crediderint Ed1953

⁴³³ et La88 Li449 ] sicut Ed1953

⁴³⁴ hoc La88 Li449 ] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d10.12} CHRYSOSTOMUS. − Quia vero multum apud nos⁴³⁵ maior qui testatur, eo qui⁴³⁶* testimonium perhibet et dignior fide esse videtur. Ne quis et de Ioanne hoc suspicetur, hanc suspicionem destruit dicens :

⁴³⁵ nos ] vos Bar484

⁴³⁶ qui Bar484 Li449 ] quod La88, cui Ed1953

Non erat ille lux sed ut testimonium perhiberet de lumine.

^marg.| Si vero non huic instans opinioni hoc resumpsit ut testimonium perhiberet de lumine , superfluum esset quod dicitur, et magis iteratio sermonis quam explanatio doctrine.^CJ ^ee

^ee ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 6, PG 59, 61-62. [CGC2014#]

^CJ ¶Codd. : Bar484 La88 (145ra) Li449 , def. T46 {SD2013} {FG2022} {MM2023} {MM2025}

^marg.| {CIO1d10.13} THEOPHYLACTUS. ⁴³⁷ − Sed dicet aliquis : ergo neque Ioannem, neque sanctorum quempiam lucem esse vel fuisse dicemus. Sed si sanctorum aliquem lucem velimus dicere, ponemus lucem absque articulo; ut si interrogatus fueris utrum Ioannes est lux sine articulo, secure concedas; si vero cum articulo, non concedas. Non enim est ipsa lux principalior; sed lux dicitur quia secundum participationem lucem habeat a vero lumine.^CK ^ef

^ef ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 8), PG 123, 1150A. [CGC2014 ref.]

^CK ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2022}*

⁴³⁷ Theophylactus ] Li449² (sec. m. marg.)

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d11.1} AUGUSTINUS. ⁴³⁸* − De quo lumine Ioannes testimonium perhibeat, ostendit dicens :

⁴³⁸ Augustinus La88 ] + In Ioannem Ed1953

Erat lux vera.

^marg.| Vel aliter :^CL ^eg

^eg ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 6.3-4, CCSL 36, p. 14 : «Et de quo lumine testimonium perhiberet? Erat lux uera». [FG2018]*

^CL ¶Codd. : Bar484 La88 (145rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2018}* {MM2023}

^marg.| {CIO1d11.2} CHRYSOSTOMUS. ⁴³⁹* − Quia superius de Ioanne dixerat quod venit et missus est ut testetur de luce, ne, quis hoc audiens propter testantis recentem presentiam⁴⁴⁰, de eo cui testimonium perhibetur, talem quamdam suspicionem accipiat, reduxit mentem, et ad eam que supra omne⁴⁴¹ principium est, transmisit existentiam, dicens : erat lux vera .^CM ^eh

^eh ¶Fons : Chrysostomus, In Io., hom. 7, PG 59, 62-63 n°1. [CGC2014 ref.]

^CM ¶Codd. : La88 (145rb) Li449 (7va) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2018}

⁴³⁹ Vel aliter - Chrysostomus ] inv. Ed1953 , + In Ioannem Ed1953

⁴⁴⁰ Presentiam ] + et Li449 La88

⁴⁴¹ eam que supra omne Li449 Ed1953 ] om. La88

^marg.| {CIO1d11.3} AUGUSTINUS. ⁴⁴² − Quare additum est vera? Quia et homo illuminatus dicitur lux⁴⁴³, sed vera lux illa est que illuminat. Nam et oculi nostri dicuntur lumina, et tamen nisi aut per noctem lucerna accendatur, aut per diem sol exeat, lumina illa sine causa patent.
Unde subdit :

⁴⁴² Augustinus La88 Li449 ] In Ioannem Ed1953

⁴⁴³ lux ] om. Li449

Que illuminat omnem hominem.

^marg.| Sed⁴⁴⁴* omnem hominem, ergo et ipsum Ioannem⁴⁴⁵. Ipse ergo illuminabat, a quo se demonstrari volebat. Quomodo enim plerumque fit ut in aliquo corpore radiato cognoscatur ortus esse sol quem oculis videre non possumus quia ⁴⁴⁶* qui saucios habent⁴⁴⁷ oculos, idonei sunt videre parietem illuminatum, aut aliquid huiusmodi. Sic omnes ad quos venerat Christus, minus erant idonei eum videre. Radiavit Ioannem et, per illum confitentem se illuminatum, cognitus est ille qui illuminat. Dicit⁴⁴⁸ autem :

⁴⁴⁴ sed ] si Ed1953

⁴⁴⁵ Ioannem ] hominem La88

⁴⁴⁶ quia ] + etiam Ed1953

⁴⁴⁷ habent ] habet Ed1953

⁴⁴⁸ Dicit ] dixit La88 ²

Venientem in hunc mundum.

^marg.| Nam si illinc non recederet, non esset illuminandus; sed ideo hic illuminandus⁴⁴⁹, quia⁴⁵⁰ illinc recessit ubi homo poterat esse illuminatus.^CN ^ei

^ei ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 6.4-8, § 7.1-22, CCSL 36, p. 14-15 : «[6] Quare additum est : uera ? quia et homo illuminatus dicitur lux; sed uera lux illa est quae illuminat. Nam et oculi nostri dicuntur lumina; et tamen nisi aut per noctem lucerna accendatur, aut per diem sol exeat, lumina ista sine causa patent [...] [7] Ubi autem est ipsa lux? erat lux uera, quae illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. si omnem hominem uenientem, et ipsum iohannem. ipse ergo illuminabat, a quo se demonstrari uolebat. intellegat caritas uestra : ueniebat enim ad mentes infirmas, ad corda saucia, ad aciem animae lippientis. ad hoc uenerat. et unde posset anima uidere quod perfecte est? quomodo plerumque fit ut in aliquo corpore radiato cognoscatur ortus esse sol, quem oculis uidere non possumus. quia et qui saucios habent oculos, idonei sunt uidere parietem illuminatum et illustratum a sole; uel montem uel arborem, aut aliquid huiusmodi idonei sunt uidere; et in alio illustrato demonstratur illis ortus ille, cui uidendo adhuc minus idoneam aciem gerunt. sic ergo illi omnes ad quos christus uenerat, minus idonei erant eum uidere; radiauit iohannem et per illum confitentem se radiatum ac se illuminatum esse, non qui radiaret et illuminaret, cognitus est ille qui illuminat, cognitus est ille qui illustrat, cognitus est qui implet. et quis est? qui illuminat, inquit, omnem hominem uenientem in mundum. nam si illinc non recederet, non esset illuminandus; sed ideo hic illuminandus, quia illinc recessit, ubi homo semper poterat esse illuminatus». [FG2018]

^CN ¶Codd. : Bar484 La88 (145rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2018} {MM2018}* {MM2023}

⁴⁴⁹ sed ideo hic illuminandus ] om. hom. Bar484

⁴⁵⁰ qui saucios ... illuminandus quia ] om. hom. La88 * (sec. m. marg. compl.)

^marg.| {CIO1d11.4} THEOPHYLACTUS. − Erubescat Manicheus qui conditoris maligni et tenebrosi nos asserit creaturas. Non enim illuminaremur, si veri luminis creature non essemus.^CO ^ej

^ej ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 9), PG 123, 1150C. [CGC2014 ref.]

^CO ¶Codd. : La88 (145rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2018}

^marg.| {CIO1d11.5} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁵¹* {hom.7} . − Ubi sunt etiam qui non dicunt eum verum Deum? hic enim lux vera dicitur. sed si illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum, qualiter tot sine lumine permanserunt? Non enim omnes cognoverunt Christi culturam. Illuminat igitur omnem hominem quantum ad eum pertinet; si autem quidam mentis oculos claudentes noluerunt recipere lucis huius radios, non a lucis natura obtenebratio est eis⁴⁵², sed a malitia eorum, qui voluntarie privant seipsos gratie dono. Nam gratia quidem ad omnes effusa est; qui vero nolunt dono hoc frui, sibi ipsis hanc imputent⁴⁵³ cecitatem.^CP ^ek

^ek Chrysostomus, In Io., hom. 8, § 1, PG 59, 65. <Ut ref.> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 283va [CGC2014#]

^CP ¶Codd. : La88 (145rb) Ed1953

⁴⁵¹ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁴⁵² Eis ] illis La88

⁴⁵³ Imputent ] reputant La88 {SD2013}

^marg.| {CIO1d11.6} AUGUSTINUS. In Enchiridion. ⁴⁵⁴* − Vel quod dicitur quod⁴⁵⁵* illuminat omnem hominem , sic intelligimus : non quia nullus est hominum qui non illuminetur sed quia nisi ab ipso nullus illuminatur.^CQ ^el

^el ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Enchiridion de fide, spe et caritate, c. 27 (al. 103), CSSL 46, lin. 10 sqq. : «sic enim intellegimus et quod in euangelio scriptum est : qui illuminat omnem hominem uenientem, non quia nullus est hominum qui non illuminetur, sed quia nisi ab ipso nullus illuminatur».
<ex quo> Cf. Petrus Lombardus, Sententiae, lib. 1, d. 46, c. 2, § 3, ed. I. Brady , p. 314.8-10. [MM2020]

^CQ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴⁵⁴ In Enchiridion ] om. La88 , Enchiridion Ed1953

⁴⁵⁵ quod ] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d11.7} BEDA. − Sive naturali ingenio, sive sapientia divina. Sicut enim nemo a seipso esse⁴⁵⁶* etiam nemo a seipso sapiens esse potest. Vel aliter ⁴⁵⁷ : ^CR ^em

^em ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 8, CCSL 122, lin. 141 sqq. : «Gratiam uero lucis pectoribus infundere solius est eius de quo dicitur : erat lux uera quae inluminat omnem hominem uenientem in mundum; omnem uidelicet qui inluminatur siue naturali ingenio seu etiam sapientia diuina. Sicut enim nemo a se ipso esse ita etiam nemo a se ipso sapiens esse potest sed illo inlustrante de quo scriptum est : omnis sapientia a domino deo est».
<Non hab.> Haimo Autissiodorensis, In Io.[RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 81-82 : diff. [MM2020]

^CR ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴⁵⁶ esse ] + sic Ed1953

⁴⁵⁷ Vel aliter - Origenes ] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d11.8} ORIGENES. In homeliario. ⁴⁵⁸*. − Non de his qui de occultis seminum causis in species corporeas⁴⁵⁹* procedunt, debemus intelligere quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum . Sed de his qui spiritualiter per regenerationem gratie que datur in baptismate, in mundum veniunt invisibilem. Eos itaque vera lux illuminat et ⁴⁶⁰* qui in mundum virtutum veniunt, non in ⁴⁶¹* eos qui in mundum vitiorum ruunt.^CS ^en

^en ¶Fons : <revera> Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae auditum pulsat], 17.17-30, CCCM 166, p. 32-33; SChr 151, p. 284.17-21, 286.30-32 : «Non ergo de his qui de occultis seminum causis in species corporeas procedunt debemus intelligere QVAE ILLVMINAT OMNEM HOMINEM VENIENTEM IN HUNC [om. P1 O1 A C3 Z P8] MVNDVM , sed de his qui spiritualiter per regenerationem gratiae, quae datur [dicitur F2 O1 F3] in baptismate, in mundum ueniunt inuisibilem, qui natiuitatem quae secundum corruptibile corpus est spernentes, natiuitatem quae est secundum spiritum eligunt, mundum qui deorsum est calcantes, et in mundum qui desursum est ascendentes, umbras ignorantiae et mortis deserentes, lucem sapientiae et uitae appetentes, filii hominum esse desinentes, filii dei fieri inchoantes, mundum uitiorum postponentes et in semet ipsis destruentes, mundum uirtutum ante oculos mentis constituentes et in eum totis uiribus ascendere inhiantes. Eos itaque uera lux illuminat qui in mundum uirtutum ueniunt, non eos qui in mundum uitiorum ruunt».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2021]

^CS ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴⁵⁸ in homeliario ] scrips., in omelia. La88 , in omel. Li449 , om. Ed1953

⁴⁵⁹ corporeas ] corporales Ed1953

⁴⁶⁰ et ] om. La88 Ed1953

⁴⁶¹ in ] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d11.9} THEOPHYLACTUS. − Vel aliter. Intellectus nobis traditus ac nos dirigens qui et naturalis ratio nominatur dicitur lux tradita nobis a Deo. Sed quidam male ratione utentes, seipsos obscuraverunt.^CT ^eo

^eo ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 9), PG 123, 1150C. [CGC2014 ref.]

^CT ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013}

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam Natalis Domini, in die; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d12.1} AUGUSTINUS. ⁴⁶²* − Lux que illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum , huc venit per carnem quia cum⁴⁶³* hic esset per divinitatem, a stultis et⁴⁶⁴* cecis et iniquis videri non poterat, de quibus supra dictum est : tenebre eam non comprehenderunt . ^CU ^ep

^ep ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 7.18-22, § 8.2-6, CCSL 36, p. 15 : «Et quis est? qui illuminat, inquit, omnem hominem uenientem in mundum. nam si illinc non recederet, non esset illuminandus; sed ideo hic illuminandus, quia illinc recessit, ubi homo semper poterat esse illuminatus. [§ 8] quid ergo? si uenit huc, ubi erat? in hoc mundo erat. et hic erat, et huc uenit : hic erat per diuinitatem, huc uenit per carnem; quia cum hic esset per diuinitatem, ab stultis et caecis et iniquis uideri non poterat. ipsi iniqui tenebrae sunt de quibus dictum est : lux lucet in tenebris, et tenebrae eum non comprehenderunt». [FG2018]*

^CU ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 (235vb) Ed1953, def. T46 {SD2013}* {MM2021}

⁴⁶² Augustinus ] + in Ioannem Ed1953

⁴⁶³ cum Li449 Mt366 ] tum ? La88 , dum Ed1953

⁴⁶⁴ et ] om. Ed1953

^marg.| Et ideo dicitur :

In mundo erat.

^marg.| {CIO1d12.2} ORIGENES. In homeliario. ⁴⁶⁵* – [1] Ut enim qui loquitur, dum loquitur⁴⁶⁶*, cessat vox eius esse desinit et evanescit, sic celestis Pater, si Verbum suum loqui cessaverit, effectus Verbi, hoc est universitas Verbo condita, non subsistet⁴⁶⁷*. [2] Non autem putes quia sic erat in mundo quomodo in mundo est terra, pecora et homines sed quomodo artifex regens quod fecit.
Unde sequitur :

⁴⁶⁵ In homeliario ] in ome. La88, in homel. Li449, +om. Ed1953

⁴⁶⁶ loquitur ] loquitur Ed1953

⁴⁶⁷ subsistet ] subsisteret La88

Et mundus per ipsum factus est.

^marg.| Non enim sic⁴⁶⁸ fecit quomodo facit faber. Qui enim fabricat, extrinsecus est ad illud quod fabricat. Deus autem infusus mundo, fabricat ubique positus, et non recedit ab aliquo. Presentia maiestatis facit quod facit, et gubernat quod facit. Sic ergo erat in mundo, quomodo per quem factus est mundus.^CV ^eq ^er

^eq ¶Fons : [1] Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae auditum pulsat] (Io. 1, 10), 18.6-8 sqq., CCCM 166, p. 33-34; SChr 151, p. 288.7-10; PL 122, 293C : «Ut enim qui loquitur, dum loqui cessat [= P3 P4 V3 etc., loquitur desinit A C3, loqui desiit Z P8], uox eius esse desinit et euanescit, sic caelestis pater, si uerbum suum loqui cessaverit [cessarit P1 F2 A C3 Z P8], effectus uerbi, hoc est uniuersitas condita, non subsistet. Uniuersitatis nanque conditae substitutio est et permansio dei patris locutio, hoc est aeterna et incommutabilis sui uerbi generatio. Potest etiam non irrationabiliter de hoc mundo solummodo sensibili haec sententia praedicari quae ait : IN MUNDO ERAT ET MUNDVS PER IPSUM FACTUS EST. Ne forte quis putaret, manicheae haeresis consors, mundum corporeis sensibus succumbentem a diabolo fuisse creatum, et non a creatore omnium uisibilium et inuisibilium, theologus subnectit : IN MVNDO ERAT, hoc est, in hoc mundo subsistit ille qui continet omnia. ET MUNDUS PER IPSUM FACTUS EST. Non enim in alienis operibus uniuersitatis conditor habitat, sed in suis quae fecit».

^er [2] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 10.2 sqq., CCSL 36 : «ne putes quia sic erat in mundo, quomodo in mundo est terra, in mundo est caelum, in mundo est sol, luna et stellae, in mundo arbores, pecora, homines. non sic iste in mundo erat. sed quomodo erat? quomodo artifex, regens quod fecit. non enim sic fecit, quomodo facit faber. forinsecus est arca quam facit, et illa in alio loco posita est, cum fabricatur; et quamuis iuxta sit, ipse alio loco sedet qui fabricat, et extrinsecus est ad illud quod fabricat; deus autem mundo infusus fabricat, ubique positus fabricat, et non recedit aliquo, non extrinsecus quasi uersat molem quam fabricat. praesentia maiestatis facit, quod facit; praesentia sua gubernat, quod fecit. sic ergo erat in mundo, quomodo per quem mundus factus est».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2021]

^CV ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021}

⁴⁶⁸ sic ] om. Mt366

^marg.| {CIO1d12.3} CHRYSOSTOMUS. − Et iterum, quia in mundo erat sed non ut mundi contemporaneus, propter hoc induxit : Et mundus per ipsum factus est . Per hoc et rursus te deducens ad eternam existentiam unigeniti; qui enim audierit quoniam opus eius hoc totum, et si valde insensibilis fuerit, cogetur concedere ante opera esse factorem.^CW ^es

^es ¶Fons^G : Chrysostomus, In Io., hom. 8, § 1, PG 59, 65.
<ut laud.> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 283vb/d : «Chrysostomus : In mundo erat sed non ut mundi contemporarenus». [CGC2014 ref.]
¶Nota Thomas utilise une version du Chrysostome latin identique à celle dont se servait Hugues de St-Cher, mais il ne cite pas Chrysostome à partir de Hugues de St-Cher.[MM2019]

^CW ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d12.4} THEOPHYLACTUS. − Simul autem hic et Manichei⁴⁶⁹ subvertit rabiem, qui malignum conditorem cuncta produxisse dicebat; necnon et⁴⁷⁰ Arii⁴⁷¹, qui Filium Dei dicebat creaturam.^CX ^et

^et ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 10), PG 123, 1150D. [CGC2014 ref.]

^CX ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴⁶⁹ Manichei ] marcionis La88

⁴⁷⁰ et ] om. La88

⁴⁷¹ Arii ] arrii La88

^marg.| {CIO1d12.5} AUGUSTINUS. ⁴⁷²* − [a] Quid est autem

⁴⁷² Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

mundus per ipsum factus est⁴⁷³?

⁴⁷³ est ] om. La88

^marg.| Celum, terra, mare et omnia que in eis⁴⁷⁴ sunt, mundus dicitur. Iterum⁴⁷⁵ in alia significatione, dilectores mundi mundus dicuntur; de quo sequitur :

⁴⁷⁴ Eis ] is + exp. La88

⁴⁷⁵ Iterum ] item La88

Et mundus eum non cognovit.

^marg.| Num⁴⁷⁶ enim celi, aut angeli, aut sidera⁴⁷⁷ non cognoverunt creatorem, quem confitentur demonia, omnia undique testimonium perhibuerunt? Sed qui non cognoverunt eum⁴⁷⁸? Qui amando mundum, dicti sunt mundus : [c] amando enim mundum, habitamus corde in mundo : nam qui non diligunt mundum, carne versantur in mundo, sed corde inhabitant celum, sicut Apostolus dicit^eu : « Nostra conversatio⁴⁷⁹ in celis est ». [b] Amando igitur mundum, hoc appellari meruerunt ubi habitant. Quomodo enim cum dicimus : mala est illa domus aut bona, non parietes incusamus⁴⁸⁰ aut laudamus, sed inhabitantes, sic et mundum dicimus qui inhabitant mundum amando.^CY ^ev

^eu Phil. 3, 20.

^ev ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 11.1-19, CCSL 36, p. 16-17 : «[a] Quid est : Mundus factus est per ipsum ? Caelum, terra, mare et omnia quae in eis sunt, mundus dicitur. Iterum alia significatione dilectores mundi mundus dicuntur. Mundus per ipsum factus est, et mundus eum non cognouit. Num enim caeli non cognouerunt Creatorem suum, aut angeli non cognouerunt Creatorem suum, aut non cognouerunt Creatorem suum sidera, quem confitentur daemonia ? Omnia undique testimonium perhibuerunt. Sed qui non cognouerunt ? Qui amando mundum dicti sunt mundus. [b] Amando enim habitamus corde; amando autem hoc appellari meruerunt, quod ille ubi habitabant . Quomodo dicimus : Mala est illa domus; aut : Bona est illa domus, non in illa quam dicimus malam, parietes accusamus; aut in illa quam dicimus bonam, parietes laudamus : sed malam domum, inhabitantes malos; et bonam domum, inhabitantes bonos. sic et mundum, qui inhabitant amando mundum. qui sunt? [c] qui diligunt mundum : ipsi enim corde habitant in mundo. nam qui non diligunt mundum, carne uersantur in mundo; sed corde inhabitant caelum, sicut apostolus dicit : nostra autem conuersatio in caelis est. ergo mundus per eum factus est, et mundus eum non cognouit». [FG2018]

^CY ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴⁷⁶ Num ] non La88

⁴⁷⁷ Sidera ] sydera La88

⁴⁷⁸ eum ] om. La88

⁴⁷⁹ Conversatio ] conversacio La88

⁴⁸⁰ Incusamus ] accusamus La88

^marg.| {CIO1d12.6} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁸¹* {hom.7} . − Qui autem Dei erant amici, eum cognoverunt, etiam ante corporalem presentiam : unde et Christus ait^ew : « Quoniam Abraham Pater vester exultavit ut videret diem meum ». Cum ergo nos interpellant gentiles, dicentes : quid est quod in ultimo tempore venit nostram operaturus salutem, tanto tempore negligens⁴⁸² nos? Dicimus, quoniam et ante hoc in mundo erat, et providebat operibus suis, et omnibus dignis cognitus erat : et si⁴⁸³ eum mundus⁴⁸⁴ non cognovit, hi⁴⁸⁵ tamen quibus mundus non erat dignus, eum cognoverunt. Dicens autem : mundus eum non cognovit , breviter causam ignorantie⁴⁸⁶ prebuit⁴⁸⁷. Mundum enim vocat homines qui soli mundo affixi sunt, et que mundi sunt sapiunt. nihil autem ita turbat mentem, ut liquefieri amore presentium^CZ.^ex

^ew Io. 8, 56.

^ex Chrysostomus, In Io., hom. 8, § 1-2, PG 59, 66-68. [CGC2014#]

^CZ ¶Codd. : La88 (145rb) Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁴⁸¹ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁴⁸² Negligens ] negligentes La88

⁴⁸³ si ] enim + La88

⁴⁸⁴ Eum mundus ] mundus eum La88

⁴⁸⁵ Hi ] hii La88

⁴⁸⁶ Ignorantie ] ignorancie La88

⁴⁸⁷ Prebuit ] posuit La88

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d13.1} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁸⁸* {hom.8}. − Dixit quod mundus eum non cognovit, de superioribus loquens temporibus; sed de reliquo sermonem induxit⁴⁸⁹ ad predicationis tempora et ait : ^DA ^ey

^ey Chrysostomus , In Io., hom. 9 (PG 59, 69 n°1). [CGC2014#]

^DA ¶Codd. : La88 (145vb) Ed1953 {SD2013}

⁴⁸⁸ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁴⁸⁹ Induxit ] inducit La88

In propria venit.

^marg.| {CIO1d13.2} AUGUSTINUS. ⁴⁹⁰* − Quia scilicet Omnia per ipsum facta sunt.^DB ^ez

^ez ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 12.1-2, CCSL 36, p. 17 : «In sua propria uenit : quia omnia ista per eum facta sunt». [FG2018]*

^DB ¶Codd. : La88 Li448 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴⁹⁰ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d13.3} THEOPHYLACTUS. − Vel per propria mundum intelligas, sive Iudeam, quam pro hereditate elegerat.^DC ^fa

^fa ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 11), PG 123, 1151B. [CGC2014 ref.]

^DC ¶Codd. : La88 Li448 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

^marg.| {CIO1d13.4} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁹¹*. − [b] In propria ergo venit, non gratia sue necessitatis sed gratia beneficii suorum. [c] Sed unde venit qui omnia implet, et ubique⁴⁹² adest? Ea quidem que ad nos condescensione⁴⁹³ hoc⁴⁹⁴ operatus est. Quia enim in mundo existens, non putabatur adesse, eo quod nondum cognoscebatur, dignatus est induere carnem. Manifestationem⁴⁹⁵ vero hanc et condescensionem adventum⁴⁹⁶ vocat. [a] Misericors autem existens Deus omnia facit, ut nos secundum virtutem splendeamus, et propter hoc quidem nullum necessitate, suasione vero et beneficiis volentes ad se attrahit. Et propterea, venientem eum hi⁴⁹⁷ quidem susceperunt, alii vero non receperunt .*Nullum enim vult invitum neque coactum habere famulatum. Invitum enim trahi, par est cum eo qui totaliter non servit.^DD ^fb
Unde sequitur :

^fb ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 10 [a] § 1, PG 73.1-20; [b] § 1, PG 73.45-47; [c] § 2, PG 74.13-75.6.
<Ut refert> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, 1703, f. 284ra : «Sed quare non coegit eos Dominus cum posset? Respondet Chrysostomus quia nullum vult invitum vel coactum Dominus habere famulum. Non enim indiget nostro famulatu. Preterea, nulli eorum qui nolunt vim imponit neque necessitatem. Ad utilitatem enim nostram aspicit solum. Invitos enim trahi ad hanc servitutem par est cum eo qui ubique universaliter servit». [MM2017] [CGC2014 ref.]

^DD ¶Codd. : La88 (145va) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁴⁹¹ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁴⁹² Ubique ] ubi La88

⁴⁹³ Condescensione ] descensione La88

⁴⁹⁴ Hoc ] om. La88

⁴⁹⁵ Manifestationem ] manifestacionem La88

⁴⁹⁶ Adventum ] presencionem La88

⁴⁹⁷ Hi ] hii La88

Et sui eum non receperunt

^marg.| {CIO1d13.5} CHRYSOSTOMUS. ⁴⁹⁸* {hom.8} . − Iudeos nunc suos⁴⁹⁹ dicit, ut populum peculiarem⁵⁰⁰; sed et omnes homines ut ab ipso factos. Et sicut superius pro communi verecundatus natura dicebat, quoniam mundus per ipsum factus conditorem non cognovit, ita et hic rursus pro Iudeorum anxius indevotione gravius ponit accusationem, dicens : E t sui eum non receperunt .^DE ^fc

^fc ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 9, § 1, PG 59, 69. [CGC2014 ref.]

^DE ¶Codd. : La88 (145r) , def. T46 {SD2013}

⁴⁹⁸ Chrysostomus ] scrips., om. La88 , + In Ioannem Ed1953

⁴⁹⁹ suos ] non La88

⁵⁰⁰ peculiarem ] pecularem La88

^marg.| {CIO1d13.6} AUGUSTINUS. ⁵⁰¹* − Si autem omnino nullus recepit, nullus ergo salvus factus est. Nemo enim salvus fiet, nisi qui Christum receperit venientem.
Et ⁵⁰² ideo addit : ^DF ^fd

^fd ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 12.7-10, CCSL 36, p. 15 : «Non receperunt omnino, nullus recepit? Nullus ergo saluus factus est? Nemo enim saluus fiet, nisi qui Christum receperit uenientem». [FG2018]

^DF ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

⁵⁰¹ Augustinus Li88 ] + In Ioannem Ed1953

⁵⁰² Et ] ad add.exp. La88

Quotquot autem receperunt eum.

^marg.| {CIO1d13.7} CHRYSOSTOMUS. ⁵⁰³* – [b] Sive sint servi sive liberi, sive Greci sive Barbari, si⁵⁰⁴* insipientes si⁵⁰⁵* sapientes, si⁵⁰⁶* mulieres si⁵⁰⁷* viri, si⁵⁰⁸* pueri si⁵⁰⁹* senes, omnes eodem digni facti sunt honore, [a] de quo sequitur :

⁵⁰³ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁵⁰⁴ si ] sive Ed1953

⁵⁰⁵ si ] sive Ed1953

⁵⁰⁶ si ] sive Ed1953

⁵⁰⁷ si ] sive Ed1953

⁵⁰⁸ si ] sive Ed1953

⁵⁰⁹ si ] sive Ed1953

Dedit eis potestatem filios Dei fieri.^DG ^fe

^fe ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 10.2.11-12, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 20ra ; BAV, Ott. lat. 227, f. 19rb : « Interim autem dicit ineffabilia bona eorum qui susceperunt eum et in brevi representat ea ipsis verbis dicens ita : [a] Quotquot autem susceperunt eum dedit eis potestatem filios Dei fieri, [b] 10.2.12 et si s ervi , et si liberi , et si G reci , et si b arbari , et si Scithe, et si in sipientes , et si sapientes , et si mulieres, et si viri, et si pueri, et si senes , [+ et si pauperes, et si principes, etsi primati P15284* (va-cat) ], et si honorati, et si dehonorati, et si divites, et si pauperes, et si principes, et si primati, aut si omnes eodem digni facti sunt honore ». [MM2014]
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 10 § 2, PG 59, 75.38-43 : « Τέως δὲ λέγει τὰ ἀπόῤῥητα ἀγαθὰ τῶν εἰληφότων αὐτὸν, καὶ ἐν βραχεῖ παρίστησιν αὐτοῖς ῥήμασι, λέγων οὕτως [a] Ὅσοι δὲ ἔλαβον αὐτὸν, ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν τέκνα Θεοῦ γενέσθαι. [b] Κἂν δοῦλοι, κἂν ἐλεύθεροι, κἂν Ἕλληνες, κἂν βάρβαροι, κἂν Σκύθαι, κἂν ἄσοφοι [om. Cordier], κἂν σοφοὶ, κἂν γυναῖκες, κἂν ἄνδρες, κἂν παιδία, κἂν πρεσβῦται, κἂν ἄτιμοι, κἂν ἔντιμοι, κἂν πλούσιοι, κἂν πένητες, κἂν ἄρχοντες, κἂν ἰδιῶται, φησὶ, πάντες τῆς αὐτῆς ἠξίωνται τιμῆς ». [CGC2014 ref.] * [MM2024 grec] <potius quam> Cordier , Catena graecorum patrum in Io. 1, 12, [CPG C145], p. 25 (om. [a] et ἄσοφοι.
¶Nota : Cette sentence est compatible avec une utilisation de la chaîne de Cordier, malgré l’omission de quelques mots, peut-être accidentelles. Quoiqu’il en soit, Thomas corrige avec finesse la traduction littérale de Burgundio. En traduisant à la lettre κἂνpar et suivi de si, Burgundio s’exposait à ce que ses lecteurs latins lisent ou, pire, entendent etsi en un seul mot comme un conjonction introduisant une proposition subordonnée concessive, ce qui serait un contresens, puisque l’énumération de Chrysostome veut exclure tout lien entre les différents états de la condition humaines et la vocation à la filiation adoptive. [MM2024]

^DG ¶Codd. : La88 (146ra) Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2022} {MM2024}

^marg.| {CIO1d13.8} AUGUSTINUS. ⁵¹⁰* − Magna benevolentia. Unicus natus est, et noluit manere unus. Non timuit habere coheredes, quia hereditas eius non fit angusta⁵¹¹, si⁵¹²* multi possederint⁵¹³.^DH ^ff

^ff ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 13.2-19, CCSL 36, p. 17-18 : «Quid eis praestitit? magna beneuolentia. magna misericordia. unicus natus est, et noluit manere unus. multi homines cum filios non habuerint, peracta aetate adoptant sibi; et uoluntate faciunt quod natura non potuerunt : hoc faciunt homines. si autem aliquis habeat filium unicum, gaudet ad illum magis; quia solus omnia possessurus est, et non habebit qui cum eo diuidat hereditatem, ut pauperior remaneat. non sic deus : unicum eumdem ipsum quem genuerat, et per quem cuncta creauerat, misit in hunc mundum, ut non esset unus, sed fratres haberet adoptatos. non enim nos nati sumus de deo, quomodo ille unigenitus, sed adoptati per gratiam ipsius. ille enim uenit unigenitus soluere peccata, quibus peccatis implicabamur, ne adoptaret nos propter impedimentum eorum : quos sibi fratres facere uolebat, ipse soluit, et fecit coheredes. sic enim dicit apostolus : si autem filius, et heres per deum; et iterum : heredes quidem dei, coheredes autem christi. non timuit ille habere coheredes; quia hereditas eius non fit angusta, si multi possederint». [FG2018]

^DH ¶Codd. : Ba484 La88 Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}* {MM2024}

⁵¹⁰ Augustinus La88 ] In Ioannem Ed1953

⁵¹¹ angusta ] angustia Li449

⁵¹² si ] + eam Ed1953

⁵¹³ possiderint ] possidebunt Mt366

^marg.| {CIO1d13.9} CHRYSOSTOMUS. − Non autem dixit quoniam fecit eos filios Dei fieri sed : Dedit eis potestatem filios Dei fieri; ostendens quoniam multo opus⁵¹⁴* studio, ut eam, que in baptismo adoptionis formata est, imaginem incontaminatam semper custodiamus. Simul autem et⁵¹⁵* ostendens quoniam potestatem hanc nullus nobis vel⁵¹⁶* auferre poterit, nisi nos ipsi auferamus. Si enim qui ab hominibus dominium aliquarum rerum suscipiunt, tantum habent robur quantum fere hi qui dederunt; multo magis nos qui a Deo potimur hoc honore. Simul autem ostendere vult quoniam hec gratia advenit volentibus et studentibus. Etenim in potestate est liberi arbitrii et gratie operatione filios Dei fieri. ^DI ^fg

^fg ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 10.2.17-19, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 20ra ; BAV, Ott. lat. 227, f. 19rb : «Non dixit quoniam non fecit eos filios dei fieri, ostendens quoniam multo opus est studio ut eam que in baptismate adoptionis informata est imaginem incontaminatam semper custodiamus et intactam. Simul autem et ostendens quoniam potestatem hanc nullus nobis auferre poterit, nisi preassumentes nos ipsos auferamus.2.18 Si enim qui a hominibus dominium aliquarum rerum suscipiunt tantum habent robur quantum pene hii qui dederunt, multo magis nos qui a deo hoc potimur honore, si nihil hac potestate indignum fecerimus, omnibus erimus potentiores. Propterea quia et omnibus est maior et melior qui hunc nobis tribuit honorem. 2.19 Simul autem et ostendere vult, quoniam neque simpliciter, neque hec gratia superadvenit, sed volentibus et studentibus. Etenim et in potestate iacet que horum hoc id est fieri filios. Nisi enim elegerunt ipsi prius, non superuenit donum spiritus, neque operatur aliquid».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 10,§ 2, PG 59, 76. [CGC2014 ref.]<Ut laudat> Cf. Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 284rb.

^DI ¶Codd. : La88 (146ra) Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021} {MM2024}

⁵¹⁴ studio ] + est Ed1953

⁵¹⁵ et ] om. Ed1953

⁵¹⁶ vel ] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d13.10} THEOPHYLACTUS. − Vel quia in resurrectione filiationem perfectissimam consequemur, secundum quod Apostolus dicit^fh : « Adoptionem filiorum Dei exspectantes redemptionem⁵¹⁷ corporis nostri ». Dedit ergo potestatem filios Dei fieri, id est hanc gratiam in futura gratia consequendi.^DJ ^fi

^fh Rm. 8, 23.

^fi ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 12), PG 123, 1151D. [CGC2014 ref.]

^DJ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

⁵¹⁷ dei exspectantes redemptionem ] om. La88

^marg.| {CIO1d13.11} CHRYSOSTOMUS. {hom.9}. − Et quia in his ipsis⁵¹⁸ ineffabilibus bonis, hoc quidem est⁵¹⁹ Dei, scilicet dare gratiam; illud autem⁵²⁰* hominis, id est prebere fidem, subiungit :

⁵¹⁸ His ipsis ] ipsis hiis La88

⁵¹⁹ Est ] + ei La88* (exp.)

⁵²⁰ autem ] vero Ed1953

His⁵²¹ qui credunt in nomine eius.

⁵²¹ His ] scrips., hiis La88 Li449

^marg.| Quid igitur non dicis nobis, o Ioannes, quod eorum sit supplicium⁵²² qui eum non⁵²³ susceceperunt⁵²⁴* ? Quia numquid isto supplicio fiet maius quando preiacente eis potestate filios Dei fieri, non fiant, sed volentes seipsos tanto privant honore? Sed etiam⁵²⁵ inextinguibilis eos suscipiet ignis, quod postea manifestius revelabit.^DK ^fj

^fj ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 10, PG 59, 76 n° 3. [CGC2014 ref.]

^DK ¶Codd. : La88 (146ra) Li449* Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2021} {MM2024}

⁵²² A sententia 10.1 usque ad 10.11 reproductio phototypica codicis Caen defecit, codice verisimiliter illaeso, sed ab hinc (-um qui eum non) mf. denuo completum est

⁵²³ non ] marg. La88²

⁵²⁴ suscepererunt ] receperunt Ed1953

⁵²⁵ etiam ] + et Li449

^marg.| {CIO1d13.12} AUGUSTINUS. ⁵²⁶* − Credentes ergo quia⁵²⁷ Filii Dei fiunt et fratres Christi, utique nascuntur. Nam si non nascuntur, Filii quomodo esse possunt? Sed Filii hominum nascuntur ex carne et sanguine, et ex voluntate viri et complexu coniugii. Illi autem quomodo nascantur⁵²⁸* ?
Subdit :

⁵²⁶ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁵²⁷ quia Bar484 Li449 Ed1953 ] quod La88, quoniam Mt366

⁵²⁸ nascantur Bar484 La88 Li449 Mt366 ] nascuntur Ed1953

Qui non ex sanguinibus,

^marg.| tamquam maris et femine. ‘Sanguina’ vel ‘sanguines’ non est latinum. Sed quia grece positum est pluraliter, maluit ille qui interpretabatur, sic ponere, et quasi minus latine loqui secundum grammaticos, et tamen explicare veritatem secundum auditum infirmorum. Ex sanguinibus enim maris et femine homines nascuntur.^DL ^fk

^fk ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 14.1-12, CCSL 36, p. 18 : «Et quomodo illi nascuntur? isti quia filii dei fiunt et fratres christi, utique nascuntur. nam si non nascuntur, filii quomodo esse possunt? sed filii hominum nascuntur ex carne et sanguine, et ex uoluntate uiri, et ex complexu coniugii. illi autem quomodo ei nascuntur? qui non ex sanguinibus : tamquam maris et feminae. sanguines [sanguina Maurini PL] non est latinum : sed quia graece positum est pluraliter, maluit ille qui interpretabatur sic ponere, et quasi minus latine loqui secundum grammaticos, et tamen explicare ueritatem secundum auditum infirmorum. si enim diceret sanguinem singulari numero, non explicaret quod uolebat : ex sanguinibus enim homines nascuntur maris et feminae». [FG2018]*

^DL ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Mt366 Ed1953 {SD2013}* {FG2021}* {MM2024}

^marg.| {CIO1d13.13} BEDA. − Sciendum etiam est quia in Scripturis sanctis sanguis, cum dicitur pluraliter, peccatum significare solet. Unde^fl : « Libera me de sanguinibus ».^DM ^fm

^fl Ps. 50, 16.

^fm ¶Fons : <revera> Haimo Autissiodorensis, In Io. 1, 13 [RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 83.314-84.21-23 : «Et sciendum est quia sanguis apud grammaticos tantum singularis est numeri, unde beatus Augustinus ait, ‘Non timeamus ferulam grammaticorum, tantum ad solidam et certiorem ueritatem peruenire possimus.’ Paruipendens igitur sanctus euangelista regulam grammaticae artis maluit sic ponere, et quasi minus latine loqui secundum grammaticos ut totum explicare posset quod uolebat secundum infirmorum auditum. Si enim singulariter poneret ex sanguine non explicaret totum quod uolebat. Omnes quippe homines ex sanguinibus maris et feminae nascuntur. Sanguis igitur quoties pluraliter enuntiatur solet significare peccata, ut est illud, Libera me de sanguinibus , et item, Virum sanguinum et dolosum». [MM2020]

^DM ¶Codd. : Li449 La88 Ed1953 {SD2013} {MM2024}

^marg.| {CIO1d13.14} AUGUSTINUS. ⁵²⁹ − In eo autem quod sequitur :

⁵²⁹ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

Neque ex voluntate carnis neque ex voluntate viri,

^marg.| carnem pro femina posuit : quia de costa facta cum⁵³⁰ esset, Adam dixit^fn : « Hoc nunc os de ossibus meis et caro de carne mea ». Ponitur ergo caro pro uxore quomodo aliquando spiritus pro marito quia ille imperare debet, ista servire. Quid enim peius est domo ubi femina habet imperium super virum ? Hi ergo neque ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri,

^fn Gn. 2, 23.

