Hugo de Sancto Caro

Capitulum 8

Numérotation du verset Io. 8,1 

Iesus autem perrexit in montem1 Oliveti.
1 montem ΩS ΩV ] monte P14417
Numérotation du verset Io. 8,2 

Et diluculo iterum venit in templum et omnis populus venit2 ad eum et sedens docebat eos.
2 venit Rusch Weber ] veniebat Li449@ Li449
Numérotation du verset Io. 8,3 

Adducunt autem scribe et Pharisei mulierem in adulterio deprehensam
et statuerunt eam in medio
Numérotation du verset Io. 8,4 

et dixerunt ei: Magister, hec mulier modo deprehensa est in adulterio.
Numérotation du verset Io. 8,5 

In lege autem Moyses mandavit nobis huiusmodi lapidarea. Tu ergo quid dicis?
0 Cf. Dt. 22, 23-30.
Numérotation du verset Io. 8,6 

Hoc3 autem dicebant temptantes eum ut possent accusare eum. Iesus autem inclinans se deorsum
3 hoc Li449@ Li449 Rusch ] hec Weber
digito scribebat in terrab.
0 Cf. Ier. 17, 3: « Exspectatio Israel, Domine, omnes qui te derelinquunt confundentur: recedentes a te, in terra scribentur, quoniam dereliquerunt venam aquarum viventium Dominum ».
Numérotation du verset Io. 8,7 

Cum autem perseverarent interrogantes eum erexit se
et dixit eis4:
4 eis Rusch Weber ] illis Li449@
Qui sine peccato est vestrum primus in illam lapidem mittat.
Numérotation du verset Io. 8,8 

Et iterum se inclinans scribebat in terra.
Numérotation du verset Io. 8,9 

Audientes autem hec5, unus post unum exibant incipientes a senioribus et remansit
5 hec Li449@ Li449 Rusch ] om. Weber
Iesus solus6
6 Iesus solus Rusch ] inv. Li449@ Li449, solus Weber
et mulier
in medio stans.
Numérotation du verset Io. 8,10 

Erigens autem se Iesus dixit ei: Mulier, ubi sunt
qui te accusaverunt7?
7 qui te accusaverunt Rusch ] qui te accusabant Li449@ , om. Weber
Nemo te condemnavit.
Numérotation du verset Io. 8,11 

Que dixit: Nemo, Domine. Dixit autem8 Iesus: Nec ego te condemnabo.
8 autem Rusch Weber ] ei Li449@ Li449
Vade et iam amplius9 noli peccare.
9 iam amplius Li449@ Li449 Rusch ] inv. Weber
Numérotation du verset Io. 8,12 

Iterum ergo locutus est eis Iesus dicens: Ego sum lux mundi.
Qui sequitur me
non ambulat10
10 ambulat Li449@ Rusch ] ambulabit Weber
in tenebris
sed habebit lumen11 vite.
11 lumen Li449@ Li449 Rusch ] lucem Weber
Numérotation du verset Io. 8,13 

Dixerunt ergo ei Pharisei:
tu de teipso testimonium perhibes, testimonium tuum non est verum.
Numérotation du verset Io. 8,14 

Respondit Iesus
et dixit eis: Et si ego testimonium perhibeo de meipso, verum est testimonium meum
quia scio unde veni
et quo vado. Vos autem nescitis unde venio aut quo vadam12.
12 vadam Rusch ] vado Li449@ Li449 Weber
Numérotation du verset Io. 8,15 

Vos secundum carnem iudicatis
ego non iudico quemquam.
Numérotation du verset Io. 8,16 

Et si iudico ego, iudicium meum verum est13 quia solus non sum
13 est Li449 Rusch Weber] om. Li449@
sed ego et qui me misit14 Pater.
14 me misit Rusch Weber ] inv. Li449@ Li449
Numérotation du verset Io. 8,17 

Et in lege vestra
scriptum estc
0 Cf. Dt. 19, 15.
quia duorum hominum testimonium verum est.
Numérotation du verset Io. 8,18 

Ego sum qui testimonium perhibeo de meipso
et testimonium perhibet de me qui misit me Pater.
Numérotation du verset Io. 8,19 

Dicebant ergo ei:
Ubi est Pater tuus?
Respondit Iesus: Neque me scitis neque Patrem meum. Si me sciretis forsitan et Patrem meum sciretis.
Numérotation du verset Io. 8,20 

Hec verba locutus est in gazophylacio
docens in templo
et nemo
apprehendit eum quia necdum15 venerat hora eius.
15 necdum Rusch Weber ] nondum Li449@ Li449
Numérotation du verset Io. 8,21 

Dixit ergo iterum eis Iesus: Ego vado
et queretis16 me
16 queretis Li449 Rusch Weber ] querentes Li449@
et in peccato vestro moriemini.
Quo ego vado vos non potestis venire.
Numérotation du verset Io. 8,22 

Dicebant ergo Iudei:
Numquid interficiet semetipsum
quia dicit quo ego vado vos non potestis venire.
Numérotation du verset Io. 8,23 

Et dicebat eis: Vos de deorsum estis, ego de supernis sum.
Vos de mundo hoc17 estis,
17 mundo hoc Rusch Weber ] inv. Li449@ Li449
ego non sum de hoc mundo.
Numérotation du verset Io. 8,24 

Dixi ergo
vobis quia in peccatis vestris moriemini18. Si enim non credideritis mihi19
18 in peccatis vestris-moriemini Rusch ] inv. Li449@ Li449 Weber |
19 mihi Rusch] om. Li449@ Li449 Weber |
quia ego sum moriemini in peccato vestro
Numérotation du verset Io. 8,25 

Dicebant ergo ei:
Tu quis es?
Dixit eis Iesus: Principium
qui20 et loquor vobis.
20 qui Li449@ Li449 Rusch ] quia Weber
Numérotation du verset Io. 8,26 

Multa habeo de vobis loqui et iudicare sed qui me misit21 verax est, et ego audivi que22 ab eo
21 me misit Rusch ] inv. Li449@ Li449 Weber |
22 audivi que Rusch ] inv. Li449@ Li449 Weber |
hec
loquor in mundo.
Numérotation du verset Io. 8,27 

Et non cognoverunt
quia Patrem eis dicebat Deum23.
23 Deum Li449@ Li449 Rusch] om. Weber
Numérotation du verset Io. 8,28 

Dixit ergo eis Iesus: Cum exaltaveritis Filium hominis,
tunc
cognoscetis quia ego sum
et a24 meipso facio nihil sed sicut docuit me Pater
24 a Li449 Rusch Weber] om. Li449@
hec loquor.
Numérotation du verset Io. 8,29 

Et qui me25 misit
25 me Li449 Rusch Weber] om. Li449@
mecum est non reliquit
me
solum
quia ego26 que placita sunt ei facio semper.
26 ego Rusch Weber] om. Li449@ Li449
Numérotation du verset Io. 8,30 

Hec illo loquente multi crediderunt
in eum.
Numérotation du verset Io. 8,31 

Dicebat ergo Iesus ad eos qui crediderunt ei Iudeos:
Si vos manseritis
in sermone meo
vere discipuli mei eritis
Numérotation du verset Io. 8,32 

et cognoscetis
veritatem
et veritas
liberabit vos.
Numérotation du verset Io. 8,33 

Responderunt ei27:
27 ei Rusch Weber ] + Iudei Li449@ Li449
Semen Abrahe sumus
et nemini servivimus umquam.
Quomodo tu dicis liberi eritis?
Numérotation du verset Io. 8,34 

Respondit eis Iesus:
Amen amen dico vobis,
quia omnis qui facit peccatum
servus est peccati.
Numérotation du verset Io. 8,35 

Servus
autem non manet
in domo
in eternum. Filius autem28 manet in eternum.
28 autem Li449@ Rusch] om. Li449 Weber
Numérotation du verset Io. 8,36 

Si ergo Filius vos liberaverit
vere liberi eritis.
Numérotation du verset Io. 8,37 

Scio
quia filii Abrahe estis
sed queritis me interficere
quia sermo meus
non capit in vobis.
Numérotation du verset Io. 8,38 

Ego quod vidi apud Patrem loquor
et vos me29 vidistis apud Patrem vestrum facitis.
29 me Rusch ] quod Li449@ Li449, quae Weber
Numérotation du verset Io. 8,39 

Responderunt et dixerunt ei:
Pater noster Abraham est.
Dicit eis Iesus: Si filii Abrahe estis opera Abrahe
facite.
Numérotation du verset Io. 8,40 

Nunc autem
queritis me interficere
hominem qui veritatem vobis30 locutus sum quam audivi a Deo. Hoc Abraham non fecit.
30 vobis Rusch Weber] om. Li449@ Li449
Numérotation du verset Io. 8,41 

Vos facitis opera patris vestri.
Dixerunt itaque ei:
Nos ex fornicatione non sumus nati. Unum patrem habemus Deum31.
31 Deum Li449 Rusch Weber] om. Li449@
Numérotation du verset Io. 8,42 

Dixit ergo
eis Iesus: Si Deus pater vester esset diligeretis utique me. Ego enim ex Deo processi
et veni,
neque enim a meipso veni sed ille me misit.
Numérotation du verset Io. 8,43 

Quare loquelam meam non cognoscitis?
Quia non potestis
audire
sermonem meum.
Numérotation du verset Io. 8,44 

Vos ex patre diabolo estis
et desideria patris vestri vultis facered.
0 Cf. Sap. 2, 24.
Ille homicida
erat ab initio
et in veritate
non stetit
quia non est veritas32 in eo.
32 non est - veritas Li449 Rusch Weber ] inv. Li449@
Cum loquitur mendacium ex propriis loquitur
quia mendax est et pater eius.
Numérotation du verset Io. 8,45 

Ego autem si33 veritatem dico
33 si Rusch ] quia Li449@ Li449 Weber
non creditis mihi.
Numérotation du verset Io. 8,46 

Quis ex vobis
arguet34 me de peccato
34 arguet Li449@ Rusch ] arguit Weber
si veritatem dico quare vos non creditis mihi?
Numérotation du verset Io. 8,47 

Qui ex Deo est35
35 ex Deo - est Li449@ Rusch ] inv. Li449 Weber
verba Dei audit,
propterea
vos non auditis, quia ex Deo non estis.
Numérotation du verset Io. 8,48 

Responderunt igitur36 Iudei et dixerunt ei37: Nonne bene dicimus
36 igitur Rusch Weber ] ergo Li449@ Li449 |
37 ei Rusch Weber] om. Li449@ Li449 |
nos quia Samaritanus es tu
et demonium habes?
Numérotation du verset Io. 8,49 

Respondit Iesus:
Ego demonium non habeo
sed honorifico Patrem meum
et vos inhonorastis38 me.
38 inhonorastis Li449@ Rusch ] inhonoratis Weber
Numérotation du verset Io. 8,50 

Ego autem non quero gloriam meam39.
39 non quero - gloriam meam Rusch Weber ] inv. Li449@ Li449
Est qui
querat40 et iudicat.
40 querat Li449@ Li449 Rusch ] querit Weber
Numérotation du verset Io. 8,51 

Amen amen dico vobis,
si quis sermonem meum servaverit mortem non videbit
in eternum.
Numérotation du verset Io. 8,52 

Dixerunt ergo Iudei: Nunc cognovimus
quia demonium habes. Abraham mortuus est et prophete
et tu dicis: Si quis sermonem meum servaverit non gustabit mortem41 in eternum?
41 non gustabit - mortem Rusch Weber ] inv. Li449@ Li449
Numérotation du verset Io. 8,53 

Numquid tu maior es patre nostro Abraham
qui mortuus est et prophete mortui sunt quem teipsum facis?
Numérotation du verset Io. 8,54 

Respondit Iesus:
Si ego glorifico
meipsum, gloria mea42 nihil est. Est Pater meus
42 mea Li449 Rusch Weber ] iter. Li449@
qui glorificat me
quem vos dicitis quia Deus noster est
Numérotation du verset Io. 8,55 

et non cognovistis eum.
Ego autem novi eum et si dixero
quia non scio eum
ero similis vobis mendax.
Sed scio eum et sermonem eius43 servo.
43 sermonem eius Li449 Rusch Weber ] om. Li449@
Numérotation du verset Io. 8,56 

Abraham
pater vester exultavit
ut videret
diem meum.
Vidit44 et gavisus est.
44 vidit Li449@ Li449 ΩS CorS1 (al. non hab. ET VIDIT ) Rusch Clementina ] et praem. CorS1 (G’) Wordsworth Weber
Numérotation du verset Io. 8,57 

Dixerunt ergo Iudei
ad eum: Quinquaginta annos nondum habes et Abraham vidisti?
Numérotation du verset Io. 8,58 

Dixit45 eis Iesus:
45 Dixit Rusch Weber ] + ergo Li449@ Li449
Amen amen dico vobis, antequam Abraham fieret
ego sum.
Numérotation du verset Io. 8,59 

Tulerunt ergo46 lapides
46 ergo Rusch Weber] om. Li449@ Li449
ut iacerent in eum.
Iesus autem
abscondit se
et exivit de templo.