⁵³⁰ facta cum ] inv. Caen La88

sed ex Deo nati sunt.^DN ^fo

^fo ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 14.15-24, § 15.1-2, CCSL 36, p. 18 : «Non ex sanguinibus, neque ex uoluntate carnis, neque ex uoluntate uiri. carnem pro femina posuit, quia de costa cum facta esset, adam dixit : hoc nunc os de ossibus meis, et caro de carne mea; et apostolus ait : qui diligit uxorem suam, seipsum diligit; nemo enim umquam carnem suam odio habet. ponitur ergo caro pro uxore, quomodo et aliquando spiritus pro marito. quare? quia ille regit, haec regitur : ille imperare debet, ista seruire. nam ubi caro imperat, et spiritus seruit, peruersa domus est. quid peius domo, ubi femina habet imperium super uirum? recta autem domus, ubi uir imperat, femina obtemperat. rectus ergo ipse homo, ubi spiritus imperat, caro seruit. [§ 15] hi ergo non ex uoluntate carnis, neque ex uoluntate uiri, sed ex deo nati sunt». [FG2018]

^DN ¶Codd. : Caen La88 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2023}

^marg.| {CIO1d13.15} BEDA. − Carnalis enim singulorum generatio a complexu coniugii duxit originem. At vero spiritualis Spiritus Sancti gratia ministratur.^DO ^fp

^fp ¶Fons : <revera> Haimo Autissiodorensis, In Io. 1, 13 [RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 83.308-310 : «Carnalis quippe nostra singulorum generatio ex natura maris et feminae et conplexu coniugii ducit originem. Spiritalis uero tota gratia sancti spiritus administratur, quam generationem a carnali distinguens dominus alibi ait, Nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto, non potest intrare in regnum caelorum. Quod natum est ex carne caro est, et quod natum est ex spiritu, spiritus est ». [MM2020]

^DO ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

^marg.| {CIO1d13.16} CHRYSOSTOMUS.{hom.9} . − Hoc⁵³¹ autem narrat evangelista, utilitatem⁵³² et humilitatem prioris partus, qui est per sanguinem et voluntatem carnis, addiscentes et altitudinem secundi, qui per gratiam et nobilitatem est, cognoscentes, magnam quamdam hic suscipiamus intelligentiam et dignam dono ipsius qui genuit, et multum post hoc studium demonstremus.^DP ^fq

^fq ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 10 § 3, PG 59, 76.
<ex quo> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 284va : «Utilitatem inquit et humilitatem prioris partus, qui ex sanguinibus est et voluntate carnis, addiscentes et altitudinem et nobilitatem secundi, qui per gratiam et nobilitatem est, cognoscentes, magnam quamdam hinc de eo suscipiamus intelligentiam et dignam dono illius qui genuit, et multum post hoc demonstremus studium». [MM2017] [CGC2014#]

^DP ¶Codd. : La88 (146ra) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵³¹ Hoc ] Hec Li449

⁵³² utilitatem ] scrips., ut vilitatem Ed1953

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur ad missam in die Natalis Domini,; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d14.1} AUGUSTINUS. ⁵³³ − Cum dixisset ex Deo nati sunt , quasi ne miraremur et horreremus tantam gratiam, et nobis incredibile videretur quia homines ex Deo nati sunt ; quasi securitatem faciens, ait :

⁵³³ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

Et Verbum caro factum est.

^marg.| Quid ergo miraris⁵³⁴ quia homines ex Deo nascuntur? Attende ipsum Deum ex hominibus natum.^DQ ^fr

^fr ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 15.13-18, CCSL 36, p. 19 : «Ideo cum dixisset : ex deo nati sunt, quasi ne miraremur, et exhorreremus tantam gratiam, ut nobis incredibile uideretur quia homines ex deo nati sunt, quasi securum te faciens, ait : et uerbum caro factum est, et habitauit in nobis. quid ergo miraris quia homines ex deo nascuntur? adtende ipsum deum natum ex hominibus : et uerbum caro factum est, et habitauit in nobis». [FG2018]*

^DQ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵³⁴ Miraris ] mirareris La88

^marg.| {CIO1d14.2} CHRYSOSTOMUS. ⁵³⁵* − Vel aliter. Cum dixisset quoniam ex Deo nati sunt qui susceperunt eum, huius honoris posuit causam, hoc scilicet verbum fieri carnem. Factus est enim proprius Filius Dei hominis Filius⁵³⁶, ut Filius⁵³⁷ hominum faciat filios Dei. Cum autem audieris quoniam verbum caro factum est , ne turberis. Neque enim substantiam convertit in carnem; hoc enim vere impium est intelligere; sed manens quod est servi formam assumpsit^fs . Quia enim sunt qui dicunt, quoniam⁵³⁸ phantasmata⁵³⁹ quedam fuerint omnia que incarnationis sunt; eorum blasphemiam destruens, hanc dictionem factum est posuit, non transmutationem⁵⁴⁰ substantie, sed carnis vere assumptionem representare volens. Si vero dixerint quoniam Deus omnipotens est, quare et in carnem transmutari non⁵⁴¹ potuit? Dicemus quod transmutari ab illa incommutabili natura omnino procul est.^DR ^ft

^fs Cf. Phil. 2, 7.

^ft ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 11, PG 59, 78-79 nn° 1-2. / /Postillae…, f. 284va. [CGC2014#]

^DR ¶Codd. : La88 (146ra) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵³⁵ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁵³⁶ Hominis filius ] filius hominis La88

⁵³⁷ Filius ] filios La88

⁵³⁸ quoniam ] om. La88

⁵³⁹ Phantasmata ] phantasia La88

⁵⁴⁰ Transmutationem ] transmutacionem La88

⁵⁴¹ non ] om. La88

^marg.| {CIO1d14.3} AUGUSTINUS. Quinto decimo de Trinitate. ⁵⁴²* − Sicut autem verbum nostrum vox quodammodo corporis fit assumendo eam in qua manifestetur⁵⁴³* sensibus hominum, sic Verbum Dei caro factum est , assumendo eam in qua et ipsum manifestaretur sensibus hominum. Et sicut verbum nostrum fit vox nec mutatur in vocem, ita verbum Dei caro quidem factum est sed absit ut mutaretur in carnem. Assumendo quippe illam, non in eam se consumendo, et hoc nostrum vox fit, et illud caro factum est .^DS ^fu

^fu ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 15, c. 11, CCSL 50A, lin. 5 sqq. : «nam illud quod profertur carnis ore uox uerbi est, uerbum que et ipsum dicitur propter illud a quo ut foris appareret assumptum est. ita enim uerbum nostrum uox quodam modo corporis fit assumendo eam in qua manifestetur sensibus hominum sicut uerbum dei caro factum est assumendo eam in qua et ipsum manifestaretur sensibus hominum. et sicut uerbum nostrum fit uox nec mutatur in uocem, ita uerbum dei caro quidem factum est, sed absit ut mutaretur in carnem. assumendo quippe illam, non in eam se consumendo, et hoc nostrum uox fit et illud caro factum est». [MM2022]

^DS ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁵⁴² .XV. ] om. Ed1953

⁵⁴³ manifestetur ] manifestetur La88

^marg.| {CIO1d14.4} EX GESTIS CONCILII EPHESINI. − [b] Sermo etiam quem proferimus, quo in alterutris locutionibus utimur, sermo est incorporeus, non aspectui subiectus, non tactu tractabilis. Sed dum⁵⁴⁴* sermo induerit litteras et elementa, visibilis fit, aspectu comprehenditur, tactu⁵⁴⁵ tractatur, [a] sic et Verbum Dei, quod naturaliter invisibile est, visibile fit; et quod natura incorporeum est, invenitur esse tractabile.^DT ^fv

^fv ¶Fons : Theodotus Ancyranus , Homelia 2 In Natale Salvatoris, in : Gesta concilii Ephesini, Collectio Casinensis, pars prior, ACO , t. 1/3, 1929, [a] p. 164.35-38 : «Sed ad proposita redeamus et hodie nati dei uerbi [inv. Tours] praesentiam declaremus et per exemplum ostendamus quomodo quod natura non est uisibile, uisibile fit, et quod non tractatur eo quod incorporeum est natura, inuenitur esse tractabile». [b] p. 164.38-165.1 : «sermo igitur iste quem proferimus, quo in [om. Tours] alterutris locutionibus utimur, sermo est incorporeus, non aspectui subiectus, non tactu tractabilis. sed dum sermo induerit litteras et elementa, uisibilis fit, aspectu conprehenditur tactu [tactuque Tours] tractatur». [MM2019]

^DT ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}

⁵⁴⁴ dum La88 Li449 ] cum Ed1953

⁵⁴⁵ tactu ] tractu cacogr. La88

^marg.| {CIO1d14.5} ALCUINUS. − Cum etiam ⁵⁴⁶ credamus animam incorpoream corpori coniungi, ut ex his duobus fiat unus homo, facilius possumus credere divinam substantiam incorpoream anime in corpore coniungi in unionem persone; ita ut Verbum in carnem non sit conversum nec caro in Verbum cum nec corpus in animam nec anima convertatur in corpus.⁵⁴⁷ ^DU ^fw

^fw ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 13-14), CCCM 267, p. 14.215 sqq. : «Cum credamus animam incorpoream corpori coniungi, ut ex his duobus fiat unus homo, facilius possumus credere diuinam substantiam incorpoream animae incorporeae coniungi in unionem personae, ita ut uerbum in carnem non sit conuersum, nec caro in uerbum confusa, cum nec corpus in animam nec anima in corpus conuertatur».
¶Nota L’intervention exceptionnellement lourde de Nicolaï est sans fondement dans la tradition de la Catena. Les textes ajoutés comme la sentence de la version thomasienne n’ont pas d’équivalent dans la Glose ordinaire.

^DU ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1637 Ed1657 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵⁴⁶ etiam ] om. Ed1657

⁵⁴⁷ Cum etiam... corpus ] Quod ergo hic dicitur Verbum caro factum est nihil aliud debet intelligi quam si diceretur Deus homo factus est, carnem videlicet induendo et animam ut sicut sicut quisque nostrum unus homo ex carne constat et anima, ita unus ab incarnationis tempore Christus ex divinitate, carne, anima constat. Ac rursus infra : Divinitas Verbi hominem illum singulariter electum cum quo una Christi persona esset, assumere dignata est, non aliquid sue divine substantie in faciendam hominis naturam commutans, sed naturam hominis quam non habebat suscipiens. Item lib. 3 de fide Trinitatis cap. 9. Certissime constat in illam personam quam habuit eternaliter, Dei filium humanam assumpsisse naturam, non personam : Homo transivit in Deum, non versibilitate nature sed propter divine unitatem persone. Ideo non sunt duo, sed unus Christus, Deus homo. Et libro 1 contra Felicem Urgelitanum : Verbum cum carne ita est ineffabili modo unitum ut ipsum Verbum carnem dicamus factum; licet illud verbum non sit mutatum in carnem et caro illa dicatur Deus, licet non sit in deitatis naturam mutata etc. Ut et lib. 3 : Duas naturas in una Christi persona sic ineffabiliter coniunctas confitemur, ut manente proprietate ambarum sit in hac sancta et mirabili coniunctione non deitatis conversio, sed humanitatis exaltatio, id est non Deus conversus in hominem, sed homo glorificatus in Deum etc. Et in Glossa praem. Ed1657

^marg.| {CIO1d14.6} THEOPHYLACTUS. ⁵⁴⁸ − Apollinarius autem Laodicensis in hoc verbo heresim statuit. Dicebat enim, quod Christus animam rationalem non habuit sed tantum carnem; habens divinitatem pro anima que corpus dirigit et gubernat.^DV ^fx

^fx ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 14), PG 123, 1155C-D. [CGC2014 ref.]

^DV ¶Codd. : La88 Li449 Ed1746 Ed1775 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵⁴⁸ Theophylactus ] + (super Et Verbum caro) Ed1746 Ed1775

^marg.| {CIO1d14.7} AUGUSTINUS. Contra sermonem Arianorum. − Si autem moventur in eo quod scriptum est, quod V erbum caro factum est , nec ibi anima nominata est⁵⁴⁹*; intelligant carnem pro homine positam, a parte⁵⁵⁰ totum, figurate locutionis modo, sicuti est^fy : « Ad te omnis caro veniet ». Item^fz : « Quod⁵⁵¹ ex operibus legis non iustificabitur omnis caro »; quod apertius alio loco dicitur ^ga : « Non iustificabitur homo ex operibus legis ». Sic itaque dictum est : Verbum caro factum est, ac si diceret : Verbum homo factum est.^DW ^gb

^fy Ps. 64, 3.

^fz Rm. 3, 20.

^ga Gal. 2, 16.

^gb ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Contra sermonem Arianorum, c. 9.7, CCSL 87A, p. 201.40 sqq. : «Aut si eo mouentur quod scriptum est : Verbum caro factum est, nec illic anima nominata est, intellegant 'carnem' pro homine positam, a parte totum significante locutionis modo, sicuti est : Ad te omnis caro ueniet; item : Ex operibus legis non iustificabitur omnis caro, quod apertius alio loco dixit : Ex lege nemo iustificatur, item que alio : Non iustificatur homo ex operibus legis. Ita ergo dixit : Omnis caro, ac si diceret : 'Omnis homo'. Sic itaque dictum est : Verbum caro factum est, ac si diceretur : 'Verbum homo factum est'.». [MM2020]

^DW ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵⁴⁹ nominata est ] nominatur Ed1953

⁵⁵⁰ parte ] patre La88

⁵⁵¹ Quod ] om. Li449

^marg.| {CIO1d14.8} THEOPHYLACTUS. − Evangelista⁵⁵² volens ostendere inenarrabilem Dei condescensum, carnem commemorat, ut illius admiremur misericordiam, quoniam⁵⁵³ propter nostram salutem quod omnino remotum et distans est ab eius natura, assumpsit, scilicet carnem; anima namque habet aliquam propinquitatem ad Deum. Si autem verbum incarnatum est, et humanam animam non assumpsit; sequeretur quod adhuc anime nostre curate non essent : quod enim non assumpsit, non sanctificavit. Et qualis derisio, cum anima prius peccaverit, ut carnem assumendo sanctificaverit, id quod est principalius infirmum reliquerit⁵⁵⁴? subvertitur⁵⁵⁵ ex hoc dicto Nestorius, qui dicebat quod non Deus Verbum ipse idem factus est homo ex sacro conceptus sanguine virginis, sed virgo⁵⁵⁶ peperit hominem qui omnis virtutis dotatus erat specie, et Dei Verbum illi erat coniunctum. Et ex hoc duos filios asserebat : unum natum de virgine scilicet hominem, alterum de Deo scilicet Dei Filium, homini illi coniunctum secundum gratie⁵⁵⁷ habitudinem et amorem. Contra quem evangelista dixit quod ipsum Verbum factum est homo, non quod verbum inveniens hominem virtuosum, se sibi coniunxerit.^DX ^gc

^gc ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 14), PG 123, 1158A-D. [CGC2014 ref.]

^DX ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁵⁵² Evangelista ] vero + La88

⁵⁵³ quoniam ] qui La88

⁵⁵⁴ Reliquerit ] relinqueret La88

⁵⁵⁵ Subvertitur ] etiam + La88

⁵⁵⁶ Virgo ] verbo La88

⁵⁵⁷ Gratie ] gratiam La88

^marg.| {CIO1d14.9} CYRILLUS. Ad Nestorium. − Carnem enim animatam anima rationali uniens⁵⁵⁸ Verbum sibi secundum subsistentiam ineffabiliterque⁵⁵⁹* et intelligibiliter⁵⁶⁰* factus est homo et appellatus est Filius hominis, non secundum voluntatem solam⁵⁶¹ aut beneplacitum sed neque in assumptione persone solius. Diverse quidem que ad⁵⁶²* unitionem⁵⁶³* collate⁵⁶⁴ nature⁵⁶⁵, unus autem⁵⁶⁶ ex ambobus⁵⁶⁷* Christus et Filius, non quasi differentia naturarum interempta propter adunationem.^DY ^gd

^gd ¶Fons : Cyrillus Alexandrinus , Epistola altera ad Nestorium (‘Obloquuntur’) [CPG-5304.b], Gesta Ephesena, Collectio Casinensis pars prior, ACO 1/3, p. 21.7-12 : «Non enim dicimus quia uerbi natura translata facta est caro sed neque quia in totum hominem translata est ex anima et corpore, illud autem magis quia carnem animatam anima rationabili uniens uerbum sibi secundum subsistentiam [= C² T, substantiam C] ineffabiliterque [ineffabiliter T] et inintellegibiliter [intelligibiliter C] factus est homo et appellatus est filius hominis, non secundum uoluntatem solam [solum T] aut beneplacitum sed neque ut [om. C, corr. C²] in adsumptione persone solius, et quia diverse quidem que [om. T B] ad unitionem ueram [om. T B, + sunt v C²] collate [collectae i q] nature, unus autem ex ambobus Christus et filius, non quasi differentia naturarum interempta [ablata T B] propter adunationem, perficientibus autem magis nobis unum dominum et Christum et filium deitate et humanitate per ineffabilem et arcanum adunitionem concursum».
<cuius fons> Collectio Vaticana, ACO 1/1/1, p. 26.27-27.3 : «οὐ γὰρ φαμὲν ὅτι ἡ τοῦ λόγου φύσις μεταποιηθεῖσα γέγονε σάρξ, ἀλλ’ ὅτι εἰς ὅλον ἄνθρωπον μετεβλήθη τὸν ἐκ ψυχῆς καί σώματος, ἐκεῖνο δὲ μᾶλλoν ὅτι σάρκα ἑψυχωμένην ψυχῆι λογικῆι ἑνώσας ὁ λόγος ἑαυτῶι καθ’ ὑπόστασιν ἀφράστως τε καὶ ἀπερινοήτως γέγονεν ἅνθρωπος καὶ κεχρημάτικεν υἱὸς ἀνθρώπου, οὐ κατὰ θέλησιν μόνην ἢ εὐδοκίαν, ἀλλ’ οὐδὲ ὡς ἐν προσλήψει προσώπου μόνου, καὶ ὅτι διάφοροι μὲν αἰ πρὸς ἑνότητα τὲν ἀληθινὴν συνενεχθεῖσαι φύσεις, εἰς δὲ ἐξ ἀμφοῖν Χριστὸς καὶ υἱός, οὐχ ὼς τῆς τῶν φύσεων διαφορᾶς ἀνηιρημενης διὰ τὴν ἕνωσιν, ἀποτελεσασῶν δὲ μᾶλλον ἡμῖν τὸν ἕνα κύριον καὶ Χριστὸν καὶ υἱόν θεότητός τε καὶ ἀνθρωπότητος διὰ τῆς ἀφμάστου καὶ ἀπορρήτου πρὸσ ἑνότητα συνδρομῆς».
<potius quam> diff. Gesta Ephesena : Collectio Veronensis, ACO 1/2, p. 38.4-9 = Gesta Chalcedonensis, actio 6, Collectio Casinensis pars altera, ACO 4/1, p. 148.15-20; diff. Collectio Grimanica, ACO 1/4, p. 129.14-20; Gestorum Chalcedonensium versio a Rustico edita : Gesta Constantinopoli, actio 1, ACO 2/3, p. 83.13-21; diff. : actio 2, ACO 2/3, p. 267.19-25.
¶Nota 1.Thomas utilise le texte du manuscrit Cassinite de la collectio casinensis (C) dont la leçon intelligibiliter doit être restituée conformément au texte médiéval de la Catena.
¶Nota 2. Ignorant la collectio Casinensis, Nicolaï signale qu’il corrige le texte et la ponctuation fautive de son texte de base (Antoine de Sienne Ed1571 Ed1637 etc.) : «... #πρὸς ἕνωσιν ἀληθινὴν συνενεχθεῖσαι φύσεις, Non sicut prius nullo vel falso sensu : personae solius diversae quidem quoad unionem collata natura pertinet, unus autem ex ambobus Christus». Mais il corrige abusivement le texte latin à partir d’un texte grec approximatif. La controverse avec Combefis ne semble pas s’être arrêtée à ce passage. Cf. Nicolai , In Catenam auream, 1669; Combefis, Prolusio, 1668. [MM2020] [MM2021]

^DY ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1470 Ed1474 Ed1475A Ed1520 Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1611 Ed1612 Ed1637 Ed1657 Ed1746 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {MM2021}

⁵⁵⁸ uniens ] veniens cacogr. Ed1474 Ed1569 Ed1571 Ed1611 Ed1612 Ed1637

⁵⁵⁹ ineffabiliterque ] ineffabili. que Li449 , ineffabiliter Ed1657 Ed1746 Ed1891 Ed1953

⁵⁶⁰ intelligibiliter ] inintelligibiliter Ed1475A ! Ed1657 Ed1746 Ed1891 Ed1953

⁵⁶¹ solam ] solum Ed1470 Ed1474

⁵⁶² que ad ] quoad Ed1470 Ed1474 Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1611 Ed1612 Ed1637 Ed1746 Ed1891 Ed1953, ad veram Ed1657

⁵⁶³ unitionem Li449 Mt366 Ed1475A ] unionem La88 Ed1470 Ed1474 Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1611 Ed1612 Ed1637 Ed1657 Ed1746 Ed1891 Ed1953 , veram praem. Ed1657

⁵⁶⁴ collate ] collecte sunt Ed1657

⁵⁶⁵ nature ] + pertinet Ed1571 Ed1637

⁵⁶⁶ autem ] tamen est Ed1657

⁵⁶⁷ ambobus ] ambabus Ed1657 Ed1746 Ed1891 Ed1953

^marg.| {CIO1d14.10} THEOPHYLACTUS. − Addiscimus ergo per hoc quod dicitur Verbum caro factum est , quia ipsum verbum est homo, et Filius Dei existens⁵⁶⁸ factus est Filius mulieris; que principaliter Dei genitrix nuncupatur, tamquam Deum in carne genuerit.^DZ ^ge

^ge ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 14), PG 123, 1159A. [CGC2014 ref.]

^DZ ¶Codd. : La88 Ed1657, def. T46 {MM2018}

⁵⁶⁸ Existens ] filiu + eras. La88

^marg.| {CIO1d14.11} HILARIUS. Decimo de Trinitate. ⁵⁶⁹* − Quidam autem volentes unigenitum Deum, qui in principio apud Deum erat Deus Verbum, non substantivum Deum esse, sed sermonem vocis emisse, ut quod loquentibus suum verbum ⁵⁷⁰*, hoc sit Patri Deo Filius, argute subripere⁵⁷¹* volunt, ne subsistens Verbum Deus, et manens in forma Dei Christus homo natus sit : ut cum hominem illum humane potius originis causa quam spiritualis conceptionis sacramentum animaverit, non Deus Verbum hominem se ex partu virginis efficiens⁵⁷² extiterit; sed, ut in⁵⁷³ prophetis spiritus prophetie, ita in Iesu Verbum Dei fuerit. Et arguere nos solent, quod Christum dicamus esse natum non nostri corporis atque anime hominem, cum nos Verbum carnem factum, nostre similitudinis natum hominem predicemus, ut vere Dei Filius vere Filius⁵⁷⁴ hominis natus sit; et ut per se sibi assumpsit ex virgine corpus, ita ex se sibi animam assumpsit; que utique ab homine numquam gignentium originibus prebetur : et cum ipse ille Filius hominis sit, quam ridicule preter Dei Filium, qui verbum caro factum est , alium nescio quem tamquam prophetam verbo Dei animatum predicabimus, cum Dominus Iesus Christus et Dei Filius et hominis Filius sit?^EA ^gf

^gf ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 10, CCSL 62A, c. 21.1 sqq. : «Sed uolentes unigenitum Deum, qui in principio apud Deum erat Deus uerbum, non substantiuum Deum esse sed sermonem uocis emissae, ut quod loquentibus est suum uerbum, hoc sit Patri Deo Filius, argute subripere uolunt, ne subsistens uerbum Deus et manens in forma Dei Christus homo natus sit : ut cum hominem illum humanae potius originis causa, quam spiritalis conceptionis sacramentum animauerit, non Deus uerbum hominem se ex partu uirginis efficiens extiterit, sed ut in profetis Spiritus profetiae, ita in Iesu uerbum Dei fuerit. Et arguere nos soleant, quod Christum dicamus esse natum non nostri corporis adque animae hominem, cum nos uerbum carnem factum et se ex forma Dei euacuantem Christum et formam serui adsumentem, perfectum secundum habitum conformationis humanae et nostrae similitudinis natum hominem praedicemus : ut uere Dei Filius uerus hominis filius natus sit, neque non natus ex Deo homo, neque quia natus ex Deo homo ideo Deus esse deficiens. Sed ut per se sibi et ex uirgine corpus, ita ex se sibi animam adsumpsit, quae utique numquam ab homine gignentium originibus praebetur. Si enim conceptum carnis nisi ex Deo uirgo non habuit, longe magis necesse est anima corporis, nisi ex Deo, aliunde non fuerit. Et cum ipse ille filius hominis ipse sit qui et Filius Dei, quia totus hominis filius totus Dei Filius sit, quam ridicule praeter Dei Filium qui uerbum caro factum est, alium nescio quem tamquam profetam uerbo Dei animatum praedicabimus, cum Dominus Iesus Christus et hominis filius et Dei Filius sit!» [MM2020]

^EA ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁵⁶⁹ Decimo ] om. Ed1953

⁵⁷⁰ suum verbum ] inv. Ed1953

⁵⁷¹ subripere ] subripere Ed1953

⁵⁷² Efficiens ] afficiens La88

⁵⁷³ in ] om. La88

⁵⁷⁴ filius ] om. La88

^marg.| {CIO1d14.12} CHRYSOSTOMUS. {hom.10} . − Ne autem ab eo quod dictum est verbum caro factum est, inconvenienter suspiceris versionem illius incorruptibilis nature, subdit :

Et habitavit in nobis.

^marg.| Quod enim habitat, non idem est cum habitaculo, sed aliud. Aaliud autem dico secundum naturam unione vero et copulatione unum est Deus Verbum caro, neque confusione facta, neque destructione substantiarum.^EB ^gg

^gg ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 11, PG 59, 80 n° 2.
< Ut refert> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 285va [CGC2014#]

^EB ¶Codd. : La88 (146vb) Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d14.13} ALCUINUS. − Vel habitavit in nobis : id est « inter homines conversatus est »^gh .^EC ^gi

^gh Bar. 3, 38 : «Post hec in terris visus est et cum hominibus conversatus est».

^gi ¶Fons : <revera> Heiricus Autissiodorensis , Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, hom. 10, CCCM 116A, lin. 228 sqq : «Et habitauit in nobis , id est uisibilis uisibiliter inter homines conuersatus est». <vel> Heiricus Autissiodorensis , Homiliae per circulum anni, pars hiemalis, hom. 11, CCCM 116A, lin. 377 sqq : «Et habitauit in nobis , id est inter homines conuersatus est, naturam nostram possedit ut suae naturae nos participes faceret. ».
<cuius fons> Alcuinus , In Io. 1, 14, PL 100, 748.58 : «Et Verbum, inquit, caro factum est, et habitavit in nobis. Quod est dicere, et Filius Dei homo factus est, et inter homines conversatus est».
<cuius fons> Beda Venerabilis , In Io., PL 92, 642A : «Et Verbum, inquit, caro factum est, et habitavit in nobis. Quod est dicere : Filius Dei homo factus est, et inter homines conversatus».
<ex quo> Cf. Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 13-14), CCCM 267, p. 14.208 sqq. : «VERBVM CARO FACTVM EST. Filius Dei factus est homo et inter homines conuersatus».
<Non hab.> Glossa ordinaria. [MM2020]

^EC ¶Codd. : La88 Li449 T324 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {MM2021}

^prol.| [Io. 1, 1-14 legitur in Natali Domini, ad missam in die,; cf. Ordinarium OP 580c]

^marg.| {CIO1d15.1} CHRYSOSTOMUS. ⁵⁷⁵* {hom.11} . − Cum dixisset⁵⁷⁶* Filii Dei facti sumus et non aliter quam per hoc quod verbum caro factum est, rursus ipsius dicit et aliud lucrum :

⁵⁷⁵ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁵⁷⁶ dixisset La88 T324 ] + quod Ed1953

Et vidimus gloriam eius,

^marg.| quam utique non vidissemus, nisi per consortium humanitatis visus esset nobis. Si enim Moysi non sustinuerunt faciem glorificatam videre, sed velamine opus fuit; qualiter divinitatem nudam existentem, inaccessibilem etiam ipsis superioribus virtutibus, nos lutei et terrestres sufferre possemus?^ED

^ED ¶Codd. : La88 (146vb) , def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d15.2} AUGUSTINUS. ⁵⁷⁷ − |pecia 3| ⁵⁷⁸ Vel aliter ⁵⁷⁹: Verbum caro factum est, et habitavit in nobis , ista nativitate collyrium⁵⁸⁰ fecit, unde tergerentur oculi⁵⁸¹ nostri, ut⁵⁸² possimus videre maiestatem eius per eius humanitatem. Et ideo dicitur : et vidimus gloriam eius. Gloriam eius nemo posset videre, nisi humilitate carnis sanaretur. Irruerat enim homini quasi pulvis in oculum de terra : oculus iste sauciatus erat, et terra illuc mittitur ut sanetur : caro te obcecaverat, caro te sanat. Carnalis enim anima facta erat, consentiendo carnalibus affectibus; inde fuerat oculus cordis cecatus : medicus fecit tibi collyrium⁵⁸³, quoniam sic venit ut de carne vitia carnis extingueret. Verbum enim caro factum est , ut possis dicere : Vidimus gloriam eius .^EE ^gj

^gj ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 2, § 16.1-20, CCSL 36, p. 19 : «Quia uero Verbum caro factum est, et habitauit in nobis, ipsa natiuitate collyrium fecit, unde tergerentur oculi cordis nostri, et possemus uidere maiestatem eius per eius humilitatem. Ideo factum est Verbum caro, et habitauit in nobis. Sanauit oculos nostros. Et quod sequitur? Et uidimus gloriam eius. Gloriam eius nemo posset uidere, nisi carnis humilitate sanaretur. Vnde non poteramus uidere? Intendat ergo Caritas uestra, et uidete quod dico. Irruerat homini quasi puluis in oculum, irruerat terra, sauciauerat oculum, uidere non poterat lucem : oculus iste sauciatus inunguitur; terra sauciatus erat, et terra illuc mittitur ut sanetur. Omnia enim collyria et medicamenta nihil sunt nisi de terra. De puluere caecatus es, de puluere sanaris; ergo caro te caecauerat, caro te sanat. Carnalis enim anima facta erat consentiendo affectibus carnalibus, inde fuerat oculus cordis caecatus. Verbum caro factum est : medicus iste tibi fecit collyrium. Et quoniam sic uenit ut de carne uitia carnis exstingueret, et de morte occideret mortem : ideo factum est in te, ut quoniam Verbum caro factum est, tu possis dicere : Et uidimus gloriam eius». [FG2018]

^EE ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁵⁷⁷ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁵⁷⁸ Augustinus ] « iii pecia » praem. marg. Li449 f. 9vb

⁵⁷⁹ Aliter ] quia + La88

⁵⁸⁰ Collyrium ] collirium La88

⁵⁸¹ Oculi ] cordis + La88

⁵⁸² Ut ] et La88

⁵⁸³ Collyrium ] collirium La88

^marg.| {CIO1d15.3} CHRYSOSTOMUS. {hom.11} . − Subdit autem :

Quasi unigeniti a Patre,

^marg.| quia multi prophetarum glorificati sunt, puta Moyses⁵⁸⁴, Eliseus⁵⁸⁵ et alii multi quicumque miracula ostenderunt. Sed et angeli hominibus apparentes, et eam que est proprie nature coruscantem⁵⁸⁶ lucem manifestantes, sed et cherubim⁵⁸⁷ et seraphim⁵⁸⁸ cum multa gloria visa sunt⁵⁸⁹ a propheta. ab omnibus his⁵⁹⁰ nos abducens evangelista, et supra omnem naturam et conservorum nostrorum claritatem erigens mentem, ad ipsum nos⁵⁹¹ perducit⁵⁹² verticem; quasi dicat : non ut prophete aut alterius hominis, vel angeli, aut archangeli, aut alicuius superiorum virtutum, est gloria quam vidimus; sed quasi ipsius⁵⁹³ regis, ipsius naturalis Filii unigeniti.^EF ^gk

^gk ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 12, PG 59, 81 n° 1. <Ut ref.> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 285rb [CGC2014#]

^EF ¶Codd. : La88 (146vb) Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁵⁸⁴ Moyses ] + Helyas add La88

⁵⁸⁵ Eliseus ] helyseus La88

⁵⁸⁶ Coruscantem ] choruschantem La88

⁵⁸⁷ Cherubim ] cherubin La88

⁵⁸⁸ Seraphim ] seraphin La88

⁵⁸⁹ Gloria visa sunt ] visa sunt gloria La88

⁵⁹⁰ His ] hiis La88

⁵⁹¹ Nos ] bonorum + La88

⁵⁹² Perducit ] perduxit La88

⁵⁹³ Ipsius ] Dominationis ipsius + La88

^marg.| {CIO1d15.4} GREGORIUS. ⁵⁹⁴* − In sacro enim eloquio sicut et quasi aliquando non pro similitudine ponitur, sed pro veritate.^EG ^gl
Unde est ⁵⁹⁵* istud :

^gl ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18, § 6, CCSL 143A, lin. 2 sqq : «In sacro eloquio sicut, et quasi, aliquando non pro similitudine ponitur, sed pro ueritate. Vnde est illud : uidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a patre».
<Non hab.> Liber Gregorialis. [MM2020]

^EG ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁵⁹⁴ Gregorius ] + Moralium Ed1953

⁵⁹⁵ est ] et Ed1953

Quasi unigeniti a Patre.

^marg.| {CIO1d15.5} CHRYSOSTOMUS. {hom.11} . − Ac si diceret : Vidimus gloriam qualem decebat, et conveniens est habere unigenitum et naturalem Filium. Consuetudo enim multorum, regem valde ornatum videntium, est ut⁵⁹⁶ cum aliis enarrantes non possunt universalem⁵⁹⁷ representare claritatem, hoc inducunt : quid oportet multa dicere? Quasi rex ibat. sic et Ioannes dicit : Vidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a Patre. Angeli enim apparentes ut servi, et Dominum habentes, omnia agebant; ipse vero ut Dominus cum humili forma apparens. sed et creature Dominum cognoverunt, stella magos vocans, angeli pastores, puer exultans in utero : sed et Pater testatus est de celis, et Paraclytus⁵⁹⁸ super ipsum advenit; sed et ipsa rerum natura omni tuba clarius clamavit, quoniam rex celorum advenerat. Etenim demones fugiebant, infirmitatis species solvebatur⁵⁹⁹*, mortuos dimittebant sepulcra, et animas a malitia ad virtutis verticem agebat. Quid utique quis dicat preceptorum philosophiam, celestium legum virtutem, angelice urbanitatis bonam ordinationem?^EH

^EH ¶Codd. : La88 {SD2013}

⁵⁹⁶ Est ut ] om. La88

⁵⁹⁷ universalem ] universam La88

⁵⁹⁸ Paraclytus ] paraclitus La88

⁵⁹⁹ solvebatur ] solvebantur Ed1953

^marg.| {CIO1d15.6} ORIGENES. In homeliario. ⁶⁰⁰ − [a] Eius autem quod sequitur :

⁶⁰⁰ in homeliario ] om. Ed1953

Plenum gratie et veritatis,

^marg.| duplex intellectus est. Potest enim de humanitate ac divinitate incarnati Verbi accipi; ita ut plenitudo gratie referatur ad humanitatem, [c] secundum quam Christus caput est Ecclesie et primogenitus creature universe, quoniam maximum et principale gratie exemplum, qua nullis precedentibus meritis homo efficitur Deus, in ipso primordialiter manifestatum est. Potest etiam plenitudo gratie Christi de Spiritu sancto intelligi, cuius septiformis operatio humanitatem Christi implevit. [b] Plenitudo vero veritatis ad divinitatem refertur. [d] Si⁶⁰¹ vero plenitudinem gratie et veritatis de Novo Testamento mavis⁶⁰² intelligere, non incongrue pronuntiabis plenitudinem gratie Novi Testamenti esse per Christum donatam, et legalium symbolorum veritatem in ipso esse impletam.^EI ^gm

^gm ¶Fons : <revera> Ioannes Scotus Eriugena , Homilia super 'In principio erat Verbum' [Vox spiritualis aquilae auditum pulsat], 23.1-44, CCCM 166, p. 41-43; SChr 151, p. 310.1-314.38 : «[a] PLENUM GRATIAE ET VERITATIS. Duplex huius periodi intellectus est. Potest enim de humanitate ac diuinitate incarnati uerbi accipi, ita ut plenitudo gratiae referatur ad humanitatem, [b] plenitudo uero ueritatis ad diuinitatem. [c] Verbum quippe incarnatum, dominus noster Iesus Christus, plenitudinem gratiae secundum humanitatem accepit, quoniam caput ecclesiae est et primogenitus uniuersae creaturae, hoc est totius uniuersaliter humanitatis, quae in ipso et per ipsum sanata et restaurata est. In ipso, dico, quoniam maximum et principale exemplum gratiae qua, nullis praecedentibus meritis, homo efficitur deus, ipse est et in ipso primordialiter manifestatum est. Per ipsum uero, quoniam"de plenitudine eius nos omnes accepimus" gratiam deificationis pro gratia fidei, qua in eum credimus, et actionis, qua mandata eius custodimus. Potest etiam plenitudo gratiae Christi de spiritu sancto intelligi. Spiritus nanque sanctus, quoniam distributor est et operator donationum gratiae, gratia solet appellari. Cuius spiritus septiformis operatio humanitatem Christi impleuit et in eo requieuit, sicut ait propheta :"Et requiescet super eum spiritus domini, spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis; et repleuit eum spiritus timoris domini". Si ergo de Christo per se ipsum uis accipere quod dictum est PLENUM GRATIAE , de plenitudine deificationis et sanctificationis secundum humanitatem cognosce. Deificationis autem, dico, qua homo et deus in unitatem unius substantiae adunati sunt; sanctificationis uero, qua non solum de spiritu sancto conceptus, uerum etiam plenitudine donationum eius repletus est ac, ueluti in summitate mystici ecclesiae candelabri, gratiarum lampades in ipso et de ipso fulsere. [d] Si uero plenitudinem gratiae et ueritatis incarnati uerbi de nouo testamento mauis intelligere, sicut idem euangelista, paulo post, uidetur sensisse - ait enim :"Lex per Moysen data est, gratia autem et ueritas per Iesum Christum facta est" - non incongrue pronuntiabis plenitudinem gratiae noui testamenti per Christum esse donatam et legalium symbolorum ueritatem in ipso esse impletam, sicut ait Apostolus :"In quo plenitudo diuinitatis corporaliter habitat", plenitudinem uidelicet diuinitatis mysticos legalium umbrarum intellectus appellans, quos Christus in carne ueniens in se ipso corporaliter (hoc est ueraciter) habitasse et docuit et manifestauit, quoniam ipse est fons et plenitudo gratiarum, ueritas symbolorum legalium, finis propheticarum uisionum».
<Non hab.> Origenes graecus; Glossa ordinaria (Gloss-e). [MM2020]

^EI ¶Codd. : La88 Li448 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁶⁰¹ Si ] Origenes in Ioannem praem. Ed1953

⁶⁰² mavis ] maius La88

^marg.| {CIO1d15.7} THEOPHYLACTUS. − Vel plenum gratia⁶⁰³, prout eius verbum gratiosum erat, dicente David^gn : « Diffusa est gratia in labiis tuis »; et veritate, secundum quod Moyses et prophete loquebantur aut operabantur in figura, Christus autem cum veritate.^EJ ^go

^gn Ps. 44, 3.

^go ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 14), PG 123, 1159C-D. [CGC2014 ref.]

^EJ ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁶⁰³ gratia ] ! Li449 Ed1953

^marg.| {CIO1d16.1} ALCUINUS. − Dixerat superius fuisse missum hominem ad perhibendum testimonium. Hic determinat testimonium suum quod manifeste precursor prenuntiat⁶⁰⁴*.
Unde dicitur :^EK ^gp

^gp ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 14-15), CCCM 267, p. 16.259-260 sqq. : «IOHANNES TESTIMONIVM PERHIBET DE SE IPSO. Dixerat superius fuisse missum hominem ad perhibendum testimonium. Hic determinat quod testimonium, scilicet quod manifeste praecursor pronuntiat in Christo celsitudinem esse humanitatis et aeternitatem diuinitatis».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e). [MM2021]

^EK ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}* {MM2023}

⁶⁰⁴ prenuntiat ] pronuntiavit Ed1953

Ioannes testimonium perhibet⁶⁰⁵* de ipso.

⁶⁰⁵ testimonium – perhibet ] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d16.2}* CHRYSOSTOMUS. ⁶⁰⁶* − [b] Vel aliter hoc inducit ac si dicat : Non estimetis quod nos qui fuimus cum eo multo tempore et mense ipsius communicavimus, propter gratiam hoc testamur⁶⁰⁷*, quia Ioannes, qui antea eum non viderat, nec ei commoratus fuerat, ei testimonium perhibebat⁶⁰⁸. [a] Multoties⁶⁰⁹ autem ⁶¹⁰ evangelista revolvit eius testimonium quia multam admirationem huius viri habebant Iudei. Et alii quidem Evangeliste antiquorum meminerunt prophetarum⁶¹¹, dicentes^gq : « Hoc factum est ut impleatur quod dictum est per prophetam ». Hic autem altiorem et recentiorem testem inducit, non intendens a servo dominatorem facere fide dignum, sed auditorum imbecillitati condescendens⁶¹². Quemadmodum enim nisi servi formam assumpsisset, non ita facile susceptibilis factus esset; ita nisi servi voce auditum conservorum preexcitasset, nequaquam multi Iudeorum verbum Christi suscepissent.
Sequitur :

^gq Mt. 1, 22.

⁶⁰⁶ Chrysostomus ] + In Ioannem Ed1953

⁶⁰⁷ testamur ] testemur Ed1953

⁶⁰⁸ perhibeat ] prohibeat Mt366

⁶⁰⁹ multoties ] multociens codd.

⁶¹⁰ autem Caen etc. ] om. Li449

⁶¹¹ prophetarum ] propheta Caen Li449

⁶¹² condescendens ] descendens La88

Et clamat,

^marg.| id est cum propalatione, cum libertate, sine subtractione omnia predicat. Non autem a principio dixit, quoniam hic est Filius Dei unigenitus naturalis sed

Clamat dicens : Hic erat quem dixi : Qui post me venit, ante me factus est quia prior me erat.

^marg.| Quemadmodum enim matres avium non confestim⁶¹³* volationem docent sed primo quidem extra nidum educunt, postea vero aliam multo velociorem volationem apponunt; sic et Ioannes non confestim Iudeos ad alta duxit, sed interim paululum a terra eos evolare docuit, dicens, quod Christus melior eo erat. Quod non parum interim erat. Et vide⁶¹⁴ qualiter sapienter inducit testimonium. Non enim solum apparentem Christum monstrat sed et antequam apparuisset eum predicat. Quod significatur in hoc quod dicit ^gr : Hic erat de quo dixi. Hoc autem fecit ut facile susceptibilis esset Christus, hominum mente iam predetenta ab his⁶¹⁵* que de eo dicta erant, et nihil ad hoc humilitas habitus noceret. Ita enim humili et communi omnibus forma Christus⁶¹⁶ utebatur, ut si simul et verba hec audissent de eo, et eum considerassent, Ioannis testimonium deridissent⁶¹⁷*. ^EL ^gs

^gr Io. 1, 30.