Capitulum 8

Numérotation du verset Io. 8,1 
marg.| Iesus autem perrexit etc. In precedenti capitulo determinavit Evangelista, qualiter quidam voluerunt comprehendere Iesum ; sed propter stuporem admirabilis doctrine ipsius non miserunt in eum manum: Quia vero Pharisei redarguentes ipsos ministros, indixerunt, quod nemo Principum et scientium legem crederet in eum et super hoc latenter falsificati sunt ab uno Principum, scilicet Nicodemo: Ideo nunc non audent ipsum Iesum ad eos publice venientem tenere ; sed dolisiterum, sicut antea, insistunt. Unde patet, qualiter istud octavum capitulum post immediatum precedens ordinetur. Dividitur autem in duas partes, sicut fere totus liber, scilicet infactum de adultera et in disputationem, quam habuit cum Iudeis. Sic enim modus est Evangeliste fere in omnibus capitulis, facta disputationi premittere. Primo ergo ponitur de iudicio adultere. In secunda parte ponuntur verba Christi et obiectiones Phariseorum plures, que incipit, ibi: Iterum ergo locutus est eis Iesus etc. Prima pars dividitur in quatuor partes. Primo ostenditur, quod Iesus vespere exiens de Hierusalem, in mane ad docendum redierit et locus predicationis et multitudo populi audientis et habitus docentis describitur. Secundo questio Phariseorum de adultera recitatur, ibi: Adducunt aurem Scribe etc. Tertio quid egerit Dominus et quam sententiam protulerit, respondens ad tentatores demonstratur, ibi: Iesus autem inclinans se Quarto, quam benigne et misericorditer locutus sit mulieri et de absolutione ipsius mulieris ostenditur, ibi: Erigens autem se Iesus etc. Dicit ergo.
marg.| {p} Iesus autem post quam predicaverat in Hierusalem de die.
marg.| {q} Perrexit in montem Oliveti in B ethaniam in domum Lazari, ubi devitavit strepitus hominum: In hoc docens Apostolos et alios Doctores, ut post predicationem quietem contemplationis querant.
Numérotation du verset Io. 8,2 
marg.| marg.|marg.| {r} Et diluculo id est diei lucido, id est parva luce, scilicet in mane ante plenum ortum Solis.
marg.| {s} Iterum venit in templum quia ibi multitudo congregabatur et quia ibi erat locus docendi et ut palam se Phariseis ostenderet, quasi ipso facto de pertinacia arguat, quod sibi insidiantur ; cum tamen non possint eum capere, nisi velit: et sic per consequens probat se esse Deum per omnipotentiam. Mos autem erat ei, ut dicit Glossa de die docere in templo ; vespere autem reverti in Bethaniam, que est in monte Oliveti: Mt. 21.a. Et dicit, diluculo in quo notatur Christi sollicitudo et impigritia predicandi et opportunitas temporis ad docendum, quia magis sobrii sunt in mane. Unde Lc. 21.g. Omnis populus manicabat ad eum, id est mane veniebat. Unde sequitur hic.
marg.| {t} Et omnis populus venit ad eum tali hora et ad talem locum, ut audirent eum docentem. Tam magnifica enim fuerant, que ultimo docuit, quod etiam ipsos animos ministrorum ceperant, qui venerant ad capiendum eum: ideo adhuc populus recolens libenter eum audit. Vel potuit esse causa, quare venit ad eum populus, scilicet disceptatio, que fuerat inter eos: quia alii dicebant, quia bonus est: alii vero, quia malus. Ut igitur ex verbis eius, qualis sit, perpendant, currunt ad eum.
marg.| {u} Et sedens in c athedra, sive in loco ad predicandum, vel exponendum legem deputato. Et in hoc notatur ipsius docentis benignitas: quia familiarius se habet Doctor ad eos, quos sedens docet, quam ad eos, quos stans docet. Vel.
marg.| {u} Sedens id est assiduus existens.
marg.| {x} Docebat eos Chrysostomus Docebat et non tenebatur, quia nondum pari dignabatur.
Numérotation du verset Io. 8,3 
marg.| {6. 336c} {Δ} {a} Adducunt autem etc. Hec secunda pars dividitur in duas partes. Primo enim dicitur, qualiter accusatur mulier a Phariseis. Secundo dicit causam, quare hoc faciebant, ibi:   Hec autem dicebant tentantes eum etc.  Nota quod historiam istam de adultera et a principio capituli usque ad finem ipsius, dicunt quidam esse anticipationem. Hoc enim factum fuit, ut dicunt, in una dierum inter receptionem Christi in ramis palmarum et Passionem eius. Alii coniungunt hoc ad precedentia et sequentia, sicut etiam facit Augustinus et quedam Glossa et sicut textus etiam videtur sonare. Chrysostomus autem totum hoc, quod dicitur de adultera pretermittit: nec aliquid tangit de hac historia in originali et continuat id quod infra eod. b. dicit: Ego sum lux mundi, ad finem precedentis capituli. Causam autem huius pretermissionis assignat Burgundio Iudex Pisanus, qui transtulit librum Chrysostomi in prologo eiusdem libri. Dicit enim, quod ista historia in libris antiquis in Grecia non invenitur ; sed nec in Ecclesia Grecorum legitur, quia putatur a quibusdam apposita, sicut tabula draconis et Susanne ad Danielem: Unde Greci iudicant historiam hanc apocrypham. Sed quia sancti Latini exponunt et quia in Ecclesia Latinorum legitur, nos etiam exponemus, respondentes Grecis, quod potuit esse, quod post perfectionem libri a Ioanne Evangelista est addita et ideo non universaliter est in omnibus libris inventa: Quis enim tante temeritatis esse credatur, ut tanto Evangeliste aliquid audeat addere ? Dicit ergo:   Adducunt autem dum docebat.
marg.| {b} Scribe et Pharisei quia hi regebant populum. Scribe propter scientiam, Pharisei propter fictam vitam. Sed cum ante dictum sit, quod miserunt ministros ad capiendum ipsum: quare non statim in eum miserunt manus, cum eum viderunt ? Respondeo, potuit esse, quod timuerunt populum: et ideo publice voluerunt eum convincere, quod contra legem faceret, ut haberent excusationem, precipue quod Nicodemus improperat eis, quod contra legem facientes iuberent eum detineri. Sed quia Christus in multis locis mansuetudinem docuerat: ideo talem casum inveniunt, in quo vel sibi inveniatur contrarius, vel legi. Et ideo, adducunt Scribe et Pharisei mulierem in adulterio per testes, deprehensam recenter. Non enim fecerat expiationem, propter quam dimittenda esset, quia ita cito post adulterium fuerat deprehensa, quod non licuerat ei se purgare, quia res erat evidens. De qua purgatione habetur Nm. 5.b. Vir, cuius uxor erraverit, maritumque etc. Nota, adulterium est violatio fidei mutue castitatis, qua sibi maritus et uxor vi matrimonii obligantur. Vel adulterium est divisio corporis a suo in non suum.
marg.| {c} Et statuerunt eam in medio scilicet populi, id est in publico coram omnibus quasi iudicandam. Sed quare statuerunt eam in medio ? Numquid ut servetur forma iudicii ? Sed hoc non potest esse: quia Dominus non erat Iudex: sed tamquam sententiam, vel consilium ab ipso querebant. Ideo forte hoc faciebant, quia videbatur eis questio perplexa et insolubilis: et ideo ut aperte convincant, in medio statuerunt. Vel legatur sic.
marg.| {d} In medio scilicet ipsorum et tunc causa fuit, ut omnes quasi in circulo astantes omnibus responsis eius obviarent, sicut dicit Ps. 118. Etenim sederunt Principes etc.
Numérotation du verset Io. 8,4 
marg.| {e} Et dixerunt ei scilicet Christo, deprecantes, sed malitiam blanditiis et adulationibus cooperientes. Unde dicunt.
marg.| {f} Magister qui pietatem doces. Adulantur ei, ut non caveat sibi ab eis.
marg.| {g} Hec mulier modo id est recenter, ita quod non se potuit purgare, unde adhuc ita est.
marg.| {h} Deprehensa est in adulterio quasi dicat: non est purgata. Et supposita culpa, statim adiungunt auctoritatem legis et faciunt etiam mentionem ipsius latoris, dicentes.
Numérotation du verset Io. 8,5 
marg.| {i} In lege autem Moyses id est Dominus per Moysen.
marg.| {k} Mandavit id est mandatum dedit, nobis huiusmodi lapidare Lv. 20.b. Si mechatus quis fuerit cum uxore {336vb} proximi sui, morte moriatur et mechus et adultera. Et Deuteronom 22.d. Si dormierit vir cum uxore alterius, uterque morietur. Supposita autem allegatione legis, querunt ab eo sententiam, dicentes.
marg.| {l} Tu ergo qui mansuetudinem doces.
marg.| {m} Quid dicis supe r hoc, id est quid consulis nobis, quid determinas faciendum ? Sed quare primo allegabant legem et etiam Legislatorem, cum intentio eorum esset eum capere in lege: et hoc melius facerent, si ei dictum legis non ostenderent ? Respondeo, quia firmiter supponebant ex doctrina precedente, quod non condemnaret mulierem. Ut igitur aperte contra legem dicentem deprehendant et quod etiam se latori legis preferat, primo supponunt auctoritatem legis et legislatoris, precipue propter populum astantem, qui legem nescivit. Qua autem mente hec dixerint, Evangelista aperit, dicens.
marg.| {n} Hec autem dicebant tentantes eum id est tentantes capere eum in alloquio.
Numérotation du verset Io. 8,6 
marg.| {o} Ut possent accusare eum apud eum, cui captum offerrent, scilicet Pilatum: vel etiam apud populum, quem timentes non audebant capere eum, nullam accusationem adversus eum habentes Ut possent inquam, accusare eum vel de immisericordia, si iuberet lapidari, vel de iniustitia et violatione legis, si iuberet dimitti. Unde Augustinus. Animadverterunt eum nimium esse mitem et mansuetum. De illo quippe ante fuerat predictum: Accingere gladio tuo super femur tuum potentissime: Specie tua et pulchritudine tua, intende prospere, procede et regna: Propter veritatem et mansuetudinem et iustitiam. Attulit enim veritatem, ut Doctor: mansuetudinem ut liberator: iustitiam, ut cognitor. Cum loqueretur, veritas agnoscebatur: cum contra inimicos non moveretur, mansuetudo laudabatur. Cum ergo de duobus istis, id est de veritate et mansuetudine eius inimici livore et invidia torquerentur, in tertio, id est in iustitia scandalum posuerunt. Dixerunt enim apud seipsos: verax putatur, mansuetus videtur: de iustitia illi querenda est calumnia: Offeramus illi mulierem deprehensam in adulterio: dicamus, quid de illa in lege preceptum sit. Si eam iusserit lapidari, mansuetudinem non habebit: si eam dimitti censuerit, iustitiam non tenebit. Ut autem, inquiunt, mansuetudinem non perdat, in qua iam populis amabilis factus est: sine dubio eam dimitti debere dicturus est: et sic eum dicemus hostem legis et reum mortis, cum ipsa etiam adultera lapidandum.
marg.| {p} Iesus autem oste ndens, quod populi meditati sunt inania.
marg.| {q} Inclinans se deorsum digito scribebat in terra Nolu it statim proferre sententiam, ne levem eum in iudiciis arguerent: et ut doceret, quod prius deliberanda est et etiam scribenda sententia, antequam proferatur.
marg.| Item, ut det eis tempus resipiscendi a questione tali.
marg.| Item, ut quasi animarum se respondere ostendat ad confusionem. Item scribebat in terra, ad significandum, quod ipsi et omnes mali in terra scribuntur, non in celo. Ier. decimoseptimo, b. Recedentes a te in terra scribentur. Ps. 48. Vocaverunt nomina sua in terris suis. Vel in terra scripsit, ad significandum, quod terra in iudicio Domini afferet suum libellum conquerendo de malis et terrenis et testificabitur contra eos. Sap. quinto, d. Pugnabit cum eo orbis terrarum contra insensatos. Iob. trigesimoprimo, d. Si adversum me terra mea clamat et cum ipsa sulci eius defluent etc. Ier. vigesimosecundo, g. Terra, terra, terra, audi, sermonem Domini: Hec dicit Dominus: Scribe virum istum sterilem. Septuaginta: Scribe viros istos abdicatos. Item per hoc, quod digito scribit in terra, antequam proferat sententiam, significat, ut dicit Glossa quod debemus nos prius digito discretionis discutere, antequam alios presumamus iudicare. Unde etiam dicit: Qui sine peccato est vestrum, primus in illam etc.  Item digito scribit, ut dicit Augustinus ut ostendat se datorem legis, que digito {6. 337a} Dei scripta est, sicut postea ostendit custodem ipsius legis, cum dat sententiam non contra legem, sicut illi putaverunt, sed secundum legem, in hoc etiam, quod in terra scribit, ostendit, quod sicut legem scripserant in lapide, id est in lapideis Iudeis ; ita scriberet Evangelium in terra, id est in Gentibus, que fructum redderent boni operis. Quid autem scripserit, ad litteram, non est determinatum in Scriptura, sed quidam dicunt et credo, sicut Augustinus, quod scribebat id quod erat responsurus. Qui sine peccato est vestrum etc. Ambros. in quadam Epistola ad studium, videtur velle eum scripsisse. Terra, terra, terra, absorbe hos viros abdicatos, id est digne, iudicandos et sumitur de Ier. 22.g. Vel in Epistola ad Ireneum. Terra terram accusat. Glossa dicit, quod scribebat peccata eorum. Quidam dicunt quod scribebat quandam figuram, quam videntes recordabantur omnium peccatorum suorum.
marg.| Alii volunt dicere, quod scripsit quasdam litteras, in quibus unusquisque legit peccatum suum, ratione cuius ipse erat iudicandus.
marg.| Et licet he littere essent unius significati ; figure tamen respectu huius et illius habuerunt virtutem representandi universaliter unicuique suum peccatum, secundum quod comparabantur ad diversos legentes, sicut etiam dicitur de voce Apostolorum, quod tantum fuit Hebraica ; et tamen secundum quod proferebatur ad diversos audientes, habuit virtutem immutandi auditum secundum diversa genera linguarum.
marg.| Et hoc videtur trahi ex hoc, quod dicit, quod unus post unum exibant, quasi verecundantes, quia aliter bene potuissent respondisse Christo, se non esse in peccato criminali, quod secundum legem puniri debeat pena mortis, quare autem scripsit, preter predictas causas potest hec assignari ratio: quia noluit voce prodere peccata eorum ; sed voluit, ut scripta latenter legerent, precipue cum scriptura illa non fuerit communis, ut unus ex ea legere posset peccatum alterius, sed tantum unusquisque suum.
marg.| Et in hoc docet corripientes, quantum cavere debeant, ne peccatum latens publicent, ne infament personas. Sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,7 
marg.| {a} Cum ergo perseverarent interrogantes eum eo m agis instantes, quod credebant eum non audere respondere.
marg.| {b} Erexit se fort e indicans eis, ut legerent, quod scripserat.
marg.| {c} Et dixit eis. Qui sine peccato est vestrum id est inter vos.
marg.| {e} Primus in illam lapidem mittat quasi dicat: puniatur peccatrix secundum legem ; sed non a peccatoribus, in qua servat et iustitiam legis et mansuetudinem. Augustinus. Perversitas rectitudini insidiatur, falsitas veritati, corruptum cor cordi recto, stultitia sapientie. Sed quando illa laqueos prepararent, in quos non prius ipsi caput iniicerent. Ecce Dominus iustitiam servat et a mansuetudine non recedit, dicens.
marg.| {d} Qui sine peccato est etc.  Hec vox omnino iustitie est, puniatur peccatrix, sed non a peccatoribus. Et est hic argumentum, quod peccator in simili crimine non potest esse iudex. Unde Glossa   Qui sine peccato est etc.  quas i prius sitis iusti, ut post ream puniatis.
marg.| Item argumentum est, quod qui cum peccato est manifesto, non longe et decenter alium lapidat, scilicet obiurgat. Rm. 2.a. In quo alium iudicas, teipsum condemnas. Quod est contra quosdam obiurgatores aliorum et sibi parcentes 1. Paralipomen. 17.a. Non edificabis mihi domum, quia vir sanguinum es. Ubi dicit Gregorius. Non pure maculam in membro considerat oculus, quem pulvis gravat. Ibidem Superiectas sordes tergere non valent manus, que lutum tenent. Ibidem. Qui carnalibus actibus adhuc incubat, vitam aliorum spiritualiter instruere necesse est, erubescat, Idem ibidem. Mundus debet esse a vitiis, qui curat aliena corrigere. Quod significatum est. 4Rg. 2.d. ubi dixit Eliseus, ut poneretur sal in vas novum. Per sal, cuius est arcere putredinem, intelligitur increpatio, que non competit nisi vasi innovato, id est Iusto. Unde. Is. 6.c.
marg.| Primo purgata sunt labia eius et postea statim cepit increpare, dicens: Incrassatum est cor populi huius.
marg.| Item Sap. 1.a. Diligite iustitiam, in vobis, qui iudicatis {6. 337b} terram, id est terrenitatem in aliis. Prv. trigesimooctavo a. Vir pauper calumnians pauperes similis est imbri vehementi, in quo paratur fames. Ex eo autem, quod nihil dixerunt, patet, quod ex lectione scripture convicti erant, ut non possent aliquid dicere. Sed quare non dixit aperte, quod ipse esset maior Moyse, vel quod tentantes eum talia quererent ? Respondeo. Sicut supra habitum est quinto. Maius testimonium fuit, quod sumebatur ab operibus et cum non possit alicui convenire secretum conscientie nosse, nisi Deo: ideo non verbo, sed opere ostendit se nosse cogitationes cordium et sic esse Deum, ut veritas sit incontradictibilis.
marg.| Et nota, qualiter victi sunt, in quo vincere voluerunt, quia volentes ostendere Christum contrarium legi, ipsi legis destructores sunt probati.
marg.| Ne autem nimiam verecundiam faciat eis, si eos respiciat et ut eis det locum recedendi tamquam confusis ideo.
Numérotation du verset Io. 8,8 
marg.| {f} Iterum se inclinans scribebat in terra Unde non est eadem causa secunde scripture et prime. Augustinus. Dominus cum illos telo iustitie percussisset, nec dignatus est eos cadentes attendere, sed averso ab eis obtutu rursus digito scribebat in terra.
marg.| Secundum hoc ergo illa aversio fuit iustitie, sed secundum aliam Glossa fuit misericordie, quia dicit Glossa quod data sententia iustitie, qua ibi conscii malorum percussi sunt, iterum scribit in terra ex amore vultum alio vertens, ut illis liberum esset exire, quos previdebat citius exituros, quam plus interrogaturos.
marg.| Docet autem nos per hoc, sicut et ante correctionem alterius, ita et post nosipsos investigare humiliter, ne idem, vel aliud simile in nobis sit, vel etiam maius. Is. 46.c. Redite prevaricatores ad cor. Ez. 1.d. Animalia ibant et revertebantur.
Numérotation du verset Io. 8,9 
marg.| {g} Audientes autem hec que dixit Christus. Qui sine peccato est vestrum etc. et supple, videntes, quod scripserat.
marg.| {h} Unus post alium exibant vel abibant secundum quod successive forte legerant Scripturam. Simul venerunt, sed dispersi recedunt. Dt. vigesimooctavo, c. Per viam unam egrediaris et per septem fugias.
marg.| {i} Incipientes a senioribus quia primi fuerunt in fuga, qui primi fuerunt in culpa. Et dicit Augustinus, quod divina voce, que plena erat iustitia, quasi trabali telo percussos se inspicientes et reos invenientes, ita confusi recesserunt.
marg.| {k} Et remansit solus Iesus absq ue Phariseis, non tamen discipulis. Dictio exclusiva non excludit nisi contrarios Iesu, scilicet Scribas et Phariseos.
marg.| {l} Et mulier in medio Glossa discipulorum, stans Augustinus. Relicti sunt duo, miseria et misericordia, Vel.
marg.| {m} In medio popo li, qui forte remansit Phariseis et Scribis recedentibus.
marg.| Vel medium dicitur locus, qui prius erat medius, quando accusatores astabant.
marg.| Vel. In medio id est in dubio. Nesciebat enim adhuc, quid de se esset iudicaturus. Augustinus. Plus credo, territa erat illa mulier, quam ante, cum audisset a Domino. Qui sine peccato est vestrum etc.
marg.| Relictam enim se cum grandi peccato videbat ei, qui erat sine peccato: et ideo ab ipso se puniendam timebat.
marg.| Sed queritur, an Iudex debeat omnino immunis a peccato esse, vel etiam testis, qui accusat, vel reprehendit aliquem ?
marg.| Hoc enim videtur ex hoc, quod hic dicitur: et tamen ita non tenetur hodie.
marg.| Respondeo, quod tenetur esse sine notorio criminali. Si autem non sit, nihilominus tenetur exequi officium suum.
marg.| Etsi non faceret, adderet peccatum peccato. Peccata autem istorum criminalia erant et de quibus ex lege poterant condemnari ad mortem. Et forte Scriptura illa etiam testes aliquos representavit: et sic planum est, quod dicitur.
marg.| Ille autem, qui adversarios eius expulerat lingua iustitie, levat in eam oculos mansuetudinis sue. Unde sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,10 
marg.| {6. 337c} {a} Erigens autem se Iesus de scriptura.
marg.| {b} Dixit ei. Mulier, ubi sunt, qui te accusabant de a dulterio ? Non ignorando querit, sed quasi, vide, quod nullus te accusat, cum sint in consimili culpa tecum.
marg.| {c} Nemo te condemnavit id est nemo se ad condemnandum obtulit. Sciebant enim se similiter iniquinatos, unde confusi abierunt.
Numérotation du verset Io. 8,11 
marg.| {d} Que dixit. Nemo, Domine Pate t, quia credidit, que Dominum professa est, quasi dicat: tu solus, qui es sine peccato me, poteris damnare, vel absolvere.
marg.| {e} Dixit autem Iesus. Nec ego te condemnabo a qu o te forte damnari timuisti: quia in me peccatum non invenisti. Vel. (Non condemnabo,) plus importat et debet exponi per affirmationem, secundum Glossa id est absolvo et ut ostendat plenitudinem potestatis esse apud se, non iniungit penitentiam ; sed tantum cavere precipit a futuris, dicens.
marg.| {f} Vade libe ra, (et iam amplius noli peccare,) quia per peccatum sequens secundum aliquem modum redeunt peccata precedentia.
marg.| Et nota quod sicut dicit Augustinus. Sicut supra servavit iustitiam: ita hic mansuetudinem et misericordiam. Et forte, sicut dicunt quidam, quod supra in terra scripsit sententiam iustitie, antequam proferret eam, ideo secundo scripsit sententiam misericordie. Vel sicut dicunt alii, quod prius scripsit peccata eorum, ita secundo scripsit penitentiam mulieris. Non est tamen certum, quid scripserit. Sed dicit Augustinus super hoc. (Nec ego te condemnabo.) Quid est Domine ? Faves ergo peccatis ? Non plane. Ita attende, quod sequitur. (Vade et iam amplius noli peccare.) Ergo et Dominus damnavit, sed peccatum, non hominem. Nam si peccatorum fautor esset, diceret, nec ego te condemnabo, vade, vide ut prius et de mea liberatione esto semper secura: ego, quantumcumque peccaveris, te ab omni pena etiam gehenne et inferni terroribus liberabo. Non hoc dixit. Intendant ergo, qui amant in Domino mansuetudinem et timeant veritatem. Etenim dulcis et rectus Dominus. Ama, quod dulcis est ; sed time, quod rectus est. Tamquam mansuetus dixit, tacui ? sed tamquam iustus addit, numquid semper tacebo ? Qui enim modo sustinet peccantes, iudicaturus est contemnentes et obstinatos, Rm. 2.a. An divitias longanimitatis etc. Ignoras etc. tu autem secundum duritiam cordis tui etc. Mansuetus Dominus, longanimis Dominus, misericors Dominus ; sed et iustus Dominus et verax Dominus, largitur tibi spatium correctionis, sed tu plus amas, dilationem, quam emendationem.
marg.| Item Augustinus in illo Propheta, in quo mihi legis, quia promisit Deus correcto indulgentiam, non mihi legis: quia promisit tibi Deus longam vitam.
marg.| Item Augustinus. Duplici morbo homines periclitantur et sperando nimis et desperando pro nimiis peccatis.
marg.| Primus dicit Ecclesiastici 5.b.a « Ne tardes converti ad Dominum et ne differas de die in diem, subito enim veniet ira illius » etc. Secundis dicit Ez. 18.f. In quacumque die iniquus conversus fuerit etc. Propter illos, qui desperatione periclitantur, proposuit indulgentie portum: propter illos, qui spe periclitantur et dilationibus illuduntur, fecit diem mortis incertum. Non enim scis, quid pariat tibi crastina dies. Ideo duo dicit mulieri. Contra desperationem dicit: (Nec ego te condemnabo,) Contra presumptionem dicit (Vade et iam amplius noli peccare.) Sequitur.
a Sir. 5, 8-9.
Numérotation du verset Io. 8,12 
marg.| marg.|marg.| {h} Iterum ergo locutus est eis Iesus etc. Secunda pars capituli, in qua ponitur doctrina Christi et controversia Iudeorum. Et dividitur in tredecim partes.
marg.| In prima parte dicente Christo, quod sit lux mundi, arguunt eum de falsa gloriatione, quibus ostendit testimonium sui et Patris et querentibus, ubi sit Pater, neque se, neque Patrem scire eos asserit.
marg.| In secunda parte Evangelista locum, ubi hec dicta sunt, determinat: quod eum capere non potuerunt, affirmat, ibi: (Hec verba locutus est Iesus etc.)
marg.| Tertio dicente Christo se iturum et querendum et illos in peccatis morituros, ipsi estimant eum se interfecturum, ibi, (Dicit ergo iterum eis Iesus etc.)
marg.| Quarto dicit, unde sit ipse, scilicet de celo: et unde sint ipsi, scilicet de mundo: et ideo ipse in celum vadit et ipsi in mortem, ibi: (Et dicebat eis. Vos de deorsum estis etc.)
marg.| Quinto querentibus eis quis sit ? dicit se Principem, {337rb} et Iudicem et Doctorem, ibi: (Dicebant ergo ei. Tu quis es ?)
marg.| Sexto predicit suam mortem et quibusdam credentibus promittit veritatis cognitionem et libertatem, ibi: (Cum exaltaveritis etc.)
marg.| Septimo, quia de libertate et genere se iactabant, ostendit eos esse servos peccati per operationem, licet sint filii Abrahe secundum carnem, ibi: (Responderunt, ei, semen Abrahe sumus etc.)
marg.| Octavo eis iterum de patre Abraham gloriantibus ostendit, quod non faciunt opera Abrahe etc. sed alterius patris, ibi (Responderunt: et dixerunt ei. Pater noster Abraham etc.)
marg.| Nono se iactantibus, quod sint filii Dei per cultum, ostendit, quod sunt filii diaboli, non Dei, per homicidium et quia mendacio credunt et veritatem verborum Dei non recipiunt, (Nos ex fornicatione non sumus nati etc.)
marg.| Decimo convertentibus se ad convicia respondet Christus, se non curare de sua, sed de Patris gloria, ibi: (Nonne benedicimus nos, quia Samaritanus es tu etc.) Undecimo Christus, sicut prius promiserat credentibus veritatem et libertatem: ita hic promittit mortis evasionem, ibi: (Si quis sermonem meum servaverit etc.)
marg.| Duodecimo convicia replicant et mortem Abrahe et Prophetarum opponunt et de gloriatione arguunt, ibi: (Non cognovimus etc.)
marg.| Tertiodecimo Christus se non suam, sed Patris, querere gloriam replicat: et sic respondet ad convicia eorum et ad id quod obiecerant de Abraham, respondet Abraham suum adventum desiderasse et vidisse et se ante Abraham fuisse: unde et propter hoc voluerunt eum lapidare, ibi: (Si ego glorifico meipsum etc.) Aliter possumus dividere hanc secundam partem. Et dividitur primo in duas partes, que sumuntur penes numerum eorum, quibus loquitur.
marg.| In prima parte disputat cum Iudeis in templo generaliter.
marg.| In secunda cum his, qui iam aliqualiter crediderunt, sed non permanserunt, ibi: (Dicebat ergo, quod ad eos, qui crediderunt ei etc.) Prima duas habet partes. In prima disputat de sua Deitate. In secunda de sua gloriosa Resurrectione, ibi: (Dixit ergo eis iterum Iesus, ego vado etc.)
marg.| Prima duas habet partes. Primo enim ostendit, quod doctrina sua vivificativa est, sicut Dei. In secunda vero probat, quod ipse sibi sufficiens est ad vivificandum testimonium suum tamquam verus Deus, ubi dicit. (Dixerunt ergo ei Pharisei. Tu de teipso testimonium perhibes etc.)
marg.| Prima iterum habet duas partes, quia primo innotescit beneficium luminis esse apud se. Secundo ostendit evasionem periculi et adeptionem salutis in accedentibus. Dicit ergo Evangelista.
marg.| {g} Iterum ergo locutus est Iesus, dicens: Ego sum lux mundi Secu ndum Chrysostomum, qui non ponit historiam de adultera, continuatur ad fidem precedentis capituli, ubi dicebant, quia Propheta a Galilea non surgit. Quia ergo toties Galileum et Prophetam replicabant, volens Christus eos eripere ab hac aliena suspicione, ostendit, quod non est unus Prophetarum, sed Dominus orbis terrarum. Unde dicit.
marg.| {h} Ego sum lux mundi non Galilee tantum, non Palestine. Vel potest sic continuari ad immediatum precedens. Immediate dictum est, qualiter ex scriptura sua veritas patuit fraudulentie Phariseorum: ut igitur ostendat, quod ipse est fons huius radii, secundum quod verus Deus, dicit : “Ego sum lux mundi”. Secundum Glossa autem continuatur sic. Repulsis tentatoribus, sanata culpa mulieris, apertius subdit, quid ex Divinitate possit. Et respondet Anthypophore. Posset enim aliquis querere, quis est hic, qui etiam peccata dimittit, qui adulteram absolvit ; Ideo respondet, quia « Ego sum lux » et ideo fugo tenebras peccati ratione lucis, id est Divinitatis, infra 12.g. Ego lux veni in mundum: ut omnis, qui credit in me, in tenebris non maneat. Item infra 9.a.b Quamdiu sum in mundo, lux sum mundi. 2Cor. 6.c. Que conventio lucis ad tenebras ? Habacuch. 3.a. Ante faciem eius ibit mors, quasi ante presentiam eius per gratiam recedit peccatum, sicut tenebre, {6. 338a} ad litteram, fugiunt lucem. Item. Ego lux quia sicut orto Sole fere fugiunt: sic Demones nato Christo fugerunt de mundo, infra 12.e. Nunc Princeps mundi huius eiicietur foras.
b Io. 9, 5.
marg.| Item orta luce hic per gratiam in anima, fugiunt Demones et peccata. Ps. 103. Ortus est Sol et congregati sunt et in cubilibus suis collocabuntur.
marg.| Item lux colores deperditos restaurat: sic lux gratie similitudinem Dei in anima. Ps. 4. Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine etc.
marg.| Item lux viam veritatis et iustitie ostendit. Ps. 88. Domine, in lumine vultus tui ambulabunt infra 12.e. Ambulate, dum lucem habetis.
marg.| Item maculam peccati ostendit, que nocte latet, supra 3.c. Omnis, qui male agit, odit lucem: et non venit ad lucem, ne arguantur opera eius.
marg.| Item mercatores dolosi vendunt in obscuro, ut decipiant simplices: sic diabolus vendit cattum in sacco. Iob. 24.c. Oculus adulteri observat caliginem. Propter has rationes dicitur Christus lux. Dicit ergo. Ego sum lux mundi non Iudee tantum, vel Africe1 tantum, sed mundi totius, illuminans, scilicet mundum luce nature, fortune, doctrine, gratie, secundum illud. Illuminat omnem hominem.   Ego inqu it,   lux id est Sol iustitie, licet tegar nube carnis, ut sit hominibus lux tolerabilis, Ezechiel. 32.b. Solem nube tegam, Is. 45.c. Vere tu es Deus absconditus. Habitat enim lucem inaccessibilem, ut dicitur 1Tim. 6.c. Non poterat videri Sol in rota ; ideo venit ad nos Divinitas calceata, vel obumbrata. Lc. 1.d. Virtus Altissimi obumbrabit tibi. Et subiungit beneficium, quod consequentur accedentes ad ipsum, dicens.