^gs ¶Fons : [a] Chrysostomus , In Io., hom. 13.1.14-20, 2.6-13.15, 3.1, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 23vb-24rb : « 1.14 Iohannes testatur de eo et clamavit, dicens: Hic erat quem dixi. Post me veniens ante me gravatus est quoniam prior me erat. Multus est evangelista hic superius et inferius Iohannem revolvens , et testimonium eius multis in locis circumferens. Neque autem non simpliciter hic, sed et valde sapienter. 1.15 Quia enim multam admirationem huius viri habebant Iudei. Etenim et Iosephus huius morti prelium imputat, propterque eum ostendit. Neque civitatem esse eam que quandoque Iudeorum metropolis erat, et longos de eo laudum complicat sermones , ab ipso Iudeos verecundari volens qui talis erat, continue eos rememorat precursor testimonii. 1.16 Et alii quidem evangeliste antiquorum meminerunt prophetarum, et secundum unumquemque eorum que de ipso fiunt illuc mittunt auditorem, et cum concipiatur dicentes. Hoc autem totum factum est ut impleatur quod dictum est per Ysaiam prophetam dicentem: Ecce virgo in utero habebit et pariet filium. [...] 1.19 Hic autem altiorem et recentiorem faciens testificationem magni voce plus aliis loquens non iam abeuntes neque defunctos solum sed et viventem et iam advenientem demonstratum et baptizaturum eum, hunc in medium ducit continue. Non dominatorem hinc absit a servo facere dignos fide studens. Sed auditorum inbecillitati condescendens. 1.20 Quemadmodum nisi servi formam assumpsisset non utique facile susceptibilis factus esset {+ ita P15284²} nisi servi voce auditum conservorum preexcitasset. Nequaquam multi demum Iudeorum verbum suscepissent. [...] 2.6 Quid igitur ait hic? Ipse testatur de eo et clamavit, dicens: Quid est clamavit, cum propalatione ait, cum libertate sine subtractione omni predicat. Et quid predicat? Quid testatur? Et clamavit: Hic erat quem dixi; post me veniens ante me natus est, quoniam prior me erat. 2.7 Coobumbrata est testificatio, et adhuc multam humilitatem habens. Non enim dixit: quoniam hic est filius dei unigenitus, naturalis filius. Sed quid? Et hic erat quoniam dixi post me veniens ante me natus est quoniam prior me erat. 2.8 Quemadmodum enim matres volucrum non confestim neque in die una volationem edocent omnem. Sed nunc quidem in tantum educunt quantum extra nidum fiant, nunc autem eos quiescere facientes, primum adducunt volationi rursus. Et ea que post hanc diem aliam multo ampliorem apponunt, 2.9 et sic quiescibiliter et paulatim ad decentem agunt altitudinem. Eodem modo et beatus Iohannes non confestim Iudeos ad alta duxit, sed interim paululum a terra, evolare docuit, dicens quoniam eo melior erat Christus. 2.10 Neque enim hoc parvum erat interim idem eos qui audiebant eum qui nundum apparuerat, quia ita erat mirabilis et insignis. Iohannem dico et ad quem omnes currebant et quoniam angelum extimabant eum qui nundum apparuerat manifestus erat. Neque mirificaverat posse credere facere meliorem esse. 2.11 Interim ergo hoc dirigere studebat in auditorum mentibus quoniam testificante is cui testificabatur maior eo quod venerat prior qui post ea venerat. Manifesto et insigni qui nundum erat. {+ Manifeste P15284²} Et vide qualiter sapienter inducit testimonium. 2.12 Non enim nunc apparentem solum monstrat, sed et antequam apparuisset predicat; hoc enim idem quod dixi, hoc significantis est quemadmodum et Matheus dicit: Quoniam omnibus venientibus ad eum dixit: Ego quidem vos baptizo in aqua. Post me vero veniens, fortior me est cuius non sum idoneus solvere corrigiam calciamenti. 2.13 Cuius igitur gratia et antequam apparuisset hoc fecit? Ut facile susceptibilis testimonium esset apparente mente iam eorum qui audierant, predetenta hiis que de eo dicta erant. Et nichil vili indumento nocente ei. 2.14 Nam siquidem eum nichil universaliter audissent, vidissent Christum ipsum, et simul cum consideratione et sermonum testimonium suscepissent ita mirabile et magnum. Mox utique forme vilitas obstitisset magnitudini eorum que dicebantur. 2.15 Ita enim vili circumamiciebatur forma et communi omnibus Christus, ut et Samaritane mulieres, et meretrices et publicani cum multo otio auderent ei advenire et loqui. 3.1 Quod igitur dixi si simul et verba hec audissent et eum considerassent, saltim derissent testimonium Iohannis. Nunc autem antequam apparuisset Christus, multotiens audientes et assuefacti hiis que dicebantur de eo, contrarium patiebantur, non verborum doctrina a visu eius cui testificans est abitientes. Sed a fide eorum que iam dicta sunt et ipsum clariorem extimantes». [MM2022].
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 13.1-2 (al. 12), PG 59, 87.9-89.9-11 : «Ἰωάννης μαρτυρεῖ περὶ αὐτοῦ, καὶ κέκραγε λέγων· Οὗτος ἦν ὃν εἶπον, ὁ ὀπίσω μου ἐρχόμενος, ἔμπροσθέν μου γέγονεν, ὅτι πρῶτός μου ἦν. Πολύς ἐστιν οὗτος ὁ εὐαγγελιστὴς ἄνω καὶ κάτω τὸν Ἰωάννην στρέφων, καὶ τὴν μαρτυρίαν αὐτοῦ πολλαχοῦ περιφέρων. Ποιεῖ δὲ οὐχ ἁπλῶς τοῦτο, ἀλλὰ καὶ σφόδρα συνετῶς. Ἐπειδὴ γὰρ πολὺ τὸ θαῦμα εἶχον τοῦ ἀνδρὸς τούτου πάντες οἱ Ἰουδαῖοι (καὶ γὰρ καὶ ὁ Ἰώσηπος τῇ τούτου τελευτῇ τὸν πόλεμον λογίζεται, δι’ αὐτόν τε δείκνυσι μηδὲ πόλιν εἶναι τήν ποτε μητρόπολιν οὖσαν, καὶ μακροὺς συνείρει περὶ αὐτοῦ λόγους ἐγκωμίων)· ἀπ’ αὐτοῦ τοίνυν τοὺς Ἰουδαίους ἐντρέψαι βουλόμενος, συνεχῶς αὐτοὺς ἀναμιμνήσκει τῆς τοῦ Προδρόμου μαρτυρίας. Καὶ οἱ μὲν ἄλλοι εὐαγγελισταὶ τῶν παλαιοτέρων μέμνηνται προφητῶν, καὶ καθ’ ἕκαστον τῶν ἐπ’ αὐτῷ γινομένων ἐκεῖ παραπέμπουσι τὸν ἀκροατὴν, καὶ ὅταν τίκτηται, λέγοντες· Τοῦτο δὲ ὅλον γέγονεν, ἵνα πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν διὰ Ἡσαΐου τοῦ προφήτου λέγοντος· Ἰδοὺ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει, καὶ τέξεται υἱόν· [...] Οὗτος δὲ τρανοτέραν τὴν μαρτυρίαν ἐργαζόμενος καὶ νεαρωτέραν, ἅτε καὶ μεγαλοφωνότερον τῶν ἄλλων φθεγξάμενος, οὐ τοὺς ἀπελθόντας, οὐδὲ τοὺς τετελευτηκότας μόνον, ἀλλὰ καὶ τὸν ζῶντα καὶ παραγενόμενον ὑποδείξαντα καὶ βαπτίσαντα αὐτὸν, τοῦτον εἰς μέσον ἄγει συνεχῶς· οὐ τὸν Δεσπότην ἀπὸ τοῦ δούλου ποιῆσαι ἀξιόπιστον σπεύδων, ἀλλὰ τῇ τῶν ἀκροατῶν ἀσθενείᾳ συγκαταβαίνων. Ὥσπερ γὰρ εἰ μὴ τὴν τοῦ δούλου μορφὴν ἔλαβεν, οὐκ ἂν εὐπαράδεκτος γέγονεν· οὕτως εἰ μὴ τῇ τοῦ δούλου φωνῇ τὰς ἀκοὰς τῶν ὁμοδούλων προεγύμνασεν, οὐκ ἂν οἵ γε πολλοὶ τῶν Ἰουδαίων τὸν λόγον ἐδέξαντο.
[...] βʹ. [...] Τί οὖν οὗτός φησιν; Αὐτὸς μαρτυρεῖ περὶ αὐτοῦ, καὶ κέκραγε λέγων. Τί ἐστι τὸ, Κέκραγε; Μετὰ παῤῥησίας, φησὶ, μετὰ ἐλευθερίας, χωρὶς ὑποστολῆς ἁπάσης ἀνακηρύττει. Καὶ τί ἀνακηρύττει; τί δὲ μαρτυρεῖ καὶ κέκραγεν; Οὗτος ἦν, φησὶν, ὃν εἶπον, ὁ ὀπίσω μου ἐρχόμενος, ἔμπροσθέν μου γέγονεν, ὅτι πρῶτός μου ἦν. Συνεσκιασμένη ἡ μαρτυρία, καὶ ἔτι πολὺ τὸ ταπεινὸν ἔχουσα. Οὐ γὰρ εἶπεν, Οὗτός ἐστιν ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ὁ μονογενής· ἀλλὰ τί; Οὗτος ἦν ὃν εἶπον, ὁ ὀπίσω μου ἐρχόμενος, ἔμπροσθέν μου γέγονεν, ὅτι πρῶτός μου ἦν. Καθάπερ γὰρ αἱ μητέρες τῶν ὀρνίθων τοὺς νεοττοὺς οὐκ εὐθέως οὐδὲ ἐν ἡμέρᾳ μιᾷ τὴν πτῆσιν ἐκδιδάσκουσιν ἅπασαν, ἀλλὰ νῦν μὲν τοσοῦτον ἐξάγουσιν ὅσον ἔξω γενέσθαι τῆς καλιᾶς, νῦν δὲ αὐτοὺς ἀναπαύσασαι πρῶτον, προσβιβάζουσι τῇ πτήσει πάλιν, καὶ τῇ μετὰ ταύτην ἡμέρᾳ ἑτέραν πολλῷ πλείονα προστιθέασι, καὶ οὕτως ἠρέμα καὶ κατὰ μικρὸν ἐπὶ τὸ προσῆκον ἄγουσιν ὕψος· τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης οὐκ εὐθέως ἐπὶ τὰ ὑψηλὰ τοὺς Ἰουδαίους ἤγαγεν, ἀλλὰ τέως μικρὸν τῆς γῆς ἀναπτῆναι ἐδίδαξεν, εἰπὼν, ὅτι αὐτοῦ κρείττων ἦν ὁ Χριστός. Οὐδὲ γὰρ οὐδὲ τοῦτο μικρὸν ἦν τέως, τὸ τοὺς ἀκούοντας τοῦ οὕτω θαυμασίου, τοῦ Ἰωάννου λέγω, καὶ περιφανοῦς, καὶ πρὸς ὃν ἅπαντες ἔτρεχον, καὶ ὃν ἄγγελον ἐνόμιζον εἶναι, τὸν οὐδέπω φανέντα οὐδὲ θαυματουργήσαντα, δυνηθῆναι πιστεῦσαι κρείττονα εἶναι. Τέως οὖν τοῦτο κατορθῶσαι ἐσπούδαζεν ἐν ταῖς τῶν ἀκροατῶν διανοίαις, ὅτι τοῦ μαρτυροῦντος ὁ μαρτυρούμενος μείζων, τοῦ παραγενομένου πρώτου ὁ μετὰ ταῦτα ἐλθὼν, τοῦ δήλου καὶ περιφανοῦς ὁ μηδέπω φανείς. Καὶ ὅρα πῶς συνετῶς εἰσάγει τὴν μαρτυρίαν. Οὐ γὰρ φανέντα μόνον ἐπιδείκνυσιν, ἀλλὰ καὶ πρὶν ἢ φανῆναι ἀνακηρύττει. Τὸ γὰρ, Οὗτός ἐστιν ὃν εἶπον, τοῦτο δηλοῦντός ἐστιν·ὥσπερ οὖν καὶ Ματθαῖος λέγει, ὅτι πάντων ἐρχομένων πρὸς αὐτὸν ἔλεγεν· Ἐγὼ μὲν ὑμᾶς βαπτίζω ἐν ὕδατι· ὁ δὲ ὀπίσω μου ἐρχόμενος, ἰσχυρότερός μου ἐστὶν, οὗ οὐκ εἰμὶ ἱκανὸς λῦσαι τὸν ἱμάντα τοῦ ὑποδήματος. Τίνος οὖν ἕνεκεν καὶ πρὸ τοῦ φανῆναι τοῦτο ἐποίησεν; Ἵνα εὐπαράδεκτος ἡ μαρτυρία γένηται φανέντος, τῆς διανοίας ἤδη τῶν ἀκουσάντων προκατασχεθείσης τοῖς περὶ αὐτοῦ λεχθεῖσι, καὶ μηδὲν τῆς εὐτελοῦς περιβολῆς λυμαινομένης αὐτῇ. Εἰ μὲν γὰρ μηδὲν μηδ’ ὅλως ἀκούσαντες εἶδον τὸν Χριστὸν αὐτὸν, καὶ ὁμοῦ μετὰ τῆς θέας καὶ τὴν τῶν λόγων μαρτυρίαν ἐδέξαντο τὴν οὕτω θαυμαστὴν καὶ μεγάλην, εὐθέως ἂν τὸ τοῦ σχήματος εὐτε λὲς προσέστη τῷ μεγέθει τῶν λεγομένων. Οὕτω γὰρ εὐτελὲς περιέκειτο σχῆμα καὶ κοινὸν ἅπασιν ὁ Χριστὸς, ὡς καὶ Σαμαρείτιδας γυναῖκας, καὶ πόρνας, καὶ τελώνας μετὰ πολλῆς τῆς ἀδείας θαῤῥεῖν αὐτῷ προσιέναι καὶ διαλέγεσθαι.
γ ʹ . Ὅπερ οὖν ἔφην, εἰ ὁμοῦ καὶ τῶν ῥημάτων τούτων ἤκουσαν, καὶ αὐτὸν ἐθεάσαντο, κἂν κατεγέλασαν τῆς μαρτυρίας τοῦ Ἰωάννου. Νῦν δὲ πρὶν ἢ φανῆναι τὸν Χριστὸν πολλάκις ἀκούοντες, καὶ ἐρεθιζόμενοι τοῖς λεγομένοις περὶ αὐτοῦ, τοὐναντίον ἔπασχον, οὐ τὴν τῶν ῥημάτων διδασκαλίαν ἀπὸ τῆς ὄψεως τοῦ μαρτυρηθέντος ἐκβάλλοντες, ἀλλὰ ἀπὸ τῆς πίστεως τῶν ἤδη λεχθέντων καὶ αὐτὸν λαμπρότερον εἶναι νομίζοντες ». [CGC2014 ref.] [MM2022]
[b] Chrysostomus , In Io., hom. 14.1.11, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 25va : «Hoc enim id est ex plenitudine eius nos omnes suscepimus, non precursoris est verbum sed discipuli. Quod autem dicit tale est. Non [Ne P15284²] extimetis ait quoniam nos qui sumus cum eo multo tempore et sale et mensa communicavimus, gratia testamur . 1.12 Etenim et Iohannes qui neque vidit eum ante hoc ante commoratus est. Sed tunc solum quando baptizavit eum cum aliis considerans clamabat: Prior me erat». [MM2022]
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 14.1 (al. 13), PG 59, 92.31-34 : «Τὸ γὰρ, Ἐκ τοῦ πληρώματος αὐτοῦ ἡμεῖς πάντες ἐλάβομεν, οὐ τοῦ προδρόμου ἐστὶ ῥῆμα, ἀλλὰ τοῦ μαθητοῦ. Ὃ δὲ λέγει, τοιοῦτόν ἐστι· Μὴ νομίσητε, φησὶν, ὅτι ἡμεῖς οἱ συγγενόμενοι πολὺν αὐτῷ χρόνον, καὶ ἁλῶν, καὶ τραπέζης κοινωνήσαντες, χάριτι μαρτυροῦμεν. Καὶ γὰρ καὶ Ἰωάννης, ὁ μηδὲ εἰδὼς αὐτὸν πρὸ τούτου, ὁ μηδὲ συγγενόμενος, ἀλλὰ τοσοῦτον μόνον ὅτε ἐβάπτιζε, μετὰ τῶν ἄλλων αὐτὸν θεασάμενος, ἐβόα· Πρῶτός μου ἦν· [...]». [CGC2014 ref.] [MM2022]
<Non hab.> Cordier , Catena graecorum patrum in Io. 1:15 [CPG C145], p. 35 diff. [MM2022] [MM2023]

^EL ¶Codd. : Bar484 Caen La88 (147ra) Li449 Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021} {FG2022} {MM2023}

⁶¹³ confestim ] + pullos suos Ed1953

⁶¹⁴ vide Bar484 Mt366 Ed1953 cum graec. ] inde Caen La88 Li449

⁶¹⁵ hiis ] aliis Ed1953

⁶¹⁶ Christus Caen etc. ] om. Li449

⁶¹⁷ deridissent ] derisissent Ed1953

^marg.| {CIO1d16.3} THEOPHYLACTUS. − Dicit autem : Qui post me venit, videlicet secundum tempora nativitatis, sex enim mensibus prior Christo Ioannes erat secundum humanitatem.^EM ^gt

^gt ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 15), PG 123, 1162B. [CGC2014 ref.]

^EM ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2022}

^marg.| {CIO1d16.4} CHRYSOSTOMUS. − Vel hoc non dicit de ea generatione que est ex Maria. Iam enim natus erat⁶¹⁸ Christus quando hec a Ioanne dicebantur sed de adventu eius ad predicationem. Dicit autem : ante me factus est, id est clarior est et honorabilior, ac si dicat : non quia prior veni ad predicandum, ex hoc maiorem me esse illo⁶¹⁹ existimetis.^EN ^gu

^gu ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 13 § 3, PG 59, 89. [CGC2014#]

^EN ¶Codd. : La88 (147rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2018} {MM2018}*

⁶¹⁸ natus erat Li449 Ed1953 ] erat natus La88

⁶¹⁹ me esse illo Ed1953 ] me illo esse Li449 , illo me esse La88

^marg.| {CIO1d16.5} THEOPHYLACTUS. − Ariani vero hanc litteram sic exponunt, volentes ostendere quod Dei Filius non est a Patre genitus sed factus, sicut una alia creatura.^EO ^gv

^gv ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 15), PG 123, 1162B-C. [CGC2014 ref.]

^EO ¶Codd. : La88 (147rb) Li449 (10vb) Ed1775 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2018} {MM2018}*

^marg.| {CIO1d16.6}* AUGUSTINUS. ⁶²⁰ − Non ergo intelligitur : factus est antequam ego essem factus sed antepositus est mihi.^EP ^gw

^gw ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 3, § 7.4-5, CCSL 36, p. 23 : «Post me uenit, et praecessit me. Quid est : ante me factus est? Praecessit me; non, factus est antequam factus essem ego; sed, antepositus est mihi; hoc est : ante me factus est». [FG2018]

^EP ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}*

⁶²⁰ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d16.7} CHRYSOSTOMUS. − Si autem quod dicitur ante me factus est, de productione ad esse intelligeretur, superfluum esset quod additur quia prior me erat. Quis enim est⁶²¹ ita insipiens ut ignoret quoniam ex quo ante eum factus est, prior eo erat? Aliter autem e contrario⁶²² oporteret dicere, scilicet : prior me erat, quia ante me factus est. Ergo quod dicit : Ante me factus est⁶²³, de honore intelligitur. Hoc enim quod futurum erat, factum dicit⁶²⁴ quia consuetudo erat antiquorum prophetarum de futuris quasi de iam factis⁶²⁵* loqui.^EQ ^gx

^gx ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 13, § 3, PG 59, 89.[CGC2014#]

^EQ ¶Codd. : La88 (147rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}*

⁶²¹ est ] om. Li449

⁶²² Autem e contrario ] e contrario era autem La88

⁶²³ est ] om. Li449

⁶²⁴ hoc enim quod futurum erat factum dicit ] om. La88

⁶²⁵ factis ] preteritis Ed1953

^marg.| {CIO1d17.1} ORIGENES. {super Hoc est testimonium Ioannis} . − Sermo iste in persona baptiste de Christo testantis prolatus est; quod plurimos fallit, ex hic⁶²⁶ usque illuc ille enarravit, credentes in persona Ioannis apostoli recitari, inconsequens autem est putare, subito et qua intempestive interrumpi baptiste sermonem ex verbo discipuli; et cuique scienti percipere dictorum collationem, in propatulo constat series⁶²⁷ dicti; dixerat enim ob hoc : A nte me factus est , qui prior me erat . Ex hoc autem coniecto priorem me fore, quod ex eius plenitudine ego quidem, et ante me prophete accepimus gratiam secundam pro prima. Pertigerunt enim et illi post figuras per spiritum ad veritatis speculationem. hinc etiam perpendimus ex plenitudine eius⁶²⁸ accipientes, legem quidem per Moysen fore datam, gratiam autem et veritatem per Iesum Christum, nedum fore datam, sed factam. Patre quidem legem dante per Moysen, gratiam et veritatem faciente per Iesum. Sed si Iesus est qui dicit^gy : « Ego sum veritas », quomodo veritas fit⁶²⁹ per Iesum? Sed intelligendum est quod ipsa veritas substantialis - ex qua prima veritate et⁶³⁰ eius imagine sculpte sunt multe veritates in his qui veritatem tractant - nequaquam per Iesum Christum facta est, nec prorsus per aliquem; sed veritas, puta que consistit in paulo et apostolis, per Iesum Christum facta est.^ER ^gz

^gy Io. 14, 6.

^gz premières 5 lignes : Tomus 2, 29 (PG 14, 178 B; SC 120, 353); lignes suivantes : Tomus VI, 3 (PG 14, 210 B-D : passim. 211 A; SChr 157, 154-159 [CGC2014#]

^ER ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁶²⁶ Hic ] hinc La88

⁶²⁷ Series ] serios La88

⁶²⁸ Plenitudine eius ] eius plenitudine La88

⁶²⁹ Fit ] sit La88

⁶³⁰ Et ] ut La88

^marg.| {CIO1d17.2} CHRYSOSTOMUS. ⁶³¹* − Vel aliter. Coniungit hic testimonio Ioannis Baptiste suum testimonium Ioannes Evangelista, dicens ⁶³² :

⁶³¹ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁶³² Dicens ] hec enim La88

Et de plenitudine eius nos omnes accepimus.

^marg.| Non precursoris est verbum, sed discipuli; quasi dicat : etiam nos omnes duodecim, et omnis plenitudo fidelium, et qui nunc sunt, et futurorum, de plenitudine eius accepimus.^ES ^ha

^ha ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 14 § 1, PG 59, 92 [CGC2014 ref.] .

^ES ¶Codd. : La88 (147vb) Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d17.3} AUGUSTINUS. ⁶³³ − [a] Quid autem accepistis ?

⁶³³ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

Et gratiam pro gratia

^marg.| ut nescio quid nos voluerit intelligere de plenitudine eius accepisse, et insuper : G ratiam pro gratia : accepimus enim de plenitudine eius primo gratiam, et rursus accepimus gratiam pro gratia⁶³⁴. Quam gratiam primo accepimus? fidem. Vocatur enim gratia, quia gratis datur. Hanc ergo accepit gratiam primam peccator, ut eius peccata dimitterentur. [c] Et iterum gratiam pro gratia id est pro hac gratia in qua ex fide vivimus, recepturi sumus aliam, [b] id est vitam eternam : vita enim eterna quasi merces est fidei : sed quia ipsa fides gratia est, vita eterna gratia est pro gratia. [e] Non erat ista gratia in veteri testamento : quia lex minabatur, non opitulabatur; iubebat, non sanabat : languorem ostendebat, non auferebat, sed preparabat medico venturo cum gratia et veritate.
Unde sequitur :

⁶³⁴ Gratia ] m add.eras La88

Quia lex per Moysen data est, gratia et veritas per Iesum Christum facta est.

^marg.| [d] Mortem enim temporalem et eternam occidit mors Domini tui : ipsa est gratia que promissa et non⁶³⁵ habita erat in lege.^ET ^hb

^hb ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 3, § 8.6-21, CCSL 36, p. 24 : «Non ait : et de plenitudine eius nos omnes accepimus, gratiam pro gratia; sed sic ait : et de plenitudine eius nos omnes accepimus, et gratiam pro gratia, id est accepimus, ut nescio quid nos uoluerit intellegere de plenitudine eius accepisse, et insuper gratiam pro gratia. accepimus enim de plenitudine eius, primo gratiam et rursum accepimus gratiam, gratiam, pro gratia. quam gratiam primo accepimus? fidem. in fide ambulantes, in gratia ambulamus. unde enim hoc meruimus? quibus nostris praecedentibus meritis? non se quisque compalpet, redeat in conscientiam suam, quaerat latebras cogitationum suarum, redeat ad seriem factorum suorum; non adtendat quid sit, si iam aliquid est sed quid fuerit, ut esset aliquid; inueniet non se dignum fuisse nisi supplicio. si ergo supplicio dignus fuisti, et uenit ille qui non peccata puniret, sed peccata donaret; gratia tibi data est, non merces reddita. unde uocatur gratia? quia gratis datur. non enim praecedentibus meritis emisti quod accepisti. hanc ergo accepit gratiam primam peccator, ut eius peccata dimitterentur». [b] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 3, § 9.15-19, CCSL 36, p. 25 : «Nam pro quo merito accipis uitam aeternam? Pro gratia. Si enim fides gratia est, et uita aeterna quasi merces est fidei, uidetur quidem Deus uitam aeternam tamquam debitam reddere (cui debitam? Fideli, quia promeruit illam per fidem); sed quia ipsa fides gratia est, et uita aeterna gratia est pro gratia». [c] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 3, § 10.22-23, CCSL 36, p. 25 : «Et insuper quid? Et gratiam pro gratia; id est pro hac gratia in qua ex fide uiuimus, recepturi sumus aliam». [d] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 3, § 13.13-16, CCSL 36, p. 26 : «Sed non te in aeternum tenebit uinculum peccati; quia mortem tuam aeternam occidit mors temporalis Domini tui. Ipsa est gratia, fratres mei, ipsa est et ueritas, quia promissa et exhibita». [e] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 3, § 14.1-4, CCSL 36, p. 26 : «Non erat ista in Veteri Testamento, quia lex minabatur, non opitulabatur; iubebat, non sanabat; languorem ostendebat, non auferebat; sed praeparabat medico uenturo cum gratia et ueritate». [FG2018]

^ET ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁶³⁵ Non ] lex add La88 .

^marg.| {CIO1d17.4} CHRYSOSTOMUS. ⁶³⁶* − Vel accepimus gratiam pro gratia id est⁶³⁷, pro veteri novam. Sicut enim est iustitia et iustitia, adoptio et adoptio, circumcisio et circumcisio, ita gratia et gratia; sed illa quidem ut typus, hec vero ut veritas. Hoc autem induxit, ostendens quoniam et Iudei gratia⁶³⁸ salvabantur, sed et nos omnes gratia salvi sumus : misericordie autem et gratie fuit legem suscipere. Propterea cum dixisset gratiam pro gratia, ostendens magnitudinem eorum que data sunt, subdit quia : L ex per Moysen data est, gratia et veritas per Iesum Christum facta est . et supra quidem Ioannes ad seipsum comparans Christum, ait : A nte me factus est : hic autem evangelista ad eum qui illo tempore magis in admiratione apud Iudeos erat quam Ioannes, Christi comparationem facit, scilicet ad Moysen. Et considera prudentiam. Non personarum, sed rerum comparationem facit, gratiam et veritatem legi opponens; et huic addit data est, quod ministrantis erat; huic autem facta est, quod est regis cum potestate omnia operantis : cum gratia quidem, quia cum potestate omnia dimittebat peccata. Et gratiam quidem eius baptismatis donum, et adoptio que per spiritum nobis datur, et alia multa ostendunt : veritatem autem plenius sciemus si figuras veteris legis didicerimus : ea enim que in Novo Testamento perficienda erant, in veteri Testamento figure⁶³⁹ prescripserunt, quas Christus veniens adimplevit. unde figura data est per Moysen, veritas per Christum facta est.^EU ^hc

^hc ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 14 (PG 59, 92-93 n° 1 : “Quid autem accepimus…”, col. 94 n° 2 : Cum dixisset…”, col. 95 n° 3 : “Misericordiae igitur…”, col. 96 n° 4 : “Vide quo pacto…”). [CGC2014#]

^EU ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁶³⁶ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁶³⁷ Id est ] et La88 .

⁶³⁸ gratia ] gratias La88

⁶³⁹ Figure ] figuris La88

^marg.| {CIO1d17.5} AUGUSTINUS. Tertio decimo de Trinitate. ⁶⁴⁰* − Vel gratiam referamus ad scientiam, veritatem ad sapientiam. In rebus enim per tempus ortis illa summa gratia est quod homo in unitate persone coniunctus est Deo. In rebus vero eternis summa veritas recte tribuitur Dei Verbo⁶⁴¹.^EV ^hd

^hd ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 13, c. 19, CCSL 50A, lin. 29-33 sqq. : «Si gratiam referamus ad scientiam, ueritatem ad sapientiam, puto nos ab illa duarum istarum rerum distinctione quam commendauimus non abhorrere. In rebus enim per tempus ortis illa summa gratia est quod homo in unitatem personae coniunctus est deo; in rebus uero aeternis summa ueritas recte tribuitur dei uerbo». [MM2022]

^EV ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020} {FG2022}

⁶⁴⁰ .XIII. ] om. Ed1953

⁶⁴¹ Dei Verbo ] inv. La88

^marg.| {CIO1d18.1} ORIGENES. ⁶⁴²* {tom.6}. − Incongrue Heracleon⁶⁴³ asserit hoc promulgatum fuisse non a Baptista, sed a discipulo : nam si illud de plenitudine eius nos omnes accepimus, a Baptista prolatum est, quomodo non est sequens, ipsum de gratia Christi suscipientem, et secundam pro prima gratia, confitentemque, legem per Moysen fore traditam, gratiam vero et veritatem per Iesum Christum prodiisse; intellexisse qualiter Deum nemo vidit umquam, quodque unigenitus, cum in Patris gremio requiescat, interpretationem ipsi Ioanni, nec non omnibus his qui de perfectione gustaverint, concesserit? Non enim nunc primitus annuntiavit : nam priusquam Abraham fieret, docet nos Abraham exultasse, ut videret⁶⁴⁴ eius gloriam.^EW ^he

^he tom. 6.2, PG 14, 202 C-D. 203 A; SC 157, 138-141 [CGC2014#]

^EW ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁶⁴² Origenes Li449 ] + In Iohannem Ed1953

⁶⁴³ Heracleon ] heraclius La88

⁶⁴⁴ Videret ] videat La88

^marg.| {CIO1d18.2} CHRYSOSTOMUS. ⁶⁴⁵* {hom.14} . − Vel aliter. Evangelista ostendens multam eminentiam donorum Christi ad ea que per Moysen dispensata sunt, vult de reliquo causam rationalem⁶⁴⁶ differentie dicere. Nam ille quidem famulus existens, minorum rerum factus est minister; hic vero Dominator et regis Filius existens, multo maiora nobis attulit coexistens semper Patri, et videns eum. Propter hoc ita intulit, dicens :

⁶⁴⁵ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁶⁴⁶ Rationale ] rationabilem La88

Deum nemo vidit umquam.^EX ^hf

^hf ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 15, § 1, PG 59, 97. [CGC2014#]

^EX ¶Codd. : La88 (147vb) Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d18.3} AUGUSTINUS. Ad Paulinam. − Quid ergo est quod Iacob dicit^hg : « Vidi Dominum facie ad faciem », et quod de Moyse scriptum est*⁶⁴⁷ ^hh : « Quia loquebatur cum Deo facie ad faciem », et illud quod Propheta Isaias loquens⁶⁴⁸ de seipso ait^hi : «Vidi⁶⁴⁹ Dominum Sabaoth sedentem in throno».^EY ^hj

^hg Gn. 32, 30.

^hh Ex. 33, 11.

^hi Is. 6, 1.

^hj ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Epistulae, ep. 147 § 5, CSEL 44, p. 285.24-286.3 : «Quid est igitur : uidi deum facie ad faciem et salua facta est anima mea? an et hoc non est contrarium illi, quod dictum est : deum nemo uidit umquam? et illud, quod de moyse scriptum est, quia loquebatur cum deo facie ad faciem, sicut quis loquitur ad amicum suum; et illud, quod propheta esaias de se ipso loquens ait : uidi dominum sabaoth sedentem in throno, et si qua alia solent similia testimonia ex eadem auctoritate proferri, quo modo non sunt contraria sententiae, qua dictum est : deum nemo uidit umquam?» [MM2019]

^EY ¶Codd. : La88 Li449 (11va ) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}

⁶⁴⁷ est Li449 ] om. Ed1953

⁶⁴⁸ Loquens ] om. La88

⁶⁴⁹ Vidi ] vidit La88

^marg.| {CIO1d18.4} GREGORIUS. Septimo decimo Moralium. ⁶⁵⁰* {18,37} . − Sed patenter datur intelligi quia⁶⁵¹* quamdiu hic mortaliter vivitur, videri per quasdam imagines Deus potest⁶⁵²* sed per ipsam nature sue speciem non potest; ut anima gratia spiritus afflata, per figuras quasdam Deum videat; sed ad ipsam vim eius essentie non pertingat. Hinc est enim quod Iacob, qui Deum se vidisse testatur, nonnisi angelum vidit. Hinc est quod Moyses, qui cum Deo facie ad faciem loquitur, dicit^hk : « Ostende mihi temetipsum manifeste ut videam te ». Ex qua eius petitione colligitur, quia eum sitiebat per incircumscripte nature sue claritatem cernere, quem iam ceperat per quasdam imagines videre.^EZ ^hl

^hk Ex. 33, 18.

^hl ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18, § 54, CCSL 143A, lin. 30 sqq : «Quid est ergo quod tot testamenti ueteris patres deum se uidisse testati sunt et tamen de hac sapientia quae deus est, dicitur : abscondita est ab oculis omnium uiuentium; et ioannes ait : deum nemo uidit umquam, nisi hoc quod patenter datur intellegi, quia quamdiu hic mortaliter uiuitur, uideri per quasdam imagines deus potest, sed per ipsam naturae suae speciem non potest; ut anima, gratia spiritus afflata, per figuras quasdam deum uideat, sed ad ipsam uim eius essentiae non pertingat? Hinc est enim quod iacob, qui deum se uidisse testatur, hunc non nisi in angelo uidit. Hinc est quod moyses qui cum deo facie ad faciem loquitur, sicut loqui solet homo cum amico suo, ei in ipsa uerba suae locutionis dicit : si inueni gratiam in conspectu tuo, ostende mihi temetipsum manifeste, ut uideam te. Certe enim si deus non erat cum quo loquebatur, ostende mihi deum diceret et non ostende temetipsum. Si autem deus erat cum quo facie ad faciem loquebatur, cur se petebat uidere quem uidebat? Sed ex hac eius petitione colligitur quia eum sitiebat per incircumscriptae naturae suae claritatem cernere, quem iam coeperat per quasdam imagines uidere, ut sic superna essentia mentis eius oculis adesset, quatenus ei ad aeternitatis uisionem nulla imago creata temporaliter interesset.».
<ex quo> Cf. Alulfus sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III (Novum Testamentum : 1.Io.), c. 9, PL 73, 1394.56-72. [MM2020]

^EZ ¶Codd. : La88 Li449 (11va ) Mt366 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019} {MM2020}

⁶⁵⁰ .XVII. Li449 ] .xxvii. La88 , om. Ed1953

⁶⁵¹ quia ] quod Ed1953

⁶⁵² Deus potest ] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d18.5} CHRYSOSTOMUS. − Si autem antiqui patres ipsam viderunt naturam, nequaquam differenter eam⁶⁵³* considerassent. Simplex enim quedam est et infigurabilis. Non sedet neque stat neque ambulat; hec enim corporum sunt. Unde et per prophetam dicit^hm : « Ego visionem multiplicavi eis, et in manibus prophetarum assimilatus sum ». Hoc est condescendi eis, non quod eram apparui. Quia enim Filius Dei per veram carnem appariturus erat nobis, primo exercitavit⁶⁵⁴* eos videre Deum, sicut possibile erat eis videre.^FA ^hn

^hm Os. 12, 10.

^hn ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 15, § 1, PG 59, 98. [CGC2014#]

^FA ¶Codd. : La88 (148ra) Li449 (11va ) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}

⁶⁵³ eam La88 Li449 ] om. Ed1953

⁶⁵⁴ exercitavit La88 Li449 ] excitavit Ed1953

^marg.| {CIO1d18.6} AUGUSTINUS. Ad Paulinam. − [1] Sed cum scriptum sit^ho : « Beati mundo corde quoniam ipsi Deum videbunt ». Et iterum ^hp : « Cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est ». [2] Quid est quod hic dicitur : Deum nemo vidit umquam ? An fortasse respondetur quod illa testimonia de videndo Deo sunt, non de viso? Ipsi enim Deum videbunt, dictum est, non viderunt; et non vidimus, sed : videbimus eum sicuti est : Deum enim nemo vidit umquam. [3] Vel in hac vita sicuti ipse est, vel etiam in angelorum vita, sicut⁶⁵⁵ visibilia ista que corporali visione cernuntur.^FB ^hq

^ho Mt. 5, 8.

^hp 1Io. 3, 2.

^hq ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Epistulae, ep. 147 § 5, CSEL 44, p. 285.5-13, 19-23 : «[1] si ergo iam ista distincta sunt, ueniamus ad causam. scimus posse deum uideri, quoniam scriptum est : beati mundo corde, quoniam ipsi deum uidebunt. an forte non debui dicere scimus sed credimus, quoniam deum nec corpore aliquando uidimus sicut hanc lucem nec mente sicut ipsam in nobis, qua id credimus, fidem, sed tantum quia scriptum est in ea scriptura, cuius fideles sumus, quod uerum sit minime dubitamus? apostolus tamen iohannes cum tale aliquid diceret : scimus, inquit, quia, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum, sicuti est [...]. [2] Quid est ergo, quod eadem dicit auctoritas : deum nemo uidit umquam? an fortasse respondetur, quod illa testimonia de uidendo deo sunt, non de uiso? ipsi enim deum uidebunt, dictum est, non uiderunt, et non uidimus sed uidebimus eum sicuti est. proinde his sententiis non est contrarium : deum nemo uidit umquam». [3] Augustinus Hipponensis, Epistulae, ep. 147 § 11, CSEL 44, p. 303.4 : «deum enim nemo uidit umquam uel in hac uita, sicuti ipse est, uel etiam in angelorum uita, sicut uisibilia ista, quae corporali uisione cernuntur, quia unigenitus filius, qui est in sinu patris, ipse narrauit». [MM2019]

^FB ¶Codd. : La88 Li449 (11va ) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}

⁶⁵⁵ sicut ] sicuti Li449

^marg.| {CIO1d18.7} GREGORIUS. Septimo decimo Moralium. ⁶⁵⁶* − Si vero a quibusdam potest in hac corruptibili carne viventibus, sed tamen⁶⁵⁷ inestimabili virtute crescentibus, quodam contemplationis acumine eterna claritas Dei⁶⁵⁸ videri. Hoc ab hac sententia non abhorret, quoniam quisquis sapientiam, que Deus est, videt, huic vite funditus moritur⁶⁵⁹, ne iam eius amore teneatur.^FC ^hr

^hr ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18, § 54, CCSL 143A, lin. 59 sqq : «Sin uero a quibusdam potest in hac adhuc corruptibili carne uiuentibus, sed tamen inaestimabili uirtute crescentibus, quodam contemplationis acumine aeterna dei claritas uideri; hoc quoque a beati iob sententia non abhorret qui ait : abscondita est ab oculis omnium uiuentium; quoniam quisquis sapientiam quae deus est, uidet, huic uitae funditus moritur, ne iam eius amore teneatur».
<ex quo> = Alulfus sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III (Novum Testamentum : Io.), c. 9, PL 73, 1395.7-13 [MM2020]

^FC ¶Codd. : La88 Li449 (11va ) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁶⁵⁶ .XVII. ] om. Ed1953

⁶⁵⁷ tamen ] cum cacogr. Li449

⁶⁵⁸ dei ] om. La88

⁶⁵⁹ Moritur ] moritus La88

^marg.| {CIO1d18.8} AUGUSTINUS. Duodecimo super Genesim ad litteram. ⁶⁶⁰* − Nisi enim ab hac vita quisque quodammodo moriatur, sive omnino exiens de corpore, sive ita aversus et alienatus a carnalibus sensibus ut merito nesciat, sicut Apostolus ait^hs : « Utrum in corpore an⁶⁶¹ extra corpus sit, non in illam rapitur et subvehitur⁶⁶² visionem »^FD ^ht .

^hs 2Cor. 12, 2.