1 Africe] scrips., Aphrice Ed1703
marg.| {a} Qui sequitur me, non ambulat in tenebris Dupl ex erat tenebra, que fugata est presentia Christi, scilicet tenebra peccati, quia sicut dicit Damascenus, peccatum nihil aliud est, quam tenebra intelligibilis. Secunda tenebra est obscuritas figurarum veteris Testamenti. Est ergo sensus.
marg.| {a} Qui sequitur me luce m iussis, scilicet et exemplis obediendo.
marg.| {b} Non ambulat gressibus affectionum. Vel non ambulat id est non vivit.
marg.| {c} In tenebris ignorantie, vel peccatorum. Vel sic.
marg.| {a} Qui sequitur me id est adventum meum in carnem credendo et doctrinam, quam doceo.
marg.| {b} Non ambulat per observantias legales.
marg.| {c} In tenebris id est obscuritatibus figurarum. Sequitur inquam, non, qui precedit, quia sicut dicit Beatus Gregorius.: Sancti, qui ante Incarnationem fuerunt, lucem desideraverunt, sed non viderunt.
marg.| Et de his dicitur Iob. 3.c. Qui concepti non viderunt lucem.
marg.| Et est simile de his, qui precedunt lumen: quia hi licet lumen aliqualiter videant ; tamen in tenebris umbrarum ambulant: qui vero lumen sequuntur, non ambulant in tenebris, sed in lumine. Sed quia non sufficit evadere periculum, ideo infert de adeptione boni, dicens.
marg.| {d} Sed habebit lumen vite nunc gratiam et in futuro gloriam. Ps. 35. Quoniam apud te est fons vite et in lumine tuo videbimus lumen. Doctrina enim Christi duo facit, scilicet illuminat intellectum et ratione eorum, que docet, reficit affectum.
marg.| Et dicit Chrysostomus, quod per hoc, quod dicit, Qui sequitur me etc.  mini stros laudat et Nicodemum, qui lucem sequebantur.
marg.| Item per hoc notat Phariseos, qui in tenebris dolos complicabant.
marg.| Item Nicodemo recolit verborum eorum, que dixerat ei, supra 3.c. Qui male agit, odit lucem.
Numérotation du verset Io. 8,13 
marg.| {e} Dixerunt ergo Pharisei hec audientes, scilicet quod se lucem mundi diceret, in quo Deum se significavit, vel aliquem magnum. Pharisei quia hi propter fictionem vite lux mundi esse voluerunt.
marg.| {f} Tu de teipso testimonium perhibes id est laudem tuam predicas et manifestas.
marg.| Et legitur interrogative et sic est indignatio: vel remissive et sic est ironia et derisio, quasi dicant, tu habes malos {6. 338b} vicinos: quia non perhibent tibi testimonium, sed tu ipse ibi:
marg.| {g} Testimonium tuum non est verum id est suspectum est et non pro vero habendum: quia te laudas, in tua causa non est tuum testimonium recipiendum. Prv. 27.a. Laudet te alienus et non os tuum etc. Ratio dicti eorum est, quia cum aliquis laudat seipsum, non consuevit ei credi, eo quod natura corrupta proclivis sit ad appetitum sue laudis. Hic exclamat Chrysostomus, dicens. O de insipientia, superius eos ad Scripturas miserat et testimonia plura adduxerat supra 5. et tamen non dicunt. Tu de teipso etc.
marg.| Et dicit Augustinus, quod iam obliti erant premissorum testimoniorum. Chrysostomus dicit, quod hoc dicunt obiicientes ei, quod supra 5.e. dixerat. Si ego testimonium perhibeo de meipso, testimonium meum non est verum. Quid igitur Christus ? Evertens id quod dixerat superius et ostendens, quoniam illud ad eos et suspicionem eorum locutus est, qui eum nudum hominem suspicabantur.
marg.| {h} Respondit Iesus et dixit eis: Etsi ego etc.  Sed quare non instat eis Christus per Ioannem ? Videtur enim, quod possent confutari per hoc, quia supra in principio libri mittunt ipsi ad Ioannem, ut testimonium ferat de seipso. Respondeo, quia intendebat manifestare eis, quod esset verus Deus et ideo altius incipit disputationem et hoc est.
Numérotation du verset Io. 8,14 
marg.| {i} Et id est etiam.
marg.| {k} Si ego secundum quod Deus.
marg.| {l} Testimonium perhibeo de meipso id est si sic esset, quod ego tantum ferrem, cum tamen et Ioannes ferat, ad quem misistis.
marg.| {m} Verum est testimonium meum id est insuspicabile a me et de me perhibitum. Et huius causam subiungit.
marg.| {n} Quia scio, unde veni et quo vado Et hoc exponit Chrysostomus dicens, quia Deus ex Deo sum et Dei Filius: Deus autem ipse sibi fide dignus testis est. Sed ipse non totum dicit, quod est in verbis illis et ideo accipiende sunt due glosse interlineares Unde veni, scilicet a Patre et quo vado scilicet ad Patrem, quasi dicat: Pater me misit in mundum et inquantum ab eo venio, non loquor, nisi quod ab eo per generationem eternam audivi: in quantum autem ad ipsum vado, non loquor, nisi quod est de eius voluntate reducente rationalem naturam ad se per redemptionem in me dispositam.
marg.| Cum igitur sic inter hos duos terminos omnis mea doctrina versetur, impossibile est, non esse verum meum testimonium. Augustinus. Prima veritas sibi testatur, sicut et lux seipsam et alia demonstrat. Vel aliter secundum Glossa
marg.| {m} Verum est testimonium meum id est pro verbo habendum.
marg.| {n} Quia scio, unde veni et quo vado id est quia Patris testimonio confirmatur, a quo missus sum in carnem et ad quem vado per mortem.
marg.| Vel aliter. Ideo pro vero est habendum, quia scio etc. id est quia non perhibeo testimonium, nisi de scitis. Scio enim, a quo sum: et ideo testimonium possum perhibere de mea Deitate. Item scio, quo vado: et ideo possum predicere de mea Ascensione, sicut etiam dicit Infra eod. c. Ego vado et queretis me. Vel aliter.
marg.| {m} Testimonium meum verum est: quia scio unde veni, aut quo vado quasi dicat: non dicerem mendacium et illic veniens et illuc vadens, scilicet ad Deum verum.
marg.| {o} Vos autem nescitis, unde venio, aut quo vadam id est simulatis vos nescire me esse Christum, quia voluntarie malignamini. Vel.
marg.| {p} Nescitis id est discreditis.
marg.| {q} Unde venio id est quod a Patre missus sum.
marg.| {r} Aut quo vadam ad P atrem, scilicet et in celum ascendo. Vel. Nescitis id est ignoratis, quia damnabilis fuit eorum ignorantia. Unde dicit Chrysostomus Voluntarie ait, malignamini et scientes simulatis vos nescire. Sed contra hoc est, quod dicit Apostolus. Si cognovissent etc.
marg.| Et Anselmus in secundo libro Cur Deus homo dicit, quod nullus unquam scienter potuisset, fecisse tantum nefas: Respondeo, Est ignorantia voluntaria dupliciter, scilicet quando est affectata et hec non est talis: et quando est vincibilis {6. 338c} de facili, sive persuasibilis et hec ignorantia est damnabilis, sed tamen diminuens peccatum sequens, sicut habetur ex libro Anselmi, quia facile scire poterant ex doctrina et miraculis. De hac ignorantia loquens, ait. Vos autem nescitis, unde venio, aut quo vado quia invidia ex parte eorum et caro ex parte Christi impediverunt cognitionem eorum, aliquo modo nescierunt.
Numérotation du verset Io. 8,15 
marg.| {a} Vos secundum carnem iudicatis ]   quas i, quia nescitis, unde veni, aut quo vado, ideo secundum carnem iudicatis, hoc est, hominem purum putatis, cui in laude sua credendum non sit et etiam damnatis. Chrysostomus   Vos nesc itis Deum, propter hoc (secundum carnem iudicatis,) scilicet carnaliter, id est male. Sicut enim secundum carnem vivere, male vivere est: ita secundum carnem iudicare, iniuste iudicare est, quasi dicat: nihil plus eo, quod vitetis, vultis intelligere.
marg.| Item, (secundum carnem iudicatis,) id est secundum personarum acceptionem. Chrysostomus Qui enim tot audierunt coniecturas et redargutiones, adhuc dicunt, non est verus ; et Moysen dignum fide in his, que de se et in his, que de aliis dicunt, estimabant ; Christum autem non adhuc, hoc secundum carnem iudicare est.
Numérotation du verset Io. 8,16 
marg.| {b} Ego non iudico quemquam Poss ent dicere, si iniuste iudicamus, ut dicis, propter quid non accusas, propter quid non convincis, propter quid non condemnas ? Et respondet, quia, (non iudico quemquam,) id est ad hoc non veni modo in primo adventu supra 3.b. Non misit Deus Filium suum in mundum, ut iudicet mundum ; sed ut salvetur mundus per ipsum.
marg.| {c} Et si iudico ego vel (iudicem,) id est etsi vellem nunc iudicare et condemnare, possem quidem, quia, (iudicium meum verum est.) Potius videtur debere dicere. Iudicium meum rectum est. Sed hoc solvitur per Anselmum in libro de veritate, ubi dicit in fine, quod veritas est rectitudo sola mente perceptibilis. Unde dicendum, quod secundum hanc definitionem bene iudicium est verum et est eius veritas rectitudo ipsius. Vel sic legatur.
marg.| {c} Et si iudico ego vel (iudicium,) id est quando iudicabo in secundo adventu.
marg.| {d} Iudicium meum verum est id est iustum et infallibile.
marg.| Et ita hec dictio, (si,) est temporalis: et hec dictio, (iudico,) habet consignificationem temporis confusam ad futurum iudicium: secundum quod dependet ex meritis eorum in presenti: secundum quod dicitur de aliquo, quod iudicatur etiam ante sententiam, quando agit aliquid, unde iudicari habet. Vel sic secundum Glossa
marg.| {b} Ego non iudico quemquam secu ndum carnem, id est iniuste, sicut vos.
marg.| {c} Et id est quia, (si iudico ego, iudicium meum verum est,) id est non secundum personarum acceptionem, sicut vestrum: nec ex dubiis, vel falsis procedens, Is. 11.a. Non secundum visionem oculorum iudicabit, neque secundum auditum aurium arguet, sed iudicabit in iustitia pauperes et arguet in equitate pro mansuetis terre. Et subdit causam veritatis iudicii.
marg.| {e} Quia solus non sum supp le, in iudicio, vel in iudicando vos, quasi dicat: si condemnarem vos, iuste hoc facerem, quia et Pater vos condemnat.
marg.| Vel ideo verum est iudicium meum, (quia non sum solus,) quia verus Dei Filius sum unum cum Patre, quasi dicat: Etsi hic sum, ut videtis ; Patrem tamen non deserui et si missus per carnem ; tamen ego et Pater simul per Deitatem.
marg.| Et hoc est, quod dicit. (Solus non sum, sed ego et qui me misit, Pater,) id est qui me incarnari constituit, me non deseruit. Vel sic.
marg.| {e} Quia solus non sum ; sed ego et qui me, misit Pater quasi dicat: sicut nunc communia, que ago, illius voluntate ago tamquam mittentis: ita vos tunc mecum iudicabit una voluntate: ideo quia eum, quem ille misit, abiecistis.
marg.| Et in hoc percutit eos: quia ipsi gloriabantur, se obsequium prestare Deo in persecutione eius. Unde etiam id quod supra dixit, sic potest exponi.
marg.| {b} Ego non iudico quemquam ut s it sensus. Pater est, quem vos Deum vestrum dicitis, qui iudicat pro me: {6. 338d} (Ego) autem (non iudico) nisi eodem iudicio secum, sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,17 
marg.| {f} Et in lege vestra scriptum est Hic incipit aliud argumentum. Dixerat suum iudicium esse verum de ipsis: et quia non solum Iudex erat eorum, sed et testis contra eos, ostendit, quod verum est testimonium eius contra ipsos, quia duorum est, ipsius, scilicet et Patris.
marg.| Vel aliter dixerat, quod verum est testimonium suum de se et quod verum erat iudicium suum de ipsis ; ostenso ergo, de iudicio suo, quoniam verum sit, redit ad ostendendum de testimonio suo, quod probat esse verum auctoritate legis, dicens. (Et in lege vestra,) vobis a Deo data.
marg.| {g} Scriptum est, quia duorum hominum testimonium verum est id est pro vero recipiendum, non quin aliquando fallat.
marg.| Et sumitur de Dt. 17.b. et 19.d. In ore duorum, vel trium testium stat omne verbum, id est non paucorum.
Numérotation du verset Io. 8,18 
marg.| {h} Ego sum, qui testimonium perhibeo de meipso quasi dicat: ego sum Iudex et testis ; sed nunc etsi differo iudicium, non differo testimonium.
marg.| {i} Et testimonium perhibet de me, qui me, misit Pater in B aptismo.
marg.| Vel etiam Pater testatur indiviso opere, operans cum Filio opera miraculorum, sicut ipse supra 5.f. dixit. Ego habeo testimonium maius Ioanne. Opera, que ego facio testimonium perhibent de me etc. Si ergo duobus hominibus credituri, qui possunt falli et mentiri, quare non mihi et Patri, ubi est stabilis veritas ? Sed contra hoc obiicitur, quia lex non intelligit de duobus, quorum alter sit in causa, quia ut dicit Chrysostomus cum duo etiam aliene rei testantur, hoc etiam duos testari. Videtur ergo, quod Christus male probet testimonium suum verum esse, quia erat in causa. Solutio. Pater in voce, in Scripturis testimonium perhibebat de ipso ; Filius vero secundum Deitatem faciens opera, que nemo alius fecit: et docendo tam efficaciter, sicut nemo unquam docuit, testimonium perhibuit sibi homini. Homo enim in causa erat et Deitas testabatur. Sed opponunt hic heretici, quod Pater et Filius duo sunt numero, sicut duo homines, duo sunt numero. Solutio. Duo sunt in hoc testimonio, id est due persone, ut sit ibi dualitas personarum, non substantiarum. Unde propter hoc premisit. Non sum solus etc.  quas i Pater est in me et ego in ipso, ut notetur substantialis identitas. Sed quare non dixit eis expresse: Ego sum Deus ? Ad hoc dicit Chrysostomus, quod propter humilitatem fecit Chrysostomus, aliter legit ab illo loco.
marg.| {b} Ego non iudico quemquam ut p onatur Li, ego discretive, absque Patre, scilicet vel contrarium, vel separatum a iudicio Patris. Simile supra 5.c. Pater non iudicat quemquam, iudicio, scilicet separato a iudicio Filii. Et hoc est.
marg.| {d} Et id est quia, si iudico ego, iudicium meum verum est, quia solus non sum ; sed ego et qui me misit, Pater quasi dicat: commune est iudicium, quorum communis est substantia: Et per hoc etiam ostendit auctoritatem iudicii sui. Non enim estimabant dignum fide esse Filium, nisi testimonium Patris assumpsisset.
marg.| {f} Et in lege vestra scriptum est quia duorum hominum testimonium verum est. Per hoc ostendit auctoritatem suam, ostendens se non indigere alio testimonio: et ostendens, quod nihil minus habeat a Patre, quasi dicat: apud homines duo testes requiruntur, nec alicui creditur in sua causa ; sed in me non est ita. Unde sequitur.
marg.| {h} Ego sum, qui testimonium perhibeo de meipso quasi dicat: non indigeo alio testimonio, sicut alii homines: sed possum testari mihi ipsi. Et ne dicerent, incompetens esse testimonium, dicit, quod immo a Patre approbatur. Unde sequitur.
marg.| {i} Et testimonium perhibet de me, qui me, misit Pater quasi dicat: idem est testimonium utriusque, in quo se ostendit consubstantialem Patri et equalem: et ideo suum testimonium preponit, ut ostendat coequalitatem honoris. Sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,19 
marg.| {6. 339a} {Δ}] {a} Dicebant ergo ei Scribe et Pharisei quia hi amplius ceteris imminebant ei.
marg.| {b} Ubi est Pater tuus ? ] secundum Augustinum, secundum carnem iudicantes, Patrem Christi carnaliter acceperunt: sed erat homo in aperto ; verbum Patris in occulto. Sed ab alia parte stupore doctrine et miraculis prefocati trahabantur ad cogitandum aliquid maius, de Patre, quam esset Ioseph. Unde secundum Chrysostomum, scientes ut nescientes interrogabant et ut tentantes eum. (Ubi est Pater tuus ?) quasi te videmus, sed Patrem tecum.
marg.| {c} Respondit Iesus ment i non sermoni eorum.
marg.| {d} Neque me scitis quasi dicat: putatis me noscere, quia noscitis hominem de foris ; sed tamen, quod in occulto sum, nescitis. Et ideo.
marg.| {e} Neque Patrem meum scit is, cuius et mei eadem est substantia.
marg.| {f} Si me sciretis etc. Chrysostomus Causam ponit nesciendi Patrem, nolle scire Filium, quasi dicat: non potestis scire Patrem sine me. Unde etiam dicit. (Si me sciretis,) predicto modo.
marg.| {6.339ra} Li forsitan non est dubitativum, sed tentativum, vel notat facultatem liberi arbitrii, quia fides non est, nisi volentis, ut dicit Augustinus. 2
2 sententia inclusa Ed1703
marg.| Vel secundum Glossa irrisivum est et reprehensivum, sicut Dominus dicit servo, forsitan tuus Dominus sum.3
3 sententia inclusa Ed1703
marg.| {g} Forsitan et patrem meum sciretis Hoc autem dicit, ut vel ita eos attrahat ad sui cognitionem: quia enim dimittentes eum semper Patrem querebant discere, dicit: non potestis Patrem scire sine me.
marg.| Item in hoc significat, quod non sit alterius substantie a Patre infra 14.b. Philippe, qui videt me, videt et Patrem meum. Unde Chrysostomus Si filius solum docuisset Patrem, alterius autem substantie esset, possibile esset eum ignorantes scire Patrem, nec sequitur ; quod scientes eum omnino scirent et Patrem. Non enim, qui hominem scit, novit Angelum, neque qui creaturas, novit et Deum: multi enim creaturas noverunt et viderunt ; et Deum non viderunt. Sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,20 
marg.| {h} Hec verba etc.  Hic determinat locum, ubi hec predicta dicta sunt, ut ostendat impotentiam Iudeorum, qui in publico existentem tenere nequiverunt. Unde dicit. (Hec verba,) predicta et subsequentia, (locutus est Iesus in Gazophylacio). In quo notatur magna eius confidentia: quia intrepidus verba Divinitatis coram inimicis aperte loquitur et docet.
marg.| Et nota quod gaza, lingua Persica idem est, quod opes, philaxe vero Grece servare dicitur. Gazophylacium ergo dicebatur arca quedam desuper foramen habens, posita ad dexteram ingredientibus circa altare holocaustorum: in quam mittebatur pecunia offerentium ad sartatecta templi reparanda et servabatur. Et de hoc habetur. Luce 21.a. quod divites mittebant munera sua in Gazophylacium. Erat autem ibi quedam specialis arca, in qua soli Sacerdotes mittebant donaria sua, que vocabatur corbonan, ut habetur Mt. 27.a. vel corban. Marci 7.b. Erat et ibi tertia, in qua Rex, vel Principes Tribuum mittebant: que dicebatur Musach. Tamen quidam aliter distinguunt, quia quandoque legitur Musach Sabbati, ut 4Rg. 26.d. Et dicunt in illa arca tantum reponi oblationes solemnium dierum ; unde dicitur Musach Sabbati, in arca festivitatum. Et quia corban votum sanat, dicunt in corbonam reponi votiva: In Gazophylacia vero aliorum dierum munera et spontanea. Tamen quelibet earum generali nomine Gazophylacium dicebatur et etiam locus, in quo erant posite, ut hic, (hec verba locutus est Iesus in Gazophylacio), id est in illo loco, in quo site erant predicte arce. In Ezechiele autem Thalami Sacerdotum dicuntur Gazophylacia. Ezechielis quadragesimo, g.
marg.| {i} Docens in templo id est in atrio templi. Chrysostomus In templo loquebatur et in ordine Magistri: quod sufficiens erat eos erigere in iram, maxime quia hec loquebatur, super quibus mordebantur, scilicet quia inserebat se auctoritati Patris, ut associando sibi eum, quasi socium in testando et de seipso.
marg.| {6. 339b} Unde hoc designans Evangelista dicit: Hec verba locutus est Iesus pred icta, scilicet in quibus se equabat Patri.
marg.| {k} In templo in l oco publico et in quo solebant Doctores loqui et Magistri: et ideo magis indignabantur.
marg.| {l} Et lice t in medio eorum doceret ; tamen.
marg.| {m} Nemo apprehendit eum id est apprehendere potuit, etsi vellent Quare.
marg.| {n} Quia necdum venerat hora eius ] scilicet in qua voluit crucifigi. Chrysostomus, id est quia nondum erat tempus aptum, secundum quod voluit crucifigi. Simile supra 7.d. Querebant eum apprehendere. Hoc autem dicit Evangelista, sicut dicit Chrysostomus, ut sciamus, quia et tunc non illorum virtutis factum est opus, sed dispensationis eius. Ipsi enim et olim voluerunt ; non autem prevaluerunt. Non igitur, neque tunc prevaluissent utique, nisi eis concessisset.
marg.| Item Chrysostomus O de amentia Iudaica, ante Pascha querentes eum, deinde in medio accipientes et multoties tentantes detinere et per seipsos et per alios et nequeuntes, neque ita eius virtutem admirabantur, nec a malitia desistebant.
Numérotation du verset Io. 8,21 
marg.| {o} Dicit ergo iterum eis Iesus ad hoc, quod intendebant eum capere et occidere, respondet.
marg.| {p} Ego vado quasi dicat: queritis me ad occidendum, sed (ego vado,) id est sponte moriar, non vestra coactione infra 10. de « Animam meam ponam ». Et ideo vos frustra laboratis.
marg.| Item in hoc terret eos de sua Resurrectione, quasi dicat: non moriar, ut putatis, ita quod a morte detineat ; sed (ego vado,) id est per mortem ad Patrem tendo. Et dicit, (vado), id est in proximo est, ut vadam. Vel quia futura sunt ei, quasi presentia, ut dicit <Glossa> interlinearis. Vel quia iam presens erat mors eius, quantum ad iniquas machinationes Phariseorum: quia iam conceperant mortem eius, dicit: (ego vado et queritis me,) odio persequentes assumptum in celis, in Apostolis, scilicet non ut amici habere cupientes. Unde eis penam predicit.
marg.| {r} Et in peccato vestro perm anentes peccato, scilicet infidelitatis et crudelitatis in Sanctos.
marg.| {t} Moriemini morte eterna. Vel.
marg.| {q} Queritis me tempore destructionis per Romanos. Amos 8.d. Circumibunt querentes verbum Domini et non invenient. Vel queritis me in iudicio sero penitentes.
marg.| {r} Et in id est pro.
marg.| {s} Peccato vestro moriemini id est morti eterne trademini. Super hoc dicit Chrysostomus Qui non deponit in lavacro veterem hominem et iam iudicatus est, non solum quia non credit, sed etiam quia prima peccata habens abit supra 7.e. Queritis me et non invenientis. Et est hic argumentum, quod potest revelari alicui sua damnatio. Sed solvendum est, quia prophetia comminationis est hic et est conditionalis. Vel aliter. Non revelat alicui suam damnationem, quia loquitur multis in simul: et de quibusdam eorum dicebat, non de omnibus: et propterea ipsi non credebant ei.
marg.| {u} Quo ego vado, vos non potestis venire quasi dicat: moriemini in inferno: quia ad gloriam meam non potestis venire tales, quales estis.
marg.| Vel vos detinemini in morte, nec ad resurrectionem ibitis per mortem: sicut ego et tunc securus sum a vobis.
marg.| Et hoc maxime turbavit eos, cum audirent, quod nec morte ei nocere possent ; Christus autem hoc dixit, ut faceret eos aliquid magnum de se imaginari et verum Deum esse credere: quia illius solius est sua virtute morte non detineri, etiam cum in morte existat. Sed quia obscure locutus est, ideo non intelligentes et pariter malignantes ex ipso, quia non debebant detinere.
Numérotation du verset Io. 8,22 
marg.| {x} Dicebant ergo Iudei ex c onturbatione, vel omnia carnaliter sapientes et quod dixit non intelligentes.
marg.| {y} Numquid interficiet semetipsum, quia dicit: quo ego vado, vos non potestis venire Augustinus. Stulta verba et omnino insipientie plena, quasi si de morte diceret {6. 339c} non possunt eum sequi ad mortem. Dicebat ergo non de morte, sed de gloria, ad quam ibat per mortem. Vel potest dici, quod quia homo sui conservationem desiderat naturaliter, natura prohibente, seipsum interficere non potest: sic verum dicunt. Sed quia carnales erant et carnaliter sapiebant.
Numérotation du verset Io. 8,23 
marg.| {a} Et dicebat eis Iesus: Vos de deorsum estis id est carnales et terreni estis: quod patet ex iudicio vestro: et ideo terram sapitis, quia sicut serpens terram manducatis. Gn. 3.c. Terram comedes cunctis diebus vite tue. Is. 65.d. Serpenti pulvis panis eius. Mi. ultimo d. Lingent pulverem sicut serpentes. Vel sic Non potestis venire, quo ego vado, quia de deorsum estis id est quia corda vestra premuntur onere peccatorum. Unde Ps. 37. Sicut onus grave etc. Ex. 15.b. Submersi sunt quasi plumbum etc. Chrysostomus sic continuat, destruens eorum suspicionem: et ostendens, quoniam hec res peccatum est, scilicet interficere se ait:   Vos ex inferioribus estis quasi dicat: carnales estis: et ideo nihil mirabile est vos talia cogitare. Sed non agam quid tale, quia.
marg.| {b} Ego de supernis sum id est Deus sum, vel a Deo missus in carnem, vel id est Iustus sum. Et repetit, quod dixerat aliis verbis: vel exponit, quomodo sint de deorsum, dicens.
marg.| {c} Vos de mundo hoc estis id est de numero mundanorum et amantium mundum. Chrysostomus Mundum hic mundanas cogitationes et carnales ait. Simile 1Io. 2.c. Quicquid est in mundo etc.
marg.| {d} Ego non sum de hoc mundo ]   et i deo non afficior, ut vos, scilicet concupiscentia et invidia. He due passiones impellebant Phariseos, ut Christum persequerentur. Vel   non sum de hoc mundo id est non hereo mundanis per amorem: vel non sum de numero talium, qui sequuntur mundalia: vel non sum de mundo communi lege nascendi. Sed obiicit Manicheus, quod si non est de hoc mundo, ergo non vere habuit naturam humanam, quia illa est de hoc mundo ; ergo non vere fuit homo. Responsio, quod mundus nomen est male affectionis, secundum quod dicitur 1Io. 5.d. quod mundus totus in maligno positus est. Et eadem 2.c. Quicquid est in mundo, Chrysostomus Per hoc non dicit, se carnem non suscepisse, ut heretici dicunt ; sed per hoc ostendit, se procul esse a mundi nequitia. Unde et de discipulis ait infra 17.c. De mundo, non quod carnem non haberent ; sed sicut Paulus dicit. Vos in carne non estis, sed in Spiritu. Rm. 8.b. Et nota quod debemus esse de celo, non de mundo: Quod pluribus signis ostenditur.
marg.| Primo per sedulam meditationem et contemplationem celestium. Sicut ad litteram dignoscitur, quod aliquis est de civitate aliqua, quando in magnis festivitatibus vadit illuc cum familia sua. Sic anima in solemnitatibus maxime vacans contemplationi ascendit in celum cum familia bonarum cogitationum et sanctarum affectionum. 2Cor. 3.d. Nos revelata facie gloriam Dei speculantes etc. Iob. 7.c. Suspendium elegit anima mea.
marg.| Item per saporem, id est per amorem celestium probamus nos esse in celesti territorio: sicut de vino ostendit sapor, in qua terra creverit. Col. 3.a. Que sursum sunt sapite etc. Phil. 1.d. Desiderium habens dissolvi et esse cum Christo etc.
marg.| Item per linguagium supra 3.d. Quem misit Deus, verba Dei loquitur. Mt. 12.c. Ex abundantia cordis os loquitur. Mt. 27.g. Vere et tu ex illis es, nam et loquela tua manifestum te facit.
marg.| Item Marci 14.g. vere ex illis es, nam et Galileus es.
marg.| Item mores. Phil. 3.d. Nostra conversatio in celis est, id est celestis: quia in carne preter carnem vivere Angelica vita est. 2Cor. 10.b. In carne enim ambulantes, non secundum carnem militamus. Eodem modo cognoscitur per hec quatuor, quis est de mundo.
marg.| Primo per studium et excogitationem mundanorum. Bar. 3.c. Filii Agar, qui exquisierunt sapientiam, que de terra est. Luce 16.g. Filii huius seculi prudentiores sunt filiis lucis in generatione sua.
marg.| Secundo per saporem. Phil. 3.d. Quorum Deus venter est et gloria in confusione ipsorum, qui terrena sapiunt. Sicut vinum sentit territorium, vel dolium: vel sicut vas {6. 339d} vinarium dicitur sapere vinum: ita qui terrena continent, odorem eorum et saporem reddunt. Et similiter de spiritualibus: quia.
marg.| Quod nova testa capit, inveterata sapit.
marg.| Romanorum octavo, a. Qui secundum carnem sunt, que carnis sunt, sapiunt, qui vero secundum Spiritum sunt, que sunt Spiritus, sentiunt.
marg.| Tertio per linguam. Loquitur enim Azotice. Nehemie 13.d. Et filii eorum ex media parte loquebantur Azotice, supra tertio, d. Qui de terra est, de terra loquitur. Is. vigesimonono, b. Et erit quasi Pythonis de terra vox tua.
marg.| Quarto per mores, 4Rg. 17.f. Usque in presentem diem morem sequuntur antiquum, non timent Deum, neque custodiunt ceremonias eius, atque iudicia et legem et mandatum. Sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,24 
marg.| {e} Dixi ergo vobis quia estis de mundo, id est peccatores infideles, terrena sapientes, depressi in peccatis.
marg.| {f} Quia id est quod.
marg.| {g} Moriemini in peccatis vestris infi delitatis et crudelitatis. Unde causam exponens subdit.   Si enim non credideritis etc.  Vel sic. Quia dixerat,   moriemini in peccatis vestris oste ndit, quod hec est prophetia comminationis, non determinationis. Unde subdit.
marg.| {h} Si enim non credideritis cum sufficientem habeatis persuasionem.
marg.| {i} Quia ego sum veru s Deus, id est si finaliter discredideritis.
marg.| {k} Moriemini in peccato vestro Antonomastice, infidelitatis, id est pro eo damnabimini. Per quod innuit, quod si vellent credere, salvarentur. Significat etiam inter eos fuisse aliquos, qui credituri erant. Infidelitatem sequitur mors, sicut fidem vita. Hab. 2.a. Iustus ex fide vivit.
marg.| Et nota quod dicit. Moriemini in peccato vestro vel peccatis quas i sepulti in eis et in veteri homine absorpti. Ez. 32. Descenderunt ad infernum cum armis suis et fuerunt iniquitates eorum in ossibus eorum, sicut gutta inossata.
Numérotation du verset Io. 8,25 
marg.| {l} Dicebant ergo ei carnaliter sapientes eterne essentie ignari.
marg.| {m} Tu qui es ? quasi dicat: quem facis teipsum, ut alia commineris ? Augustinus. Quia dixisti: ego sum: et non addidisti, quis: dic ergo quis es, ut credamus. Et nota quod ad hanc questionem fit responsio, Ex. 3.d. Ego sum, qui sum ; vel qui est, misit me, ad vos. Bernardus. Verum esse est, quod nec ab esse prescinditur, nec ab erit expungitur.
marg.| {n} Dixit eis Iesus resp ondens ad questionem eorum.
marg.| {o} Principium sum, supple, id est eternus, ab eterno primogenitus ante omnem creaturam. Sir. 24. Principium viarum Dei, id est creaturarum secundum Deitatem.
marg.| {p} Qui et loquor vobis ex t empore factus homo ad vestram docens instructionem. Glossa Factus homo propter vos, ut possitis me intelligere. Unde duas naturas hic ostendit in se, divinam et humanam dignitatem. Et dignationem suam aperiens. Hbr. 1.a. Multifarie, multisque modis olim Deus loquens patribus in Prophetis, novissime diebus istis locutus est nobis in Filio, quem constituit heredem universorum, per quem fecit et secula. Per hoc, quod ultimo dicit, tangit rationem principii. Vel aliter secundum Augustinum.