^ht ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De Genesi ad litteram, lib. 12, § 27, CSEL 28/1, p. 422.6 sqq. : «illo ergo modo in illa specie, qua deus est, longe ineffabiliter secretius et praesentius loquitur locutione ineffabili, ubi eum nemo uiuens uidet uita ista, qua mortaliter uiuitur in istis sensibus corporis, sed nisi ab hac uita quisque quodammodo moriatur siue omnino exiens de corpore siue ita auersus et alienatus a carnalibus sensibus, ut merito nesciat, sicut apostolus ait, utrum in corpore an extra corpus sit, cum in illam rapitur et subuehitur uisionem».
¶Paral. Thomas de Aquino, Qu. disp. de Veritate, qu. 13, a. 3, s. c. 1, Leonina t. 22, p. 423 : «Sed nisi ab hac vita quisque quodammodo moriatur, sive omnino exiens de corpore, sive ita aversus et alienatus a corporeis sensibus, ut merito nesciat utrum in corpore an extra corpus sit; in illam non rapitur et subvehitur visionem». Summae theologiae secunda secundae pars, q. 175 a. 4 s. c. : «Sed contra est quod Augustinus dicit, xii super gen. ad litt., nisi ab hac vita quisque quodammodo moriatur, sive omnino exiens de corpore, sive aversus et alienatus a corporeis sensibus, in illam non subvehitur visionem». Summae theologiae secunda secundae pars, q. 180 a. 5 co. : «Respondeo dicendum quod, sicut Augustinus dicit, xii super gen. ad litt., nemo videns Deum vivit ista vita qua mortaliter vivitur in istis sensibus corporis, sed nisi ab hac vita quisque quodammodo moriatur, sive omnino exiens de corpore sive alienatus a carnalibus sensibus, in illam non subvehitur visionem». [MM2019]

^FD ¶Codd. : La88 , Li449 (11vb ) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}

⁶⁶⁰ Duodecimo super Genesim Li449 ] Super XII Genesis La88 , Super Genesim Ed1953

⁶⁶¹ An Li449 Ed1953 ] aut La88

⁶⁶² subvehitur La88 Li449 ] Subvertitur Ed1953

^marg.| {CIO1d18.9} GREGORIUS. Octavo decimo Moralium. ⁶⁶³* − Sciendum vero est⁶⁶⁴, quod fuere nonnulli qui Deum dicerent in illa regione beatitudinis in claritate sua conspici sed in natura minime videri. Quos nimirum minor inquisitionis subtilitas fefellit. Neque enim illi simplici et incommutabili essentie aliud est claritas, aliud natura.^FE ^hu

^hu ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18, § 54, CCSL 143A, lin. 94 sqq : «Sciendum uero est quod fuere nonnulli qui deum dicerent etiam in illa regione beatitudinis in claritate quidem sua conspici, sed in natura minime uideri. Quos nimirum minor inquisitionis subtilitas fefellit. Neque enim illi simplici et incommutabili essentiae aliud est claritas, aliud natura, sed ipsa ei natura sua claritas, ipsa claritas natura est».
<ex quo> = Alulfus sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III (Novum Testamentum : Io.), c. 35, PL 73, 1256.29; om. Sciendum uero est quod.
<ex quo> Cf. Glossa ordinaria (Ex. 33, 20) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 195b marg.], ed. Gloss-e : «195b marg. NON ENIM VIDEBIT etc. GREGORIUS : Iohannes quoque aito : «Deum nemo vidit unquam». [...]Non tamen videbit eum homo, et vivet, quia qui sapientiam que Deus est videt, huic vite funditus moritur, ne eius amore teneatur. Fuerunt autem qui dicerent etiam in illa regione beatitudinis in claritate sua Deum conspici, sed in natura non videri. [...]».
¶Paral. Thomas de Aquino, Quodlibet 10, q. 8 a. 1 s. c., Leonina t. 25, p. 147.19-25 : «Sed contra, est, exod. 33, 20, super illud : non videbit me homo, et vivet, dicit Glossa Gregorii : fuere nonnulli qui Deum dicerent etiam in illa regione beatitudinis in claritate sua conspici, sed in natura minime videri : quos nimirum minor inquisitionis subtilitas fefellit. Neque enim illi simplici et incommutabili essentiae aliud est claritas, aliud est natura; set ipsa ei natura claritas, ipsa claritas natura est; et ita essentia videbitur a beatis».
¶Nota Le Quodlibet 10 date des années 1256-1259. Bien que Thomas y renvoie à la «glose de Grégoire», il cite non la Glose ordinaire mais le texte original de Grégoire de manière plus longue que dans la Catena, peut-être à partir du Liber Gregorialis qui omet comme le quodlibet la clausule introductive «Sciendum vero est quod». Cette sentence est un des indices qui donne à penser que la CMT exploite une documentation réunie par Thomas dès avant le second séjour italie. La Catena a été l’occasion de remonter des florilèges aux originaux. [MM2020]

^FE ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}

⁶⁶³ .XVIII. ] om. Ed1953

⁶⁶⁴ vero est ] inv. La88

^marg.| {CIO1d18.10} AUGUSTINUS. Ad Paulinam. − Si autem dicitur in hoc quod scriptum est : Deum nemo vidit umquam , homines tantummodo intelligendos - nam hoc Apostolus planius explicans^hv : « Quem nemo, inquit, hominum vidit, sed nec videre potest », ut ita dictum sit : Deum nemo vidit umquam , ac si diceretur : ‘nullus hominum’ - questio illa solvi videbitur, ut non sit huic sententie contrarium quod Dominus ait^hw : « Angeli eorum semper vident faciem Patris mei » ut scilicet angelos Deum videre credamus, quem nemo vidit umquam sed⁶⁶⁵* hominum.^FF ^hx

^hv 1Tim. 6, 16.

^hw Mt. 18, 10.

^hx ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Epistulae, ep. 147 § 5, CSEL 44, p. 286.18-287.8 : «si dicimus in eo, quod scriptum est : deum nemo uidit umquam, homines tantum modo intellegendos, sicut etiam illud dictum est : nemo scit, quid agatur in homine, nisi spiritus hominis, qui in ipso est, - nemo utique sed hominum; neque enim hoc de deo accipi potest, cum de christo scriptum sit non opus fuisse, ut quisquam illi testimonium perhiberet de homine, quoniam ipse sciebat, quid esset in homine; nam hoc apostolus planius explicans : quem nemo, inquit, hominum uidit nec uidere potest - si ergo ita dictum est : deum nemo uidit umquam, ac si diceretur : nemo hominum, hactenus illa quaestio soluta uidebitur, ut non sit huic sententiae contrarium, quod dominus ait : angeli eorum semper uident faciem patris mei, ut scilicet angelos deum uidere credamus, quem nemo uidit umquam sed hominum». [MM2019]

^FF ¶Codd. : La88 Li449 (12ra) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}

⁶⁶⁵ sed Li449 ] scilicet Ed1953

^marg.| {CIO1d18.11} GREGORIUS. Octavo decimo Moralium. ⁶⁶⁶ − Sunt tamen nonnulli qui nequaquam Deum videre nec angelos⁶⁶⁷ suspicantur.^FG ^hy

^hy ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18, § 54, CCSL 143A, lin. 107 sqq : «Sed quia de deo per primum ecclesiae praedicatorem dicitur : in quem desiderant angeli prospicere, sunt nonnulli qui nequaquam deum uidere uel angelos suspicantur, et tamen dictum per ueritatis sententiam scimus : angeli eorum in caelis semper uident faciem patris mei qui in caelis est».
<ex quo> = Alulfus sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III (Novum Testamentum : 1.Pt.), c. 2, PL 73, 1385. [MM2020]

^FG ¶Codd. : La88 Li449 (12ra ) T324 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}

⁶⁶⁶ XVIII La88 Li449 ] om. Ed1953

⁶⁶⁷ angelos ] angelorum T324

^marg.| {CIO1d18.12} CHRYSOSTOMUS. ⁶⁶⁸* − Dicentes quod ‘ipsum quod Deus est’ non solum prophete sed nec angeli viderunt neque archangeli. Sed si interrogaveris eos, audies de substantia nihil respondentes. « Gloria vero in excelsis Deo » non solum cantantes sed « et⁶⁶⁹ in terra pax hominibus bone voluntatis »^hz . Et si a cherubin⁶⁷⁰* et seraphin⁶⁷¹* concupiveris aliquid discere⁶⁷², mysticam sanctimonii melodiam audies et quoniam plenum est celum et terra gloria eius.^FH ^ia

^hz Lc. 2, 14.

^ia ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 15 § 1, PG 59, 98. [CGC2014 ref.] *
<Ut laudat> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 286ra : «Et postea addit : sed neque angeli vel archangeli vident eum. Si enim interrogaveris eos, audies quidem eos de substantia nihil respondentes, gloriam vero solum in excelsis cantantes. Et si a cherubim et seraphin concupietis aliquid discere, musicam et melodiam sanctimonie audies, et quoniam plenum est celum et terra gloria eius, si superiores interrogaveris virtutes, nihil aliud invenies». [MM2017]

^FH ¶Codd. : La88 (148rb) Li449 (12ra ) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}

⁶⁶⁸ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁶⁶⁹ et ] etiam Li449

⁶⁷⁰ cherubin La88 ] cherubim Ed1953

⁶⁷¹ seraphin La88 La88 ] seraphim Ed1953

⁶⁷² discere Ed1953 ] dicere Li449

^marg.| {CIO1d18.13} AUGUSTINUS. Ad Paulinam. − Quod quidem intantum verum est quia Dei plenitudinem nullus non solum oculis corporis sed vel ipsa mente aliquando comprehendit. Aliud est enim videre, aliud totum videndo comprehendere. Quandoquidem id videtur quod presens utcumque sentitur. Totum autem comprehenditur videndo quod ita videtur ut nihil eius lateat videntem aut cuius fines circumspici possunt.^FI ^ib

^ib ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Epistulae, ep. 147 § 8-9, CSEL 44, p. 294.21-295.5 : «illud, quod iohannes ait, si recte intellegitur : dilectissimi, filii dei sumus et nondum apparuit, quid erimus; scimus, quia, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum, sicuti est, non sicut eum homines uiderunt, quando uoluit, in specie, qua uoluit, non in natura, qua in semet ipso, etiam cum uideretur, latuit, sed sicut est, quod ab eo petebatur, cum ei diceretur : ostende mihi temet ipsum ab eo, qui cum illo facie ad faciem loquebatur, non quia dei plenitudinem quisquam non solum oculis corporis sed uel ipsa mente aliquando comprehendit. aliud est enim uidere, aliud est totum uidendo comprehendere, quando quidem id uidetur, quod praesens utcumque sentitur, totum autem comprehenditur uidendo, quod ita uidetur, ut nihil eius lateat uidentem, aut cuius fines circumspici possunt, sicut te nihil latet praesentis uoluntatis tuae, circumspicere autem potes finis anuli tui». [MM2109]

^FI ¶Codd. : La88 (148rb) Li449 (12ra ) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2019}

^marg.| {CIO1d18.14} CHRYSOSTOMUS. {hom.14} . − [a] Sic igitur solus Patrem videt Filius et Spiritus Sanctus. Quod enim creabilis est nature, qualiter poterit videre quod increabile est? [b] Ita igitur nullus novit Deum ut Filius.
Unde sequitur :

Unigenitus Filius qui est in sinu Patris ipse enarravit.

^marg.| Ne propter nominis communionem unum quemdam eorum qui gratia facti sunt filiorum esse⁶⁷³ existimes eum, primo quidem adiectus est articulus. Si vero hoc non sufficit tibi, audi aliud nomen : unigenitus.^FJ ^ic

^ic ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 15, [a] § 1 (PG 59, 98; [b] § 2 (PG 59, 99-100. [CGC2014 ref.]
<Non hab.> Hugo de Sancto Caro , Postille, t. 6, Venetiis, f. 286ra. [MM2017]

^FJ ¶Codd. : La88 (148ra) Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁶⁷³ Filiorum esse ] om. La88

^marg.| {CIO1d18.15} HILARIUS. Sexto de Trinitate. ⁶⁷⁴* − Nature quidem fides non satis explicata⁶⁷⁵ videbatur ex nomine Filii, nisi proprietatis virtus per exceptionis significantiam adderetur; preter Filium enim et unigenitum nihil cognominans, suspicionem penitus adoptionis exclusit, cum veritatem nominis unigeniti natura prestaret.^FK ^id

^id ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , De Trinitate, lib. 6, CCSL 62, c. 39.9-11 sqq. : «Naturae fides non et malsatis explicata uidebatur ex nomine, nisi proprietatis extrinsecus uirtus per exceptionis significantiam adderetur. Praeter Filium enim et unigenitum cognominans, suspicionem paenitus adoptionis exsecuit, cum ueritatem nominis unigeniti natura praestaret». [MM2020]

^FK ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁶⁷⁴ .VI. ] om. Ed1953

⁶⁷⁵ Explicata ] explicita La88

^marg.| {CIO1d18.16} CHRYSOSTOMUS. {hom.14} . − Sed et aliud posuit, dicens : Qui est in sinu Patris. Etenim in sinu conversari multo plus est quam simpliciter videre : nam qui simpliciter videt, non omnino eius quod videt cognitionem habet. Qui vero in sinu conversatur, nihil ignorabit. Cum igitur audieris quod nullus cognoscit Patrem nisi Filius, nequaquam dicas, quoniam etsi plus omnibus novit Patrem, sed non quantus est novit eum. Propterea evangelista in sinu Patris eum morari dicit, ut non estimemus per id aliud significatum quam familiaritatem unigeniti, et coeternitatem ad Patrem.^FL ^ie

^ie ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 15 § 2, PG 59, 99 n° 2. [CGC2014#]

^FL ¶Codd. : La88 (148rb) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {FG2021}

^marg.| {CIO1d18.17} AUGUSTINUS. ⁶⁷⁶ − In sinu enim Patris, id est⁶⁷⁷ in secreto Patris. Non enim Deus habet sinum, quemadmodum nos habemus in vestibus. Aut cogitandus est sic sedere quomodo nos, aut forte cinctus est, ut sinum haberet : sed quia sinus noster intus est, secretum Patris sinus Patris vocatur. Qui ergo in secreto Patris novit Patrem, ipse enarravit quod vidit.^FM ^if

^if ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 3, § 17.9-15, CCSL 36, p. 27 : «Sed unigenitus, inquit, filius qui est in sinu patris, ipse enarrauit. quid est in sinu patris? in secreto patris. non enim deus habet sinum, sicut nos habemus in uestibus, aut cogitandus est sic sedere quomodo nos, aut forte cinctus est ut sinum haberet; sed quia sinus noster intus est, secretum patris sinus patris uocatur. in secreto patris qui patrem nouit, ipse enarrauit. nam deum nemo uidit umquam. ipse ergo uenit, et narrauit quidquid uidit». [FG2018]

^FM ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁶⁷⁶ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁶⁷⁷ Id est ] est La88

^marg.| {CIO1d18.18} CHRYSOSTOMUS. ⁶⁷⁸* {hom.14} . − Sed quid enarravit? Quoniam unus est Deus. Sed et hoc reliqui prophete et Moyses clamant : Quid ergo plus didicimus a Filio in sinibus paternalibus existente? Primum quidem ipsa hec que alii narraverunt, sunt enarrata ex operatione unigeniti; deinde quoniam multo maiorem suscepimus doctrinam per unigenitum, et cognovimus quoniam Spiritus est Deus, et quod eos qui adorant eum, in spiritu et veritate adorare oportet, et quoniam Deus Pater est unigeniti.^FN ^ig

^ig ¶Fons : Chrysostomus , Homilia 15 § 2 (PG 59, 100 : “Quid enarravit…”, col. 100 n° 3 : “Quid ergo…”). [CGC2014#]

^FN ¶Codd. : La88 (148rb) Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁶⁷⁸ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d18.19} BEDA. − [1] Preterea sciendum quia si ad preteritum referatur quod ait enarravit, homo factus enarravit quid de Trinitatis unitate sentiendum, qualiter ad eius contemplationem properandum, quibus actibus sit perveniendum. Si vero referatur ad futurum, [2] tunc enarrabit cum electos suos ad visionem claritatis sue inducet.^FO ^ih

^ih ¶Fons : <revera> Haimo Autissiodorensis, In Io. [RB-7229], ed. M. Gorman , RevBen 115 (2007), p. 88 : «[1] Quod uero ait, Ipse enarrauit, si ad praeteritum referamus, tunc unigenitus dei filius deum patrem enarrauit, quando homo factus pro nobis in hominis habitu loquens nobis, quid de sanctae trinitatis unitate recte sentiendum esset, et qualiter fideles ad eius contemplationem properare debeant, et quibus actibus ad eius uisionem peruenire possint, clara luce reuelauit. Si uero ad futurum referamus, [2] tunc unigenitus dei filius deum patrem enarrabit, quoniam celebrata resurrectione et finito nouissimo iudicio gloriam sanctae et indiuiduae trinitatis, quae est unus deus, omnibus sanctis et electis suis manifestabit introducetque eos ad contemplandam gloriam suam et patris. Nec solum tunc enarrauit, et cotidie narrat, quia mox ut perfecti quique fideles carnis corruptione soluuntur ad gaudia aeterna sublimantur».
[2] Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 2, CCSL 122, lin. 194 sqq. : «Non tunc autem solum enarrabit unigenitus filius deum, id est sanctae et indiuiduae trinitatis quae est unus deus gloriam manifestabit hominibus cum post uniuersale iudicium omnes pariter electos ad uisionem claritatis eius inducet».
¶Nota Thomas combine ici deux sources préalablement comparées à moins qu’il ne dépende d’une version non identifiée du commentaire d’Haymon. [MM2020]

^FO ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

^marg.| {CIO1d18.20} AUGUSTINUS. ⁶⁷⁹ − Fuerunt autem homines qui dicerent, vanitate cordis sui decepti : Pater invisibilis est, Filius autem visibilis est. Si ergo propter carnem Filius visibilis⁶⁸⁰ dicitur, et nos concedimus, et est catholica fides; si autem, ut⁶⁸¹ ipsi dicunt, antequam incarnaretur, multum delirant, si Christus sapientia Dei et virtus Dei estⁱⁱ : sapientia enim Dei videri oculis non potest. Si verbum hominis oculis non videtur, verbum Dei sic videri potest?^FP ^ij

ⁱⁱ Cf. 1Cor. 1, 24.

^ij ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 3, § 18.4-20, CCSL 36, p. 28 : «Fuerunt homines qui dicerent uanitate sui cordis decepti : pater inuisibilis est, filius autem uisibilis est. unde uisibilis? si propter carnem, quia suscepit carnem; manifestum est. illi enim qui carnem christi uiderunt, aliqui crediderunt, aliqui crucifixerunt : et qui crediderunt, illo crucifixo nutauerunt; et nisi ipsam post resurrectionem palparent, fides ad eos non reuocaretur. si ergo propter carnem uisibilis filius, et nos concedimus, et est catholica fides; si autem ante carnem sicut ipsi dicunt, id est antequam incarnaretur, multum delirant, et multum errant. facta enim sunt illa uisibilia corporaliter per creaturam, in quibus typus ostenderetur, non utique substantia ipsa demonstrabatur et manifestabatur. et hoc adtendat caritas uestra lene documentum. sapientia dei uideri oculis non potest. fratres, si christus sapientia dei, et uirtus dei, si christus uerbum dei : uerbum hominis oculis non uidetur, uerbum dei uideri sic potest?». [FG2018]

^FP ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁶⁷⁹ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁶⁸⁰ Filius visibilis ] visibilis filius La88

⁶⁸¹ Ut ] sicut La88

^marg.| {CIO1d18.21} CHRYSOSTOMUS. {hom.14} . − Non igitur soli ipsi proprium est : Deum nemo vidit umquam, sed et Filio quia, ut Paulus dicit, est imago Dei invisibilis. Qui vero invisibilis imago est et ipse invisibilis est.^FQ ^ik

^ik ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 15 § 1, PG 59, 98 n° 1. [CGC2014#]

^FQ ¶Codd. : La88 (148va) Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

^prol.| [Io. 1, 19-28 legitur Dominica IV adventus; cf. Ordinarium OP 578]

^marg.| {CIO1d19.1} ORIGENES. {super Hic venit in testimonium} . − Secundum legitur hoc testimonium a Ioanne Baptista de Christo prolatum, incipiente primo illic : hic est de quo dixi , et desinente ibi : Ipse enarravit .^FR

^FR ¶Codd. : La88 Li449 (12va) Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

^marg.| {CIO1d19.2} THEOPHYLACTUS. − Vel aliter.⁶⁸² Postquam superius dixit evangelista quod Ioannes testabatur de Christo : ante me factus est ^il , nunc subiungit quando premissum testimonium reddiderit Christo Ioannes.
Unde dicit : ^FS ^im

^il Io. 1, 15.

^im ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 19), PG 123, 1165B2-7. [CGC2014 ref.]

^FS ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2018}

⁶⁸² Theophylactus – Vel aliter ] inv. Li449

Et hoc est testimonium Ioannis quando miserunt Iudei ab Hierosolymis sacerdotes et levitas ad Ioannem.

^marg.| {CIO1d19.3} ORIGENES. − Iudei quidem a⁶⁸³* Hierosolymis, ut cognati existentes Baptiste de stirpe sacerdotali existentis, sacerdotes et levitas destinant, sciscitaturos quis esset Ioannes, eos scilicet qui reputati sunt secundum electionem ab aliis differre et⁶⁸⁴ ab electo Hierosolymorum loco. Ioannem itaque cum tanta querunt⁶⁸⁵* veneratione. Erga Christum autem nihil huiusmodi factum legitur a Iudeis sed quod⁶⁸⁶ erga Ioannem Iudei, hoc Ioannes erga Christum prosequitur, per proprios discipulos interrogansⁱⁿ : « Tu es qui venturus es, an alium exspectamus? »^FT

ⁱⁿ Lc. 7, 19.

^FT ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2020}

⁶⁸³ a ] ab Ed1953

⁶⁸⁴ et ] om. La88

⁶⁸⁵ cum tanta - querunt ] inv. Ed1953

⁶⁸⁶ Quod ] om. La88

^marg.| {CIO1d19.4} CHRYSOSTOMUS. ⁶⁸⁷* {hom.15} . − Sic autem fide dignum estimaverunt esse Ioannem, ut ei de seipso dicenti crederent.
Unde dicitur :

⁶⁸⁷ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

Ut interrogarent eum : Tu quis es?^FU

^FU ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021}

^marg.| {CIO1d19.5} AUGUSTINUS. ⁶⁸⁸ − Non autem mitterent nisi moverentur excellentia auctoritatis eius, quia ausus est baptizare.^FV ^io

^io ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 3.10-12, CCSL 36, p. 32 : «Tu quis es? Non autem mitterent, nisi mouerentur excellentia auctoritatis eius, quia ausus est baptizare». [FG2018]

^FV ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021}

⁶⁸⁸ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d19.6} ORIGENES. − Ioannes autem, ut videtur⁶⁸⁹, discernebat ex questione, sacerdotum et levitarum dubitationem, ne forte Christus esset baptizans. Apertius tamen illud profiteri cavebant, ne temerarii putarentur. Quapropter merito, ut eorum opinio fallax de eo primitus aboleretur, ac subinde veritas propalaretur, quod non sit Christus ante omnia manifestat.
Unde sequitur :

⁶⁸⁹ Videtur ] videretur La88

Et confessus est et non negavit et confessus est quia non sum ego Christus.

^marg.| Hic etiam adiciamus, quia tempus adventus Christi populum recreabat quodammodo iam presens existens, legis peritis ex sacris scripturis illius tempus speratum colligentibus, propter quod theodas non modicam multitudinem quasi Christus congregavit, et post illum Iudas Galileus in diebus professionis^ip . Cum ergo ferventius Christi exspectaretur adventus, Iudei transmittunt ad Ioannem, per hoc quod est tu quis es ? Conicere volentes si ipse se Christum fateretur. non autem ex eo quod dicit : N on sum ego Christus , negavit ex hoc enim ipso confessus est veritatem⁶⁹⁰. ^FW ^iq

^ip Cf. Act. 5, 36-37.

^iq <Non hab.> PL; LLT; Jean Scott Erigène. [MM2020]

^FW ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021}

⁶⁹⁰ Veritatem + marg. La88

^marg.| {CIO1d19.7} GREGORIUS. In Evangelia. ⁶⁹¹ − Negavit plane quod non erat, sed non negavit quod erat, ut veritatem loquens, eius membrum fieret cuius sibi nomen fallaciter non usurparet.^FX ^ir

^ir ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 1, p. 46.6-8 : «Nam confessus est et non negauit, confessus est quia non sum ego Christus. Sed qui dixit non sum, negauit plane quod non erat, sed non negauit quod erat, ut ueritatem loquens eius membrum fieret, cuius sibi nomen fallaciter non usurparet». [FG2015]

^FX ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁶⁹¹ In Evangelia ] om. Laon.

^marg.| {CIO1d19.8} CHRYSOSTOMUS. ⁶⁹²* {hom.15,sparsim} . − Vel aliter. Passi erant Iudei quamdam humanam passionem ad Ioannem. Indignum enim estimabant, subici eum Christo propter multa que Ioannis claritatem demonstrabant, quorum primum erat genus illustre, principis⁶⁹³ enim sacerdotum Filius erat; deinde dura educatio, humanorum despectio. In Christo autem contrarium videbatur : genus humile, quod ei exprobrabant dicentes^is : « Nonne hic est fabri⁶⁹⁴ Filius? » dieta communis, et vestimenta nihil plus multis habentia. Quia igitur Ioannes continue ad Christum mittebat, volentes magis Ioannem habere magistrum, mittunt ad eum, opinantes per blanditias eum allicere ad confitendum se Christum esse. Non ergo quosdam contemptibiles mittunt, ut ad Christum, ministros et Herodianos, sed sacerdotes et levitas; et non quoscumque, sed eos qui erant ex Hierosolymis, hoc est honorabiliores; et ad hoc mittunt ut interrogarent : T u quis es? non quasi ignorantes, sed volentes eum inducere ad hoc quod dixi : unde Ioannes ad mentem et non ad interrogationem eis respondit : E t confessus est et non negavit et confessus est quia non sum ego Christus. Et vide sapientiam evangeliste. Tertio quasi idem dicit, et virtutem Baptiste indicans, et malitiam et amentiam Iudeorum. Devoti enim famuli est, non solum non rapere gloriam Domini, sed oblatam a multis respuere. turbe quidem ex ignorantia ad hanc venerunt suspicionem ut Ioannem Christum estimaret⁶⁹⁵; hi vero a maligna mente, ex qua interrogabant eum, estimantes per blanditias attrahere ad hoc quod volebant, nisi enim excogitassent hoc⁶⁹⁶, respondenti non sum ego Christus, dixissent : non hoc suspicati sumus, non hoc venimus interrogaturi. sed capti et manifesti⁶⁹⁷ effecti ad aliud veniunt.
Unde sequitur :

^is Mt. 13, 55.

⁶⁹² Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁶⁹³ Principis ] princeps La88

⁶⁹⁴ Fabri ] est + exp. La88

⁶⁹⁵ Estimaret ] estimarent La88

⁶⁹⁶ Excogitassent hoc ] hoc excogitassent La88

⁶⁹⁷ Manifesti ] aperti + La88

Et interrogaverunt eum : Quid ergo? Elias es tu?^FY

^FY ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

^marg.| {CIO1d19.9} AUGUSTINUS. ⁶⁹⁸ − Noverant enim quod precessurus erat Elias Christum. Non enim alicui ignotum erat nomen Christi apud Hebreos; sed non putabant illum esse Christum. Nec tamen omnino putaverunt Christum non esse venturum; et cum sperarent futurum⁶⁹⁹, offenderunt in presentem.^FZ ^it

^it ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 4.2-6, CCSL 36, p. 32 : «Nouerant enim quia praecessurus erat Elias Christum. Non enim alicui incognitum erat nomen Christi apud Iudaeos. Istum non putauerunt esse Christum; non omnino Christum non esse uenturum. Cum sperarent uenturum, sic offenderunt in praesentem, offenderunt tamquam in humilem lapidem». [FG2018]

^FZ ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁶⁹⁸ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁶⁹⁹ Sperarent futurum ] sperant venturum La88

^marg.| Sequitur :

Et dixit : Non sum.

^marg.| {CIO1d19.10} GREGORIUS. In Evangelia. ⁷⁰⁰ − Ex his verbis nobis questio⁷⁰¹ valde implexa generatur. Alio quippe in loco inquisitus a discipulis Dominus de Elie adventu, respondit^iu : « Si vultis scire, Ioannes ipse est Elias ». Requisitus autem Ioannes dicit : Non sum Elias. Quomodo ergo propheta veritatis est si eiusdem veritatis sermonibus concors non est?^GA ^iv

^iu Mt. 11, 14.

^iv ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 1, p. 46.13-21 : «Sed cum ex lectione alia Redemptoris nostri sententia ad mentem reducitur, ex huius nobis lectionis uerbis quaestio ualde implexa generatur. Alio quippe in loco inquisitus a discipulis Dominus de Eliae aduentu respondit : Elias iam uenit et non cognouerunt eum, sed fecerunt in eum quaecumque uoluerunt. Et si uultis scire, Iohannes ipse est Elias. Requisitus autem Iohannes dicit : Non sum Elias. Quid est hoc, fratres carissimi, quia quod Veritas affirmat, hoc propheta Veritatis negat? Valde namque inter se diuersa sunt Ipse est et Non sum. Quomodo ergo propheta Veritatis est, si eiusdem Veritatis sermonibus concors non est?». [FG2015]

^GA ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013}

⁷⁰⁰ In Evangelia ] in omeliis La88

⁷⁰¹ Nobis questio ] questio nobis La88

^marg.| {CIO1d19.11} ORIGENES. {super Tunc miserunt} . − Dicet⁷⁰² aliquis quod se ignorabat Ioannes esse Eliam. Et hoc nimirum utentur documento⁷⁰³ qui assistunt iterate incorporationis rationi, tamquam anima denuo induente corpora. Querunt enim Iudei per levitas ac sacerdotes, an esset Elias, cum iterate corporis assumptionis documentum verax arbitrantur, quasi paternum existens, nec alienum ab arcanorum suorum doctrina. Ob hoc itaque dicit Ioannes : Elias non sum. N am nescit primevam vitam propriam. Qualiter autem videtur rationabile, si tamquam⁷⁰⁴ propheta⁷⁰⁵ spiritu illuminatus est, et de Deo et unigenito tanta narravit, ignorasse de seipso an umquam eius anima fuerit in Elia?^GB

^GB ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021}

⁷⁰² Dicet ] + autem La88

⁷⁰³ documento ] om. La88

⁷⁰⁴ Tanquam ] a + exp. La88

⁷⁰⁵ Propheta ] a + La88

^marg.| {CIO1d19.12} GREGORIUS. In Evangelia. ⁷⁰⁶ − Sed si subtiliter veritas ipsa requiratur, hoc quidem quod inter se contrarium sonat⁷⁰⁷, quomodo contrarium non sit invenitur. Ad Zachariam namque de Ioanne Angelus dixit⁷⁰⁸ : « Ipse precedet ante illum in spiritu et virtute Elie »^iw , quia scilicet sicut Elias secundum Domini adventum preveniet, ita Ioannes prevenit primum; sicut ille precursor venturus est iudicis, ita iste precursor⁷⁰⁹ factus est redemptoris. Ioannes igitur in spiritu Elias erat⁷¹⁰, in persona Elias non erat. Quod autem⁷¹¹ Dominus fatetur de spiritu, hoc Ioannes denegat de persona quia et iustum sic erat ut discipulis Dominus spiritualem de Ioanne⁷¹² sententiam diceret, et Ioannes turbis carnalibus non de suo spiritu, sed de corpore responderet.^GC ^ix

^iw Lc. 1, 17.

^ix ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 1, p. 46.21-47. : «Quomodo ergo propheta Veritatis est, si eiusdem Veritatis sermonibus concors non est? Sed si subtiliter ueritas ipsa requiratur, hoc quod inter se contrarium sonuit, quomodo contrarium non sit, inuenitur. Ad Zachariam namque de Iohanne angelus dicit : Ipse praecedet ante illum (hic erit : A) in spiritu et uirtute Eliae. Qui idcirco uenturus in spiritu et uirtute Eliae dicitur, quia sicut Elias secundum Domini aduentum praeueniet, ita Iohannes praeuenit primum. Sicut ille praecursor uenturus est iudicis, ita iste praecursor factus est Redemptoris. Iohannes igitur in spiritu Elias erat, in persona Elias non erat. Quod ergo Dominus fatetur de spiritu, hoc Iohannes denegat de persona, quia et iustum sic erat, ut et discipulis Dominus spiritalem de Iohanne sententiam diceret, et Iohannes idem turbis carnalibus non de suo spiritu, sed de corpore responderet. Contrarium ergo ueritati uidetur esse quod Iohannes sonuit, sed tamen a ueritatis tramite non recessit».[FG2015]

^GC ¶Codd. : La88 Ed1953, def. T46 {SD2013} {MM2021}

⁷⁰⁶ In Evang. ] in omeliis La88

⁷⁰⁷ Sonat ] senuit La88

⁷⁰⁸ Dixit ] dicit La88

⁷⁰⁹ Iste precursor ] precursor iste La88

⁷¹⁰ Erat + marg. La88

⁷¹¹ Autem ] ergo La88

⁷¹² Ioanne ] I + exp. La88

^marg.| {CIO1d19.13} ORIGENES. {super Tunc miserunt} . − Respondit ergo levitis et sacerdotibus : non sum , coniectans propositum questionis eorum. Non enim sapiebat premissa examinatio, si idem spiritus esset in utroque; sed si Ioannes esset ipse Elias qui assumptus est, nunc apparens, secundum quod a Iudeis exspectabatur, absque nativitate. Primus autem arbitrans resumptionem corporum, dicet, quod inconsequens est Filium Zacharie tanti sacerdotis in senio natum, super omnem humanam exspectationem, ignorari a sacerdotibus et levitis ipsum natum fuisse; maxime Luca^iy testante : « quod factus est timor in omnibus habitantibus circa eos ». Sed forsan quoniam prope finem Eliam exspectabant ante Christum, quasi tropice sciscitari⁷¹³ videntur : an es tu qui prenuntias Christum⁷¹⁴ venturum? Et caute respondit : non sum . Sed nihil mirabile. sicut in salvatore, pluribus scientibus ex Maria nativitatem eius, quidam fallebantur putantes eum⁷¹⁵ Ioannem Baptistam vel Eliam, aut⁷¹⁶ aliquem prophetarum; sic et in Ioanne quosdam ortus eius ex Zacharia non latebat; et quidam⁷¹⁷ dubitabant, si forsan qui exspectabatur Elias apparuit in Ioanne. quoniam vero cum plures in Israel editi fuerint prophete, unus de quo Moyses prophetaverat, presertim exspectabatur, iuxta illud^iz : « Prophetam vobis suscitabit Deus ex fratribus vestris sicut mihi⁷¹⁸, illi parebitis ». Tertio sciscitantur, non si foret propheta simpliciter⁷¹⁹, sed cum articulo⁷²⁰* in greco ponitur.
Unde sequitur :

^iy Lc. 1, 65.

^iz Dt. 18, 18.

⁷¹³ Sciscitari ] suscitari La88

⁷¹⁴ Christum ] in fine + La88

⁷¹⁵ Eum ] vel + La88

⁷¹⁶ Aut ] vel La88

⁷¹⁷ Quidam ] aliqui La88

⁷¹⁸ Mihi ] me La88

⁷¹⁹ def. hic usque T46

⁷²⁰ articulo ] + ut Ed1953

Propheta es tu?

^marg.| Per singulos enim prophetas noverat populus Israel neminem eorum fore hunc quem Moyses prophetaverat, qui sicut Moyses medius staret inter Deum et homines, et accepto testamento a Deo traderet discipulis. Hoc autem nomen illis⁷²¹* non Christo attribuentibus, sed arbitrantibus alium a Christo ipsum fore, Ioannes scivit quoniam et Christus ille propheta esset.^GD
Unde subditur :

^GD ¶Codd. : La88 T46 Ed1953 {SD2013} {MM2021}

⁷²¹ nomen illis ] inv. Ed1953

Et respondit : Non.

^marg.| {CIO1d19.14} AUGUSTINUS. ⁷²² − Vel quia Ioannes maior erat quam propheta : quia prophete longe prenuntiaverunt, Ioannes presentem demonstrabat. ^GE ^ja
Sequitur :

^ja ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 8.10-22, CCSL 36, p. 35 : «Et non erat propheta Iohannes : maior erat quam propheta. Dominus de illo tale testimonium dedit : Quid existis in desertum uidere? Arundinem uento agitari. Vtique, 'Non uento agitari, subaudis; quia non hoc erat Iohannes, quasi qui a uento moueretur; qui enim a uento mouetur, circumflatur omni spiritu seductorio. Sed quid existis uidere? Hominem mollibus uestitum? Vestiebatur enim Iohannes asperis, id est tunica facta de pilis cameli. Ecce qui mollibus uestiuntur, in domibus regum sunt. Non ergo existis uidere hominem mollibus uestitum. Sed quid existis uidere? Prophetam? Et dico uobis, maior quam propheta hic, quia prophetae longe ante praenuntiauerunt, Iohannes praesentem demonstrabat». [FG2018]

^GE ¶Codd. : La88 T46 Ed1953 {SD2013} {MM2021}

⁷²² Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

Dixerunt ergo ei : quis es⁷²³, ut responsum demus his qui miserunt nos? Quid dicis de teipso?

⁷²³ es ] + te T46

^marg.| {CIO1d19.15} CHRYSOSTOMUS. ⁷²⁴* {hom.15} . − Vides hic vehementius insistentes et interrogantes; hunc autem cum mansuetudine eas que non erant vere suspiciones destruentem, et eam que est vera ponentem.
Unde sequitur :

⁷²⁴ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

Ait : Ego vox clamantis in deserto.^GF

^GF ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d19.16} AUGUSTINUS. ⁷²⁵ − Isaias illud dixit^jb , in Ioanne prophetia ista completa est.^GG ^jc

^jb Is. 40, 3.

^jc ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 7.6-7, CCSL 36, p. 34 : «Isaias illud dixit. In Iohanne prophetia ista impleta est : Ego uox clamantis in deserto». [FG2018]

^GG ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁷²⁵ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d19.17} GREGORIUS. ⁷²⁶* − Scitis⁷²⁷ autem quia⁷²⁸* unigenitus Filius verbum Patris vocatur. Ex ipsa autem nostra locutione cognoscimus, quia prius vox sonat, ut verbum possit audiri. Ioannes ergo vocem se esse asserit⁷²⁹*, quia Verbum precedit, et per eius ministerium, Patris Verbum ab hominibus auditur.^GH ^jd

^jd ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 2, p. 47.39-50 : «Qui cum se etiam prophetam negat, quia uidelicet non solum poterat Redemptorem praedicare, sed etiam demonstrare, quisnam sit, continuo exprimit, dum subiungit : Ego uox clamantis in deserto. Scitis, fratres carissimi, quia Vnigenitus Filius Verbum Patris uocatur, Iohanne attestante qui ait : In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Et ex ipsa uestra locutione cognoscitis quia prius uox sonat, ut uerbum postmodum possit audiri. Iohannes ergo uocem se esse asserit, quia Verbum praecedit. Aduentum itaque Dominicum praecurrens uox dicitur, quia per eius ministerium Patris Verbum ab hominibus auditur. Qui etiam in deserto clamat, quia derelictae ac destitutae Iudaeae solacium (suae : add. A) redemptionis annuntiat». [FG2015]

^GH ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2023} {MM2025}

⁷²⁶ Gregorius La88 Li449 ] + In Evang. Ed1953

⁷²⁷ Scitis ] scicitis La88

⁷²⁸ quia La88 Li449 ] quod Ed1953

⁷²⁹ esse – asserit La88 Li449 ] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d19.18} ORIGENES. {super Quis es,ut responsum demus?} . − Ineleganter autem heracleon de Ioanne et prophetis considerans, ait, quoniam verbum quidem salvator est, vox autem per Ioannem intelligitur; solus⁷³⁰ enim sonus est omnis gradus propheticus. cui dicendum quod si non significativam vocem dederit tuba, nemo se accinget ad prelium. si ergo nil aliud quam sonus est vox prophetica, quomodo transmittit nos ad illam salvator? « Scrutamini, inquit^je , Scripturas ». Dicit autem Ioannes se esse vocem non clamantem in deserto, sed clamantis in deserto, eius scilicet qui stabat et clamabat^jf : « Si quis sitit, veniat ad me et bibat ». Clamat enim ut distantes auditu percipiant, et gravem habentes auditum sentiant immensitatem eorum que dicuntur.^GI

^je Io. 5, 39.

^jf Io. 7, 37

^GI ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁷³⁰ Solus ] solius La88

^marg.| {CIO1d19.19} THEOPHYLACTUS. − Vel quia veritatem manifeste annuntiat : omnes enim qui in lege erant, obscure loquebantur.^GJ ^jg

^jg ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 23), PG 123, 1168B13-14. [CGC2014 ref.]

^GJ ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d19.20} GREGORIUS. In Evangelia. ⁷³¹ − Vel in deserto Ioannes clamat, quia quasi derelicte ac destitute Iudee solacium redemptoris annuntiat.^GK ^jh

^jh ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 2, p. 47.46-48 : «Qui etiam in deserto clamat, quia derelictae ac destitutae Iudaeae solacium (suae : add. A) redemptionis annuntiat. Quid autem clamet insinuat cum subiungit : Dirigite uiam Domini, sicut dixit Isaias propheta». [FG2015]

^GK ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁷³¹ In Evangelia ] om. Li449

^marg.| {CIO1d19.21} ORIGENES. {super Quis es,ut responsum demus?} . − Opus autem vocis in deserto clamantis est ut anima a⁷³² Deo destituta, ad rectam faciendam viam Domini revocetur, nequaquam pravitatem serpentini gressus prosequendo, secundum contemplationem quidem sublimatam in veritate absque permixtione mendacii, et secundum actionem post⁷³³ congruam speculationem licitum opus referentem.
Unde sequitur : ^GL

^GL ¶Codd. : La88 (149vb) Ed1953 {SD2013}

⁷³² a ] om. La88

⁷³³ post ] om. La88

Dirigite viam Domini, sicut dixit Isaias propheta.

^marg.| {CIO1d19.22} GREGORIUS. In Evangelia. ⁷³⁴ − Via Domini ad cor dirigitur, cum veritatis sermo humiliter auditur; via Domini ad cor dirigitur, cum ad preceptum vita preparatur.^GM ^ji

^ji ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 2, CCSL 141, p. 47.49-51 : «Quid autem clamet insinuat cum subiungit : Dirigite uiam Domini, sicut dixit Isaias propheta. Via Domini ad cor dirigitur cum Veritatis sermo humiliter auditur. Via Domini ad cor dirigitur cum ad praeceptum uita praeparatur». [FG2015]

^GM ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁷³⁴ In Evang. ] om. La88

^prol.| [Io. 1, 19-28 legitur Dominica IV adventus; cf. Ordinarium OP 578]

^marg.| {CIO1d20.1} ORIGENES. − Facta responsione versus⁷³⁵ sacerdotes et levitas, denuo missum est a Phariseis
Unde dicitur :

⁷³⁵ versus ] om. La88 Li449 Ott199

Et qui missi fuerant erant ex Phariseis.

^marg.| Quantum enim ex ipso⁷³⁶* sermone coniecturari⁷³⁷ contingit, dico tertium hoc esse⁷³⁸ testimonium. Vide tamen quomodo iuxta sacerdotalem et leviticam personam est cum mansuetudine prolatum illud : T u quis es ⁷³⁹ ? Nihil enim arrogans vel protervorum⁷⁴⁰ in questione eorum⁷⁴¹* continetur, sed cuncta decentia veros Dei ministros. Sed Pharisei secundum suum nomen divisi et importuni ex discordia contumeliosas voces pretendunt Baptiste.
Unde sequitur :

⁷³⁶ ipso Li449 Ed1953 ] ipsa Ott199

⁷³⁷ coniecturari ] coniectari La88 Li449 Ott199

⁷³⁸ Hoc esse ] esse hoc La88 Li449 Ott199

⁷³⁹ es La88 Ed1953 ] est Li449 Ott199

⁷⁴⁰ protervorum Ed1953 ] protervum La88 Li449 Ott199

⁷⁴¹ in qu. - eor. La88 Li449 Ott199 ] in eorum questione inv. Ed1953

Et dixerunt⁷⁴² ei : Quid ergo baptizas si tu⁷⁴³ non es Christus neque Elias neque propheta?