marg.| {o} Principium credite me, supple esse. In Greco enim potest esse accusativum et feminini generis, ac si diceret: veritatem, scilicet credite me esse, qui et loquor vobis. Vel aliter, ut referatur ad superiora sic. Nisi credideritis me scilicet esse principium etc. Sed videtur incompetenter respondere ad questionem, qui dicebant, quis quod querit de propria nominatione et persona: et non quid, quod querit de essentia. Principium autem significat divinam essentiam. Unde Augustinus super hoc.   Principium etc.  dici t.
marg.| Ecce quod, vel quid est esse. Solutio. Quis non querit semper propriam nominationem ; sed quandoque speciem in comparatione ad proprium actum. Unde cum principium dicat divinam essentiam in comparatione ad actum, proprie respondet: unde nec ipsi postea interrogant. {6. 340a}
Numérotation du verset Io. 8,26 
marg.| {a} Multa habeo de vobis loqui id est vos habeo in multis accusare.
marg.| {b} Et iudicare id est de multis habeo vos punire. Aliqui habent multa habeo vobis loqui quasi loquor vobis: et multa habeo loqui vobis, id est ad instructionem vestram et utilitatem, si volueris, in presenti. Et iudicare in futuro, id est condemnare, si non penitueritis, quasi dicat: doctor sum et iudex. Sed quia posset aliquis dicere, quare ergo non iudicas modo: Respondet.
marg.| {c} Sed qui misit me, verax est quas i ideo non iudico vos modo: quia Pater promisit in Prophetis, quod mitteret me ad salvandum, non ad condemnandum in primo adventu. Is. 61.a. Ad evangelizandum mansuetis misit me ; ut meret etc.
marg.| {e} Et ego, que audivi ab eo scilicet Patre, id est que commisit Pater mihi homini verba, scilicet salutis, non condemnationis, hec loquor in mundo secundo legitur sic secundum Glossa
marg.| {a} Multa habeo vobis loqui doce ndo, si credideritis ; vel accusando et arguendo si non credideritis et hoc in presenti.
marg.| {b} Et iudicare in f uturo. Sed non habeo hoc ex me, quod sum Doctor, vel iudex.
marg.| {c} Sed, qui misit me ]   in c arnem, vel qui genuit me missibilem.
marg.| marg.|{d} Verax est {e}{x} {s}{e}. {e}   Et ego, que audivi ab eo {i}{d} {e}{s} {t}{v} {e}{r} {i}{t} {a}{t} {e}{m}, {q}{u} {a}{m} {h}{a} {b}{e} {o}{a} {b}{e} {o}{p} {e}{r} {g}{e} {n}{e} {r}{a} {t}{i} {o}{n} {e}{m}. {f}   Hec loquor in mundo id est meipsum, qui sum a Patre mundo manifesto. Idem enim est Filium audire a Patre, quod esse ab eo. Vel sic.
marg.| {c} Qui misit etc. {s}{c} {i}{l} {i}{c} {e}{t}. {d}   Verax est in i udicando: et quia ipse verax est, iudicabit vos de hoc, quod non me auditis.
marg.| {e} Et id est quia ego, que audivi ab eo
marg.| per generationem eternam etc. sicut prius. Quarto modo legitur sic secundum Chrysostomum Dicebant ergo ei. Tu quis es In quo appareat eorum amentia, quod post tantum tempus et signa et doctrinam interrogant. Tu quis es Quid igitur Christus A principio, quod et loquor vobis quasi dicat: indigni estis audire, quis ego sum: quoniam a principio est superfluum, vel inutile, quod loquitur vobis, quia non attenditis, sed omnia tentantes loquimini. Eccl. 22.a. Cum dormiente etc. Vel sic. A principio, quod loquor vobis id est semper iterandum est et reincipiendum, quod dicitur vobis quia non attenditis. Sicut dicitur servo negligenti, quod quicquid precipitur ei, semper est reincipiendum et reiterandum. Et quia tales estis, de multis possem redarguere vos. Et hoc est, quod sequitur.
marg.| {a} Multa habeo de vobis loqui reda rguendo vos.
marg.| {b} Et iudicare puni endo, quasi dicat: non solum possem arguere, sed cruciare.
marg.| {c} Sed, qui misit me, verax est quasi dicat: Pater meus, non vult hoc. Non enim misit Filium suum in mundum, ut iudicet mundum etc. supra 3.b. Si autem, qui misit me, ad hoc non misit, ut iudicem: verax autem est, quia nec fallit nec fallitur, decenter nullum iudico nunc.
marg.| {e} Et ego, que audivi ab eo, hec loquor in mundo id est que ad salutem pertinent ; non que ad redargutionem iudicialem. Dicit autem hoc: non estiment ex imbecillitate esse, quod tot audiens contumelias ab eis non iudicat eos.
Numérotation du verset Io. 8,27 
marg.| {g} Et non cognoverunt ex tantorum auditu.
marg.| {h} Quia id est quod.
marg.| {i} Patrem eius id est Christi.
marg.| {k} Dicebat Deum Glossa quasi cum diceret, qui misit me, verax est et que audivi ab eo etc. non intellexerunt, quod de Patre diceret: adhuc habebant oculos clausos: et ideo subdit eis.
Numérotation du verset Io. 8,28 
marg.| {l} Dixit ei Iesus. Cum exaltaveritis Filium hominis in Cruce ] {m}   Tunc inqu am, virtute Resurrectionis et signorum, que apparebunt.
marg.| {6.340a} Verba Evangeliste. Et non cognoverunt etc.  Hic clamat Chrysostomus dicens: O amentia, non deficiebat de eo loquens et non cognoverunt sic.4
4 sententia inclusa Ed1703
marg.| {n} Cognoscetis id est cognoscibiliora, quam modo, signa percipietis.
marg.| {o} Quia ego sum sup. Filius Dei. Et sic potest legi universaliter. Tamen Glossa legit particulariter sic.
marg.| {m} Tunc cognoscetis aliq ui ex vobis, non omnes.
marg.| {o} Quia ego quas i prius implenda est Passio per manus vestras, post ex vobis aliqui credent. In quo ostendit, aliquos ibi esse, qui post Resurrectionem suam essent credituri, sicut ad predicationem Petri. Act. 2.g. et unus etiam militum clamavit post mortem eius. Vere Filius Dei erat iste.
marg.| {o} Quia ego sum ]   qui sum, id est vere et immutabiliter. Ex. 3.d. Augustinus. Esse est immutabilis divine substantie. Sed ne ipse, qui loquitur, intelligeretur esse Pater, subdit.
marg.| {p} Et a meipso facio nihil quia a meipso non sum, sed a Patre.
marg.| {6. 340b} {q} Sed sicut docuit me Pater me hominem   hec loquor Vel  me Fili um pro eterna generatione. Et tunc idem est docere, quod scientem generare. Vel aliter.
marg.| {l} Cum exaltaveritis etc.] Secundum Chrysostomus quia signa faciens et docens eos non attraxit, de Cruce loquitur de reliquo dicens   Cum exaltaveritis Filium hominis in Cruce.
marg.| {m} Tunc cognoscetis infr a 12.e. Cum exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum: passio enim est fortissimum vinculum attrahendi. Os. 11.b. In funiculis Adam etc. Ier. 31.a. In caritate perpetua dilexi te: ideo attraxi te miserans. Sed videtur, quod debui dicere: Cum humiliaveritis Filium hominis, sicut Phil. 2.a. Semetipsum exinanivit etc. Solutio. In hoc, quod dicit, Exaltaveritis ostendit genus mortis, scilicet quia in ligno suspensus et elevatus fuit, sicut dicitur supra 3.b. Sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto etc. Vel proprie dicitur exaltari, quando coronatur. Dicitur enim proprie rex exaltari, quando coronatur et sceptrum ponitur in manu eius. In Passione enim est coronatus. Unde Ct. 3.d. Videte Regem Salomonem in diademate, quo coronavit eum mater sua. Item Crux sceptrum regale. Is. 9.b. Factus est principatus eius super humerum eius. Sceptrum enim significat, quod Rex debet et habet corripere et coercere subditos: et Christus per Crucem Demones coercuit.
marg.| {m} Tunc cognoscetis, quia ego sum Chrysostomus, quasi dicat: putatis interficiendo me liberari a me: ego autem dico, quia tunc maxime scietis, quia ego sum gratia signorum et Resurrectionis et captionis: quia propter mortem eius capti sunt a Romanis. Tunc cognoscetis Chrysostomus, quasi dicat: qui curati noluistis cognoscere, cruciati scietis. Et nota quod non dixit: Scietis, quia ego sum ; sed, quia ego sum Christus, scilicet et Filius Dei: et qui omnia fero et ago et non contrarie illi. Unde propter hoc subdit.
marg.| {p} Et a meipso facio nihil etc. quasi dicat: utrumque cognoscetis et fortitudinem meam, quia nihil a morte patiar et unanimitatem meam ad Patrem. Hoc est, quod dicit. A meipso facio nihil id est contrarium Patri, sed auctoritate eius et voluntate: quod patebit ex hoc, quod Pater ulciscetur me de vobis. Si enim contrarius essem Deo, non tantam iram adversum vos movisset. Unde Is. 53.c. Dabit perniciosos pro occisione eius. Et David Ps. 3. Tunc loquetur ad eos in ira sua. Et ipse etiam dicit Mt. 23.d. Derelinquetur domus vestra, id est civitas deserta Et 21.d. Malos male perdet. Et Lc. 19.d. Inimicos meos illos, qui noluerunt me regnare super se, adducite huc et interficite ante me.
marg.| {q} Sed sicut docuit me Pater, hec loquor quas i Patri Deo non sum contrarius, nec in doctrina, nec in opere, supra 5.d. Pater diligit Filium et omnia demonstrat ei, que ipse facit. Quia vero dixerat, quia a se nihil operatur et quia Pater docuit eum, crederet aliquis, quod esset separatio inter Patrem et Filium: et hoc cavens subdit.
Numérotation du verset Io. 8,29 
marg.| {s} Et qui scilicet. Pater.
marg.| {t} Me misit incarnari.
marg.| {6.340b} Chrysostomus Inalternabilitatem substantie manifestat et quoniam nihil loquitur extra paternales intelligentias.5
5 sententia inclusa Ed1703
marg.| {u} Mecum est per Deitatem, vel per substantialem unitatem, quasi dicat: hoc scietis tunc, quia in nullo fui contrarius Patri, sed ei concors et consubstantialis. Chrysostomus Quia dixerat supra. Qui misit etc. ne putetur hoc, quod dicit, qui me misit minorationis esse, subdit, mecum est Nam hoc, id est mitti, dispensationis est ; hoc autem, id est mecum Deitatis.
marg.| {x} Et non reliquit etc. id est non habeo substantiam solitariam, vel singularem a sua. Vel. Non reliquit me hominem solum sed semper fuit mecum per gratiam ad omnem actum.
marg.| {y} Quia ego, que placita etc.  in s alutem humani generis, que est voluntas Patris, quasi dicat: ideo numquam a me recedit gratia, quia numquam subintrat calpa. Ideo dicitur Is. 11.a. Requiescet super eum Spiritus Domini, Spiritus sapientie etc. Et exponitur multis modis sic. Que placita sunt ei etc. Vel ego semper ens facio Vel ego semper facio id est ego solus, sicut dicitur. Canonici semper celebrant ad magnum altare, id est soli Canonici. Ps. 13. Non est, qui faciat bonum, non est usque ad unum. Et nota hic quantum ad moralitatem, quatuor. Deus enim erat cum Christo et cum homine iusto in opere. Unde. A meipso facio nihil Item in locutione, ibi: Sed sicut docuit me etc.
marg.| {6. 340c} Item in corde, ibi, mecum est Item in tribulatione, ibi,   non reliquit me solum Et h oc quandiu homo vult facere eius voluntatem, nec repugnat voluntati divine. De primo dicitur Is. 26.c. Omnia opera nostra operatus es in nobis, Domine, Infra 15.a. Sine me nihil potestis facere. Phil. 2.b. Operatur in nobis velle et perficere etc. De secundo. Ps. 67. Dominus dabit verbum etc. Item Ps. 44. Diffusa est gratia in labiis tuis. De tertio. 1Corinth. 15.b. Gratia Dei mecum. De quarto Ps. 90. Cum ipso sum in tribulatione. Sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,30 
marg.| {a} Hec illo loquente id est Christo. Hec scilicet que predicta sunt.
marg.| {b} Multi non omnes.
marg.| {c} Crediderunt in eum sed nondum perfecte. Chrysostomus Quando ad humilem sermonem duxit, maxime de passione sua et quia Patri omnia attribuit, tunc multi crediderunt. Et hanc causam designat hic Evangelista, quare humilia loquitur, cum dicit, quod multi crediderunt, quasi dicat: ne turberis auditor, si humiliter loquitur, qui enim post tantam doctrinam non suasi sunt, quoniam a Patre est, decenter humilia audierunt, ut suadeantur. Et est argumentum, quod humilis predicatio, maxime de passione, magis prodest, quam subtilis, vel alta. 1Corinth. 2.a. Nihil iudicavi me scire etc. Item 1Corinth. 1.c. Placuit Deo per stultitiam predicationis salvos facere credentes. Item 1Corinth. 2.a. Sermo meus et predicatio mea non in persuasibilibus etc. Is. 2.b. Conflabunt gladios suos in vomeres.
marg.| Item Sangar interfecit sexcentos vomere uno. Iud. 3.d. Et Samson mille Philisteos prostravit in manibula asini. Iud. 16.e. Chrysostomus, Crediderunt in eum Cred iderunt quidem, sed non oportebat, quod patet, quia infra eodem iniuriantur ei. Et quod illi sint idem, ostendit, quod sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,31 
marg.| {d} Dicebat ergo Iesus ad eos, qui crediderunt ei Iudeos Cont inua sic. Supra immediate narravit Evangelista, quod quidam crediderunt, sed debiliter et ideo indigebant admonitione. Et hoc est. Dicebat ergo etc. Si vos manseritis in sermone meo id est in fide, que in vobis per sermonem cepit esse, quia fides ex auditu. Rm. 10.d. Vel in me, qui sum sermo.
marg.| {g} Vere Discipuli mei eritis id est vos esse veros, id est firmos et vero nomine Discipulos ostendetis. Per quod ostendit, quod non erant vere Discipuli, id est solide. Propter hoc etiam dicit. Si manseritis ostendens, quod nondum susceperat doctrinam perfecte, sed solum attendebant his, que dicebantur. Item tangit eos, qui sup. 6.g. abierunt retro non veri Discipuli propter obscuritatem sermonis de Sacramento corporis et sanguinis. Et quia sciebat corda istorum debilia adhuc, ideo magna eis promittit, scilicet discipulatus honorem in presenti et in futuro veritatis cognitionem quantum ad animam et liberationem a corruptione quantum ad corpus. Dicit ergo.
marg.| Vere Discipuli mei eritis scilicet bonitatis et iustitie et veritatis. Et hoc magnum est esse Discipulum summe veritatis. Lc. 10.d. Beati oculi, qui vident, que vos videtis: multi enim Prophete etc. 3Rg. 10.b. Beati viri tui et beati servi tui hi, qui stant coram te semper et audiunt sapientiam tuam. Mt. 13.b. Vestri autem beati oculi, qui vident etc.
Numérotation du verset Io. 8,32 
marg.| {h} Et vos  cognoscetis veritatem summam Glossa sicuti est 1Io. 3.a. quam modo creditis, quia nisi credideritis in presenti, non intelligetis in futuro, ut dicitur Is. 7.b. Augustinus. Fides est credere, quod non vides: veritas videre, quod nunc credidisti, Infra 17.a. Hec est vita eterna etc.
marg.| {i} Et veritas liberabit vos a servitute corruptionis, qua omnis creatura ingemiscit. Rm. 8.d. Chrysostomus dicit, quod per hoc percussit eos et humiliavit, qui tunc tumebant de libertate et generositate. Ideo enim promittit eis cognitionem veritatis, id est sui cognitionem, qui est veritas. Iudaica enim Typus erant et per hoc libertatem gratie contra culpam: et per hoc significat, quod sine eo non habebant eam: et ideo offenduntur et insaniunt statim, sicut dicitur postea. Ideo etiam Dominus in principio dicit eis.
marg.| {e} Si vos manseritis stabiles.
marg.| {f} In sermone meo audito, licet duro.
marg.| {g} Vere Discipuli mei eritis quasi profundam daturus sum vobis incisionem, quasi Medicus: manete tamen semper et non concutiamini, quia per hoc volo a {6. 340d} mente auferre tumorem et percutibilibus sermonibus fodere animam, ut non in superficie sit fides, sed figuratur in profundum.
marg.| {h} Et cognoscetis veritatem id est me, qui sum veritas umbrarum legis, quasi dicat: vestra sunt Typus et per hoc significat, quod ignorantes erant, licet se de scientia legis iactarent: et in hoc percussit eos et humiliavit.
marg.| {i} Et veritas id est ego, qui sum veritas.
marg.| {k} Liberabit vos a pe ccatis.