⁷⁴² dixerunt Catena@ Ott199 Ed1953 ] dixit cacogr. La88 Li449

⁷⁴³ tu] om. Ott199

^marg.| Non quasi scire volentes, sed prohibere eum a baptismo. Deinde vero nescio quo pacto proni ad baptismum⁷⁴⁴ iverunt ad Ioannem. Huius autem solutio est, quia Pharisei non credentes accedunt ad baptisma, sed ex hypocrisi, cum timerent populum.^GN ^jj

^jj {super Quis es,ut responsum demus?}

^GN ¶Codd. : La88 Li449 Ott199 Ed1953 {SD2013} {FG2021} {MM2024}

⁷⁴⁴ ad baptismum ] abaptism. cacogr. Ott199

^marg.| {CIO1d20.2} CHRYSOSTOMUS. ⁷⁴⁵* − Vel ipsi idem sacerdotes et levite ex Phariseis erant. Et quia blanditiis eum non valuerunt supplantare, accusationem ei immittere temptant, cogentes eum dicere quod non erat.
Unde sequitur :

⁷⁴⁵ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

Et interrogaverunt eum et dixerunt : Quid ergo baptizas si tu non es Christus neque Elias, neque propheta?

^marg.| Q uasi : audacie videbatur esse baptizare, si Christus non erat, nec precursor illius, nec preco, id est propheta.^GO ^jk

^jk {hom.15.}

^GO ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d20.3} GREGORIUS. In Evangelia. ⁷⁴⁶ − Sed sanctus quisque etiam cum perversa mente requiritur, a bonitatis sue studio non mutatur. Unde Ioannes quoque ad verba invidie predicamenta respondit vite.
Unde sequitur :

⁷⁴⁶ In Evang. ] om. La88

Respondit eis dicens : Ego baptizo in aqua.^GP ^jl

^jl ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 3, p. 48.67-70 : «Sed sanctus quisque etiam cum peruersa mente requiritur, a bonitatis suae studio non mutatur. Vnde Iohannes quoque ad uerba inuidiae praedicamenta respondit uitae». [FG2015]

^GP ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d20.4} ORIGENES. {super Quis es,ut responsum demus?} . − Ad illud enim quid ergo baptizas? Quid aliud afferri decebat⁷⁴⁷, nisi proprium⁷⁴⁸ baptismum carnale pretendere?^GQ

^GQ ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁷⁴⁷ Decebat ] discebat La88

⁷⁴⁸ Nisi proprium ] inpropium La88

^marg.| {CIO1d20.5} GREGORIUS. In Evangelia. ⁷⁴⁹ − Ioannes enim non spiritu, sed aqua baptizat, quia peccata solvere non valebat : baptizatorum corpora per aquam lavat, sed tamen animas per veniam non lavat. Cur ergo baptizat qui peccata per baptismum non relaxat nisi ut precursionis sue ordinem servans, scilicet qui nasciturum nascendo prevenerat, baptizaturum quoque Dominum baptizando preveniret; et qui predicando factus est precursor Christi, baptizando etiam precursor eius fieret imitatione sacramenti? Qui inter hec mysterium redemptionis nostre annuntians, hanc⁷⁵⁰ in medio hominum et stetisse asserit et nesciri.
Sequitur enim :

⁷⁴⁹ In Evang. ] om. La88

⁷⁵⁰ Hanc ] hunc La88

Medius autem vestrum stetit quem vos nescitis,

^marg.| quia per carnem Dominus apparens, et visibilis⁷⁵¹ extitit corpore, et invisibilis maiestate.^GR ^jm

^jm ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 3, CCSL 141, p. 48.71-49.82 : «Vnde Iohannes quoque ad uerba inuidiae praedicamenta respondit uitae. Nam protinus adiungit : Ego baptizo in aqua, medius autem uestrum stetit quem uos nescitis. Iohannes non Spiritu sed aqua baptizat, quia peccata soluere non ualens, baptizatorum corpora per aquam lauat, sed mentem per ueniam non lauat. Cur ergo baptizat qui peccata per baptisma non relaxat, nisi ut praecursionis suae ordinem seruans, qui nasciturum nascendo praeuenerat, baptizaturum quoque Dominum baptizando praeueniret, et qui praedicando factus est praecursor Christi, baptizando etiam praecursor eius fieret imitatione sacramenti? Qui inter haec mysterium nostri Redemptoris annuntians, hunc in medio hominum et stetisse asserit, et nesciri, quia per carnem Dominus apparens (in carne Deus ueniens : A), et uisibilis exstitit corpore, et inuisibilis maiestate». [FG2015]
¶Paral. CMT3d5.2 (vide notam) CIO1d20.5 . [MM2020]

^GR ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁷⁵¹ Visibilis ] invisibilis La88

^marg.| {CIO1d20.6} CHRYSOSTOMUS. {hom.15} . − Hoc autem dixit, quoniam decens erat Christum commixtum esse populo, ut unum multorum, se ubique humilem esse docentem. cum autem dixit : Quem vos nescitis, scientiam hic cognitionem certissimam dicit; puta quis est et unde.^GS

^GS ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2023}

^marg.| {CIO1d20.7} AUGUSTINUS. ⁷⁵² − Humilis enim non videbatur et propterea lucerna accensa est.^GT ^jn

^jn ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 9.4-5, CCSL 36, p. 35 : «Humilis enim non uidebatur, et propterea lucerna accensa est». [FG2018]

^GT ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁷⁵² Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d20.8} THEOPHYLACTUS. − Vel medius erat Phariseorum Dominus; sed ignorabant eum, quia ipsi scripturas se scire putabant. Et inquantum in illis prenuntiabatur Dominus, medius eorum erat, scilicet in cordibus eorum. Sed nesciebant eum, eo quod scripturas non intelligebant. Vel aliter. Medius quidem erat, inquantum mediator Dei existens et hominum Christus Iesus medius Phariseorum extitit, volens illos Deo iungere⁷⁵³; sed ipsi nesciebant eum.^GU ^jo

^jo ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 26), 1170C4-14. [CGC2014 ref.]

^GU ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁷⁵³ Iungere ] adiungere La88

^marg.| {CIO1d20.9} ORIGENES. {super Respondit Ioannes eis dicens} . − Vel aliter. Hoc edito ego baptizo in aqua, ad illud quid ergo baptizas? Ad secundum si tu non es Christus? Preconium de precedenti Christi substantia proponit, quod tanta sit ei virtus quod invisibilis sit sua deitate, cum sit presens cuilibet et totum per orbem⁷⁵⁴ diffusus, quod notatur ex illo : Medius vestrum stetit. Hic enim per totam orbis machinam effluxit, sic ut que creantur, per ipsum creentur⁷⁵⁵; omnia enim per ipsum facta sunt. Unde palam est quod inquirentibus a Ioanne quid ergo baptizas? ipse medius erat. Vel quod dicitur : In medio vestrum stetit, intelligendum est de nobis hominibus. cum enim simus rationales, in medio nostrum existit; ex eo quod principale, scilicet cor, in medio totius corporis insitum est. qui ergo verbum in medio gerunt, non autem cognoscunt de illius natura, nec de quo fonte manavit, nec quomodo consistit⁷⁵⁶ in eis; hi verbum in medio sui obtinentes⁷⁵⁷ ignorant, quod tamen Ioannes agnovit. Unde exprobrando dicit ad Phariseos : Quem vos nescitis. Quia exspectantes Pharisei Christi adventum, nihil tam arduum de eo contemplabantur, solum hominem sanctum existimantes eum^{|pecia 4|} ⁷⁵⁸ esse. Dicit autem : Stetit : nam stat Pater invariabilis existens et impermutabilis, stat quoque Verbum eius ad salvandum continuo, quamvis carnem suscipiat, quamvis medium hominum stet invisibile. Ne vero putet aliquis alium esse invisibilem ad omnes homines venientem, vel ad universum orbem, ab eo qui humanatus est et in terra comparuit, subdit : Qui post me venit, hoc est qui post me appariturus est. Non autem idem denotatur hic per hoc quod dicit post, et cum Iesus nos post se invitat; illic enim sequi post ipsum precipitur nobis, ut eius indagando vestigia, perveniamus ad Patrem. Hic autem ut pateat quid sequatur ex Ioannis dogmatibus venit enim ut cuncti credant per eum, preparati ad perfectum verbum per minora⁷⁵⁹. Dicit ergo :

⁷⁵⁴ Orbem ] i + exp. La88

⁷⁵⁵ Creentur ] ipsum + exp. La88

⁷⁵⁶ Consistit ] constitit La88

⁷⁵⁷ Obtinentes ] opinantes La88

⁷⁵⁸ solum ... eum ] + « iiii pecia » marg. Li449 f. 14vb; existimantem... Nam ] praem. marg. “fi<nis> .iii. p<ecie> Cbg133( 94vb )

⁷⁵⁹ Ad perfectum verbum per minora ] per minora ad perfectum verbum La88

Ipse est qui post me venit.^GV

^GV ¶Codd. : La88 (149vb) Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d20.10} CHRYSOSTOMUS. ⁷⁶⁰* {hom.15} . − Ac si diceret : ne estimetis totum in meo consistere baptismate; si enim meum baptisma perfectum esset, alius non⁷⁶¹ veniret post me, aliud baptisma daturus. sed hec preparatio est illius, et transibit in proximo, ut umbra et imago; sed oportet eum qui veritatem imponet, venire post me : si enim hoc esset perfectum, nequaquam secundi locus quereretur; et ideo subdit qui ante me factus est, hic est honorabilior et clarior.^GW

^GW ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁷⁶⁰ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁷⁶¹ Non + marg. La88

^marg.| {CIO1d20.11} GREGORIUS. ⁷⁶²* − Sic namque dicitur :

⁷⁶² Gregorius ] + In Evang. Ed1953

Ante me factus est.

^marg.| Ac si dicatur : Antepositus est mihi. Post me ergo venit, quia postmodum natus; ante me autem factus est, quia mihi prelatus.^GX ^jp

^jp ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 3, p. 48.83-85 : «Qui inter haec mysterium nostri Redemptoris annuntians, hunc in medio hominum et stetisse asserit, et nesciri, quia per carnem Dominus apparens (in carne Deus ueniens : A), et uisibilis exstitit corpore, et inuisibilis maiestate. De quo etiam subdit : Qui post me uenit ante me factus est. Sic namque dicitur : Ante me factus, ac si dicatur : Ante me positus. Post me ergo uenit, quia postmodum natus, ante me autem factus est, quia mihi praelatus». [FG2015]

^GX ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d20.12} CHRYSOSTOMUS. ⁷⁶³* {hom.15} . − Ne autem existimes comparabilem esse excellentiam hanc, incomparabilitatem ostendere volens, subiungit :

⁷⁶³ Chrysostomus ] scrips., Augustinus La88

Cuius ego non sum dignus ut solvam corrigiam calciamenti.

^marg.| Quasi dicat : intantum est⁷⁶⁴ ante me ut ego neque in ultimis ministrorum vocari dignus sim : calciamentum enim solvere ultimi ministerii res est.^GY

^GY ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁷⁶⁴ est Li88 ] + super me La88 * (eras.)

^marg.| {CIO1d20.13} AUGUSTINUS. ⁷⁶⁵ − Unde et si dignum se diceret tantummodo corrigiam⁷⁶⁶ calciamenti solvere, multum se humiliasset⁷⁶⁷*.^GZ ^jq

^jq ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 9.17-20, CCSL 36, p. 35-36 : «Et si dignum se diceret, et sic diceret : ille uenit post me, qui ante me factus est, cuius tantummodo corrigiam calceamenti dignus sum soluere, multum se humiliasset». [FG2018]*

^GZ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013}* {FG2022} {MM2022}*

⁷⁶⁵ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁷⁶⁶ corrigiam ] corrigendam La88

⁷⁶⁷ humiliasset La88² (sec. m.) Li449 ] huîsset La88 *, habuisset Ed1953

^marg.| {CIO1d20.14} GREGORIUS. ⁷⁶⁸* − Vel aliter. [a] Mos apud veteres fuit ut, si quis eam que sibi competeret accipere uxorem nollet, ille ei calciamentum solveret qui ad hanc sponsus iure propinquitatis veniret. Quid igitur⁷⁶⁹ inter homines Christus, nisi sancte Ecclesie sponsus apparuit? Recte ergo Ioannes se indignum esse ad solvendam corrigiam eius calciamenti denuntiat ac si aperte dicat : redemptoris vestigia denudare non valeo⁷⁷⁰*; quia sponsi nomen mihi immeritus non usurpo. Quod tamen intelligi et aliter potest. Quis enim nesciat quod calciamenta ex mortuis animalibus fiant? Incarnatus vero Dominus veniens, quasi calciatus⁷⁷¹ apparuit, qui in divinitate sua morticina nostre corruptionis assumpsit. Corrigia ergo calciamenti est ligatura mysterii. Ioannes ergo solvere corrigiam calciamenti eius non valet quia incarnationis mysterium nec ipse investigare sufficit ac si patenter dicat : Quid mirum si mihi ille prelatus est quem post me quidem natum considero, sed nativitatis eius mysterium non comprehendo?^HA ^jr

^jr ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, par. 3, p. 49.91-50.122 : «Cui quantae reuerentiae humilitatem debeat, subdendo manifestat : Cuius non sum dignus soluere corrigiam calceamenti. Mos apud ueteres fuit, ut si quis eam quae sibi competeret accipere uxorem nollet, ille ei calceamentum solueret, qui ad hanc sponsus iure propinquitatis ueniret. Quid igitur inter homines Christus, nisi sanctae ecclesiae sponsus apparuit? De quo et idem Iohannes dicit : Qui habet sponsam sponsus est. Sed quia Iohannem homines Christum esse putauerunt, quod idem Iohannes negat, recte se indignum esse ad soluendam corrigiam eius calceamenti denuntiat. Ac si aperte dicat : Ego Redemptoris uestigia denudare non ualeo, quia sponsi nomen mihi immeritus non usurpo. Quod tamen intelligi et aliter potest. Quis enim nesciat quod calceamenta ex mortuis animalibus fiant? Incarnatus (in carne : A) uero Dominus ueniens quasi calceatus apparuit, qui in diuinitate sua morticina nostrae corruptionis assumpsit. Vnde etiam per prophetam dicit : In Idumaeam extendam calceamentum meum. Per Idumaeam quippe gentilitas, per calceamentum uero assumpta mortalitas designatur. In Idumaeam ergo Dominus calceamentum suum se extendere asserit, quia dum per carnem gentibus innotuit, quasi calceata ad nos diuinitas uenit. Sed huius incarnationis mysterium humanus oculus penetrare non sufficit. Inuestigari enim nullatenus potest quomodo corporatur Verbum, quomodo summus et uiuificator spiritus intra uterum matris animatur, quomodo is qui initium non habet, et exsistit et concipitur. Corrigia ergo calceamenti est ligatura mysterii. Iohannes itaque soluere corrigiam calceamenti eius non ualet, quia incarnationis eius mysterium nec ipse inuestigare sufficit, qui hanc per prophetiae spiritum agnouit. Quid est ergo dicere: Non sum dignus soluere corrigiam calceamenti eius, nisi aperte et humiliter suam ignorantiam profiteri? Ac si patenter dicat: Quid mirum si mihi ille praelatus est, quem post me quidem natum considero, sed natiuitatis eius mysterium non apprehendo? Ecce Iohannes prophetiae spiritu impletus mira scientia emicat, et tamen illud de se insinuat quod ignorat». [FG2013]*
¶Paral. CLC3d5.9. [MM2019]

^HA ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2023}

⁷⁶⁸ Gregorius ] + In Evang. Ed1953

⁷⁶⁹ Igitur] ergo La88

⁷⁷⁰ denudare non valeo La88 Li449 ] non denudare valeo inv. Ed1953

⁷⁷¹ calceatus ] calciatus La88 Li449

^marg.| {CIO1d20.15} ORIGENES. ⁷⁷²* {tom.6} − Quidam vero non inepte dixit, hoc sic⁷⁷³ intelligendum. Non sum ego tanti ut causa mei⁷⁷⁴ descendat a magnalibus ad⁷⁷⁵* carnem quasi calciamentum suscipiat.^HB

^HB ¶Codd. : La88 Li449 Ott199 Ed1470 Ed1953 {SD2013} {FG2021} {MM2025}

⁷⁷² Origenes] + In Ioannem Ed1953

⁷⁷³ sic] om. Ed1470

⁷⁷⁴ mei ] mea La88

⁷⁷⁵ ad ] ac La88 Ott199 Ed1470 Ed1953

^marg.| { CIO1d20.16}* CHRYSOSTOMUS. ⁷⁷⁶* − Et quia Ioannes cum decenti libertate ea que de Christo sunt omnibus predicabat, propterea evangelista et locum designat, dicens :

⁷⁷⁶ Chrysostomus] + In Ioannem Ed1953

Hec in Bethania facta sunt trans Iordanem, ubi erat Ioannes baptizans.

^marg.| Non enim in domo, neque in angulo Christum predicabat, sed Iordanem transiens in media multitudine, presentibus omnibus qui ab eo baptizabantur. Quecumque⁷⁷⁷* vero exemplariorum certius habent in Bethabora dicunt ⁷⁷⁸*. Bethania enim non ultra Iordanem, neque in deserto erat, sed prope Hierosolymam.^HC ^js

^js ¶Fons : Chrysostomus , In Io., hom. 17.1.3-5, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 30rb ; Arras, BM, 1089, f. 15v ; BnF, lat. 1782, f. 33ra ; Ottob. lat. 227, f. 150va : « 1.3 Talis Iohannes erat. Non multitudinem, non gloriam, non aliud quid humanorum suscipiens, sed omnia hec conculcans, et cum decenti [docenti P1782] libertate ea que de Christo omnibus predicans. Propterea enim et locum designat evangelista, ut propalationem ostendat magnivoci preconis [predicatoris P1782*, al. m. marg. corr : al’ preconis]. 1.4 Non enim in domo neque in angulo, sed Iordanem assumens in media multitudine presentibus omnibus qui ab eo baptizabantur. Baptizanti enim instabant Iudei. Mirabilem illam predicavit confessionem de Christo, que excelsis et [om. P1782] magnis et ineffabilibus plena est dogmatibus. [+ et quod non sit idoneus solvere corrigiam calciamenti eius Ars P1782 cum graeco] 1.5 Qualiter [propterea add. marg. P1782] igitur hoc facit? Inducens et dicens: hec facta sunt in Bethania [Bethanea P1782]. Quecumque vero exemplariorum certius habent, in Bethara [Bethania corr. P1782²] aiunt. Bethania autem [enim Ars P1782] non ultra Iordanem neque in deserto erat, sed prope [proprie alicubi P1782] Iherosolimam ».
<cuius fons> Chrysostomus, In Io., hom. 17 (16), § 1, PG 59, 107.31-49 : « Τοιοῦτος ὁ Ἰωάννης ἦν, οὐ πλῆθος, οὐ δόξαν, οὐκ ἄλλο οὐδὲν τῶν ἀνθρωπίνων ὑφορώμενος, ἀλλὰ ταῦτα πάντα καταπατῶν, καὶ μετὰ τῆς προσηκούσης ἐλευθερίας τὰ περὶ τοῦ Χριστοῦ πᾶσιν ἀνακηρύττων. Διὰ γὰρ τοῦτο καὶ τὸν τόπον ἐπισημαίνεται ὁ Εὐαγγελιστὴς, ἵνα τὴν παῤῥησίαν δείξῃ τοῦ μεγαλοφώνου κήρυκος. Οὐ γὰρ ἐν οἰκίᾳ, οὐδὲ ἐν γωνίᾳ, οὐδὲ ἐν ἐρημίᾳ, ἀλλὰ τὸν Ἰορδάνην καταλαβὼν ἐν μέσῳ τῷ πλήθει, παρόντων ἁπάντων τῶν ὑπ’ αὐτοῦ βαπτιζομένων ( βαπτίζοντι γὰρ ἐπέστησαν οἱ Ἰουδαῖοι ) , τὴν θαυμαστὴν ἐκείνην ἀνεκήρυξεν ὁμολογίαν περὶ τοῦ Χριστοῦ, τὴν τῶνὑψηλῶν καὶ μεγάλων καὶ ἀποῤῥήτων γέμουσαν δογμάτων, καὶ ὡς οὐκ εἴη ἱκανὸς λῦσαι τὸν ἱμάντα τοῦ ὑποδήματος αὐτοῦ. Πῶς οὖν τοῦτο ποιεῖ; Ἐπάγων καὶ λέγων· Ταῦτα ἐγένετο ἐν Βηθανίᾳ. Ὅσα δὲ τῶν ἀντιγράφων ἀκριβέστερον ἔχει, Ἐν Βηθαβαρᾷ, φησίν. Ἡ γὰρ Βηθανία οὐχὶ πέραν τοῦ Ἰορδάνου,οὐδὲ ἐπὶ τῆς ἐρήμου ἦν, ἀλλ’ ἐγγύς που τῶν Ἱεροσολύμων ».
<Paral.> Thomas de Aquino, In Io. reportatio (Io. 1), lectio 13.2, Marietti : «Cum bethania sit in monte oliveti, sicut dicitur Io. 11:1 et Mt. 26:6 quomodo dicit quod facta sunt trans iordanem, qui multum distabat ab ierusalem? sed dicendum, secundum Origenem et Chrysostomum, quod non debet dici bethania, sed bethabora, quae est quaedam villa ultra iordanem: et hoc quod dicit bethania, corruptum est vitio scriptorum. Sed quia tam libri graeci quam latini habent bethania, ideo dicendum est aliter, quod est duplex bethania: una quae est prope Ierusalem in latere montis oliveti, alia trans iordanem, ubi erat ioannes baptizans ».
¶Nota : Chrysostome se fait ici le relai du commentaire d’Origène, cité plus loin (CIO1d20.20). Origène proposait de situer le lieu où Jean baptisait, appelé Béthanie par les manuscrits, dans un endroit plus compatible, désigné par la tradition locale sous le nom de Bethabara [ 31°50′ 13″ N, 35° 32′ 50″ E] ). Béthanie où demeuraient Lazare et ses soeurs (Io. 11:18) est située à plus de 180 stades du Jourdain ( 31°76’91’’32, 35°27’ 15’’ 41 ). La reportation du commentaire scolaire de Thomas sur ce passage résume la problématique dans des termes qui rappellent ceux de la Glose dominicaine (RB-3724 ; ms. Paris, Université, Sorbonne 16, f. 174vb ).
L’originalité de la Catena réside donc dans la double référence à Chrysostome et Origène et le choix de Bethabora de préférence à Bethania. En effet, la traduction de Chrysostome par Burgundio, dans les quatre manuscrits consultés, écrit Bethara ou Bethania. Thomas a donc corrigé Burgundio d’après Origène ou il a utilisé un manuscrit de Burgundio (à identifier) conforme au grec sur ce point.
Albert le Grand évoque la même question, mais il ne cite que Chrysostome d’après Burgundio. Il ignore donc Origène et la forme Bethabora qui ne remplace Bethania que dans les éditions imprimées de son commentaire. Cf. Albertus Magnus, Super Io. 1:28, ed. Cologne, 1477, p. [69] = ed. Jammy, t. 11, p. 23a = ed. Borgnet, 1899, p.64b : « Tamen Chrysostomus non vult eam vocari Bethaniam sed translatio quam ipse exponit, habet sic :"Haec in Bethabora [Bethania : Münich, BSB, Clm 7943 : s. 13^e 2/3 (paléographie et iconographie), f. 18va ; T162, f. 90v ] facta sunt." Sed prima littera est communior ». La diffusion du commentaire d’Albert est germanique et tardive, portée par le dynamisme de l’humanisme des chartreux allemands de la fin du 15^e siècle. Elle n’a pas bénéficié du système de la pecia (Murano, Opere diffuse, 2002). Seuls deux manuscrits sur 9 sont datables du 13^e, l’un du 3^e quart (Clm7943), l’autre du début du 14^e siècle (T162). Le fait qu’Albert ne mentionne pas Origène confirme la datation de son commentaire entre 1255 et 1270 proposée par G. Meersseman, soit avant la publication de la reportation du cours de Thomas (1270-1272) qui a des tournures très proches de celle d’Albert alors que l’inverse n’est pas vrai.
Dans le reste de la littérature latine antérieure au 14^e siècle, les formes Βηθαβαράבָּנָה עֲבָרָה = Bethebara / Betabara = Betabora / Bethabora sont ignorées, sauf par Eusebius Caesariensis, Onomasticon (transl. Hieronymi), ed. E. Klostermann, Eusebius Werke, t. 3, 1, Leipzig, 1904, GCS 11.1, p. 59.19-21 (PL 23, 884D) : « Bethabara trans Jordanem, ubi Joannes in poenitentiam baptizabat, unde et usque hodie plurimi de fratribus, hoc est de numero credentium, ibi renasci cupientes, vitali gurgite baptizantur ». Les manuscrits latins ont un texte moins stables que ne le donne à penser l’édition critique : v. g. Paris, BnF, lat. 2684, f. 15r (France, s. 9): « Betanara... » ; BAV, Pal. lat. 185, f. 28v-29r (Italie, s12 ½) : « Betharabam : in tribu Iuda » ; id., Eclogis de locis Hebraicis, Wittenberg, 1526 : « Betharaba, pro qua Symmachus transtulit in locis iuxta inhabitabilem sunt, significans eremum». Les Interpretationes nominum hebraicorum Aaz apprehendens de la Bible des libraires de Paris lisent « Betharaba : domus grandus vel domus multa sive sive domus humilis aut domus vespertina » (Ω^S, f. 587r ).
Le texte critique retient Béthanie attesté par le Sinaiticus (א) et P 66 . Βηθαβαρά Βηθαραβά (Io. 1:28) est cependant la leçon du texte majoritaire de l’évangile de Jean (koinè). Bethabara et ses dérivés ne sont jamais attestés par les témoins de la Bible latine. Les correctoires CorS1 CorS2 Cor1 Cor2 ^V n’ont pas de note sur Bethania (Io. 1:28 et 11:1). La tradition exégétique grecque prend donc sa source chez Origène (In Io., t. 6.40.204, 6.40.205, 6.42.221, 6.45.237 et 6.13.64.455 ) que relaie Chrysostome. Sans surprise, Théophylacte dépend de Chrysostome (PG 123, 1172B ). Le commentaire de Cyrille est inconnu des Latins avant la traduction de Georges Trabyzonte (†1472). Thomas en ignore la tradition directe et indirecte. Le texte grec de Cyrille hésite d’ailleurs entre Βηθανία et Βηθαβαρὰ ; cf. Ph. Ed. Pusey, ed., Sancti patris nostri Cyrilli archiepiscopi Alexandrini In Iohannis evangelium, t. 1, Oxford, 1872, p. 165 . [MM2025]

^HC ¶Codd. : La88 Li449 Ott199 Ed1470 Ed1953 {SD2013} {FG2021} {MM2025}

⁷⁷⁷ Quecumque] Quedam Ed1470 Ed1953

⁷⁷⁸ dicunt La88 Li449 Ott199 ] om. Ed1470 Ed1953

^marg.| {CIO1d20.17} GLOSSA. − Vel due sunt Bethanie : una trans Iordanem⁷⁷⁹, altera citra non longe a Ierusalem, ubi Lazarus fuit suscitatus.^HD ^jt

^jt ¶Fons : Glossa ordinaria (Io. 1, 28) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 225b-226a marg.], ed. Gloss-e : «Hec in Bethania . Due sunt Bethanie : una trans Iordanem, altera citra, non longe a Hierusalem ubi Lazarus suscitatus est. Illa que trans Iordanem est significat humanam naturam sub lege naturali ante fluenta gratie qua gratia post incarnationem Christi abundans fuit. Que natura ad hoc creata erat ut lege nature obediret in qua Iohannes baptizat, quia a peccato non liberat. Baptizat ultra fluenta divinorum donorum que nondum in Christo inchoaverant in humanam naturam descendere. Illa que est citra Iordanem significat eandem humanam naturam obedientem sub lege gratie que est proxima Hierusalem, id est ‘visioni pacis’, per caritatem in qua Christus mortuum suscitat, quia a peccato liberat». [MM2019]

^HD ¶Codd. : La88 Li449 Ed1470 Ed1953 {SD2013} {FG2023} {MM2025}

⁷⁷⁹ Trans Iordanem ] transiordane La88

^marg.| {CIO1d20.18} CHRYSOSTOMUS. {hom.16} . − Hoc autem et propter aliam causam designat, quia enim res non antiquas narrabat, sed ante parvum tempus contingentes, presentes et videntes testes facit eorum que dicuntur, demonstrationem a locis tribuens.^HE

^HE ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {MM2021}*

^marg.| {CIO1d20.19} ALCUINUS. − Bethania vero domus obedientie interpretatur per quam innuitur quia per obedientiam fidei omnes ad baptisma debent pervenire.^HF ^ju

^ju ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 28), CCCM 267, p. 23.455 sqq. : «HAEC IN BETHANIA FACTA SVNT TRANS IORDANEN, UBI ERAT IOHANNES BAPTIZANS. Bethania 'domus oboedientiae', per quod innuitur quod per oboedientiam fidei omnes ad baptisma debent peruenire».
<cuius fons> Alcuinus, In Io. 1, 14, PL 100, 755C : «Nam Bethania domus obedientiae interpretatur; ut demonstraret per obedientiam fidei omnes ad Christi baptisma debere pervenire».
<cuius fons> Hieronymus , Liber interpretationis hebraicorum nominum, ed. Lagarde, p. 60.26 : «bethania domus oboedientiae».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e).
¶Nota La sentence associe des expressions d’Anselme, source directe, et d’Alcuin, source première, que Thomas a comparée avant de rediger. [MM2020]*

^HF ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2023}

^marg.| { CIO1d20.20}*ORIGENES. − [a] Bethabora^jv vero interpretatur [c] domus preparationis [b] et convenit cum baptismo preparantis Domino plebem perfectam. [d] Iordanis autem interpretatur descensus eorum. Quis autem erit hic fluvius nisi salvator noster, per quem ingredientem in hunc mundum mundari⁷⁸⁰ convenit, non suum descendentem descensum, sed humani generis? Hic segregat donatas a Moyse, ab his que per Iesum donantur sortes; huius rivuli letificant civitatem Dei. Sicut autem draco latitat in egyptiaco fluvio, ita Deus in isto. Pater enim est in Filio; et qui proficiscuntur illuc ubi se lavent, opprobrium Egypti deponunt⁷⁸¹, ac apti ad perceptionem hereditatis parantur, necnon a lepra mundantur, et duplicis capaces sunt gratie, ac prompti fiunt ad susceptionem spiritus almi, in aliud flumen nequaquam descendenti⁷⁸²* spirituali columba. [e] Trans Iordanem vero Ioannes baptizat ut precursor venientis non innocentes sed peccatores vocare ⁷⁸³*.^HG ^jw

^jv Cf. Iud. 7, 24. Cf. SCr 157, p. 286-287.

^jw ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 28, tom. 6.40.204.206, 42.217-219, 249-250, GCS 10, p. 149.15-25 ; p. 151.10 -11 ; PG 14, 269A-273A = SChr 157, p. 286-294 : «204. Ἐπείσθημεν δὲ μὴ δεῖν «Βηθανίᾳ» ἀναγινώσκειν, ἀλλὰ [a] «Βηθαβαρᾷ», γενόμενοι ἐν τοῖς τόποις ἐπὶ ἱστορίαν τῶν ἰχνῶν Ἰησοῦ καὶ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ καὶ τῶν προφητῶν. [...] 206. Ἔστιν τε ἡ ἑρμηνεία τοῦ ὀνόματος [b] ἀκόλουθος τῷ βαπτίσματι τοῦ ἑτοιμάζοντος κυρίῳ λαὸν κατεσκευασμένον · μεταλαμβάνεται γὰρ εἰς [c] «οἶκον κατασκευῆς», ἡ δὲ Βηθανία εἰς « οἶκον ὑπακοῆς». Ποῦ γὰρ ἀλλαχόσε ἐχρῆν βαπτίζειν τὸν ἀποσταλέντα ἄγγελον πρὸ προσώπου τοῦ Χριστοῦ, κατασκευάσαι τὴν ὁδὸν αὐτοῦ ἔμπροσθεν αὐτοῦ, ἢ εἰς τὸν « τῆς κατασκευῆς οἶκον». [...] [d] 217. Ἴδωμεν τοίνυν τὰ τῆς εὐαγγελικῆς λέξεως. Ἰορδάνης μὲν ἑρμηνεύεται «κατάβασις αὐτῶν». [...] (218) Εἰ δὲ τοῦθ’ οὕτως ἔχει, τίς ἂν εἴη ποταμὸς «κατάβασις αὐτῶν», ἐφ’ ὃν ἐρχόμενον καθαίρεσθαι δεῖ οὐκ ἰδίαν κατάβασιν καταβεβηκότα, ἀλλὰ τὴν τῶν ἀνθρώπων, ἢ ὁ σωτὴρ ἡμῶν διορίζων τοὺς ὑπὸ Μωσέως κληροδοτουμένους ἀπὸ τῶν διὰ Ἰησοῦ τὰς οἰκείους ἀπολαμβανόντων μερίδας; (219) Τούτου δὴ τοῦ καταβεβηκότος ποταμοῦ τὰ ὁρμήματα εὐφραίνουσιν, ὡς ἐν ψαλμοῖς εὕρομεν, τὴν πόλιν τοῦ θεοῦ, <οὐ> τὴν αἰσθητὴν Ἱερουσαλήμ—οὐ γὰρ ἔχει παρακείμενον ποταμόν—, ἀλλὰ τὴν ἄμωμον τοῦ θεοῦ ἐκκλησίαν, οἰκοδομουμένην «ἐπὶ τῷ θεμελίῳ τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν προφη- τῶν, ὄντος ἀκρογωνιαίου Χριστοῦ Ἰησοῦ» τοῦ κυρίου ἡμῶν. [...] (249) [...] Ὥσπερ δὲ δράκων ἐν τῷ Αἰγυπτίῳ ἐστὶν ποταμῷ, οὕτως ὁ θεὸς ἐν τῷ εὐφραίνοντι τὴν πόλιν τοῦ θεοῦ ποταμῷ· ὁ πατὴρ γὰρ ἐν τῷ υἱῷ. . (250) Διὰ τοῦτο οἱ γινόμενοι ἐν αὐτῷ ἐπὶ τῷ λούσασθαι, τὸν ὀνειδισμὸν ἀποτίθενται τῆς Αἰγύπτου, καὶ ἐπιτηδειότεροι πρὸς τὸ ἀναλαμβάνεσθαι γίνονται, καὶ ἀπὸ τῆς μιαρωτάτης λέπρας καθαρίζονται, καὶ διπλασιασμὸν χωροῦσιν χαρισμάτων, καὶ ἕτοιμοι πρὸς πνεύματος ἁγίου παραδοχὴν ) γίνονται, ἄλλῳ ποταμῷ οὐκ ἐφιπταμένης τῆς πνευματικῆς περιστερᾶς. (251) Διόπερ θεοπρεπέστερον νοήσαντες τὸν Ἰορδάνην καὶ τὸ ἐν αὐτῷ λουτρὸν καὶ τὸν Ἰησοῦν ἐν αὐτῷ λουόμενον καὶ τὸν « τῆς κατασκευῆς οἶκον», ὅσον δεόμεθα τῆς τοιαύτης ὠφελείας ἀπὸ τοῦ ποταμοῦ ἀρυσώμεθα ».
[d] = CMT3d6.6 (Remigius) : « Iordanis enim interpretatur descensus » <cuius fons> Philo Alexandrinus , Legum allegoriarum , lib. 2.89.8 : « Ἰορδάνης δὲ κατάβασις ἑρμηνεύεται ».·
<Non hab.> Cordier-46 differt. [MM2020]
<Paral.> Thomas de Aquino, Super Evangelium Iohannis reportatio, c. 1, lectio 13, numerus: 252, linea: 14 (pag.: 50) [*] Si vero dicatur Bethabora, quae interpretatur domus praeparationis, significat quod per Baptismum praeparatur homo ad vitam aeternam. Nec vacat mysterio quod trans Iordanem sit. Iordanis enim interpretatur descensus eorum; et, secundum Origenem, significat Christum, qui descendit de caelis, ut dicit ipse: descendi de caelo, ut facerem voluntatem patris mei. Unde dicitur eccli. 24:41: ego quasi fluvius Dorix. Per ipsum autem omnes ingredientes in hunc mundum, mundari convenit, secundum illud Apoc. 1:5 : lavit nos a peccatis nostris in sanguine suo. Convenienter etiam Iordanis Baptismum significat ». [MM2025]

^HG ¶Codd. : La88 Li449 Ed1470 Ed1953 {SD2013}* {MM2025}

⁷⁸⁰ mundari] mendicare Ed1470

⁷⁸¹ deponunt] deponant Ed1470

⁷⁸² descendenti] descendente Ed1953

⁷⁸³ vocare] vocaret Ed1953

^marg.| {CIO1d21.1} ORIGENES. {super Postera die vidit Ioannes}. − Post Ioannis testimonia⁷⁸⁴*, iam videtur Iesus veniens ad eum, non solum⁷⁸⁵* perseverantem, sed et potiorem⁷⁸⁶ effectum. Quod per diem secundariam signatur⁷⁸⁷*.
Unde dicitur :

⁷⁸⁴ Ioannis testimonia] testimonium Ioannis V797 Ed1470 Ed1953

⁷⁸⁵ solum Li449 V797 ] + adhuc La88 Mt366 Ed1953

⁷⁸⁶ potiorem] pctorem V797 => peccatorem Ed1470

⁷⁸⁷ signatur V797 etc. ] designatur Ed1470 Ed1953

Altera die vidit Ioannes Iesum venientem ad se.

^marg.| Pridem autem Iesu mater protinus⁷⁸⁸ ut illum concepit, ad matrem Ioannis pregnantem proficiscitur, et per vocem provenientem⁷⁸⁹* ad aures Elisabeth⁷⁹⁰ ex Marie salutatione exultat Ioannes conceptus in utero. Hic autem post Ioannis testimonia⁷⁹¹*, ipse⁷⁹² videtur a Baptista accedens ad eum. Prius autem auditu altiorum⁷⁹³* instruitur aliquis, ac deinde oculate inspicit illa. Per hoc autem quod Maria ad Elisabeth minorem venit⁷⁹⁴* et Filius Dei ad Baptistam, ad fervorem opitulandi⁷⁹⁵ minoribus et⁷⁹⁶* modestiam admonemur. Verum unde ad Baptistam venit Salvator, non hic dicitur sed ex dictis Matthei^jx colligimus dicentis : « Tunc venit Iesus a Galilea ad Iordanem ad Ioannem, ut baptizaretur ab eo ».^HH ^jy

^jx Mt. 2, 13.

^jy § 258

^HH ¶Codd. : La88 Li449 (15va) Mt366 V797 Ed1470 Ed1953 {SD2013}* {FG2021}* {MM2024} {MM2025}

⁷⁸⁸ mater protinus La88 Mt366 Ed1953 ] inv. Li449

⁷⁸⁹ provenientem] pervenientem Ed1953

⁷⁹⁰ Helyzabeth La88, Elyzabet Ed1470

⁷⁹¹ testimonia] testimonium Ed1953

⁷⁹² ipse Li449 Ed1953 ] propterea V797 Ed1470

⁷⁹³ altiorum] aliorum V797 Ed1953

⁷⁹⁴ minorem – venit Ed1470 etc. ] inv. Ed1953

⁷⁹⁵ opitulandi Ed1470 Ed1953 ] opitulanti V797

⁷⁹⁶ et] + ad V797 Ed1470 Ed1953

^marg.| {CIO1d21.2} CHRYSOSTOMUS. ⁷⁹⁷*. − Vel aliter. Mattheus adventum Christi ad baptismum presentialiter dicit. Ioannes autem, et rursus eum ivisse ad Ioannem ostendit post baptisma. Et hoc manifestat quod postea dicit quia vidi spiritum descendentem etc. Partiti enim sunt sibi evangeliste tempora narrationis : Mattheus enim ea que antequam ligaretur Baptista, Ioannes⁷⁹⁸* preteriens, festinat ad ea que deinceps sunt tempora. Sed Ioannes his maxime immoratur que scilicet ante incarcerationem Ioannis fuerunt. Unde hic dicitur : Altera die vidit Ioannes Iesum venientem ad se , cuius igitur gratia secundo post baptismum ad eum veniebat? Quia ipse eum⁷⁹⁹* baptizaverat cum multis, ut nullus suspicetur quoniam ex eadem causa ex qua et alii, ad Ioannem veniret; puta peccata confessurus, aut in penitentiam abluendus⁸⁰⁰ in flumine. Propterea ergo accedit, dans Ioanni occasionem corrigendi hanc suspicionem, quam Ioannes per verba correxit.
Unde sequitur :

⁷⁹⁷ Chrysostomus ] + In Ioannem Ed1953

⁷⁹⁸ Baptista - Iohannes ] inv. Ed1953

⁷⁹⁹ ipse eum ] ipsum Ed1953

⁸⁰⁰ abluendus La88² Li49 Ed1953 ] absolvensus La88*

Et ait : Ecce agnus Dei, ecce qui tollit peccatum mundi.

^marg.| Qui igitur ita purus erat ut et⁸⁰¹* aliorum peccata absolvere posset, manifestum est quoniam non ut confiteretur peccata accedit, sed ut occasionem det Ioanni loquendi de ipso. Venit etiam secundo, ut hi qui priora audierant, certius recipiant que dicta⁸⁰²* sunt, et alia rursus audiant. Dicit autem : Ecce agnus Dei, innuens quod hic est qui olim querebatur, rememorans prophetie Isaie, et umbre que secundum Moysen erat, ut a figura facilius eos adducat⁸⁰³* ad veritatem.^HI

^HI ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Ed1953 {SD2013}* {FG2021} {MM2024}

⁸⁰¹ et ] om. Ed1953

⁸⁰² dicta ] predicta Ed9153

⁸⁰³ adducat ] ducat Ed1953

^marg.| {CIO1d21.3} AUGUSTINUS. ⁸⁰⁴ − Si autem agnus Dei est innocens, et Ioannes agnus; an non et ipse est innocens? Sed omnes ex illa propagine veniunt de qua cantat gemens David^jz : « Ego in iniquitatibus conceptus sum ». Solus ergo ille agnus qui non sic venit. Non enim in iniquitate conceptus est, nec in peccatis mater eius eum in utero aluit, quem virgo concepit, virgo peperit, quia fide concepit, et fide suscepit.^HJ ^ka

^jz Ps. 50, 7.

^ka ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 3.9-18, CCSL 36, p. 36 : «Ecce Agnus Dei. Si agnus innocens, et Iohannes agnus. An non et ipse innocens? Sed quis innocens? quantum innocens? Omnes ex illa traduce ueniunt et ex illa propagine, de qua cantat gemens Dauid : Ego in iniquitate conceptus sum, et in peccatis mater mea in utero me aluit. Solus ergo ille Agnus, qui non sic uenit. Non enim in iniquitate conceptus est, quia non de mortalitate conceptus est; nec eum in peccatis mater eius in utero aluit, quem uirgo concepit, uirgo peperit; quia fide concepit, et fide suscepit». [FG2018]

^HJ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2021}

⁸⁰⁴ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d21.4} ORIGENES. ⁸⁰⁵* {tom.6}. − Sed cum quinque offerantur⁸⁰⁶ animalia in templo, tria terrestria : vitulus, ovis et capra, volatilia vero duo : turtur et columba. Et de ovibus tria adducantur : aries, ovis, agnus. De genere ovium agnum memoravit. Agnum enim in oblationibus quotidianis offerri videmus, unum quidem mane, alterum vero vespere. Quenam autem⁸⁰⁷ oblatio alia potest esse quotidiana a rationali natura comprehendenda, nisi Verbum vigens, agnus typice nuncupatum? Hoc nempe censebitur oblatio matutina ad frequentiam intellectus in divinis relatum. Neque enim anima pati potest⁸⁰⁸ ut summis iugiter insistat, eo quod corporis terrestris et gravis⁸⁰⁹ coniugium est sortita. Ex hoc etiam verbo quod Christus est⁸¹⁰*, coniectare de pluribus poterimus et quodammodo vespere pertingemus ad corporalia procedentes. Qui autem hunc obtulit agnum ad immolandum, Deus fuit in homine reconditus, magnus sacerdos qui dixit^kb : « Nemo tollit animam meam a me, sed ego pono eam ». Unde dicitur Agnus Dei. Ipse enim nostros languores accipiens, totius mundi tollens peccata, mortem quasi baptismum suscepit. Apud Deum enim non pertransit incorrectum quidquid agimus quod⁸¹¹ disciplina indigeat, que per difficilia exercetur.^HK ^kc

^kb Io. 10, 18.

^kc <Non hab.> Conticello 2014 [MM2020]

^HK ¶Codd. : Bar484 Ka6 La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2021} {MM2024}

⁸⁰⁵ Origenes ] Beda Ka6 Li449, + In Ioannem Ed1953

⁸⁰⁶ offerantur ] offerentur Ka6 Li449

⁸⁰⁷ autem Bar484 La88 Ed1953 ] om. Ka6 Li449

⁸⁰⁸ pati potest Bar484 L88 Li449 Ed1953 ] inv. Ka6

⁸⁰⁹ gravis ] + est sort La88* (cancel.)

⁸¹⁰ est ] + agnus Ed1953

⁸¹¹ quod ] quid Ka6

^marg.| {CIO1d21.5} THEOPHYLACTUS. − Vel dicitur Christus agnus Dei, inquantum Deus Pater mortem Christi acceptavit pro nostra salute, vel inquantum eum pro nobis tradidit morti. Sicut enim dicere consuevimus : hec oblatio est talis hominis, id est quam talis homo obtulit, sic et Christus dicitur Agnus Dei, dantis scilicet Filium⁸¹²* pro nostra salute in mortem. Et ille quidem agnus typicus nullius omnino peccatum sustulit. Hic vero peccatum universi orbis terrarum, periclitantem enim mundum eruit ab ira Dei. Unde subdit : Ecce qui tollit peccatum mundi. Non autem dixit : qui tollet sed qui tollit peccatum mundi, quasi semper hoc faciente ipso. Non enim tunc solum tulit cum passus est, sed ex illo tempore usque ad presens tollit, non semper crucifixus. Unam enim pro peccatis obtulit oblationem, sed semper purgans per illam.^HL ^kd

^kd ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 29), PG 123, 1172D1 -1173A3. [CGC2014 ref.]

^HL ¶Codd. : Li449 La88 Ed1953 {SD2013} {FG2021}

⁸¹² Filium ] + suum Ed1953

^marg.| {CIO1d21.6} GREGORIUS. Octavo Moralium. ⁸¹³* − Tunc autem ab humano genere plene peccatum tolletur, cum per incorruptionis gloriam nostra corruptio permutatur⁸¹⁴*. Esse namque a culpa liberi non possumus, quousque in corporis morte tenemur.^HM ^ke

^ke ¶Fons : Gregorius Magnus, Moralia in Iob, lib. 8, § 33, CCSL 143A, lin. 5 sqq : «Vel certe ab humano genere tunc peccatum plene tollitur cum per incorruptionis gloriam nostra corruptio permutatur. Esse namque a culpa liberi nequaquam possumus, quousque in corpore mortis tenemur».
<Non hab.> Liber Gregorialis. [MM2020]

^HM ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2021}

⁸¹³ .VIII. ] om. Ed1953

⁸¹⁴ permutatur ] permutabitur Ed1953

^marg.| {CIO1d21.7} THEOPHYLACTUS. − Sed quare non dixit : peccata mundi sed peccatum? Ut videlicet per hoc quod dixit peccatum, universaliter peccatum videretur innuere; sicut consuevimus dicere, quod homo eiectus est de paradiso, id est omne genus humanum.^HN ^kf

^kf ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 29), PG 123, 1173A7-11. [CGC2014 ref.]

^HN ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2021}

^marg.| {CIO1d21.8} BEDA. − Vel peccatum mundi dicitur originale peccatum, quod est commune totius mundi. Quod quidem peccatum originale et singulorum superaddita Christus per gratiam relaxat.^HO ^kg

^kg ¶Fons : <revera> : Glossa ordinaria (Io. 1, 29) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 226a marg.], ed. Gloss-e : «Peccata mundi . Peccatum mundi dicitur originale peccatum, quod est commune totius mundi quo tota humana natura, similis et semel condita, leges divinas per inobedientiam transgressa est in paradiso, quod originale singulaque superaddita gratia relaxat.»
<Non hab.> Haimo Autissiodorensis, In Io. [RB-7229], Würzburg, Univ., M.p.th.f.15., f. 45r [MM2020]

^HO ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {MM2020}

^marg.| {CIO1d21.9} AUGUSTINUS. ⁸¹⁵* − Qui enim de nostra natura peccatum non assumpsit, ipse est qui tollit nostrum peccatum. Nostis, quia quidam homines dicunt. Nos tollimus peccata⁸¹⁶* hominibus quia sancti sumus. Si enim non fuerit sanctus qui baptizat, quomodo tollit peccatum alterius, cum sit ipse homo plenus peccato? Contra istas disputationes hinc ⁸¹⁷* legamus : Ecce qui tollit peccatum mundi, ut non sit presumptio hominibus in homines.^HP ^kh

^kh ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 10.20-22, § 11.1-7, CCSL 36, p. 36 : «Qui non assumsit de nostra massa peccatum, ipse est qui tollit nostrum peccatum. Ecce Agnus Dei, ecce qui tollit peccatum mundi. Nostis quia quidam homines dicunt aliquando : Nos tollimus peccata hominibus, qui sancti sumus; si enim non merit sanctus qui baptizat, quomodo tollit peccatum alterius, cum sit homo ipse plenus peccato? Contra istas disputationes uerba nostra non dicamus, hunc legamus : Ecce Agnus Dei, ecce qui tollit peccatum mundi. Non sit praesumptio hominibus in homines : non transmigret passer in montes, in Domino confidat; et si leuat oculos in montes, unde ueniet auxilium ei, intellegat quia auxilium eius a Domino, qui fecit coelum et terra.». [FG2018]

^HP ¶Codd. : Bar484 La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2021} {MM2024}

⁸¹⁵ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁸¹⁶ peccata ] + ab Ed1953

⁸¹⁷ hinc Bar484 Li449 ] hic Ed1953

^marg.| {CIO1d21.10} ORIGENES. {super Altera die}. − Sicut tamen iugi oblationi agni cognate sunt relique oblationes legales, sic huius agni oblationi cognate oblationes videntur mihi effusiones sanguinis martyrum, quorum patientia et confessione et promptitudine ad bonum, obtunduntur machinationes impiorum.^HQ ^ki

^ki <Non hab.> Conticello 2014 [MM2020]

^HQ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d21.11} THEOPHYLACTUS. − Quia vero superius illis qui ex Phariseis venerant Ioannes dixerat^kj quod medius vestrum stat quem vos nescitis, hic ignorantibus⁸¹⁸ demonstrat, dicens :

^kj Cf. Io. 1, 26.

⁸¹⁸ Ignorantibus ] eum + La88

Hic est de quo dixi : Post me venit vir qui ante me factus est.

^marg.| Vir Dominus dicitur propter etatis perfectionem. Nam triginta annorum baptizatus est. Vel quia spiritualis anime vir est, et Ecclesie sponsus. Unde Paulus^kk : « Despondi vos uni viro virginem castam exhibere Christo ».^HR ^kl

^kk 2Cor. 11, 2.

^kl ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 30), PG 123, 1173 B5-9, C6-11. [CGC2014 ref.]

^HR ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d21.12} AUGUSTINUS. ⁸¹⁹ − Post me autem venit quia posterior natus est. Ante me factus est quia prelatus est mihi.^HS ^km

^km ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 11.15-17, CCSL 36, p. 37 : «Post me uenit, quia posterius natus est; ante me factus est, quia praelatus est mihi». [FG2018]

^HS ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}*

⁸¹⁹ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d21.13} GREGORIUS. ⁸²⁰*. − Prelationis autem eius causas aperit, cum subiungit :

⁸²⁰ Gregorius ] + in Evang. Ed1953

Quia prior me erat

^marg.| A c si aperte dicat : Inde me etiam post natus superat quo eum nativitatis sue tempora non angustant. Nam qui per matrem in tempore nascitur, sine tempore est a Patre generatus.^HT ^kn

^kn ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 3, p. 49.86-90 : «Sed haec paulo superius dicens, etiam praelationis eius causas aperuit, cum subiunxit : Quia prior me erat. Ac si aperte dicat : Inde me etiam post natus superat, quo eum natiuitatis suae tempora non angustant. Nam qui per matrem in tempore nascitur, sine tempore est a Patre generatus. Cui quantae reuerentiae humilitatem debeat, subdendo manifestat : Cuius non sum dignus soluere corrigiam calceamenti». [FG2015]*

^HT ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013}* {MM2021}

^marg.| {CIO1d21.14} THEOPHYLACTUS. − Ausculta, o Arrie⁸²¹*. Non dixit ‘quia prior me creatus est’ sed quia prior me erat . Audiat hoc Pauli Samosetani⁸²²* abusio, quod non ex Maria sumpsit primordium; quia si essendi principium sumpsit ex Virgine, qualiter prior extitit precursore? Nam manifestum est quod precursor Christum in sex mensibus superabat secundum humanam generationem.^HU ^ko

^ko ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 30), PG 123, 1173B12–C6. [CGC2014 ref.]

^HU ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {MM2021}

⁸²¹ Arrie ] Ari Ed1953

⁸²² Samoseteni ] Samosateni Ed1953

^marg.| {CIO1d21.15} CHRYSOSTOMUS. ⁸²³* {hom.16} . − Ut autem non videatur ex amicitia propter cognationem ei testimonium perhibere, quia cognatus eius erat secundum carnem, propterea dicit :

⁸²³ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

Ego nesciebam eum.

^marg.| Et secundum rationem hoc contingit : etenim in deserto conversatus est Ioannes. miracula⁸²⁴ vero quecumque Christo puero existente facta sunt, puta que circa magos, et quecumque talia, ante multum contigerant tempus, Ioanne et ipso valde puero existente. in medio vero tempore ignotus omnibus existebat; propter quod subdit :

⁸²⁴ Miracula ] miraculosa La88

Sed ut manifestetur in Israel, propterea veni ego in aqua baptizans.

^marg.| Hinc enim manifestum est quoniam et illa signa que quidam dicunt a Christo in pueritia facta, mendacia et fictiones sunt. Si enim a prima etate miracula fecisset Iesus, nequaquam neque Ioannes eum ignorasset, nec reliqua multitudo indiguisset magistro ad manifestandum eum. non igitur ipse Christus baptismate indigebat, neque aliquam aliam causam habebat illud lavacrum quam premonstrationem facere eius fidei que est in Christum. Non enim dixit : ut mundem eos qui baptizantur, neque : ut liberem a peccatis, veni baptizans sed ut manifestetur in Israel . Sed numquid sine baptismate non licebat⁸²⁵ predicare et inducere turbas? Sed facilius ita factum est : nequaquam enim cucurrissent omnes, si sine baptismate predicatio facta esset.^HV

^HV ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁸²⁵ Licebat ] liceat La88

^marg.| {CIO1d21.16} AUGUSTINUS. ⁸²⁶ − [a] Ubi ergo cognitus est Dominus, superfluo ei via parabatur, quia cognoscentibus se, ipse factus est via. Itaque non duravit diu baptisma Ioannis, sed quoadusque demonstratus est Dominus humilis. [b] Ergo ut daretur nobis a Domino humilitatis exemplum ad percipiendam salutem baptismi, suscepit baptismum servi; et ne preponeretur baptismus servi baptismo Domini, baptizati sunt alii baptismo conservi. Sed qui baptizati sunt baptismo conservi, oportebat ut baptizarentur baptismo Domini; qui autem baptizantur baptismo Domini, non opus habent baptismo conservi.^HW ^kp

^kp ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 12.20-23, CCSL 36, p. 37 : «Accepit ministerium baptismatis Iohannes, in aqua paenitentiae, parare uiam Domino, non existens Dominus; at ubi cognitus est Dominus, superfluo ei uia parabatur, quia cognoscentibus se ipse factus est uia; itaque non durauit diu baptismus Iohannis. Sed quomodo demonstratus est Dominus? Humilis». [b] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 5, § 5.17-35, CCSL 36, p. 43 : «Ergo ut daretur nobis a domino exemplum humilitatis, ad percipiendam salutem baptismatis, christus suscepit quod ei opus non erat, sed propter nos opus erat. et rursus, ne hoc ipsum quod accepit a iohanne christus, praeponeretur baptismati christi, permissi sunt et alii baptizari a iohanne. sed qui baptizati sunt a iohanne, non eis suffecit : baptizati sunt enim baptismo christi, quia non baptismus christi erat baptismus iohannis. qui accipiunt baptismum christi, baptismum iohannis non quaerunt : qui acceperunt baptismum iohannis, baptismum christi quaesierunt. ergo christo suffecit baptismus iohannis. quomodo non sufficeret, quando nec ipse erat necessarius? illi enim nullus baptismus erat necessarius, sed ad hortandos nos ad baptismum suum, suscepit baptismum serui. et ne praeponeretur baptismus serui baptismo domini, baptizati sunt alii baptismate conserui. sed qui baptizati sunt baptismate conserui, oportebat ut baptizarentur baptismate domini; qui autem baptizantur baptismate domini, non opus habent baptismate conserui». [FG2018]

^HW ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁸²⁶ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d22.1} CHRYSOSTOMUS. ⁸²⁷* {hom.16} . − Quia Ioannes testatus est ita magnum quid quod sufficiens erat auditores omnes stupefacere, puta quod totius orbis terrarum solus ipse⁸²⁸ peccata tolleret, volens credibilius id facere, reduxit hoc ad Deum et Spiritum sanctum. Posset enim aliquis dicere Ioanni : qualiter igitur tu cognovisti eum? Respondet quod per descensum Spiritus Sancti.^HX
Unde sequitur :

^HX ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁸²⁷ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁸²⁸ Ipse ] om. La88

Et testimonium perhibuit Ioannes, dicens : Quia vidi spiritum descendentem quasi columbam de celo, et mansit super eum.

^marg.| {CIO1d22.2} AUGUSTINUS. Quingesimo De Trinitate. ⁸²⁹* − [b] Non autem tunc unctus est Christus Spiritu sancto quando super eum baptizatum velut columba descendit. Tunc enim corpus suum, id est⁸³⁰* Ecclesiam suam, prefigurare dignatus est, in qua precipue baptizati accipiunt Spiritum sanctum. [a] Absurdissimum enim est ut credamus eum cum iam triginta esset annorum - eius enim etatis a Ioanne baptizatus est - accepisse Spiritum sanctum sed venisse ad illud baptisma, sicut sine ullo omnino peccato, ita non sine Spiritu sancto. Si enim de famulo eius et precursore ipso Ioanne scriptum est^kq : « Spiritu sancto replebitur ab utero matris sue ». Qui quamvis seminatus a Patre, tamen Spiritum sanctum in utero formatus accepit. Quid de homine Christo intelligendum est vel credendum, cuius carnis ipsa conceptio non carnalis, sed spiritualis fuit?^HY ^kr

^kq Lc. 1, 15.

^kr ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 5, c. 26, CCSL 50A, lin. 60 sqq. : «absurdissimum est enim ut credamus eum cum iam triginta esset annorum (eius enim aetatis a iohanne baptizatus est) accepisse spiritum sanctum, sed uenisse ad illud baptisma sicut sine ullo omnino peccato ita non sine spiritu sancto. si enim de famulo eius et praecursore ipso iohanne scriptum est : spiritu sancto replebitur iam inde ab utero matris suae, quoniam quamuis seminatus a patre, tamen spiritum sanctum in utero formatus accepit, quid de homine christo intellegendum est uel credendum cuius carnis ipsa conceptio non carnalis sed spiritalis fuit?»
[b] Augustinus Hipponensis, De Trinitate, lib. 15, c. 26, CCSL 50A, lin. 50 sqq. : «nec sane tunc unctus est christus spiritu sancto quando super eum baptizatum uelut columba descendit; tunc enim corpus suum, id est ecclesiam suam, praefigurare dignatus est in qua praecipue baptizati accipiunt spiritum sanctum».
¶Paral.CIO1d22.2 [b-a]; CLC3d7.9 [1-2] <ex quo> Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 39 a. 6 ad 1 : «[a] Ad primum ergo dicendum quod, sicut Augustinus dicit, xv de trin., absurdissimum est dicere quod Christus, cum esset iam triginta annorum, accepisset spiritum sanctum, sed venit ad Baptismum , sicut sine peccato, ita non sine spiritu sancto. Si enim de Ioanne scriptum est quod replebitur spiritu sancto ab utero matris suae, quid de homine Christo dicendum est, cuius carnis ipsa conceptio non carnalis, sed spiritualis fuit ? [b] Nunc ergo, idest in Baptismo, corpus suum, idest Ecclesiam, praefigurare dignatus est, in qua baptizati praecipue accipiunt spiritum sanctum».
¶Nota La sentence de la CIO est plus proche de l’original augustinien que celle de la CLC, mais elle inverse l’ordre des segments. Thomas semble avoir travaillé ici non à partir de l’original, mais de ses dossiers préparatoires dont il reprend les éléments en les réorganisant autrement. La Somme dépend de la CLC et non de la CIO, comme l’indiquent l’ordre des segments, la locution conjonctive nunc ergo et l’ajout de precipue. [MM2020]

^HY ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {MM2020}

⁸²⁹ .XV. La88 Li449 ] om. Ed1953

⁸³⁰ id est ] scilicet Ed1953

^marg.| {CIO1d22.3} AUGUSTINUS. De agone christiano. − Non autem dicimus solum Christum verum corpus habuisse, Spiritum autem sanctum fallaciter apparuisse oculis hominum, sicut enim non oportebat ut homines falleret Filius Dei, sic nec Spiritus Sanctus. Sed omnipotenti Deo, qui universam creaturam ex nihilo fabricavit, non erat difficile verum corpus columbe sine aliarum columbarum ministerio figurare; sicut ei non fuit difficile verum corpus in utero virginis sine virili semine fabricare.^HZ ^ks

^ks ¶NotaCette sentence est l’unique emprunt que la Catena fait au De agone christiano. Elle utilise une version du texte qui dépend de deux branches distinctes de sa tradition ancienne comme le montrent les deux variantes decebat et aliarum columbarum attestées chacune par un groupe différent des témoins anciens retenus par l’édition critique d’Augustin. On notera que la Somme de théologie cite le même passage selon la même version, mais de façon plus complète et plus fidèle à l’original que la Catena. Parmi les nombreux manuscrits non pris en compte par l’édition critique d’Augustin, insuffisante pour l’étude de sa réception médiévale, nous avons collationné quelques témoins susceptibles d’avoir été consultés par Thomas à Cologne, Paris, ou en Italie. Aucun ne permet de préciser l’origine de la version citée. Cf. Köln, Dombibl., cod. 71, f. 99v -100r ; Vatican, BAV, lat. 448, f. 101r -101v (Italie, 12^e s.) ; lat. 514, f. 19v (Italie, 13^e s.) qui présentent plusieurs variantes importantes par rapport à la version utilisée pour la Catena. Aucun n’adopte en même temps les deux leçons discriminantes decebat et columbarum. On ne peut pas écarter l’hypothèse que Thomas, au fil de lectures successives du même passage dans plusieurs exemplaires consultés dans différentes bibliothèques visitées ou consultées par des correspondants, n’ait relevé les variantes observées dans les marges de ses cahiers de notes, et qu’il ait finalement cité dans ses œuvres une version composite personnelle établie à partir de cette documentation. [MM2022]
¶Fons : Augustinus Hipponensis, De agone christiano, cap. 22, par. 24, CSEL 41, p. 125.8-17 : «neque hoc ita dicimus [+ nisi etiam per ambas liberaremur Köl71n ], ut dominum iesum christum dicamus solum uerum corpus habuisse, spiritum autem sanctum * fallaciter apparuisse oculis hominum; sed ambo illa corpora uera corpora credimus. sicut enim non oportebat, ut homines falleret filius dei, sic [sicut V448] non decebat [oportebat P S γ V U, oportuit V448, dicebat G], ut homines falleret spiritus sanctus sed omnipotenti deo, qui uniuersam creaturam de nihilo fabricauit, non erat difficile uerum corpus columbae sine aliorum columborum [aliarum columbarum G L H W V² Köln V448] ministerio figurare, sicut ei non fuit difficile uerum corpus in utero mariae sine uirili semine fabricare, cum creatura corporea et in uisceribus feminae ad formandum hominem et in ipso mundo ad formandam columbam imperio domini uoluntatique seruiret [servire Köln71] ».
*dicamus solum uerum corpus habuisse, spiritum autem sanctu] om. Köln71
¶Paral. Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars , q. 39 a. 7 s.c. et co. : «Non ergo videtur quod illa columba fuerit verum animal. Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro de agone Christiano, neque hoc ita dicimus ut dominum Iesum Christum dicamus solum verum corpus habuisse, spiritum autem sanctum fallaciter apparuisse oculis hominum, sed ambo illa corpora vera esse credimus. Respondeo dicendum quod, sicut supra dictum est, non decebat ut filius Dei, qui est veritas patris, aliqua fictione uteretur, et ideo non phantasticum, sed verum corpus accepit. Et quia spiritus sanctus dicitur spiritus veritatis, ut patet ioan. xvi, ideo etiam ipse veram columbam formavit in qua appareret, licet non assumeret ipsam in unitatem personae. Unde post praedicta verba Augustinus subdit, sicut non oportebat ut homines falleret filius Dei, sic etiam non oportebat ut falleret spiritus sanctus. Sed omnipotenti Deo, qui universam creaturam ex nihilo fabricavit, non erat difficile verum corpus columbae sine aliarum columbarum ministerio figurare, sicut non fuit ei difficile verum corpus in utero Mariae sine virili semine fabricare, cum creatura corporea et in visceribus feminae ad formandum hominem, et in ipso mundo ad formandum columbam, imperio domini voluntati que serviret ». [MM2022]

^HZ ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013} {FG2022} {MM2022}

^marg.| {CIO1d22.4} AUGUSTINUS. Super Ioannem. ⁸³¹ − [b] Duobus autem modis ostendit visibiliter Dominus Spiritum sanctum : per columbam super Dominum baptizatum, per ignem vero⁸³² super discipulos congregatos. Ibi simplicitas, hic fervor ostenditur. Ergo ne spiritu sanctificati dolum habeant, in columba demonstratum est; et ne simplicitas frigida remaneat, in igne demonstratum est. Nec movet⁸³³, quia lingue divise sunt : noli dissipationem timere, unitatem in columba cognosce. [c] Sic ergo oportebat demonstrari Spiritum sanctum venientem super Dominum, ut cognoscat unusquisque, si habeat Spiritum sanctum, simplicem se esse debere sicut columbam, et habere cum fratribus veram pacem, quam significant oscula columbarum. Osculantur et corvi, sed laniant; a laniatu innocens est natura columbarum : nam corvi de morte pascuntur⁸³⁴, columba nonnisi⁸³⁵ de frugibus terre vivit. [a] Si⁸³⁶ etiam gemunt columbe in amore, nolite mirari, quia in columbe specie voluit demonstrari Spiritus Sanctus : « Ipse enim interpellat pro nobis gemitibus inenarrabilibus »^kt . Non autem Spiritus Sanctus in semetipso, sed in nobis gemit, quia gemere nos facit. Qui enim novit in pressura se esse mortalitatis huius, peregrinari se a Domino, quamdiu propter hoc gemit, bene gemit, spiritus illum docuit gemere. Multi autem gemunt⁸³⁷, infelicitate terrena, vel quassati damnis, vel egritudine corporis pregravati; sed non columbe gemitu gemunt. [e] Unde ergo debuit demonstrari Spiritus Sanctus unitatem quamdam designans, nisi per columbam, ut pacate Ecclesie diceretur^ku : « Una est columba mea? Unde debuit humilitas figurari nisi per avem simplicem et gementem? [d] Apparuit⁸³⁸ ibi sancta et vera Trinitas : Pater in voce dicente^kv : « Tu es Filius meus dilectus ». Spiritus Sanctus in columba. In ista Trinitate missi sunt Apostoli baptizare « in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti »^kw .^IA ^kx

^kt Rm. 8, 26.

^ku Ct. 6, 8.

^kv Lc. 3, 22.

^kw Mt. 28, 19.

^kx ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 6, § 2.1-32, CCSL 36, p. 53-54 : «Si ergo gemitus columbae est, quod omnes nouimus, gemunt autem columbae in amore; audite quid dicat apostolus, et nolite mirari quia in columbae specie uoluit demonstrari spiritus sanctus : quid enim oremus, sicut oportet, inquit, nescimus; sed ipse spiritus interpellat pro nobis gemitibus inenarrabilibus. quid ergo, fratres mei, hoc dicturi sumus, quia spiritus gemit, ubi perfecta et aeterna beatitudo est ei cum patre et filio? spiritus enim sanctus deus, sicut dei filius deus, et pater deus. ter dixi deus, sed non dixi tres deos; magis enim deus ter, quam dii tres; quia pater et filius et spiritus sanctus unus deus : hoc optime nostis. non ergo spiritus sanctus in semetipso apud semetipsum in illa trinitate, in illa beatitudine, in illa aeternitate substantiae gemit; sed in nobis gemit, quia gemere nos facit. nec parua res est, quod nos docet spiritus sanctus gemere : insinuat enim nobis quia peregrinamur, et docet nos in patriam suspirare, et ipso desiderio gemimus. cui bene est in hoc saeculo, immo qui putat quod ei bene sit, qui laetitia rerum carnalium, et abundantia temporalium, et uana felicitate exsultat, habet uocem corui; uox enim corui clamosa est, non gemebunda. qui autem nouit in pressura se esse mortalitatis huius, et peregrinari se a domino, nondum tenere illam perpetuam quae nobis promissa est beatitudinem, sed habere illam in spe, habiturus in re, cum dominus uenerit in manifestatione praeclarus, qui prius in humilitate uenit occultus : qui hoc nouit, gemit. et quamdiu propter hoc gemit, bene gemit; spiritus illum docuit gemere, a columba didicit gemere. multi enim gemunt in infelicitate terrena, uel quassati damnis, uel aegritudine corporis praegrauati, uel carceribus inclusi, uel catenis colligati, uel fluctibus maris iactati, uel aliquibus inimicorum insidiis circumsepti gemunt; sed non columbae gemitu gemunt, non amore dei gemunt, non spiritu gemunt». [b] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 6, § 3.1-40, CCSL 36, p.54.-55 : «Propterea ergo cum mitteret Spiritum sanctum, duobus modis eum ostendit uisibiliter : per columbam, et per ignem; per columbam, super Dominum baptizatum; per ignem, super discipulos congregatos. cum enim adscendisset dominus in caelum post resurrectionem, peractis cum discipulis suis quadraginta diebus, impleto die pentecostes, misit eis spiritum sanctum, sicut promiserat. spiritus ergo tunc ueniens impleuit locum illum, facto que primo sonitu de caelo tamquam ferretur flatus uehemens, sicut in actibus apostolorum legimus : uisae, inquit, illis sunt linguae diuisae uelut ignis, qui et insedit super unumquemque eorum; et coeperunt linguis loqui, sicut spiritus dabat eis pronuntiare. hac uidimus columbam super dominum, hac linguas diuisas super discipulos congregatos; ibi simplicitas, hic feruor ostenditur. [...] ergo ne spiritu sanctificati dolum habeant, in columba demonstratum est; ne simplicitas frigida remaneat, in igne demonstratum est. nec moueat, quia linguae diuisae sunt. Distant enim linguae, ideo diuisis linguis apparuit. Linguae, inquit, diuisae uelut ignis, qui et insedit super unumquemque eorum. Distant inter se linguae, sed linguarum distantia non sunt schismata. In linguis diuisis noli dissipationem timere, unitatem cognosce in columba». [c] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 6, § 4.1-13, CCSL 36, p. 55 : «Sic ergo, sic oportebat demonstrari Spiritum sanctum uenientem super Dominum, ut intellegat unusquisque, si habet Spiritum sanctum, simplicem se esse debere sicut columbam : habere cum fratribus ueram pacem, quam significant oscula columbarum. Habent enim oscula et corui, sed in coruis falsa pax, in columba uera pax. Non omnis ergo qui dicit : Pax uobiscum, quasi columba audiendus est. Vnde ergo discernuntur oscula coruorum ab osculis columbarum? Osculantur corui, sed laniant; a laniatu innocens est natura columbarum; ubi ergo laniatus, non est uera in osculis pax; illi habent ueram pacem, qui ecclesiam non laniauerunt. Nam corui de morte pascuntur, hoc columba non habet; de frugibus terrae uiuit, innocens eius uictus est; quod uere, fratres, mirandum est in columba». [d] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 6, § 5.11-16, CCSL 36, p. 56 : «Apparet manifestissima trinitas, pater in uoce, filius in homine, spiritus in columba. in ista trinitate quo missi sunt apostoli, uideamus quod uidemus, et quod mirum est quia illi non uident; non enim uere non uident, sed ad id quod facies eorum ferit, oculos claudunt. quo missi sunt discipuli, in nomine patris et filii et spiritus sancti, ab illo de quo dictum est : hic est qui baptizat». [e] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 6, § 10.31-34, CCSL 36, p. 59 : «Unde debuit ergo, carissimi, demonstrari spiritus sanctus, unitatem quamdam designans, nisi per columbam, ut pacatae ecclesiae diceretur : una est columba mea? Vnde debuit humilitas, nisi per auem simplicem et gementem, non per auem superbam et exaltantem se sicut coruus?». [FG2018]

^IA ¶Codd. : La88 (151rb) Ed1953 {SD2013}

⁸³¹ super La88 Li449 ] in Ed1953

⁸³² Vero ] om. La88

⁸³³ Movet ] moveat La88

⁸³⁴ Pascuntur ] hec + La88

⁸³⁵ Nonnisi ] non La88

⁸³⁶ Si ] sed La88

⁸³⁷ Gemunt ] in + La88

⁸³⁸ Apparuit ] autem + La88

^marg.| {CIO1d22.5} GREGORIUS. Secundo Moralium. ⁸³⁹* − [a] Dicit autem manentem super eum . In cunctis namque fidelibus Spiritus Sanctus venit sed in solo mediatore semper singulariter permanet quia eius humanitatem numquam deseruit, ex cuius divinitate procedit. Sed cum de eodem Spiritu discipulis dicatur^ky : « Apud vos manebit », quomodo singulare signum erit quod⁸⁴⁰ in Christo permanet? Quod citius cognoscimus⁸⁴¹*, si dona spiritus discernamus. [c] In his enim donis, sine quibus ad vitam perveniri non potest, Spiritus Sanctus in electis omnibus semper manet⁸⁴²*, [b] ut sunt mansuetudo, humilitas, fides, spes, caritas. [d] In illis autem quibus per ostensionem spiritus non nostra servatur⁸⁴³* sed aliorum queritur, non semper manet sed aliquando se a signorum ostensionibus subtrahit, ut humilius eius virtutes habeantur. Christus autem in cunctis eum semper et continue habuit presentem.^IB ^kz

^ky Io. 14, 17.

^kz ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 2, § 56, CCSL 143A, lin. 34-68 sqq : «[a] Vnde bene et in euangelio scriptum est : super quem uideris spiritum descendentem et manentem super eum, hic est qui baptizat. In cunctis namque [om. Liber Gregorialis] fidelibus spiritus uenit, sed in solo mediatore singulariter permanet quia eius humanitatem numquam deseruit, ex cuius diuinitate procedit. In illo igitur manet qui solus et omnia et semper potest. Nam fideles, qui hunc accipiunt cum signorum dona habere semper ut uolunt, non possunt hunc se accepisse quasi in transitus ostensione testantur. Sed cum rursum de eodem spiritu ueritatis ore discipulis dicitur : apud uos manebit et in uobis erit; quid est quod diuina uoce mediatoris signum haec eadem sancti spiritus mansio declaratur cum dicitur : super quem uideris spiritum descendentem et manentem super eum? Si igitur iuxta magistri uocem et in discipulis manet, quomodo singulare iam signum erit quod in mediatore permanet? Quod tamen citius cognoscimus si dona eiusdem spiritus discernamus. Alia namque sunt dona illius sine quibus ad uitam nequaquam pertingitur, alia quibus uitae sanctitas pro aliorum utilitate declaratur. [b] Mansuetudo namque, humilitas, patientia, fides, spes, caritas, dona eius sunt sed ea sine quibus ad uitam homines peruenire nequaquam possunt. Prophetiae autem, uirtus curationum, genera linguarum, interpretatio sermonum, dona eius sunt sed quae uirtutis eius praesentiam pro correctione intuentium ostendunt. [c] In his igitur donis sine quibus ad uitam perueniri non potest, sanctus spiritus siue in praedicatoribus suis, seu in electis omnibus semper manet; [d] in illis autem quibus per ostensionem illius non nostra uita seruatur sed aliorum quaeritur, nequaquam semper in praedicatoribus permanet quia semper quidem eorum cordi ad bene uiuendum praesidet, nec tamen per eos uirtutum signa semper ostendit. Sed aliquando se eis a signorum ostensionibus subtrahit ut eo humilius uirtutes eius habeantur, quo habitae teneri non possunt. Mediator autem dei et hominum homo christus iesus in cunctis eum et semper et continue habet praesentem, quia et ex illo isdem spiritus per substantiam profertur».
<ex quo> = Cf. Alulfus sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III (Novum Testamentum : Io.), c. 3, PL 73, 1241.24-59.
¶Paral. CIO14d5.17 (idem textus, alia excerptio); Summae theologiae prima secundae pars, q. 68 a. 3 arg. 1 : «Et ioan. i, dicitur, super quem videris spiritum descendentem, et manentem super eum, hic est qui baptizat, quod exponens Gregorius, in ii moral., dicit, in cunctis fidelibus spiritus sanctus venit; sed in solo mediatore semper singulariter permanet. Ergo dona spiritus sancti non sunt habitus». [MM2020]

^IB ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953 {SD2013}* {MM2020}

⁸³⁹ Secundo ] om. Ed1953

⁸⁴⁰ quod ] + procedit La88 * (cancel.)

⁸⁴¹ cognoscimus ] cognoscemus Ed1953

⁸⁴² manet ] permanet La88 Ed1953

⁸⁴³ servatur ] + vita Ed1953

^marg.| {CIO1d22.6} CHRYSOSTOMUS. ⁸⁴⁴* {hom.16} . − Ne autem aliquis estimet spiritus Christum indiguisse⁸⁴⁵ sicut et nos, hanc etiam destruit suspicionem, ostendens quod Spiritus Sancti descensio solum pro manifestando Christo facta est.
Unde sequitur :

⁸⁴⁴ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁸⁴⁵ Spiritus Christum indiguisse ] quoniam Christus nativitatem habebat spiritu sancto adventiente La88

Et ego nesciebam eum sed qui misit me baptizare in aqua⁸⁴⁶, mihi dixit : Super quem videris spiritum descendentem et manentem super eum, hic est qui baptizat in Spiritu sancto.^IC

^IC ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁸⁴⁶ Aqua ] ille + La88

^marg.| {CIO1d22.7} AUGUSTINUS. ⁸⁴⁷ − [b] Quis autem misit Ioannem? Si dicamus : Pater, verum dicimus. Si dicamus : Filius, verum dicimus⁸⁴⁸. Manifestius autem est ut dicamus : Pater et Filius. Quomodo ergo nesciebat eum a quo missus est? [a] Si enim non noverat eum a quo voluit baptizari, temere dicebat ego a te debeo baptizari. Noverat ergo eum.
Quid ergo est quod dicit :^la ^ID

^la ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 16.15-17, CCSL 36, p. 40 : «Si enim non nouerat eum a quo uolebat baptizari, temere dicebat : ego a te debeo baptizari. nouerat ergo eum». [b] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 5, § 1.25-30, CCSL 36, p. 41 : «Quis ergo misit Iohannem? Si dicamus : Pater, uerum dicimus; si dicamus : Filius, uerum dicimus; manifestius autem ut dicamus, Pater et Filius. Quem misit autem Pater et Filius, unus Deus misit; quia Filius dixit : Ego et Pater unum sumus. Quomodo ergo nesciebat eum a quo missus est?».

^ID ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁸⁴⁷ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁸⁴⁸ si dicamus : filius, verum dicimus ] om. La88

Et ego nesciebam eum?

^marg.| {CIO1d22.8} CHRYSOSTOMUS. − Sed cum dicit nesciebam eum , anterius tempus dicit, non tempus quod est prope baptismum, cum prohibebat eum, dicens^lb : « Ego a te debeo baptizari ».^IE

^lb Mt. 3, 14.

^IE ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d22.9} AUGUSTINUS. ⁸⁴⁹ − [b] Sed legantur alii evangeliste, qui planius illud dixerunt; et inveniemus⁸⁵⁰ apertissime tunc descendisse⁸⁵¹ columbam, cum Dominus ab aqua⁸⁵² ascendit. [a] Si ergo post baptisma descendit columba, et antequam baptizaretur dixit illi Ioannes : Ego a te debeo baptizari. A nte baptismum illum noverat. Quomodo ergo dixit : Et ⁸⁵³* ego nesciebam eum sed qui misit me baptizare? etc. [c] Hoc audivit Ioannes ut nosset⁸⁵⁴* eum quem non noverat, an forte ut plenius nosset quem iam noverat? [i] Noverat⁸⁵⁵ quidem Dominum, noverat Filium Dei, noverat quia ipse baptizaret in Spiritu sancto. Ante enim quam veniret ad fluvium Christus, cum multi ad Ioannem concurrerent, ait illis : Qui post me venit, maior me est. Ipse vos baptizabit in Spiritu sancto et igne . [e] Sed quid non noverat? Potestatem baptismi ipsum Dominum habiturum et sibi retenturum (ne Paulus aut Petrus diceret ‘baptismus meus’, sicut invenis dixisse^lc : « evangelium meum »), [f] sed ministerium plane transiturum in bonos et in⁸⁵⁶* malos? Quid tibi facit⁸⁵⁷* malus minister, ubi bonus est Dominus? [g] Ecce post Ioannem baptizatum est, post homicidam non est baptizatum, quia Ioannes dedit baptismum suum, homicida dedit baptismum Christi. Quod sacramentum tam sanctum est ut nec homicida ministrante polluatur. [d] Potuit autem Dominus, si vellet, dare potestatem⁸⁵⁸* alicui servo suo ut daret baptismum suum tamquam vice sua, et constituere tantam vim in baptismate translato in servum, quantam vim haberet baptisma datum a Domino. Hoc noluit ut in illo spes esset⁸⁵⁹* baptizatorum a quo baptizatos se agnoscerent; et noluit servum ponere spem in servo. Si autem daret hanc potestatem servis, tot essent baptismata quot essent servi ut⁸⁶⁰*, quomodo dictum est ‘baptisma Ioannis’, sic diceretur ‘baptisma Petri’ vel Pauli. [h] Per hanc ergo potestatem, quam solum sibi Christus retinuit, stat unitas Ecclesie de qua dictum est^ld : « Una est columba mea ». [j] Potest autem fieri ut habeat aliquis⁸⁶¹* baptismum preter columbam. Ut prosit ei baptismus preter columbam, non potest.^IF ^le

^lc Rm. 2, 16; Rm. 16, 25; 2Tim. 2, 8.