marg.| Per hoc significat eos servos et in hoc etiam percussit eos. Unde cum deberent magis humiliari, seviunt ostendentes, quod non erant veri Discipuli. Unde indignati.
marg.| {l} Responderunt ei illi , qui prius crediderant, secundum Chrysostomum, sed secundum Augustinum alii in turba, qui non crediderant, qui audito verbo indignati sunt se vocari servos, putantes dixisse de carnali libertate.
Numérotation du verset Io. 8,33 
marg.| marg.|marg.| {m} Semen id est filii.
marg.| {n} Abrahe sumus qui fuit libertate carnis. Genus efferunt superbi.
marg.| {6.340d} Chrysostomus Sunt et nunc multi, qui in indifferentibus quidem verecundantur, ut in servitute hac ; in servitute vero peccati non erubescunt et eligerent utique millies illa vocari servitute servi, quam hac semel. Tales quidem et erant illi Iudei et neque noverant aliam servitutem, nisi hanc.6
6 sententia inclusa Ed1703
marg.| {o} Et nemini servivimus unquam Duo dixerat Dominus, cognitionem et libertatem. Ad primum non respondent, sed ad secundum. Unde querit Chrysostomus Cur non respondent ad primum, dicunt. Numquid nunc non cognoscimus veritatem legis et mandatorum ? Solutio. Non erat eis cura magna, nisi mundanorum. Unde et maxime de servitute indignabantur. Unde dicunt (nomen Abrahe sumus), quasi dicat: servos nos vocasti, qui de semine Abrahe sumus et ingenui. Sed quid est quod dicunt. Nemini servivimus unquam mentiuntur secundum consuetudinem suam. Unde Glossa Mentiuntur. Ioseph servivit in Egypto, Gn. 39.a. Et patres servierunt in luto. Ex. 1.c. Et isti iidem Cesari in tributo. Mt. 22.b. Idem dicit Chrysostomus Mentiuntur, quia in Egypto servierunt quadringentis annis, in Babylone septuaginta, sub diversis etiam Iudicibus, modo viginti annis, modo septem, modo duobus et numquam servire desierunt. Tamen ideo forsitan hoc dicunt, quia numquam servierunt sine reclamatione, nec de iure, sed per violentiam ad tempus. Videbatur enim eis, quod non servirent, quia lex promiserat eis libertatem. Lv. 25.f. Servus et ancilla sint vobis, que in circuitu vestro sunt. Et postea sequitur. Fratres autem vestros filios Israel ne opprimatis per potentiam. Ibi habet alia littera. Non erit vectigal pendens in Israel. Potest ergo dici. Nemini servivimus unquam id est nullius servi fuimus unquam et secundum hoc verum est. Si autem servivimus, notet servitutem per coactionem, sic servierunt Pharaoni in Egypto et aliis, etiam et secundum hoc mentiuntur. Sed tamen Dominus non redarguit eos de mendacio: quia aliud erat in proposito, scilicet persuadere se esse verum Dei Filium, cuius solius etiam secundum confessionem est peccata dimittere.
marg.| {6.340vb} Item Chrysostomus Tales sunt Iudeorum gloriationes. Semen Abrahe sumus, Israelite sumus, nusquam propriarum directionum meminerunt: ideo ad eos clamabat, dicens: Non opinemini dicere, quoniam patrem habemus Abraham: Lc. 3.b.7
7 sententia inclusa Ed1703
marg.| {p} Quomodo tu dicis, liberi eritis Exto llens generationem in nobilitate Abrahe: ideo quasi admirando inconvenientiam dicti Christi submiserunt. quomodo tu dicis: liberi eritis quasi quomodo tu promittis libertatem, cum eam habeamus.
marg.| Et nota quod non dixerat Dominus, liberi eritis sed veritas liberabit vos: in quo tamen verbo non intellexerunt, nisi libertatem carnalem, cum Dominus intelligeret de spirituali.
Numérotation du verset Io. 8,34 
marg.| marg.|marg.| {q} Respondit eis Iesus etc. exponens, que sit servitus et que libertas, quam promisit et ostendens, quia est alia servitus, cui subiacebant, cui non subiacuit Abraham.
marg.| {r} Amen, amen id est vere, vere. Bis dicit, amen propter confirmationem et ut attentiores {6. 341a} faciat.
marg.| {a} Dico vobis, quia omnis, qui facit peccatum, servus est peccati ex a more, non ex languore nature, dicit Glossa
marg.| {b} Servus est peccati quasi dicat: vos intelligitis male, quod dixi de servitute carnali, quia loquor de alia: quia qui facit peccatum, servus est peccati, id est diaboli, vel ipsius peccati. Simile 2. Pt. 2.d. A quo quis superatus est, huius et servus effectus est. Rm. 6.d. et 2Pt. 2.d. Et nota, quia facere sumitur generaliter pro omissione et commissione et pro facere exteriori et interiori ; sicut etiam accipit Amb. in illa definitione peccati. Peccatum est dictum, vel factum, vel concupitum contra legem Dei.
marg.| Sed hic sumitur generaliter facere ad dicere et concupiscere et pro privationibus horum, tum ex parte intellectus, tum ex parte potentie operative, ubi fuerunt privationes debiti.
marg.| {b} Servus est peccati Anse lm. dicit, quod homo habet, unde sit servus peccati ; sed peccatum non habet, unde dominetur homini. Et hoc satis explanat Dion. in lib. de divinis nominibus in tractatu de malo, ubi dicit, quod malum, sive peccatum nihil aliud est nisi defectus naturalis harmonie, modi et commensurationis. Unde ista servitus non occupat nisi volentem.
marg.| Necesse est enim, ut rationalis creatura, quia libertatem habet conditionis, quam quidam libertatem a coactione appellant, submittat se libera voluntate servituti peccati, si servire debet, sicut dicit Anselm. in libro de libertate arbitrii.
marg.| Quod autem peccatores sint servi peccati et diaboli, patet multis rationibus.
marg.| Et primo, quia servorum est multum laborare. Unde Ier. 16.c. Servietis diis alienis die, ac nocte, qui non dabunt vobis requiem. Unde Ex. 5. Aggravata est manus Pharaonis super Iudeos in tantum, ut de nocte coquerent lateres et de die colligerent paleas, quia de nocte vult serviri libidini et de die cupiditati. Ier. 9.b. Ut inique agerent, laboraverunt.
marg.| Secundo, quia peccatores tamquam servi vilissimis cibis vescuntur. Unde Lc. 15.c. de filio prodigo dicitur, quod cupiebat implere ventrem de siliquis porcorum. Lam. 4.a. Qui nutriebantur in croceis, amplexati sunt stercora.
marg.| Item Iob. 30.a. Radix iuniperorum cibus eorum. Radix iuniperi mollis est, sed producit fruticem spinosum, sic peccatum habet mollitiem in delectatione ; sed profert spinas, id est amaritudinem mortis et remorsionem conscientie et mortem gehenne. Gregorius Radices spinarum molles, sed ex ipsa mollitie proferunt, unde pungunt.
marg.| Tertia ratio, quia nihil, quod lucratur servus, suum est ; sed totum Domini sui: sic peccator nihil facit sibi utile ad vitam eternam: quia diabolus dominus suus semper apponit aliquid de suo, propter quod totum sibi calumniatur, scilicet malam intentionem, si facit opus bonum. Os. 8.b. Culmus stans non est in eis germen, non facit farinam: quod si fecerit, alieni comedent eam. Culmus genus spice est, que est sine grano. Sic tales, unde non intrabunt in horreum Domini. Item bona naturalia et corporalia et temporalia sua omnino dant diabolo ad consumendum. Os. 7.c. Comederunt alieni robur eius. Quarta ratio, quia tamquam servi reputantur viles, opprobrium hominum et abiectio plebis. Ier. 2.g. Quam vilis facta es nimis, iterans vias tuas. 3Rg. 1.c. Ego et filius tuus Salomon erimus peccatores, id est reputabimur viles. Quinta ratio, quia non possunt contrahere ; sed si quandoque faciunt pactum ut in confessione: statim diabolus retractat per malum opus. Sexta ratio, quia non possunt condere Testamentum: Unde videmus de multis peccatoribus et maxime Clericis, aut moriuntur intestati, aut committunt dispensationem rerum suarum aliis. Iob. 27.d. Dives, cum dormierit, nihil secum defert: quia nihil dat pro anima. Ps. 75. Nihil invenerunt omnes viri divitiarum in manibus suis: quia nihil posuerunt in manibus pauperum.
marg.| Septima ratio est, quia vilissima opera faciunt et laboriosissima. Unde Ps. 80. Manus eius in cophino servierunt.
marg.| Multi de manibus suis faciunt Cophinos colligentes stercora temporalium. Sed etiam Clerici et Religiosi, quorum os debet esse consecratum Domino, de ipsis linguis suis faciunt cophinos, dum aliis detrahunt, vel mala dicunt.
marg.| {6. 341b} Alii de auribus, alii de oculis etc. Bernardus. He seculares nuge sunt, in ore Sacerdotum blasphemie: interdum tamen si incidant, ferende fortassis, referende numquam. Bernardus. Consecrasti os tuum Evangelio: nugis iam aperire illicitum ; assuescere sacrilegum est: Mal. 2.b. Labia enim Sacerdotis custodiunt scientiam: et legem requirent de ore eius, non nugas profecto, vel fabulas. Verbum scurrile, quod faceti, urbanive nomine colorant, non sufficit peregrinari ab ore ; procul et ab aure relegandum. Fede ad cachinnos moveris, fedius moves: porro detrahere, an detrahentem audire, quid horum damnabilius sit, non facile dixerim. Tales ergo faciunt cophinos de linguis suis et ita serviunt in vili opere: quia sordes aliorum portant in ore.
marg.| marg.|Nota Pharao id est diabolus facit servire suos in tribus. In luto, et latere: Ex. 1.c. Et paleis: Ex. 5.b. Per lutum intelligitur vanitas in divitiis. Inquinant enim divitie sicut lutum. Hab. 2.b. Vee i, qui multiplicat non sua: Usque quo aggravat contra sed ensu ml utum ? In op er el at er is in te ll ig it ur ni mi ac ur ac ar ni s. Latere nim quanto plus lavatur, tanto magis sordescit. Nah. 3.c. Sub igenstene laterem. Per paleam intelligitur vanitas superbie. Mt. 3.c. Paleas autem comburet igni inextinguibili.
marg.| marg.|Item in tribus oppressi sunt generibus operum, secundum Iosephum. In labore edificandi, quod est superborum, qui edificant in memoriale sui, ut Gn. 11.a. Venite, edificemus nobis civitatem et turrim, cuius culmen pertingat ad celum: et celebremus nomen nostrum.
marg.| Item Is. 22.e. Quid tu hic, aut quasi quis hic, quia excidisti tibi sepulchrum ? Excidisti in excelso memoriale, diligenter in petra tibi tabernaculum.
marg.| marg.|Item in exportatione luti et sordium, ut cupidi. Tot enim cophinos luti vel sordium habes quot prebendas. Unde et clerici divites sunt vasa stercoraria. Os. c. 8.b. Devoratus est Israel, nunc factus est in nationibus quasi vas immundum. Is. 52.d. Mundamini qui fertis vasa Domini. Item in divisione fluvii. Fluvius est concupiscentia carnis, quam dividunt luxuriosi per quinque sensus, vel per diversa genera voluptatum. Ergo iam duo prima pudorem perdiderunt, ut sine rubore etiam cophini stercorum, id est beneficia congregentur. Bene ergo dictum est: Omnis, qui facit peccatum, servus est peccati id est diaboli, vel ipsius peccati. Sequitur de littera.
Numérotation du verset Io. 8,35 
marg.| marg.|marg.| {c} Servus autem non manet in domo in eternum Gn. 21.b. et Gal. 4.d. Eiice ancillam et filium eius.
marg.| Et nota quod hic vult ostendere, quod illi non sunt de domo Dei, sicut se iactabant, id est de consortio Prophetarum et Patriarcharum et cognatione sanctorum Patrum, qui fuerunt domus Dei, ut dicitur Is. 5.b.
marg.| Item per hoc significat, quod ipsi, qui erant servi peccati, per hanc servitutem amittebant ius celestis hereditatis, que est domus Dei. De qua infra 14.a. In domo Patris mei mansiones multe sunt.
marg.| Item per hoc significat, ut dicit Chrysostomus quod Iudei, qui in servitute precepta Dei non fecerant, repellerentur a domo Dei et gentes eis succederent. Unde dicit Chrysostomus Per hoc paulatim legem submittit, id est evacuat, ne enim dicant: habemus immolationes, quas iniunxit Moyses: ille non possunt eripere a servitute peccati.
marg.| Ideo hic dicit ; Servus non manet in domo in eternum id est non potest in ea manere, quasi dicat: omnes homines peccaverunt et ita servi sunt et ideo egent gloria Dei, id est libertate per filium: Rm. 3.d. Etiam ipse Sacerdos pro se offerre debet, eo quod circumdatus est et ipse infirmitate. Hbr. 5.a. Ergo non potest alios liberos facere, cum sit servus. Nota ergo hic summatim expositiones plures.
marg.| {c} Servus non manet in domo in eternum id est vos, qui estis servi peccati, non estis de familia Dei, ut Abraham et ceteri boni.
marg.| Vel. Non manet in domo id est vos non habebitis partem in regno Dei.   Vel servus non manet in domo in eternum id est servitus legis evacuabitur: et filiatio per filium inducetur: quia lex vetus non fuit imposita, nisi usque ad tempus correctionis, sicut dicitur Hebreorum 9.c.
marg.| Vel secundum Chrysostomum Servus non manet in domo in eternum id est  s ervus, qualis fuit Moyses, vel Abraham, non habet potestatem largiendi libertatem. Hoc enim est, non {6.341va} manet, id est non potest largiri, sicut Domini domus, sive lex data a servo non liberos facit. Unde in hoc ostendit honorem filii, respectu Moysi et Evangelii, respectu legis. Unde et ad Hbr. 3.a. dicitur. Moyses quidem fidelis in tota domo eius, tamquam famulus in testimonium eorum, que dicenda erant ; Christus vero tamquam Filius in domo sua. Et loquitur ibi Apostolus de differentia Moysi et Christi, quemadmodum et hoc ipse Christus. Unde sequitur hic.
marg.| {a} Filius autem id est ego, qui sum veritas antique umbre.
marg.| {b} Manet in domo, in eternum Nota immobilitatem novi Testamenti. Vel sic.
marg.| {a} Filius manet in domo in eternum id est verus Dominus est domus et ita potest libertatem dare.
Numérotation du verset Io. 8,36 
marg.| Unde sequitur {c} Si ergo Filius vos liberaverit hic a servitute peccati et a corruptione in futuro.
marg.| {d} Vere liberi eritis quod non poteritis habere per servum. Stabile enim est donum Filii, qui est verus heres. Et licet servus dederit hostias placationis ; non tamen perfecte reconciliationis ; sed hoc datur per me, qui sum Filius. Chrysostomus Per hoc ostendit consubstantialitatem sui ad Patrem et quod eandem habeat potestatem. Si enim Filius liberavit, nullus est, qui contradicat ; sed certissima est libertas. Deus enim, qui iustificat, quis est, qui condemnet, Rm. 8.f.
marg.| Item in hoc ostendit se purum et liberum a peccatis, qui se liberaturum alios promittit.
marg.| Item per hoc dicit. Vere liberi eritis etc.  insi nuat libertatem, de qua gloriabantur, non esse veram, sed nuncupativam tantum. Hanc enim homines dant: illam Deus: et propter hoc non amplectendam. Et per hoc etiam persuadet non confundi in servitute hac terrena. Unde 1Cor. 7.d. Servus vocatus es ? non sit tibi cure.
Numérotation du verset Io. 8,37 
marg.| marg.|marg.| {e} Scio, quia filii Abrahe estis secundum carnem ]   et i ta liberi esse creditis. Sed non estis filii per imitationem et ideo non estis liberi secundum mentem. Quia.   Queritis me interficere etc. Chrysostomus Quia poterant dicere: Nos peccatum non habemus et ita servi non sumus, etiam servitute, de qua dicis. Ideo respondet Dominus, ostendens eos esse peccatores. Et alia peccata eorum dimittens, hoc, quod pre manibus erat, quod adhuc agere volebant, adducit in medium et ait.   Scio quia filii Abrahe estis ; sed queritis me interficere quasi dicat: si cognatione gloriamini et vitam ostendere oporteret.
marg.| Quiescibiliter et paulatim proiicit illos a cognatione illa et non dicit statim, non estis filii Abrahe iusti ; vos homicide ; sed non concorditer interim loquitur. Scio quia filii vel semen Abrahe estis Sed hoc est, quod queritur, unde addit redargutionem, quam intendit.