^ld Ct. 6, 8

^le ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 15.8-12, CCSL 36, p. 39 : «Si ergo post baptismum descendit columba, et antequam baptizaretur Dominus, dixit illi Iohannes : Tu ad me uenis ? Ego a te debeo baptizari ? ante, illum nouerat, cui dixit : Tu ad me uenis ? Ego a te debeo baptizari ? quomodo ergo dixit : Et ego nesciebam eum; sed qui me misit baptizare in aqua, Ille mihi dixit : Super quem uideris Spiritum descendentem sicut columbam, et manentem super eum, ipse est qui baptizat in Spiritu sancto ? Non parua quaestio est, fratres mei». [b] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 4, § 16.21-27, CCSL 36, p. 40 : «Quid dicturi sumus ? Quia non scimus quando uenerit columba ? Ne forte ibi lateant, legantur alii euangelistae, qui planius illud dixerunt, et inuenimus apertissime tunc descendisse columbam, cum Dominus ab aqua adscendit. Super baptizat um enim aperti sunt caeli, et uidit Spiritum descendentem. Si iam baptizatum cognouit, uenienti ad baptisma quomodo dicit : Ego a te debeo baptizari ? [c] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 5, § 2.1-2, CCSL 36, p. 41 : «Hoc audiuit iohannes, ut nosset eum quem non nouerat, an ut plenius nosset quam iam nouerat?». [d] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 5, § 7.1-19, CCSL 36, p. 44 : «Potuit autem Dominus Iesus Christus, si uellet, dare potestatem alicui seruo suo, ut daret baptismum suum tam quam uice sua, et transferre a se baptizandi potestatem, et constituere in aliquo seruo suo, et tantam uim dare baptismo translato in seruum, quantam uim haberet baptismus datus a Domino. Hoc noluit ideo, ut in illo spes esset baptizatorum, a quo se baptizatos agnoscerent. Noluit ergo seruum ponere spem in seruo. Ideoque clamabat apostolus, cum uideret homines uolentes ponere spem in seipso : Numquid Paulus pro uobis crucifixus est ? aut in nomine Pauli baptizati estis ? Baptizauit ergo Paulus tamquam minister, non tamquam ipsa potestas; baptizauit autem Dominus tamquam potestas. Intendite. Et potuit hanc potestatem seruis dare, et noluit. Si enim daret hanc potestatem seruis, id est, ut ipsorum esset quod Domini erat, tot essent baptismi quot essent serui; ut quomodo dictum est baptisma Iohannis, sic diceretur baptisma Petri, sic baptisma Pauli, sic baptisma Iacobi, baptisma Thomae, Matthaei, Bartholomaei : illud enim bapptisma Iohannis dictum est». [e] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 5, § 9.18-26, CCSL 36, p. 46 : «Sed quid non nouerat ? Tantam potestatem baptismi ipsum Dominum habiturum et sibi retenturum, siue praesentem in terra, siue absentem corpore in caelo et praesentem maiestate, sibi retenturum baptismi potestatem, ne Paulus diceret : baptismus meus; ne Petrus diceret : baptismus meus. Ideo uidete, intendite uoces apostolorum. Nemo apostolorum dixit : baptismus meus. Quamuis unum omnium esset euangelium, tamen inuenis dixisse : euangelium meum; non inuenis dixisse : baptisma meum». [f] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 5, § 11.3-8, CCSL 36, p. 46 : «Potestatem dominici baptismi in nullum hominem a Domino transituram, sed ministerium plane transiturum : potestatem a Domino in neminem, ministerium et in bonos et in malos. Non exhorreat columba ministerium malorum, respiciat Domini potestatem. Quid tibi facit malus minister, ubi bonus est Dominus ?». [g] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 5, § 19.20-24, CCSL 36, p. 52 : «Ecce post Iohannem baptizatum est, post homicidam non baptizatum est; quia Iohannes dedit baptismum suum, homicida dedit baptismum Christi. Quod sacramentum tam sanctum est, ut nec homicida ministrante polluatur». [h] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 6, § 6.7-11, CCSL 36, p. 56 : «Per hanc enim potestatem, quam christus solus sibi tenuit, et in nullum ministrorum transfudit, quamuis per ministros suos baptizare dignatus sit, per hanc stat unitas ecclesiae, quae significatur in columba, de qua dictum est : una est columba mea, una est matri suae». [i] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 6, § 7.17-23, CCSL 36, p. 57 : «Sed ecce Dominum nouerat, nouerat Filium Dei; unde probamus quod iam nouerat quia ipse baptizaret in Spiritu sancto ? Antequam ueniret ad fluvium, cum multi ad Iohannem concurrerent baptizari, ait illis : Ego quidem baptizo uos in aqua; qui autem post me uenit, maior me est, cuius non sum dignus corrigiam calceamenti soluere; ipse uos baptizabit in Spiritu sancto et igni; iam et hoc nouerat». [j] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 6, § 13.7-9, CCSL 36, p. 60 : «Et potest fieri ut habeat aliquis baptismum praeter columbam; ut prosit ei baptismus praeter columbam, non potest». [FG2018]

^IF ¶Codd. : La88 (151va) Li449 (17va-vb) Ed1953 {SD2013} {FG2018} {MM2018}

⁸⁴⁹ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁸⁵⁰ Inveniemus ] invenimus La88

⁸⁵¹ Descendisse ] descensisse La88

⁸⁵² aqua Li449 Ed1953 ] aliqua La88

⁸⁵³ Et La88 Li449 ] om. Ed1953

⁸⁵⁴ nosset La88 Li449 ] nosceret Ed1953

⁸⁵⁵ Noverat Li449 Ed1953 ] om. La88

⁸⁵⁶ in La88 Li449 ] om. Ed1953

⁸⁵⁷ facit La88 Li449 ] faciat Ed1953

⁸⁵⁸ dare potestatem La88 Li449 ] inv. Ed1953

⁸⁵⁹ spes esset La88 Li449 ] inv. Ed1953

⁸⁶⁰ ut La88 Li449 ] et Ed1953

⁸⁶¹ habeat aliquis La88 Li449 ] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d22.10} CHRYSOSTOMUS. {hom.16} . − Et quia Pater vocem emisit predicans Filium, superveniet Spiritus Sanctus vocem trahens super caput Christi, ne quis presentium existimaret⁸⁶² dici de Ioanne quod dictum est de Christo. Sed dicet aliquis : qualiter non crediderunt Iudei, si viderunt spiritum? Sed talia non solum indigent oculis corporis, sed magis visione mentis. Si namque miracula facientem videntes, intantum ebrii erant a livore ut contraria his que videbantur, enuntiarent. Qualiter solo adventu Spiritus Sancti in specie columbe expulissent incredulitatem? Quidam vero dicunt⁸⁶³, non omnes vidisse Spiritum, sed solum Ioannem, et eos qui devotius dispositi erant. Etsi⁸⁶⁴ enim sensibilibus oculis possibile erat videre in specie columbe Spiritum descendentem. Non tamen propter hoc necesse est omnibus hoc fuisse manifestum. Etenim Zacharias in specie sensibili multa consideravit, et Daniel, et Ezechiel; sed et Moyses multa vidit, qualia aliorum nullus.
Unde subdit Ioannes :

⁸⁶² Existimaret ] estimaret La88

⁸⁶³ Di ] xe + exp. La88

⁸⁶⁴ Etsi ] et La88

Et ego vidi et testimonium perhibui quia hic est Filius Dei.

^marg.| Agnum quidem eum vocaverat; et quoniam in Spiritu baptizare debebat, dixit, Filium autem ante hoc nusquam.^IG

^IG ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d22.11} AUGUSTINUS. ⁸⁶⁵ − Oportebat enim ut ille baptizaret qui est Filius Dei unicus, non adoptatus. Adoptati Filii ministri sunt unici : unicus autem habet potestatem, adoptati ministerium.^IH ^lf

^lf ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 4.3-5, CCSL 36, p. 69 : «Oportebat ergo ut ille baptizaret qui est filius dei unicus, non adoptatus. adoptati filii, ministri sunt unici : unicus habet potestatem, adoptati ministerium». [FG2018]

^IH ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁸⁶⁵ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^prol.| [Io. 1, 35-36 legitur in vigilia sancti Andreae iuxta LHR 1.1a]

^marg.| {CIO1d23.1} CHRYSOSTOMUS. ⁸⁶⁶* {hom.17} . − Quia multi his que a principio Ioannes dicebat non attendebant, secunda rursus eos⁸⁶⁷ excitat voce.^II
Unde dicitur :

^II ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {MM2020}

⁸⁶⁶ Chrysostomus ] + In Ioannem Ed1953

⁸⁶⁷ eos ] om. La88

Altera die iterum stabat Ioannes et ex discipulis eius duo.

^marg.| {CIO1d23.2} BEDA. − Stabat quidem Ioannes, quia illam virtutum arcem⁸⁶⁸ conscenderat, a qua nullis temptationum posset improbitatibus deici. Stabant cum illo discipuli, quia magisterium illius corde sequebantur immobili.^IJ ^lg

^lg ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 16, CCSL 122, p. 112.26 sqq. : «Stabat quia illam uirtutum arcem conscenderat a qua nullis temptationum posset inprobitatibus deici. Stabant cum illo et discipuli quia magisterium eius corde sequebantur immobili ». <ex quo> Liturgia O. P., Lectionnarium sanctorale 1.1b, in vigilia s. Andree [lect. 1], cod. Roma, Santa Sabina, XIV-L-1, f. 189ra, ed. A. E. Urfels Capot, Le sanctoral de l’office dominicain, 2007, p. 139. ¶Nota La Catena utilise la même version du texte de Bède que le Prototype (omission de et devant discipuli). [MM2022]

^IJ ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953 {SD2013} {FG2022} {MM2022}

⁸⁶⁸ arcem ] artem La88 Li449

^marg.| {CIO1d23.3} CHRYSOSTOMUS. ⁸⁶⁹* {hom.17} . − Sed quare non totum mundum circuivit, in omni loco Iudee predicans eum; sed stabat circa flumen, exspectans eum venire, ut⁸⁷⁰ ostenderet venientem? Quia scilicet per opera Christi hoc fieri volebat. Vide etiam qualiter hoc maioris edificationis fuit, quia enim parvam immisit scintillam⁸⁷¹, repente flamma in altum elevata est. Alter autem etsi circumiens hoc dixisset, videretur⁸⁷² ex studio quodam humano fieri que fiebant, et suspicione plenum esset⁸⁷³ eius preconium. Igitur prophete quidem et apostoli omnes absentem Christum predicaverunt. Hi quidem ante presentiam secundum carnem, illi vero post assumptionem : unde ut ostendatur quod non voce solum⁸⁷⁴, sed et oculis eum ostendebat, subditur :

⁸⁶⁹ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁸⁷⁰ Ut ] et La88

⁸⁷¹ im. sc. Ed1953 ] inv. Li446

⁸⁷² Videretur ] viderentur La88

⁸⁷³ Plenum esset ] esset plenum La88

⁸⁷⁴ Voce solum ] solum voce La88

Et respiciens Iesum ambulantem dixit : Ecce agnus Dei.^IK

^IK ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d23.4} THEOPHYLACTUS. − Respiciens, inquit, quasi oculis innuens gratiam et admirationem quam habebat in Christo.^IL ^lh

^lh ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 36), PG 123, 1177B9-12 : summatim. [CGC2014 ref.]

^IL ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {M2020}

^marg.| {CIO1d23.5} AUGUSTINUS. ⁸⁷⁵ − Ioannes quidem « amicus sponsi »^li erat. Non querebat gloriam suam, sed testimonium perhibebat veritati. Non enim voluit apud se remanere discipulos suos, ut non sequerentur Dominum, sed magis ostendit quem sequerentur dicens : ^IM ^lj

^li Io. 3, 29.

^lj ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 8.2-6, CCSL 36, p. 71 : «Ecce duo de discipulis Iohannis : quia talis erat Iohannes amicus sponsi, non quaerebat gloriam suam, sed testimonium perhibebat ueritati; numquid uoluit apud se remanere discipulos suos, ut non sequerentur Dominum? Magis ipse ostendit discipulis suis quem sequerentur». [FG2018]

^IM ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁸⁷⁵ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

Ecce agnus Dei.

^marg.| {CIO1d23.6} CHRYSOSTOMUS. {hom.17} . − Non longum facit sermonem, quoniam unum solum in studio habebat, adducere eos, et coniungere Christo. Sciebat enim quoniam de reliquo non indigerent eo testante. Non autem singulariter discipulis loquitur de his Ioannes, sed eis publice cum omnibus, quia ex communi doctrina suscipientes sequelam Christi, firmi de reliquo permanserunt, non propter gratiam Christi sequentes eum⁸⁷⁶, sed propter suum lucrum. Et non facit sermonem suum deprecativum, sed admiratur solum presentem, et demonstrat eis preparationem propter quam venit, et modum preparationis. Agnus enim utrumque insinuat. Et dicit : Agnus , cum articuli adiectione, excellentiam eius ostendens.^IN

^IN ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁸⁷⁶ Eum ] om. La88

^marg.| {CIO1d23.7} AUGUSTINUS. ⁸⁷⁷ − Iste enim singulariter dicitur Agnus solus sine macula, sine peccato; non cuius macule absterse sunt, sed cuius macula nulla fuerit. Singulariter hic est Agnus Dei , quia singulariter huius agni sanguine solo⁸⁷⁸ homines redimi potuerunt. Hic est agnus quem lupi timent, qui leonem occisus occidit.^IO ^lk

^lk ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 5.8-14, § 6.19-20, CCSL 36, p. 69-70 : «Sic et agnus singulariter, solus sine macula, sine peccato; non cuius maculae abstersae sint, sed cuius macula nulla fuerit. quid enim quia dicebat iohannes de domino : ecce agnus dei? ipse iohannes non erat agnus? non erat uir sanctus? non erat amicus sponsi? ergo singulariter ille : hic est agnus dei; quia singulariter huius agni sanguine solo homines redimi potuerunt. [...] [§ 6] Qualis Agnus, quem lupi timent? qualis Agnus est, qui leonem occisus occidit?» [FG2018]

^IO ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953 {SD2013}* {FG2022} {MM2022}

⁸⁷⁷ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁸⁷⁸ solo ] om. La88

^marg.| {CIO1d23.8} BEDA. − Ideo etiam agnum vocat, quia dona sui velleris⁸⁷⁹ sponte largiturum, ex quo vestem nobis nuptialem facere possumus, id est exempla vivendi nobis relicturum, previdit, quibus in dilectione calefieri deberemus.^IP ^ll

^ll ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 16, CCSL 122, p. 111.13-14 : «Ecce enim narrante euangelio, fratres carissimi, audiuimus quia stabat iohannes et ex discipulis eius duo et respiciens iesum ambulantem dicit: ecce agnus dei statim que cognouimus immo iam notum ad memoriam reuocauimus quare iesum praecursor suus agnum dei uocauerit; quia uidelicet eum prae ceteris mortalibus singulariter innocentem, hoc est ab omni peccato mundum nouit quia nos suo sanguine redempturum quia dona sui uelleris sponte largiturum ex quo uestem nobis nuptialem facere possimus, id est exempla uiuendi nobis relicturum, praeuidit quibus in dilectione calefieri deberemus ». <ex quo> Liturgia O. P., Lectionnarium sanctorale 1.2, in vigilia s. Andree [lect. 2], cod. Roma, Santa Sabina, XIV-L-1, f. 189ra, ed. A. E. Urfels Capot, Le sanctoral de l’office dominicain, 2007, p. 140. [MM2022]

^IP ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953 {SD2013}* {FG2022} {MM2022}

⁸⁷⁹ velleris Mt366 ] vellens cacogr. La88 Li449

^marg.| {CIO1d23.9} ALCUINUS. − Mystice autem stat Ioannes, cessat lex et venit Iesus, id est gratia evangelii, cui ipsa lex perhibet testimonium. Ambulat Iesus discipulos collecturus.^IQ ^lm

^lm ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 25-36), CCCM 267, p. 28.580-581 : «Mistice. Stat Iohannes, cessat lex, et uenit Iesus, id est gratia, euangelium, cui ipsa lex perhibet testimonium . Ambulat Iesus discipulos collecturus».
<cuius fons> Augustinus Hipponensis, In Ps. (Ps. 118 : sermo 32), § 5, CCSL 40, p. 1775.23-24 : « subiungitur autem huic sententiae : et lex tua meditatio mea est; quia lex perhibet testimonium christo ». [MM2021]

^IQ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {MM2020}

^marg.| {CIO1d23.10} BEDA. − Ambulatio etiam Iesu dispensationem incarnationis, qua ad nos venire ac nobis exempla vivendi prebere dignatus est, insinuat.^IR ^ln

^ln ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 16, CCSL 122,p. 112.30 sqq. : «Ambulatio iesu dispensationem incarnationis qua ad nos uenire ac nobis exempla uiuendi praebere dignatus est insinuat sicut mansio eius aeternitatem diuinitatis in qua semper est patri aequalis aptissime designat ». <ex quo> = Liturgia O. P., Lectionnarium sanctorale 1.1b, in vigilia s. Andree [lect. 1], cod. Roma, Santa Sabina, XIV-L-1, f. 189ra, ed. A. E. Urfels Capot, Le sanctoral de l’office dominicain, 2007, p. 139. [MM2022]

^IR ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2022}

^marg.| {CIO1d24.1} ALCUINUS. − Ioanne perhibente testimonium quia Iesus esset agnus Dei, discipuli qui prius erant cum Ioanne, magistri imperium implentes, secuti sunt Iesum.^IS ^lo
Unde dicitur :

^lo ¶Fons : <revera> = Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 37), CCCM 267, p. 28.594-596 : «Iohanne perhibente testimonium quia Iesus esset agnus Dei, discipuli qui prius erant cum Iohanne magistri imperium implentes SECVTI SVNT IESVM. Testimonium Iohannis fides est discipulorum. Sequentes Christum relinquunt Iohannem, sequentes euangelium legem amiserunt. Sic tamen secuntur euangelium, ut testimonio uterentur legis».
<cuius fons> Alcuinus , In Io. (Io. 2, 10), PL 100, 759.19 : «Illum sequimini, illum oportet crescere, me autem minui. Nemo prudentum eum qui minuitur, sequitur, et relinquit eum qui crescit. Et audierunt eum duo discipuli loquentem magistrum : Magistri imperium sunt secuti. Testimonium Joannis fides est discipulorum. Et secuti sunt Jesum. Sequentes Jesum, relinquerunt Joannem; sequentes Evangelium, Legem amiserunt. Sic tamen secuti sunt Evangelium, ut testimonio uterentur e Lege ». [MM2021]

^IS ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {MM2021}

Et audierunt eum duo discipuli loquentem et secuti sunt Iesum.

^marg.| {CIO1d24.2} CHRYSOSTOMUS. ⁸⁸⁰* {hom.17 } − Considera autem, quia quando dixit^lp : Post me veniens ante me factus est , et quoniam non sum dignus solvere corrigiam calciamenti eius, nullum cepit. Sed quando de dispensatione locutus est, et ad humiliora sermonem duxit dicens : E cce agnus Dei , tunc secuti sunt eum discipuli. Multi enim non ita adducuntur cum aliquid magnum et excelsum de Deo dicatur, sicut cum benignum et amicum hominum audiunt, et aliquid ad salutem hominum pertinens. Considerandum autem, quod Ioannes dicit : E cce agnus Dei , et Christus⁸⁸¹ nihil loquitur. Nam et sponsus cum silentio adest, alii eum inducunt, et sponsam in manu eius ponunt; quam cum acceperit, de ea disponit. Ita Christus venit copulaturus sibi Ecclesiam, nihil ipse dixit; sed accessit solum amicus eius Ioannes, dexteram ei sponse imposuit, per sermones suos animas hominum in manus ei ponens; quos accipiens ita disposuit ut ultra ad Ioannem non redirent. Sed aliud hic observandum est : sicut enim in nuptiis non puella ad sponsum vadit, sed ipse ad eam festinat, ita⁸⁸² hic contingit : non enim in celum ascendit hominum natura; sed ad eam Filius Dei accessit, et ad domum duxit paternam. Et quidem alii discipuli Ioannis erant⁸⁸³ qui non solum secuti non sunt, sed et zelotype ad Christum dispositi erant; qui autem meliores erant, simul audierunt et secuti sunt, non quasi magistrum priorem contemnentes, sed ab eo persuasi, promittente quod baptizaret in Spiritu sancto Christus. Et vide discipulorum studium cum verecundia fieri : neque enim mox ascendentes interrogaverunt Iesum de necessariis et maximis rebus; neque publice, sed singulariter ei loqui studuerunt.
Unde sequitur :

^lp Io. 1, 27.

⁸⁸⁰ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁸⁸¹ Christus ] Ihesus La88

⁸⁸² Ita ] et + La88

⁸⁸³ Discipuli Iohannis - erant ] inv. La88

Conversus autem Iesus et videns eos sequentes se dicit eis : Quid queritis?

^marg.| H inc erudimur quia cum nos bene velle inceperimus, tunc Deus dat nobis multas⁸⁸⁴ salutis occasiones. Interrogat autem, non ut⁸⁸⁵ discat, sed ut per interrogationem magis eos familiares faciat, et ampliorem fiduciam det, et ostendat eos auditione dignos.^IT

^IT ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁸⁸⁴ Dat nobis multas ] multas dat nobis La88

⁸⁸⁵ Non ut ] ut non La88

^marg.| {CIO1d24.3} THEOPHYLACTUS. − Vide autem quod sequentibus se Dominus convertit faciem et respexit quia nisi per bonam operationem ipsum secutus fueris, ad visionem faciei eius numquam pertinges neque ad domum eius poteris pervenire.^IU ^lq

^lq ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 39), PG 123, 1180C5-12 . [MM2020]

^IU ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {MM2020}

^marg.| {CIO1d24.4} ALCUINUS. − [b] Ergo illi discipuli [a] tergum ipsius sequebantur ut viderent [c] et faciem Domini videre non poterant. Ideo convertit se et quodammodo de sua maiestate descendit ut possint faciem discipuli⁸⁸⁶* illius contemplari.^IV ^lr

^lr ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 38), CCCM 267, p. 29.611 sqq. : « Conversus autem Iesus Et videns eos sequentes se . Discipuli Iohannis comminus et coram et antecessu Iesum uidere non poterant sed [a] tergum illius sequebantur, ut uiderent. [b] Ergo illi discipuli [c] faciem Domini uidere non poterant, ideo conuertit se et quodammodo de sua maiestate descendit, ut possint discipuli faciem illius contemplari». [MM2020]

^IV ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013}{MM2020}

⁸⁸⁶ faciem discipuli ] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d24.5} ORIGENES. − Forte autem non frustra post sextum testimonium desinit Ioannes⁸⁸⁷* contestari et Iesus secundum septimum dicit :

⁸⁸⁷ Ioannes ] + eos Ed1953

Quid queritis ? ^IW ^ls

^ls ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 7, tom. 2, 36 (29) 219, GCS 10, p. 95.1-3 : «Καὶ τάχα οὐ μάτην μετὰ ἓξ μαρτυρίας παύεται μὲν ὁ Ἰωάννης μαρτυρῶν, Ἰησοῦς δὲ κατὰ τὸ ἕβδομον προτείνει τὸ «τί ζητεῖτε;»
<Non hab.> Cordier , Catena graecorum patrum (Io.) [CPG C145] ; PL; Glossa ordinaria; LLT;Hugo de Sancto Caro, Postille [MM2020] [MM2021]

^IW ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013}{MM2020}*

^marg.| {CIO1d24.6} CHRYSOSTOMUS. ⁸⁸⁸* {hom.17 sparsim} . − Sed illi non solum sequendo, sed et⁸⁸⁹* interrogando amorem⁸⁹⁰ suum ad Christum manifestaverunt.
Unde sequitur :

⁸⁸⁸ Chrysostomus ] + In Ioannem Ed1953

⁸⁸⁹ et ] om. Ed1953

⁸⁹⁰ amorem ] + amator La88 * (exp.)

Qui dixerunt ei : Rabbi - quod dicitur interpretatum magister - ubi habitas?

^marg.| Nondum ab eo aliquid⁸⁹¹ discentes, magistrum eum vocant, ad discipulatum se impellentes⁸⁹², et causam ostendentes propter quid sequebantur.^IX

^IX ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {MM2021}

⁸⁹¹ aliquid ] quid La88

⁸⁹² impellentes ] pellentes Li449

^marg.| {CIO1d24.7} ORIGENES. − Congrua vero provectis ex Ioannis testimonio prolatio depromens Christum doctorem ac exprimens desiderare habitaculum Filii Dei contueri.^IY ^lt

^lt ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 7, tom. 2, 36 (29) 219, GCS 10, p. 95.3-6 : «Πρέπουσα δὲ ὠφελημένοις ὑπὸ τῆς Ἰωάννου μαρτυρίας ἡ φωνὴ ἀναγορεύουσα τὸν Χριστὸν διδάσκαλον καὶ ὁμολογοῦσα τὸ οἰκητήριον ποθεῖν θεάσασθαι τοῦ υἱοῦ τοῦ θεοῦ· φασὶ γὰρ αὐτῷ· «Ῥαββὶ – ὃ λέγεται μεθερμηνευόμενον «διδάσκαλε»–, ποῦ μένεις;»
<Non hab.> Iohannis Scotus; Cordier , Catena graecorum patrum in Io. [CPG C145]; PL; Glossa ordinaria; LLT;Hugo de Sancto Caro, Postille [MM2020] [MM2021]

^IY ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d24.8} ALCUINUS. − [a] Nolunt enim transitorie uti eius magisterio sed inquirunt ubi maneat, ut et tunc in secreto verbis illius imbui et exinde sepius possent eum visitare et plenius instrui. Mystice autem volunt sibi ostendi in quibus Christus habitet, ut eorum exemplo se tales exhibeant in quibus velit habitare. [c] Vel quod Iesum ambulantem vident, et statim ubi maneat querunt, nos monet ut cum incarnationem eius ad mentem reducimus, sollicito corde eum rogemus ut mansionem eterni habitaculi nobis ostendat.

Dicit eis : Venite et videte.

^marg.| Quasi dicat : habitaculum meum explicari non potest sermone, sed opere demonstratur. Venite ergo credendo et operando et videte intelligendo.^IZ ^lu

^lu ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 38), CCCM 267, p. 29.623 sqq. : «[a] UBI HABITAS? Nolunt transitorie eius uti magisterio sed inquirunt ubi maneat, ut et tunc in secreto uerbis illius imbui et exinde sepius possent eum uisitare et plenius instrui. Mistice. Volunt sibi ostendi in quibus Christus habitet, ut eorum exemplo se tales exhibeant in quibus uelit habitare. [b] Unde quia uidet bene petentes , quaerentes, pulsantes, libens eis sua reserat archana et in euangelicam ueritatem introducit. VENITE ET VIDETE. Vultis uidere habitaculum meum? Sermone explicari non potest, opere demonstratur. Venite credendo, operando, et intelligetis. Testimonio Iohannis, id est legis, adducti estis, me magistrum confessi estis, uos discipuli Iohannis, id est gratiae, uidete ubi maneo. VENERVNT ET VIDERVNT VBI MANERET. ET APVD EVM MANSERVNT DIE ILLO. [c] Qui Iesum ambulantem uenerantur et statim ubi maneat quaerunt, monent nos ut, cum incarnationem eius ad mentem reducimus, sollicito corde eum rogemus, ut mansionem aeterni habitaculi nobis ostendat quomodo est apud patrem ».
<cuius fons> Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 16, CCSL 122, lin. 62 sqq.: «Qui dixerunt ei: rabbi, quod dicitur interpretatum magister, ubi habitas? nolebant transitorie magisterio ueritatis perfrui sed mansionem potius in qua habitaret inquirebant quatenus et tunc liberius in secreto uerbis illius inbui et exinde saepius eum possent uisitare plenius instruendi. Vnde et ipse quia illos bene petentes quaerentes pulsantes uidit libens eis secretarium sui reserauit archani eos que introducens ueritatis euangelicae rudimentis quae desiderabant inlustrauit nam sequitur: venite et uidete. Statim que subiungitur: venerunt et uiderunt ubi maneret et apud eum manserunt die illo. Quod si altiore sensu libet inspicere quid nobis agendum insinuent discipuli in eo quod ad dominum quidem ambulantem uenerant sed locum continuo ubi habitaret inquirebant, ammonent utique nos quoties incarnationis eius transitum ad mentem reducimus sollicito semper eum corde rogemus ut habitationem nobis aeternae suae mansionis quae est apud patrem ostendere dignetur dicentes cum moyse: domine, ostende nobis gloriam tuam». [MM2022]

^IZ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d24.9} ORIGENES. − Vel per hoc quod dicit venite, ad actionem invitat; per hoc autem quod dicit videte , ad contemplationem.^JA ^lv

^lv ¶Fons^G : Origenes, Commentarium in Io. 1, 7, tom. 2, 36 (29) 219, GCS 10, p. 95.9-11 : «Καὶ ἐπεὶ «πᾶς ὁ ζητῶν εὑρίσκει», ζητήσασι τὴν Ἰησοῦ μονὴν τοῖς Ἰωάννου μαθηταῖς ὑποδείκνυσι, λέγων αὐτοῖς· λέγων αὐτοῖς· «Ἔρχεσθε καὶ ὄψεσθε», τάχα διὰ τοῦ μὲν «ἔρχεσθε» ἐπὶ τὸ πρακτικὸν αὐτοὺς παρακαλῶν, διὰ δὲ τοῦ «ὄψεσθε» τὴν ἀκολουθοῦσαν τῇ κατορθώσει τῶν πράξεων θεωρίαν πάντως ἔσεσθαι τοῖς βουλομένοις ὑπογράφων, γινομένην ἐν τῇ τοῦ Ἰησοῦ μονῇ».
<vel> Origenes, Fragmenta ex catenis in Io. 1, 39, § 21, ed. J. Reuss , Johannes-Kommentare aus der griechischen Kirche : «Ἔρχεσθε, φησί, καὶ ἴδετε· τάχα διὰ τοῦ «Ἔρχεσθε» ἐπὶ τὸ πρακτικὸν αὐτοὺς παρακαλῶν, διὰ δὲ τοῦ «Ἴδετε» τὴν ἀκολουθοῦσαν τῆς κατορθώσεως τῶν πράξεων θεωρίαν πάντως ἔσεσθαι τοῖς βουλομένοις ὑπογράφων γινομένην ἐν τῇ τούτων διαμονῇ».
<Non hab.> Glossa ordinaria; LLT; [MM2020]

^JA ¶Codd. : La88 Li449 Ed1775 Ed1953 {SD2013} {MM2020} {MM2021}

^marg.| {CIO1d24.10} CHRYSOSTOMUS. {hom.17} . − Christus autem non dicit eis signa domus neque locum, sed attrahit eos ad sequendum. Non dixit : non est tempus nunc, audietis cras, si quid vultis discere; sed ut ad⁸⁹³ amicos et familiares loquitur. Qualiter ergo⁸⁹⁴ alibi^lw ait : « Filius hominis non habet ubi caput reclinet », hic autem dicit venite et videte ubi habito? Sed per hoc quod dixit : non habet ubi caput suum⁸⁹⁵ reclinet demonstravit quod habitaculum proprium non habebat⁸⁹⁶, non quod in domo non maneret.
Sequitur enim : ⁸⁹⁷

^lw Mt. 8, 20.

⁸⁹³ Ad + marg. La88

⁸⁹⁴ Ergo ] autem La88

⁸⁹⁵ Suum ] om. La88

⁸⁹⁶ habitaculum proprium non habebat ] non habebat proprium habitaculum La88

⁸⁹⁷ Enim ] om. La88

Venerunt et viderunt ubi maneret et manserunt ibi die illo.

^marg.| Cuius autem gratia manserunt non adiungit evangelista, quia manifestum erat quod propter doctrinam.^JB

^JB ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d24.11} AUGUSTINUS. − Quam beatum autem diem⁸⁹⁸ duxerunt, quam beatam noctem ! Edificemus ergo et nosmetipsi in corde nostro, et faciamus domum quo veniat ille et doceat nos⁸⁹⁹. ^JC ^lx

^lx ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 9.17-21, CCSL 36, p. 72 : «Quam beatum diem duxerunt, quam beatam noctem ! Quis est qui nobis dicat quae audierint illi a Domino? Aedificemus et nosmetipsi in corde nostro, et faciamus domum quo ueniat ille, et doceat nos; colloquatur nobis». [FG2018]*

^JC ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {MM2021}

⁸⁹⁸ diem ] dicit La88

⁸⁹⁹ Et doceat nos ] om. La88 *

^marg.| {CIO1d24.12} THEOPHYLACTUS. − Non frustra autem et tempus notavit evangelista, cum subdit :

Hora autem erat quasi decima;

^marg.| ut tam doctores quam discipulos erudiret, quod doctrina propter tempus non est pretermittenda.^JD ^ly

^ly ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 39), PG 123, 1180B6-14. [CGC2014 ref.]

^JD ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d24.13} CHRYSOSTOMUS.{hom.17} . − Multum enim studium demonstrabant ad audiendum, in eo quia neque ab hora aversi sunt, cum sol esset ad occasum. Et multis quidem⁹⁰⁰ carni servientibus tempus quod est post escas⁹⁰¹, non est aptum ad quippiam necessariorum, eo quod corpus escis gravatur. Ioannes vero, cuius isti erant discipuli, non erat talis : sed cum multo maiori sobrietate vespere degens quam nos mane.^JE

^JE ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹⁰⁰ Quidem ] quidam La88

⁹⁰¹ Escas ] escam La88

^marg.| {CIO1d24.14} AUGUSTINUS. ⁹⁰² − Numerus etiam iste legem significat, quia in decem preceptis data est lex. Venerat autem tempus pecia 5 ⁹⁰³ ut impleretur lex per dilectionem, que a Iudeis impleri non poterat per timorem. Unde et decima hora Dominus audivit : Rabbi. Magister enim legis non est nisi dator legis.^JF ^lz
Sequitur :

^lz ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 10.8-16, CCSL 36, p. 72 : «Decima erat hora. Numerus iste legem significat, quia in decem praeceptis data est lex. Venerat autem tempus ut impleretur lex per dilectionem; quia a Iudaeis non poterat impleri per timorem. Vnde Dominus dicit : Non ueni soluere legem, sed implere. Merito ergo decima hora eum secuti sunt ad testimonium amici sponsi duo isti, et decima hora audiuit; Rabbi, quod interpretatur magister. Si decima hora Rabbi Dominus audiuit, et decimus numerus ad legem pertinet; magister legis non est nisi dator legis». [FG2018]

^JF ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹⁰² Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁹⁰³ -ceptis ... tempus ] + « v pecia » marg. Li449 f. 19rb

Erat autem Andreas frater Simonis Petri unus ex duobus qui audierant a Ioanne, et secuti fuerant eum.

^marg.| {CIO1d24.15} CHRYSOSTOMUS. ⁹⁰⁴* {hom.17} . − Cuius autem gratia alterius nomen non ponit⁹⁰⁵*? Quidam dicunt, propterea quia hic qui scribit est qui secutus est eum. Quidam vero dicunt, quod ille alius non insignis erat : que igitur utilitas si didicerimus⁹⁰⁶ nomen illius? Neque enim septuaginta duorum discipulorum nomina evangelista posuit.^JG

^JG ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2022}

⁹⁰⁴ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁹⁰⁵ ponit ] ponitur Ed1953

⁹⁰⁶ Didicerimus ] dicerimus La88

^marg.| {CIO1d24.16} ALCUINUS. − Vel duo discipuli qui secuti sunt Iesum ^ma sunt Andreas et Philippus. ^JH ^mb ^mc ^md ^me ^mf

^ma Cf. Io. 1, 36.

^mb ¶Fons : <revera> Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. Cf. Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 47), CCCM 267, p. 34.737 sqq. : « Ecce vere israhelita in quo dolus non est .[...] Notandum quod Nathanael quem Iesus laudat non est inter apostolos assumptus, cum sint assumpti Andreas et Philippus, quibus testimonium non perhibetur ».

^mc <vel> Cf. Stephanus de Borbone , Tractatus de diversis materiis praedicabilibus, 1.1.5, CCCM 124, lin. 409 : « Hii sunt duo discipuli Philippus et Andreas qui gentiliter uiuentes introducunt ad Ihesum ».

^md <Diff.> Cf. Alcuinus , In Io. 3 (Io. 1, 43), PL 100, 760.18-24 : «Duos ex discipulis suis ad eum sequendum provocavit, e quibus unus Andreas, ad illum etiam fratrem Petrum adduxit ». <ex quo> = Beda Venerabilis , Homeliarum euangelii libri, 1, hom. 17, CCSL 122, lin. 29 <ex quo> Hugo de S. Caro , Postille (Mt. 4, 1.0)

^me ¶Nota A notre connaissance, et jusqu’à plus ample informé, la Catena n’a pas ici de source directe explicite. Thomas est probablement lui-même l’auteur de cette sentence qui aura été glissée par erreur dans le dossier des extraits d’Alcuin. L’exégèse carolingienne et médiévale se montre très réservée sur l’identité des deux disciples de Jean-Baptiste qui suivirent Jésus. Alcuin, Bède, Hugues de St-Cher (Mt.) se contentent de nommer André. Hugues de St-Cher sur Jean discute explicitement la question mais il renvoit à Chrysostome qui suggère que le second disciple était Jean lui-même [ Hugo de S. Caro, Postille (Io. 1, 47), f. 288ra/d]. Les glosules d’Anselme (Io. 1, 37-41) ne sont pas aussi explicites. Peut-être Thomas a-t-il surinterprété ici l’association d’André et Philippe mentionnée par Anselme à propos de Io. 1, 47. Le binôme est déjà évoqué par Etienne de Bourbon (fl. Lyon 1250-1261) mais sans référence biblique explicite.

^mf <Non hab.> PL, LLT, Haimo Autissiodorensis, In Io. , Würzburg, Univ., M.p.th.f.15., f. 47r sqq. ; Glossa ordinaria (Gloss-e ; Cas574 p. 490-491) ; Zacharias Chrysopolitanus , In unum ex quatuor. [MM2022]

^JH ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2022}

^marg.| {CIO1d25.1} CHRYSOSTOMUS. ⁹⁰⁷* {hom.18 et 19} . − Andreas que a Iesu didicit non detinuit apud seipsum, sed festinat et currit cito ad fratrem, traditurus ei bona que suscepit.^JI
Unde dicitur : ⁹⁰⁸

^JI ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹⁰⁷ Chrysostomus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁹⁰⁸ Dicitur ] sequitur La88

Invenit hic primum fratrem suum Simonem et dixit ei : Invenimus messiam quod est interpretatum Christus.

^marg.| {CIO1d25.2} BEDA. − Hoc est enim vere Dominum invenire⁹⁰⁹, vera illius dilectione fervere, fraterne quoque salutis curam gerere.^JJ ^mg

^mg ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 16, CCSL 122, lin. 105 sqq. : «Andreas dominum quem inuenit etiam simoni fratri sequendum euangelizat quia hoc est dominum uere inuenire uera illius dilectione feruere fraternae quoque salutis curam gerere. Ille perfecte conditoris sui ducatum sequitur qui etiam proximi quantum ualet habere comitatum nititur ». [MM2022]

^JJ ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953 {SD2013} {FG2022} {MM2022}

⁹⁰⁹ Dominum invenire ] invenire Dominum La88

^marg.| {CIO1d25.3} CHRYSOSTOMUS. ⁹¹⁰* {hom.18} . − Et quidem non dixerat evangelista que Christus fuerat sequentibus se locutus; sed ex his que hic dicuntur licet addiscere. Quecumque enim Andreas didicit, in brevi ostendit, magistri virtutem, qui persuaserat eis, et eorum desiderium quod prius habuerant, representans. Hoc enim verbum invenimus, est patientis pressuram⁹¹¹ propter absentiam et exultantis postquam apparuit quod exspectabatur.^JK

^JK ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹¹⁰ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁹¹¹ Patientis pressuram ] pressuram patientis La88

^marg.| {CIO1d25.4} AUGUSTINUS. ⁹¹² − Messias autem hebraice, grece Christus, latine unctus⁹¹³ dicitur. Chrisma enim unctio est, ille autem singulariter unctus est. Unde omnes Christiani unguntur, secundum quod in Psalmo^mh dicitur : « Unxit te Deus Deus tuus oleo exultationis pre participibus tuis ». Participes enim eius sunt omnes sancti. Sed ille est singulariter sanctus, et⁹¹⁴ singulariter unctus.^JL ^mi

^mh Ps. 44, 8 iuxta Hbr. 1, 9.

^mi ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 13.6-13, CCSL 36, p. 74 : «Messias hebraice, Christus graece est, latine Vnctus. Ab unctione enim dicitur Christus. χρῖσμα unctio est graece; ergo Christus, unctus. Ille singulariter unctus, praecipue unctus; unde omnes Christiani unguntur, ille praecipue. Quomodo in Psalmo dicit, audi : Propterea unxit te, Deus, Deus tuus oleo exsultationis, prae participibus tuis. Participes enim eius omnes sancti; sed ille singulariter sanctus sanctorum, singulariter unctus, singulariter Christus». [FG2018]

^JL ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹¹² Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁹¹³ grece Christus, latine unctus ] latine unctus, grece Christus La88

⁹¹⁴ et ] om. La88

^marg.| {CIO1d25.5} CHRYSOSTOMUS. {hom.18 et 19} . − Et ideo non dixit ‘messiam’ simpliciter, sed cum adiectione articuli. Considera vero ex⁹¹⁵ ipso principio obedientem Petri mentem. Confestim enim cucurrit nihil tardans.
Unde sequitur :

⁹¹⁵ Ex ] p + erasL

Et adduxit eum ad Iesum.

^marg.| Sed nullus⁹¹⁶ facilitatem⁹¹⁷ ei imponat, si non prius multa⁹¹⁸ perquirens⁹¹⁹ ita sermonem suscepit. Conveniens enim est et fratrem diligentius ei dixisse hoc et per longa verba, sed evangeliste ubique multa intermittunt, breviloquii curam habentes. Aliter autem neque dictum est quoniam credidit simpliciter, sed quoniam duxit eum ad Iesum, illum ei de quo dixerat⁹²⁰ traditurus, ut omnia ab illo discat. Ipse autem Dominus incipit revelare ea que deitatis sunt, et paulatim ea aperire predicationibus. Non enim minus quam signa, prophetie adducunt. Hoc enim est maxime opus Dei, quod neque imitari demones possunt. Nam in miraculis quidem et phantasia fit utique; futura autem predicere cum certitudine, illius solius incorruptibilis est nature.^JM
Unde sequitur :

^JM ¶Codd. : La88 (153ra) Ed1953 {SD2013}

⁹¹⁶ Nullus ] facultatem + eras. La88

⁹¹⁷ Facilitatem + marg. La88

⁹¹⁸ Prius multa ] multa prius La88

⁹¹⁹ Perquirens ] inquirens La88

⁹²⁰ Dixerat ] om. La88

Intuitus autem eum Iesus dixit : Tu es Simon Filius Ioanna; tu vocaberis Cephas quod interpretatur Petrus.

^marg.| {CIO1d25.6} BEDA. − Intuitus autem est⁹²¹ eum non exterioribus oculis solum, sed et eterno divinitatis intuitu vidit cordis eius simplicitatem, animi sublimitatem, cuius merito cuncte esset preferendus Ecclesie. Neque autem in Petri vocabulo, quasi hebreo vel syro, aliam interpretationem querere oportet quia idem est grece et latine Petrus, quod syriace Cephas; et in utraque lingua nomen a petra derivatur. Vocatur autem Petrus ob firmitatem fidei quia⁹²²* illi petre adhesit de qua Apostolus ait^mj : « Petra autem erat Christus ». Qui sperantes in se ab hostis insidiis tutos reddit⁹²³*, et spiritualium charismatum fluenta ministrat.^JN ^mk

^mj 1Cor. 10, 4.

^mk ¶Fons : Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 16, CCSL 122, lin. 138 sqq., 174 sqq. : «Intuitus est simonem iesus non exterioribus solum oculis sed interno diuinitatis intuitu iuxta illud beati samuelis: homo uidet in facie, deus autem intuetur cor. Vidit cordis eius simplicitatem uidit animi sublimitatem cuius merito cunctae esset praeferendus ecclesiae. [...] Neque uero petri uocabulo quasi hebraeo uel syro aliam interpretationem quaerere oportet sed pro certo nosse quia idem graece et latine petrus quod syriace cephas significat et in utraque lingua nomen a petra diriuatum est. Vocatur autem petrus ob firmitatem fidei uocatur petrus ob inuincibile robor mentis uocatur petrus quia illi solidissimae petrae de quo apostolus ait, petra autem erat christus, una deuotione adhaesit. [...] Christus etenim uocatur petra quia inexpugnabile ad se confugientibus praesidium tribuit quia sperantes in se ab antiqui hostis insidiis munitos reddidit et tutos. Nec praetereundum quod ob hoc quoque dominus petra uocatur quia spiritalium nobis chrismatum fluenta ministrat quia sacrosancta nos sui sanguinis communione purificat ». [MM2022]

^JN ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013}* {FG2022}

⁹²¹ est ] om. Li449

⁹²² quia ] qua La88 Ed1953

⁹²³ tutos reddit La88 Li449 ] inv. Ed1953

^marg.| {CIO1d25.7} AUGUSTINUS. ⁹²⁴ − Non est autem magnum quia Dominus dixit cuius Filius esset iste. Omnia enim nomina sanctorum suorum sciebat, quos ante constitutionem mundi predestinavit^ml . Illud autem magnum quia mutavit ei nomen, et fecit de Simone Petrum. Petrus autem a petra; petra vero Ecclesia. Ergo in Petri nomine figurata est Ecclesia. Et⁹²⁵ quis securus est, nisi qui edificat supra petram? Intentum autem te fecit Dominus. Nam si antea Petrus vocaretur, non ita videres mysterium petre, et putares casu eum sic vocari, non providentia Dei. Ideo eum voluit aliud prius vocari, ut ex ipsa commutatione nominis, sacramenti vivacitas commendaretur.^JO ^mm

^ml Cf. 1Cor. 1, 7; Eph. 1, 4; 1Pt. 1, 20.

^mm ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 14.3-45, CCSL 36, p. 74-75 : «Non magnum quia dominus dixit cuius filius esset iste. quid magnum domino? omnia nomina sanctorum suorum sciebat, quos ante constitutionem mundi praedestinauit; et miraris quia dixit uni homini : tu es filius illius, et tu uocaberis illud? magnum quia mutauit ei nomen; et fecit de simone petrum? petrus autem a petra, petra uero ecclesia; ergo in petri nomine figurata est ecclesia. et quis securus, nisi qui aedificat super petram? [...] Intentum enim te fecit. Nam si hoc ante Petrus uocaretur, non ita uideres mysterium petrae; et putares casu eum sic uocari, non prouidentia Dei; ideo uoluit eum aliud prius uocari, ut ex ipsa commutatione nominis, sacramenti uiuacitas commendaretur» [FG2018]

^JO ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹²⁴ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁹²⁵ Et ] + si La88

^marg.| {CIO1d25.8} CHRYSOSTOMUS. {hom.18 et 19} . − Ideo etiam nomen mutavit, ut ostendat quia ipse est qui vetus Testamentum dedit et nomina transmutavit, qui Abram Abraham vocavit, et Sarai Saram, et Iacob Israelem. Igitur multis quidem et a nativitate nomina imposuit, ut Isaac et Samson; aliis autem post eam que a progenitoribus est nuncupationem, ut Petro et filiis Zebedei. Nam quibus quidem a prima etate debebat⁹²⁶ virtus clarescere, ex tunc nomina susceperunt; quibus autem postea debebat augeri, postea nuncupatio posita est.^JP

^JP ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹²⁶ Etate debebat ] debebat etate La88

^marg.| {CIO1d25.9} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − [a] Non autem parva repugnantia potest putari si iuxta Iordanem, antequam Iesus isset in Galileam, ad testimonium Ioannis baptiste secuti sunt eum duo, quorum unus erat Andreas, qui fratrem suum Simonem adduxit ad Iesum; quando et nomen ut Petrus nominaretur⁹²⁷ accepit; cum ab aliis evangelistis dicatur, quod eos in Galilea piscantes invenerit, atque ad discipulatum vocaverit : nisi quia intelligendum est, non sic eos vidisse Dominum iuxta Iordanem ut ei iam inseparabiliter inhererent; sed tantum cognovisse qui⁹²⁸ esset, eumque miratos ad propria remeasse⁹²⁹. [b] Non autem quis arbitretur quod tunc Petrus nomen accepit, ubi ait illi Dominus : « Tu es Petrus, et super hanc petram edificabo Ecclesiam meam »^mn; sed ubi commemoratur ei dictum esse tu vocaberis Cephas, quod interpretatur Petrus.^JQ ^mo

^mn Mt. 16, 18.

^mo ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 17, § 37, CSEL 43, p. 138.3-14 : «Illud ergo quod de iohanne diximus diligenter considerandum est; non enim parua repugnantia putari potest, cum et locorum plurimum intersit et temporis et ipsius uocationis. nam si iuxta iordanen, antequam Iesus isset in Galilaeam, ad testimonium iohannis baptistae secuti sunt eum duo, quorum erat unus andreas, qui fratrem suum simonem continuo adduxit ad Iesum, quando et nomen ut petrus uocaretur accepit, quomodo ab aliis evangelistis dicitur, quod eos in Galilaea piscantes inuenerit adque ad discipulatum uocauerit, nisi quia intellegendum est non sic eos uidisse tunc Dominum iuxta iordanen, ut ei iam inseparabiliter cohaererent, sed tantum cognouisse quis esset eum que miratos ad propria remeasse?». [b] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 53, § 109, CSEL 43, p. 216.17-217.1 : «Iam etiam dixisse me recolo, ne quis arbitretur quod hic petrus nomen accepit, ubi ait illi : tu es petrus et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam. non enim accepit hoc nomen, nisi ubi iohannes commemorat ei dictum esse : tu uocaberis cephas, quod interpretatur petrus». [FG2015]

^JQ ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹²⁷ nominaretur ] vocaretur La88

⁹²⁸ qui ] quis La88

⁹²⁹ remeasse ] si + exp. La88

^marg.| {CIO1d25.10} ALCUINUS. − Vel aliter. [c] Nondum imponit ei nomen sed presignat quod postea fuit⁹³⁰* impositum, quando dixit ei Iesus : « Tu es Petrus, et super hanc petram edificabo Ecclesiam meam »^mp . [b] Mutaturus autem nomen Christus, voluit ostendere etiam nomen illud quod a parentibus datum erat, non carere virtutis significatione. Simon enim ‘obediens’ interpretatur, Ioanna ‘gratia’, Iona ‘columba’, quasi dicat : tu es obediens, Filius gratie, vel Filius columbe, id est Spiritus Sancti, quia humilitatem de Spiritu sancto accepisti, ut vocante Andrea, videre me desiderares. [a] Non enim dedignatus est maior minorem sequi, quia non est ordo etatis ubi est meritum fidei.^JR ^mq ^mr ^ms

^mp Mt. 16, 18.

^mq ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 40-42), CCCM 267, p. 31.666-32.683 : «[a] ET ADDVXIT. Non dedignatur maior minorem sequi, quia non est ordo aetatis ubi est meritum fidei. [...] [b] SYMON IOHANNA. Mutaturus nomen uoluit ostendere illud etiam nomen quod a parentibus datum erat non carere uirtutis significatione. Symon 'oboediens', Iohanna 'gratia'. Tu es oboediens, filius gratiae Dei. Vel Iohanna 'columba'. Tu ergo es filius columbae, filius spiritus sancti, quia humilitatem de spiritu sancto accepisti, ut uocante Andrea me uidere desiderares. [c] TV VOCABERIS. Nondum imponit nomen sed praesignat. Postea fuit impositum, quando Petro respondente tu es Christus filius Dei dixit Iesus: Tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo aecclesiam meam. 'Cephas' siriace, 'Petrus' grece uel latine a firmitate fidei, a petra Christo a quo profluit omnis spiritualis gratia, sicut in heremo de petra fluxit aqua populo ».
<cuius fons> Alcuinus , In Io. 3 (Io. 1, 42), PL 100, 760C : « Et adduxit eum ad Jesum. Non dedignatur major minorem sequi, quia non erat ordo aetatis, ubi erat meritum fidei. Intuitus autem Jesus [760D] eum dixit: Tu es Simon filius Jona: ut vocaberis Cephas, quod interpretatur Petrus. Necdum aliquid Petrus fecerat, et jam meruit nomen mutari [ Ms. mutare]. Nunquid plus ab Andrea crediderat? Quid majus fecit, ut a fratre plus acciperet? [Quid majus fecerat?] Minorem fratrem secutus est, et quem habebat discipulum, non dedignatus est habere magistrum. Tu es Simon filius Jona. Jona lingua nostra dicitur columba. Tu es ergo filius Jona, tu es filius Spiritus sancti . Filius ergo dicitur Spiritus sancti, quia humilitatem de Spiritu sancto acceperat. <ex quo> Beda Venerabilis , Homeliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 16, CCSL 122, lin. 150-152 sqq. : « Nec magnum est domino uocabulum cuiuslibet hominis uel patris eius dicere qui omnium sanctorum nomina scripta tenet in caelo sed positurus discipulo nomen meriti sublimioris daturus uocabulum quod totius ecclesiae praesuli congrueret primo uoluit ostendere quia quod a parentibus acceperat nomen etiam ipsum significatione uirtutis non careret. Simon ergo oboediens iohanna dicitur dei gratia. Tu es simon filius iohanna: tu es oboediens filius gratiae dei. Et merito ille oboedientis nomine censetur qui et prius inuitante andrea mox dominum uidere curauit et postmodum cum ipse dominus eum ad discipulatum uocaret statim cum eodem andrea quem pariter uocauit relictis retibus quorum usu uiuebat eum sequi non distulit ».

^mr <ex quibus> : Glossa ordinaria (Io. 1, 42) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 227a marg.], ed. Gloss-e : « Tu es Simon filius . Prius dicit nomen quod habet a parentibus ut significetur mutatio, dum de Simone Petrus facit. In mutatione autem notatur vivacitas mysterii, sed nec prius nomen caret virtute. Est enim Simon ‘obediens’, ‘filius gratie’ vel ‘columbe’ dum venit ad Iesum sequens fratrem. Unde a petra Christo dicitur Petrus firmus in illo, in figura Ecclesie que in petra fundatur. Filius Ioanna id est columbe, scilicet Spiritus sanctus ex quo humilis dum maior sequitur minorem. Filius Ioanna etc. ‘Iona’ dicitur et ‘Ioanna’ indifferenter. Iona ‘columba’, Ioanna ‘gratia’ interpretatur. [...] »

^ms ¶Nota La Catena remplace la sentence de la Glose ordinaire, dont elle conserve quelques vestiges syntaxiques, par une sentence extraite d’Anselme, récapitulant l’apport exégétique d’Alcuin et Bède, placée sous l’autorité tutélaire d’Alcuin, qu’il considère sans doute ici comme la source de la Glose ordinaire. [MM2022]

^JR ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013}* {FG2022}

⁹³⁰ fuit ] + ei Ed1953

^marg.| {CIO1d26.1} CHRYSOSTOMUS. ⁹³¹* {hom.19} − Postquam accepit Christus⁹³²* discipulos, venit de reliquo ad alios convertendum, scilicet Philippum et Nathanaelem.^JS
Unde dicitur :

^JS ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953 {SD2013}* {FG2022} {MM2022}

⁹³¹ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁹³² Christus ] + hos Ed1953

In crastinum autem voluit exire in Galileam.

^marg.| {CIO1d26.2} ALCUINUS. − [a] A Iudea scilicet, ubi erat Ioannes baptizans, deferens honorem Baptiste, ne videatur magisterium eius minuere, dum adhuc statum habet. [c] Vocaturus etiam ⁹³³ discipulum ad sequendum, voluit exire in Galileam, id est in transmigrationem factam vel revelationem; ut⁹³⁴, sicut ipse « proficiebat sapientia et etate⁹³⁵ et gratia apud Deum et homines »^mt, et sicut passus est et resurrexit, et ita intravit in gloriam suam, sic etiam suos sequaces ostenderet et exire et proficere⁹³⁶ virtutibus, et per passiones ad gaudia transmigrare debere.
[b] Unde sequitur :

^mt Lc. 2, 52.

⁹³³ Etiam ] et La88

⁹³⁴ ut ] et Li449 Ka6

⁹³⁵ sapientia - et – etate Li449 La88 ] inv. Ka6

⁹³⁶ proficere ] + in Ed1953

Et invenit Philippum et dicit ei Iesus : Sequere me.

^marg.| Sequitur qui imitatur humilitatem et passionem⁹³⁷ eius ut sit socius resurrectionis et ascensionis.^JT ^mu

^mu ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 43), CCCM 267, p. 32.694 sqq. : «[a] IN CRASTINVM uero a IUDEA, ubi erat Iohannes baptizans et testimonium illi perhibens, VOLVIT EXIRE IN GALILEAM deferens honorem Baptistae, ne uideatur magisterium eius minuere, dum adhuc statum habet. [b] SEQVERE ME. Sequitur qui imitatur humilitatem eius, passionem eius, ut sit socius resurrectionis et ascensionis. [c] Vocaturus autem discipulum ad sequendum VOLVIT exire in Galileam, id est in transmigrationem factam uel reuelationem, ut sicut proficiebat sapientia, aetate et gratia apud Deum et homines, sicut passus est et resurrexit et ita intrauit in gloriam suam, sic etiam suos sequaces ostenderet et exigeret proficere uirtutibus, et per passiones ad gaudia transmigrare debere suos sequaces ». [MM2022]

^JT ¶Codd. : Ka6 La88 Li449 Mt366 Ed1953 {SD2013}* {FG2022} {MM2022}

⁹³⁷ humilitatem – et – passionem ] inv. Ka6

^marg.| {CIO1d26.3} CHRYSOSTOMUS. {hom.19} . − Et vide quod antequam aliquis ei adhereret, nullum vocavit. Nam si quidem nullo iam sponte adveniente attraxisset, fortassis resiliissent : nunc autem a seipsis eligentes sequi Dominum, firmi de reliquo permanserunt. Philippum autem vocat, magis notum ei existentem, quia in Galilea nutritus erat. Sed unde Philippus secutus est Christum? Nam Andreas quidem audiens a Ioanne baptista, Petrus autem ab Andrea; hic autem a nullo aliquid discens, solum dicente Christo ad eum sequere me, confestim persuasus est. conveniens est autem⁹³⁸ Philippum a Ioanne audientem sequi Christum, vel etiam vocem Christi hoc operatam esse.^JU

^JU ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹³⁸ Est autem ] autem est La88

^marg.| {CIO1d26.4} THEOPHYLACTUS. − Non enim simpliciter omnibus vox Christi dicebatur, sed fidelium interiora ad eius inflammabat amorem. Deinde quia in corde Philippi de Christo cogitatio inerat, et in libris Moysi assidua lectio, ut exspectaret Christum, statim cum vidit, credidit. Forte autem ab Andrea et Petro de Christo aliquid didicit, quia ex eadem patria erant; quod evangelista videtur innuere per hoc quod subdit : ^JV ^mv

^mv ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 43), PG 123, 1184A2–B2 : summatim. [CGC2014 ref.]

^JV ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

Erat autem Philippus a Bethsaida civitate Andree et Petri.

^marg.| {CIO1d26.5} CHRYSOSTOMUS. {hom.19}. − Christus etiam hinc suam virtutem ostendit quod a terra nullum ferente fructum, nam a Galilea propheta non surgit, inclytos discipulorum⁹³⁹* elegit⁹⁴⁰.^JW

^JW ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {MM2020}

⁹³⁹ discipulorum ] discipulos Ed1953

⁹⁴⁰ elegit ] om. Li449

^marg.| {CIO1d26.6} ALCUINUS. − Bethsaida etiam ‘domus venatorum’ interpretatur, quo nomine civitatis curavit evangelista ostendere quales tunc iam animo erant Philippus, Petrus et Andreas, et quales officio erant futuri, id est capiendis ad vitam animabus intenti.^JX ^mw

^mw ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 40-42), CCCM 267, p. 31.666-32.683 : «ERAT AVTEM PHILIPPVS. Bethsaida 'domus uenatorum'. Quo nomine ciuitatis curauit euangelista ostendere qualis iam tunc animo erat Philippus, qualis officio erat futurus , quales etiam Petrus et Andreas, id est uenatores. Venator erat qui antequam ad praedicationis officium ordinaretur a Domino, quantum capiendis ad uitam animabus esset intentus, mox sponte demonstrauit ». [MM2022]

^JX ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2022}

^marg.| {CIO1d26.7} CHRYSOSTOMUS. {hom.19} − Non solum autem Philippus a Christo persuasus est, sed preco aliis fit.
Unde sequitur :

Invenit Philippus Nathanael, et dicit ei : Quem scripsit Moyses in lege et prophete, invenimus Iesum Filium Ioseph a Nazareth.

^marg.| Vide qualiter sollicitam mentem habebat, et continue meditabatur que sunt Moysi, et exspectabat adventum Christi. Et quidem quod Christus debebat venire, noverat prius, quoniam autem hic Christus erat, ignorabat. Dicit autem : quem scripsit Moyses et prophete , credibilem faciens suam predicationem, et ex hinc persuadens auditorem quod circa legem et prophetas sollicitus erat, et omnia perscrutans cum veritate ut et Christus testatus est. si vero dicit Filium Ioseph, ne turberis : eius enim Filius estimabatur esse.^JY

^JY ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d26.8} AUGUSTINUS. ⁹⁴¹ − Cui scilicet desponsata erat mater eius : nam quod ea intacta conceptus et natus sit, bene noverunt ex evangelio omnes Christiani. Addit⁹⁴² autem et locum : A Nazareth .^JZ ^mx

^mx ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 15.6-10, CCSL 36, p. 75 : «Eius filius dicebatur, cui desponsata erat mater eius. Nam quod ea intacta conceptus et natus sit, bene nouerunt omnes christiani ex evangelio. Hoc Philippus dixit Nathanaeli; addidit et locum : a Nazareth». [FG2018]

^JZ ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹⁴¹ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁹⁴² Addit ] addidit La88

^marg.| {CIO1d26.9} THEOPHYLACTUS. − Non quia in ea natus erat, sed nutritus. Generatio enim eius multis erat incognita; sed quod in Nazareth esset nutritus, cognitum erat⁹⁴³.

⁹⁴³ Erat ] sequitur + La88

Et dixit ei Nathanael : A Nazareth potest aliquid boni esse?^KA ^my

^my ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 45), PG 123, 1184B12-17. [CGC2014 ref.]

^KA ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

^marg.| {CIO1d26.10} AUGUSTINUS. ⁹⁴⁴ − [a] Ambas pronuntiationes potest consequens vox Philippi sequi : sive sic pronunties, tamquam confirmans : A Nazareth potest aliquid boni esse et⁹⁴⁵ ille⁹⁴⁶ dicat : V eni et vide ; sive sicut dubitans, et totum interrogans : a Nazareth potest aliquid boni esse? Veni et vide . Cum ergo sive illo modo, sive isto pronuntietur, non repugnent verba sequentia, nostrum est querere quid potius intelligamus in his verbis. [e] Nathanael enim doctissimus legis, cum audisset Philippum dicentem invenimus Iesum, audito : a Nazareth , erectus est in spem, et dixit : A Nazareth potest aliquid boni esse . [b] Scrutatus enim erat scripturas, et sciebat, [d] quod non facile alii scribe et Pharisei noverant, [c] quia inde erat exspectandus salvator.^KB ^mz

^mz ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 15.14-21, CCSL 36, p. 76 : «Ambas autem pronuntiationes potest ista uox sequi, siue sic pronunties tamquam confirmans : A Nazareth potest aliquid boni esse; et ille : Veni, et uide; siue sic dubitans, et totum interrogans : A Nazareth potest aliquid boni esse? Veni, et uide. Cum ergo siue illo modo, siue isto pronuntietur, non repugnent uerba sequentia; nostrum est quaerere quid potius intellegamus in his uerbis». Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 17.24-32, CCSL 36, p. 77 : «Et ex ipsa doctrina legis ueniebat, quod cum audisset a Nazareth [b] (scrutatus enim erat scripturas, et sciebat [c] quia inde erat exspectandus Saluator, [d] quod non facile alii scribae et Pharisaei nouerant); [e] iste ergo doctissimus legis, cum audisset Philippum dicentem : Inuenimus Iesum, quem scripsit Moyses in lege, et prophetae, a Nazareth, filium Ioseph; ille qui optime scripturas nouerat, audito nomine Nazareth, erectus est in spem, et dixit : A Nazareth potest aliquid boni esse ». [FG2018]

^KB ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹⁴⁴ Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

⁹⁴⁵ Et ] ad + exp. La88

⁹⁴⁶ Ille + marg. La88

^marg.| {CIO1d26.11} ALCUINUS. – [a] Qui singulariter sanctus est, innocens, impollutus, de quo Propheta^na : « Exiet virga de radice Iesse », et Nazareus, id est « flos de radice eius ascendet ». [b] Vel potest hic versiculus sub dubitatione interrogative proferri.^KC ^nb

^na Is. 11, 1.

^nb ¶Fons : Anselmus Laudunensis, Glosae super Io. (Io. 1, 46), CCCM 267, p. 33.727: «[a] Potest fieri ut a ciuitate tanti nominis aliquid summae gratiae nobis oriatur, uel aliquis doctor eximius qui florem nobis uirtutum mundiciam que sanctitatis praedicet, uel ipse mundi saluator qui singulariter sanctus est, innocens, impollutus, de quo propheta: Exiet uirga de radice Iesse, et Nazareus, id est flos de radice eius ascendet. [b] Vel potest hic uersiculus sub dubitatione interrogatiue proferri a Nathanaele ita: A NAZARETH POTEST ALIQVID BONI ESSE? » <cuius fons> [a] Alcuinus , In Io. 3 (Io. 1, 46), PL 100, 762C-D : « Potest fieri, ut a civitate tanti nominis aliquid summae gratiae nobis oriatur, vel ipse videlicet mundi Salvator Dominus, qui singulariter sanctus est, innocens, impollutus, segregatus a peccatoribus, [762D] quique loquitur in Canticis canticorum: Ego flos campi, et lilium convallium (Ct. 2, 1). Et de quo Propheta: Exiet, inquit, virga de radice Jesse, et Nazareus, id est, flos de radice ejus ascendet. [...] ». [MM2022]

^KC ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2022}

^marg.| {CIO1d26.12} CHRYSOSTOMUS. {hom.19} . − Audiverat enim Nathanael a scripturis quod a Bethlehem oportet⁹⁴⁷* Christum venire, secundum illud^nc : « Et tu, Bethlehem terra Iuda, ex te exiet dux qui reget⁹⁴⁸* populum meum Israel ». Cum igitur audivit a Nazareth , dubitavit, non inveniens convenire enuntiationem Philippi cum prophetica predicatione. Nazareum autem vocant prophete ab educatione et conversatione. Considera vero eius in inquirendo prudentiam et mansuetudinem. Non enim dixit : ‘Decipis me, Philippe’ sed interrogat dicens : A Nazareth potest aliquid boni esse? Valde autem et Philippus prudens erat; non enim interrogatus frangitur, sed immoratur, virum volens ducere ad Christum.
Unde sequitur :

^nc Mi. 5, 1-3.

⁹⁴⁷ oportet ] oporteret Ed1953

⁹⁴⁸ reget ] regat Ed1953

Dicit ei Philippus : Veni et vide.

^marg.| Trahit quidem eum ad Christum, sciens de reliquo eum non contradicturum, si verba et doctrinam illius gustaverit.^KD

^KD ¶Codd. : La88 Li449 Mt366 Ed1953 {SD2013}* {FG2022} {MM2022}

^marg.| {CIO1d27.1} CHRYSOSTOMUS. ⁹⁴⁹* {hom.19 sparsim} . − Nathanael non suscipiendo ex Nazareth Christum esse, eam que⁹⁵⁰* circa Scripturas diligentiam ostendit. In non respuendo vero eum qui annuntiaverat, multum desiderium quod habebat circa Christi presentiam monstravit. Sciebat enim quod poterat Philippus circa locum falli.
Unde sequitur :

⁹⁴⁹ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁹⁵⁰ que ] + illi erat Ed1953

Vidit Iesus Nathanael venientem ad se et dicit de eo : Ecce vere Israelita in quo dolus non est⁹⁵¹.

⁹⁵¹ Nequaquam... non est ] om. h om. Ed1953

^marg.| Nequaquam enim eum accusare oportebat licet verba non credentis protulerit magis investigans prophetias quam Philippus. Dicit autem : vere Israelita in quo dolus non est quia nihil ad gratiam vel odium loquebatur.^KE

^KE ¶Codd. : La88 Li449 ( 21rb ) Ed1953 {SD2013}* {MM2019}

^marg.| {CIO1d27.2} AUGUSTINUS. ⁹⁵² − Vel aliter. Quid est in quo dolus non est ? Forte non habebat peccatum? Forte illi medicus non erat necessarius? Absit. Nemo sic natus est ut medico illo non egeret. Dolus enim est cum aliud agitur et aliud fingitur. Quomodo ergo in illo dolus non erat? Si peccator est fatetur se peccatorem. Si enim peccator est et iustum se dicit, dolus est in ore ipsius. Ergo in Nathanaele confessionem peccati laudavit, non indicavit non esse peccatorem.^KF ^nd

^nd ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 18.2-28, CCSL 36, p. 77 : « Quid est in quo dolus non est? Forte non habebat peccatum? forte non erat aeger? forte illi medicus non erat necessarius? Absit. Nemo hic sic natus est, ut illo medico non egeret. Quid sibi ergo uult, in quo dolus non est? Aliquanto intentius quaeramus; apparebit modo in nomine Domini. Dolum dicit Dominus; et omnis qui uerba latina intellegit, scit quia dolus est, cum aliud agitur et aliud fingitur. Intendat Caritas uestra. Non dolus dolor est; propterea dico, quia multi fratres imperitiores latinitatis loquuntur sic, ut dicant : Dolus illum torquet, pro eo quod est dolor. Dolus fraus est, simulatio est. Quando aliquis aliquid in corde tegit, et aliud loquitur, dolus est, et tamquam duo corda habet : unum quasi sinum cordis habet, ubi uidet ueritatem, et alterum sinum, ubi concipit mendacium. Et ut noueritis hunc esse dolum, dictum est in psalmis : Labia dolosa. Quid est : Labia dolosa? Sequitur, In corde et corde locuti sunt mala. Quid est : In corde et corde, nisi duplici corde? Si ergo dolus in isto non erat, sanabilem illum medicus iudicauit, non sanum. Aliud est enim sanus, aliud sanabilis, aliud insanabilis; qui aegrotat cum spe, sanabilis dicitur; qui aegrotat cum desperatione, insanabilis; qui autem iam sanus est, non eget medico. Medicus ergo qui uenerat sanare, uidit istum sanabilem, quia dolus in illo non erat. Quomodo dolus in illo non erat? Si peccator est, fatetur se peccatorem. Si enim peccator est, et iustum se dicit, dolus est in ore ipsius. Ergo in Nathanaele confessionem peccati laudauit, non iudicauit non esse peccatorem ». [FG2018]*

^KF ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹⁵² Augustinus La88 Li449 ] + In Ioannem Ed1953

^marg.| {CIO1d27.3} THEOPHYLACTUS. − Sed⁹⁵³ Nathanael laudatus non acquievit extimplo ⁹⁵⁴ sed exspectavit adhuc, volens aliquid manifestius discere et⁹⁵⁵ interrogat.^KG ^ne

^ne ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Ioannis (Io. 1, 47), PG 123, 1184D5-8 . [CGC2014 ref.]

^KG ¶Codd. : La88 Li449 Ed1470 Ed1474 Ed1475A Ed1486 Ed1493 Ed1570 Ed1571 Ed1953 {SD2013}* {MM2019} {MM2022}

⁹⁵³ Sed ] Si La88

⁹⁵⁴ extimplo codd. Ed1475A Ed1493 ] om. Ed1470 Ed1474, exêplo Ed1486, ex templo Ed1570 Ed1571, extemplo Ed1569 Ed1953

⁹⁵⁵ et ] om. Ed1470

^marg.| Sequitur enim :

Dicit ei⁹⁵⁶ Nathanael : Unde me nosti ?

⁹⁵⁶ Dicit ei ] om. La88

^marg.| {CIO1d27.4} CHRYSOSTOMUS. ⁹⁵⁷* {hom.19}. − Ipse quidem igitur ut homo investigabat, Iesus autem ut Deus respondebat.
Sequitur enim :

⁹⁵⁷ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

Respondit Iesus et dixit ei : Priusquam te Philippus vocaret, cum esses sub ficu, vidi te.

^marg.| Non ut homo eum intuens, sed ut Deus desuper cognoscens. Vidi – inqui - te , id est morum tuorum mansuetudinem. Dicit autem : Cum esses sub ficu , quoniam nullus ibi erat, sed soli Philippus et Nathanael singulariter loquebantur⁹⁵⁸ : propter hoc dictum est quod videns eum a longe dixit ecce vere Israelita, ut scires quoniam antequam appropinquaret Philippus, hec loquebatur Christus, et insuspicabile fiat Christi testimonium. Noluit autem Christus dicere : non sum ex Nazareth, ut annuntiavit tibi Philippus; sed ex Bethlehem, ut non faceret altercabilem sermonem, neque etiam per hoc dedisset argumentum sufficiens⁹⁵⁹ quod ipse esset Christus; sed ostendit se Christum per hoc quod presens erat loquentibus illis.^KH

^KH ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹⁵⁸ Loquebatur ] + et La88

⁹⁵⁹ dedisset argumentum - sufficiens ] inv. La88

^marg.| {CIO1d27.5} AUGUSTINUS. ⁹⁶⁰* − Querendum est autem ⁹⁶¹ * an aliquid significet arbor fici. Invenimus arborem fici maledictam quia sola folia habuit et fructum non habuit⁹⁶²*^nf. In origine humani generis Adam et Eva cum peccavissent⁹⁶³, de foliis ficus subcinctoria⁹⁶⁴ sibi fecerunt. Folia ergo⁹⁶⁵ ficulnee intelliguntur peccata. Erat autem Nathanael sub arbore fici, tamquam sub umbra mortis. Ac si Dominus ei dicat : O Israel, sine dolo quisquis es, o popule videns ⁹⁶⁶* ex fide, antequam te per apostolos meos vocarem et cum esses sub umbra mortis et tu me non videres, ego te vidi.^KI ^ng

^nf Cf. Mc. 11, 12-21 ; Mt. 21, 18-20.

^ng ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 21.1-7, § 22.3-6, CCSL 36, p. 79-80 : «Quaerendum est, an aliquid significet ista arbor fici. Audite eum, fratres mei : Inuenimus arborem fici maledictam quia sola folia habuit, et fructum non habuit. In origine humani generis Adam et Eua cum peccassent, de foliis ficulneis succinctoria sibi fecerunt; folia ergo ficulnea intelleguntur peccata. Erat autem Nathanael sub arbore fici, tamquam sub umbra mortis. [...] [§ 22] O tu Israel sine dolo, quisquis es, o popule uiuens ex fide, antequam te per apostolos meos uocarem, cum esses sub umbra mortis, et tu me non uideres, ego te uidi». [FG2018]*

^KI ¶Codd. : La88 Li449 Ed1470 Ed1953 {SD2013}* {FG2022} {MM2022}

⁹⁶⁰ Augustinus ] + In Ioannem Ed1953

⁹⁶¹ Querendum ] quereins lac.*** La88 | autem ] enim Ed1470 Ed1953

⁹⁶² fructum non habuit ] fructu caruit Ed1470 Ed1953

⁹⁶³ peccavissent ] peccassent La88

⁹⁶⁴ subcinctoria ] subtinctoria Ed1470

⁹⁶⁵ ergo ] vero La88

⁹⁶⁶ videns ] Iudeus Ed1470 Ed1953

^marg.| {CIO1d27.6} GREGORIUS. Octavo decimo Moralium. ⁹⁶⁷* − Vel cum esses sub ficu vidi te, id est positum te sub umbra legis elegi.^KJ ^nh

^nh ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18, § 38, CCSL 143A, lin. 13 sqq : «In scriptura sacra uidere dei aliquando pro eligere ponitur, sicut in euangelio scriptum est : cum esses sub ficu, uidi te; id est, positum te sub umbra legis, elegi ». [MM2021]

^KJ ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013}* {MM2021} {FG2022}

⁹⁶⁷ . xviii. ] om. Ed1953

^marg.| {CIO1d27.7} AUGUSTINUS. De verbis Domini. − Recordatus est autem Nathanael se fuisse sub ficu ubi non erat Christus presentia corporali sed scientia spirituali. Et quia sciebat se solum fuisse sub ficu, agnovit in illo divinitatem.^KK ⁿⁱ

ⁿⁱ ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Sermones, sermo 122 (De verbis Domini 89), c. 1, PL 38, 681 : «Quid est ergo, Cum esses sub ficu, vidi te? Cum esses sub peccato, vidi te. Et ad rem gestam quidem respiciens, recordatus est Nathanael se fuisse sub ficu, ubi non erat Christus. Non ibi autem erat praesentia corporali, scientia vero spirituali ubi non est? Et quoniam sciebat se solum fuisse sub ficu, ubi Dominus Christus non erat: quando dixit ei, Cum esses sub arbore fici, vidi te; et agnovit in illo divinitatem, et exclamavit, Tu es rex Israel ». [MM2022]

^KK ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2022}

^marg.| {CIO1d27.8} CHRYSOSTOMUS. ⁹⁶⁸* {hom.19} . − Sic igitur⁹⁶⁹* ab hac predicatione, et ab eo quod mentem scrutatus est eius, et quia cum adversus eum dicere videretur, non culpavit, sed laudavit, cognovit quoniam vere est Christus.
Unde sequitur :

⁹⁶⁸ Chrysostomus La88 ] + In Ioannem Ed1953

⁹⁶⁹ igitur ] Ergo Ed1953

Respondit ei Nathanael et ait : Rabbi, tu es Filius Dei, tu es rex Israel.

^marg.| Quasi dicat : tu es qui exspectabaris, tu es qui querebaris. Quia enim argumentum inaltercabile suscepit, venit ad confessionem, et in mora priori diligentiam ostendens, et in posteriori confessione devotionem. Multi autem legentium sermonem hunc anxiantur : Petrus enim qui post miracula et doctrinam confessus est, quoniam Filius est Dei⁹⁷⁰, beatificatur, ut a Patre revelationem iam suscipiens. Nathanael autem ante signa et doctrinam hoc dicens, nihil tale audivit. eEt igitur huius causa, quoniam verba quidem eadem locutus est Petrus et Nathanael, non autem eadem mente; sed Petrus quidem confessus est Filium Dei ut Deum verum; hic autem ut hominem nudum; dicens enim⁹⁷¹* : T u es Filius Dei , induxit : Tu es rex Israel . Dei autem Filius non Israelis est rex solum, sed et orbis terrarum universi. Hoc etiam manifestum est ex his que consequuntur. Nam Petro nihil postea addidit Christus, sed quasi perfecta eius existente fide, Ecclesiam se dixit in confessione illius fabricaturum esse. Nathanael autem quasi multa parte et maiori confessionis deficiente, ad maiora educitur.
Nam sequitur :

⁹⁷⁰ Filius est dei ] filius dei est La88

⁹⁷¹ enim ] + ei Ed1953 La88

Et dixit ei : Quia dixi tibi : Vidi te sub ficu, credis. Maius his videbis.

^marg.| Quasi dicat : magnum tibi visum est hoc esse quod dixi, et propterea me regem Israelis confessus es : quid igitur dices cum maius videbis? Et quid sit istud maius, ostendit subdens :

Et dicit eis : Amen, amen dico vobis, videbitis celum apertum et angelos Dei ascendentes et descendentes super Filium hominis.

^marg.| Vide qualiter paulatim eum a terra abducit, et facit quod non ultra estimet Christum esse hominem solum. Cui⁹⁷² enim angeli ministrant, qualiter hic homo purus esset? Per hoc igitur suadet angelorum se esse Dominatorem : sicut enim in proprium regis Filium descenderunt⁹⁷³ et ascenderunt in eum ministri regales; hoc quidem in tempore crucis, hoc vero in tempore resurrectionis et ascensionis; sed et ante hoc, quando accesserunt et ministrabant ei, et quando evangelizabant eius nativitatem. Futurum vero a preterito probavit; qui enim in preteritis virtutem eius agnoverat, et de futuris audiens facilius suscepit.^KL

^KL ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013} {FG2022}

⁹⁷² Cui ] cum La88

⁹⁷³ descenderunt ] + in La88 * (exp.)

^marg.| {CIO1d27.9} AUGUSTINUS. De verbis Domini. − Recolamus autem veterem historiam, quando Iacob in somniis vidit scalam a terra pertingentem usque ad⁹⁷⁴* celum, et Dominus incumbebat super eam, angeli autem⁹⁷⁵* ascendebant et descendebant per eam. Denique ipse Iacob quia intellexit quid viderit, posuit lapidem et fudit oleum : dum unxit lapidem Iacob, numquid idolum fecit? Significavit, non adoravit. Agnoscitis chrisma, agnoscite et Christum. ipse est lapis quem reprobaverunt edificantes. Si ergo Iacob vidit scalam, qui est in⁹⁷⁶* Israel appellatus, et Nathanael iste vere Israelita erat; convenienter somnium Iacob Dominus dixit ei; quasi dicat : cuius nomine te appellavi, ipsius somnium in te apparuit. Videbis enim celum apertum, et angelos Dei ascendentes et descendentes super Filium hominis. Si autem ad illum descendunt, et ad illum ascendunt, et sursum⁹⁷⁷ est, et hic est : sursum⁹⁷⁸ in se, deorsum in suis.^KM

^KM ¶Codd. : La88 Li449 Ed1953 {SD2013}* {FG2022}

⁹⁷⁴ ad ] in Ed1953

⁹⁷⁵ angeli autem ] et angeli Ed1953

⁹⁷⁶ in ] om. Ed1953

⁹⁷⁷ sursum ] rursum Li449

⁹⁷⁸ sursum ] rursum Li449

^marg.| {CIO1d27.10} AUGUSTINUS. Super Ioannem. ⁹⁷⁹* − [e] Sunt autem angeli Dei boni predicatores predicantes Christum; hoc est super Filium hominis ascendunt et descendunt^nj , sicut Paulus, qui ascenderat « usque ad tertium celum »^nk , descendit usque “ad lac potum parvulis dandum”^nl . [d] Dixit autem : Maius his videbis , quia plus est quod nos Dominus “vocatos iustificavit”^nm , quam quod vidit iacentes sub umbra mortis. Quid enim nobis proderat, si ibi mansissemus ubi nos vidit? [b] Queritur autem ⁹⁸⁰ quare Nathanael, cui tantum testimonium perhibuit Filius Dei, [a] inter duodecim apostolos non invenitur? [c] Intelligere autem debemus, ipsum eruditum fuisse et peritum legis : propterea noluit illum Dominus inter discipulos ponere, quia idiotas elegit, unde confunderet mundum. Volens enim superborum frangere cervices, non quesivit per oratorem piscatorem; sed de piscatore lucratus est imperatorem. Magnus Cyprianus orator; sed prius Petrus piscator; per quem postea crederet non tantum orator, sed etiam imperator.^KN ⁿⁿ

^nj Cf. Io. 1, 51.

^nk Cf. 2Cor. 12, 2.

^nl Cf. 1Cor. 3, 2.

^nm Cf. rm. 8, 30.

ⁿⁿ ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 17.2-20, CCSL 36, p. 76-77 : «Quid ergo facimus fratres? deberet iste primus esse in apostolis? non solum primus [a] non inuenitur in apostolis, sed nec medius, nec ultimus inter duodecim [b] Nathanael est, cui tantum testimonium perhibuit filius dei, dicens : ecce uere israelita, in quo dolus non est. quaeritur causa? quantum dominus intimat, probabiliter inuenimus. [c] intellegere enim debemus ipsum nathanaelem eruditum et peritum legis fuisse; propterea noluit illum dominus inter discipulos ponere; quia idiotas elegit, unde confunderet mundum. audi apostolum dicentem ista : uidete enim, inquit, uocationem uestram, fratres, quia non multi potentes, non multi nobiles; sed infirma mundi elegit deus, ut confundat fortia; et ignobilia mundi et contemptibilia elegit deus, et ea quae non sunt, tamquam quae sunt, ut ea quae sunt euacuentur. si doctus eligeretur, fortasse ideo se diceret electum, quia doctrina eius meruit eligi. dominus noster iesus christus uolens superborum frangere ceruices, non quaesiuit per oratorem piscatorem; sed de piscatore lucratus est imperatorem. magnus cyprianus orator, sed prior petrus piscator, per quem postea crederet non tantum orator, sed et imperator». [d] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 22.16-17, CCSL 36, p. 80 : «Plus enim est quod nos Dominus uocatos iustificauit, quam quod uidit iacentes sub umbra mortis. Quid enim nobis proderat si ibi remansissemus, ubi nos uidit? Numquid non iaceremus? Quid est hoc maius? Quando uidimus angelos adscendentes et descendentes super Filium hominis?». [e] Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 23.16-18, CCSL 36, p. 80 : «Angeli Dei, boni praedicatores, praedicantes Christum; hoc est, super Filium hominis adscendunt et descendunt. Ex uno habemus exemplum : audi apostolum Paulum; quod in ipso inuenerimus, hoc de ceteris ueritatis praedicatoribus credamus. Vide Paulum adscendentem : Scio hominem in Christo ante annos quatuordecim raptum fuisse usque in tertium caelum, siue in corpore, siue extra corpus nescio, Deus scit, et audisse ineffabilia uerba quae non licet homini loqui. Adscendentem audistis, descendentem audite. Non potui loqui uobis quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus, quasi paruulis in Christo lac uobis potum dedi, non escam. Ecce descendit qui adscenderat. Quaere quo adscenderat. Vsque in tertium caelum. Quaere quo descenderit. Vsque ad lac paruulis dandum». [FG2018]

^KN ¶Codd. : La88 Ed1953 {SD2013}

⁹⁷⁹ Super Ioannem ] om. La88 , In Ioannem Ed1953

⁹⁸⁰ Autem ] causa + La88

<58. - Ioannis evangelium>

Capitulum 1

<58. Catena aurea in Ioannem>

Capitulum 1