marg.| {f} Sed queritis me interficere et i ta degeneres vos probatis. Sed ne posset dici, quoniam iuste hoc querebant: ideo subdit causam.
marg.| {g} Quia sermo meus non capit in vobis Chrysostomus Qualiter igitur ait, supra eodem quod credebant in eum.
marg.| Solutio: Transpositi erant rursus, ideo et valde eos tangit: non dixit, non capitis sermonem meum ; sed, non capit meus sermo in vobis. Per hoc altitudinem doctrine sue ostendens, quasi dicat: vos queritis me occidere, quia alta dico de me, cum potius honorare me et colere oporteret ; ut vos illa alta possetis dicere. Sed quia possunt dicere: Tu a temetipso loqueris: ideo non capit in nobis sermo tuus. Ideo subdit.
Numérotation du verset Io. 8,38 
marg.| {i} Ego quod vidi ]   apud Patrem   loquor non a memetipso fingo.
marg.| {m} Et vos, que vidistis etc. quasi dicat: sicut ego et a verbis et a veritate ostendo Patrem: ita et vos a rebus. Non enim eandem substantiam habeo solum, sed eandem veritatem habeo Patri. Augustinus
marg.| {g} Sermo meus non capit in vobis quia non capitur a corpore vestro. Sermo enim Dei est, ut hamus, qui capit, dum capitur. Unde Iob. 40.d. Numquid poteris extrahere Leviathan hamo ? Item sermo Domini rete est, unde deberet omnes capere. Et ideo mirum est, quod illi non capiebantur, {6. 341d} sed nimis inherebant luto. Ier. 26.c. Ecce ego mittam piscatores multos et piscabuntur eos. Lam. 1.c. Expandit rete pedibus meis, convertit me retrorsum, id est ad ea, que posueram retrorsus. Mt. 13.f. Simile est regnum celorum sagene misse in mare etc. Item Lc. 4.a. Duc in altum et laxate retia in capturam Infra 21.b. Mittite in dexteram navigii rete etc. Vel.
marg.| {h} Non capit in vobis id est non convenit, vel congruit vobis. Et sic sumitur Lc. 13.g. Non capit prophetam perire extra Hierusalem. Glossa id est non convenit. Vel. Non capit secundum communem modum loquendi, quo dicitur: Res ista non potest capi in arca ista. Eccl. 21.c. Cor fatui quasi vas confractum omnem sapientiam non continebit. Et tamen bene deberet capere, quia Ego, quod vidi apud Patrem meum loquor id est veritatem, que ego ipse sum, manifesto. Vel sic.
marg.| {i} Ego, quod vidi etc. quasi dicat: ita dicitis, quod vos filii Abrahe ; sed signum filiationis non habetis, scilicet loqui ea, que filius discit a Patre.
marg.| {i} Ego, quod vidi per eternam generationem recipiendo naturam sibi ipsi in sapientia sufficientem.
marg.| {k} Apud Patrem meum . Prepositio notat equalitatem et distinctionem filii a Patre.
marg.| {l} Loquor in m undo.
marg.| {m} Et vos, que vidistis apud patrem vestrum diab olum, cuius filii estis imitatione et quod eius suggestione in mentem concepistis et revolvistis.
marg.| {n} Facitis id est opere implere disponitis. In hoc iam innuit alium patrem, quam Abraham, cuius filii sunt non natura, sed imitatione. Unde propter hoc magis adherent, ut se dicant filios Abrahe. Et hoc est.
Numérotation du verset Io. 8,39 
marg.| marg.|marg.| {o} Responderunt et dixerunt ei Augustinus Quia arguit eos facere mala opera patris, fatentes patrem suum Abraham, provocant aliquid mali dicere contra Abraham, ut sit eis occasio faciendi, quod volebant. Unde dicunt.
marg.| {p} Pater noster Abraham est quas i quid contra istum dicis ? Sed Dominus et Abraham laudat et istos degeneres probat, ostendens de qua filiatione intelligat. Unde sequitur.
marg.| {q} Dicit eis Iesus: Si filii Abrahe estis ut v os iactatis.
marg.| {s} Opera Abrahe facite id est factis probate vos esse filios veros, non verbis. Vel si filii estis eius secundum carnem, sitis per imitationem. {6. 342a} Δ Credidit enim Abram Deo. Gn. 15.b. Rm. 4.a.
Numérotation du verset Io. 8,40 
marg.| {a} Nunc autem queritis etc. quasi contraria opera ei faciatis, in quo probamini non esse filii Abrahe. Et dicit queritis in quo notatur studium eorum. Ps. 13. et 52. Corrupti sunt et abominabiles facti sunt in studiis suis. Hic etiam tangit corda eorum, ut ex hoc experimentum habeant, quia ipse est verus Deus, qui solus corda intuetur.
marg.| {b} Hominem cui compati tentetis. Et ne dicant, quia propter hoc, quod violat legem et sabbatum querunt occidere, subdit.
marg.| {c} Qui veritatem etc.  sum ideo debuistis grati esse et pro veritate et utilitate, quia vobis id est ad utilitatem vestram loquor, in quo notatur malitia et ingratitudo. Ps. 108. Pro eo, ut me diligerent etc. Ps. 37. Retribuebant mihi mala pro bonis. Ier. 17.d. Numquid redditur pro bono malum etc. patet etiam hic, quod expresse veritatem impugnabant et peccabant peccato in Spiritum sanctum, secundum illam speciem, que est impugnatio veritatis agnite. Sed ne dicant, quod a se fingit, que dicit, quod non sua, sed Patris auctoritate. Et hoc est.
marg.| {d} Quam audivi a Deo id est quam nascendo accepi a Patre. Chrysostomus Quam veritatem ? Quoniam par est Patri, propter hoc eum volebant interficere, vel veritatem quia eos arguebat. Amos 5.c. Odio habuerunt corripientem in porta etc. Prv. 15.b. Non amat pestilens etc. TULLIUS. de amicitia. Obsequium amicos, veritas odium parit.
marg.| {e} Hoc id est consimile.
marg.| {f} Abraham non fecit cuiu s filios vos dicitis. Etsi enim aliquos interfecit ; non tamen innocentem et iustum. Sed est vobis alius Pater, cuius opera facitis. Unde sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,41 
marg.| {g} Vos facitis opera Patris vestri Non dicit cuius patris, sed significat, quod diaboli et non Abrahe. Chrysostomus Que sunt opera Abrahe ; Mansuetudo, humilitas, obedientia, fides. Vos e contrario estis immisericordes, crudeles, infideles.
marg.| {r} Si filii Abrahe estis etc.
Numérotation du verset Io. 8,moraliter 
marg.| Notandum, quod Dominus ostendit superius per opera eorum, quod non erant filii Abrahe, neque filii Dei: quia filiatio probatur per operationem. Unde dicit: Si filii Abrahe estis, opera Abrahe facite
marg.| Primum opus Abrahe et filiorum promissionis, est egressus de terra, cognatione et domo. Gn. 12.a. Egressus est Abraham, sicut preceperat ei Dominus. Hoc autem est, dimittere peccatum. Unde Ier. 51.a. Recedite de medio Babylonis. Et Is. 52.c. Recedite, recedite, exite inde, pollutum nolite tangere. Sed Mi. 1.c. Non est egressa, que habitat in exitu, quasi dicat: licet in exitu vite sue sit, id est in senectute ; tamen non recedit a peccatis. Unde supra eod. c. In peccato vestro moriemini.
marg.| Secundum opus est, quod nomen Dei invocat et altare edificat. Gn. 12.c. quia debet orare et interpellare misericordiam Dei et eum coadiuvet ad egrediendum et gratias agere de bono proposito dato. Unde Gn. 8.d. Noe postquam evasit diluvium, hostias immolavit Domino.
marg.| Tertium est, quia Sarai dissimulat esse uxorem suam et habet pro sorore: Gn. 12.c. Sarai est affectio, que omnia vult trahere ad se. Sed hanc debemus habere pro sorore et non eam cognoscere, ut sequamur affectionis voluntatem, ne fecundemus eum operibus carnis. Ecclesiastici decimooctavo d. Si prestes anime tue concupiscentias eius, faciet te in gaudium inimicis tuis.
marg.| Quartum est, quod Loth declinat: Gn. 13.c. id est consortia malorum vitat, quia qui tetigerit picem, inquinabitur ab ea: et qui communicaverit superbo, induet superbiam: Eccl. 13.a. Et Ps. 105. Habitaverunt inter Gentes et didicerunt opera eorum. 1Cor. 15.c. Corrumpunt bonos mores colloquia mala. Quia ex convictu trahuntur motes. Ps. 17. Cum sancto sanctus eris etc.
marg.| Quintum opus est, quod de Regibus quatuor triumphat. Gn. 14. id est demonibus, vel tentationibus quatuor, quas habes super Ps. 90. A sagitta volante in die etc. Diabolus enim iustos impugnat. Eccl. 2.a. Fili, accedens, peccatum relinquendo, ad servitutem Dei, orando, sta in iustitia, carnis concupiscentias refrenando et in timore cautele cavens, scilicet a malorum consortio et prepara animam tuam ad tentationem, hoc est quintum. Ez. 3.c. Assumpsit me Spiritus et audivi post me vocem commotionis magne.
marg.| {6. 342b} Sextum opus est, quod decimas dedit Melchisedech post victoriam, ut dicitur Gn. 14.d. et Hbr. 7.a. Sic nos debemus attribuere Deo victoriam tentationum. Unde filii Israel post victoriam Egyptiorum cecinerunt: Cantemus Domino etc. Ex. 15. Ps. 113. Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam. Dt. 32.d. Sed propter iram inimicorum distuli, ne forte superbirent hostes eorum et dicerent: Manus nostra excelsa et non Dominus fecit hec omnia.
marg.| Septimo, offert aves et animalia. Gn. 15.b. quia debet habere promptam voluntatem serviendi Deo et corpore et anima post victoriam. Corpore. Unde Rm. 12.a. Obsecro vos, fratres, per misericordiam Dei, ut exhibeatis corpora Deo. Et anima. Unde Ps. 118. Anima mea in manibus meis semper, id est parata, ut offeram eam. Sap. 3.a. Iustorum anime in manu Dei sunt, sicut oblatio in manu Sacerdotis. sup. 4.d. Spiritus est Deus etc.
marg.| Octavo, spem prolis concipit et Ismaelem generat: Gn. 16.d. Per quam significatur timor, qui concipitur per hec predicta. Et bene per Ismaelem significatur timor, quia de eo dicitur Gn. 16.c. Manus eius contra omnes et manus omnium contra eum: quia filius Dei per adoptionem timere debet omnia, tam bona, quam mala opera, secundum illud Iob. 9.a. Verebar omnia opera mea. Ideo dicitur Eccl. 1.b. Initium sapientie timor Domini et cum fidelibus in vulva concreatus est et cum electis feminis graditur etc.
marg.| Nono circumcidit se cum tota familia sua: Gn. 17.d. quod fit per circumspectionem: quia qui timet Deum, nihil negligit. Ecclesiast. 7.c. Item Ecclesiastic. 15.a. Qui timet Deum, faciet bonum. Ier. 4.a. Circumcidite Domino preputia cordium vestrorum viri Iuda.
marg.| Decimo, cum Domino epulatur, quando invitat Angelos ad convivium ? Gn. 18.a. quod est, quando incipit delectari in Domino post hec predicta. Prv. 15.b. Secura mens quasi iuge convivium. In hoc convivio mutatur aqua in vinum. sup. 2.b. Hoc convivium parat Assuerus: Est. 1.a. Item Lc. 15.g. Hoc epulari oportebat et gaudere etc.
marg.| Undecimo, duo ei secreta revelantur, videlicet subversio Sodomorum et quod haberet filium Isaac. Per quod intelligitur, quod Dominus Sanctis apertius declarat et penas malorum et gaudia sua et suorum. Et propter hec duo dicitur Is. 24.c. Secretum meum mihi etc. Et infra 15.b. Iam non dicam vos servos, sed amicos: quia omnia, que audivi etc. scilicet premia bonorum et tormenta malorum.
marg.| Duodecimo, Saram uxorem suam adhuc fingit sororem, quia timet Abimelech et in occulto iocatur cum ea. Gn. 20.a. quia non debemus tantum abstinere ab operibus concupiscentie, sed etiam a bonis coram hominibus, ne amittamus ea per inanem gloriam: sed in occulto debemus ea facere et tunc nascitur ei Isaac, id est risus, id est spes eternorum et desiderium et dilectio et Ismael, id est timor eiicitur, quia caritas foras mittit timorem. 1Io. 4.d. Gal. 4.d. Eiice ancillam etc. supra eod. Servus non manet in domo in eternum. Precipitur autem Isaac id est risus spiritualis immolari, id est reprimi, ne luxuriet per presumptionem. Gn. 22.a. Unde Eccl. 7.a. Melius est ire ad domum luctus, quam ad domum convivii etc. Tamen non immolatur Isaac, sed aries: quia quod spirituale est, in gaudio remanet ; sed carnalitas, que aliquando admiscetur et levitas, vel ineptitudo presumptionis mactatur. Et ita impletur, quod dicitur Prv. 14.b. Cor, quod novit amaritudinem anime sue, in gaudio eius non miscebitur alienus, vel extraneus. Et tunc moritur Sara id est concupiscentia ex toto extinguitur, secundum illud Gal. 2.d. Vivo ego, iam non ego. Et deinde coniungitur Isaac cum Rebecca id est cum patientia, ut sit voluntaria sustinentia et exspectatur in spe vita eterna, secundum illud Iac. ult. b. Ecce agricola exspectat pretiosum fructum terre, patienter ferens, donec accipiat temporaneum id est dotem anime et serotinum, id est dotem corporis, quod sero datur id est in fine. Ad ultimum iungitur Abrahe Cethura, que interpretatur copulata et significat contemplationem, que tanto vinculo viro contemplativo coniungitur, ut numquam recedat ab eo, sicut nec ista ab Abraham. Unde Lc. 10.g. Maria optimam partem elegit, que non auferetur ab ea. Et tunc moritur Abraham carni, animo, secundum illud Gal. 3.a. Mortui estis et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo
Numérotation du verset Io. 8,moraliter 
marg.| Nota quod isti gerunt personam quorumdam gloriantium de genere suo ; cum tamen habeant mores et opera Demonum, non suorum parentum. De quibus dicitur Os. 9.c. Gloria eorum ab utero, quia a tali matre: et a conceptu, quia a tali patre: et partu, quia in nativitate mea fuit ille episcopus et consimila. Vel a partu, id est a consanguinitate. Sed contra tales dicit Origenes Vilis nobilitas, que in locis turpibus generatur. Iob. 17.d. Putredini dixi etc.
marg.| Et propter hoc dicit Dominus per Mal. 2.b. Numquid non Pater unus omnium nostrum ? Numquid non Deus unus creavit nos ? Quare ergo despicit unusquisque vestrum fratrem suum, violans pactum etc. Et Senec. Nobilitas nihil aliud est, quam divitie inveterate. Dt. 33.a. Qui dixerit patri suo et matri sue, nescio vos et fratribus suis etc. His etiam dicit Dominus si filii Abrahe estis, opera Abrahe facite quasi dicat: si ingenui estis carne, ingenui sitis mente. Hoc etiam debet dici nobilibus, quod habeant memoriam bonorum antecessorum suorum. Is. 51.a. Attendite ad Abraham patrem vestrum et ad Saram matrem vestram: quia unum vocavi eum et benedixi et multiplicavi eum. Ieron. Nihil aliud video in nobilitate appetendum, nisi quadam nobilitate astringat, ne a maiorum probitate degeneret. Sir. 40.c. erubescite a patre et a matre de fornicatione, id est propter honorem patris et matris. Vel ne degeneretis. Unde Ex. 28.b. Portabitque Aaron nomina eorum, id est duodecim Patriarcharum super humerum ob recordationem, videlicet, ut non degenerent a factis eorum bonis. Hec est tota utilitas generositatis. Sequitur de littera.
marg.| {h} Dixerunt itaque ei iam intelligentes non de origine carnis, sed de vita hominum loqui.
marg.| {6. 342c} {Δ} {a} Nos ex fornicatione non sumus nati quasi dicat: ut dicis, quod non sumus imitatores Abrahe. Sed hoc falsum est, quia non sumus ex idololatris ; sed unum colimus Deum, sicut Abraham. Vel sic, secundum Int. Etsi non simus omnino similes Abrahe ; tamen idololatre non sumus et semper unum Deum colimus. Et hoc est.
marg.| {b} Unum Patrem habemus Deum non plures Deos. Et nota, quia usu Scripturarum sciebant fornicationem spiritualiter dici, cum anima falsis diis subiicitur, sicut habetur Sap. 14.b. Initium fornicationis etc. Et Ier. 3.c. Mechata est cum ligno et lapide. Et quia Dominus nihil dixerat contra Abraham, modo dicunt se Patrem habere Deum, ut per hoc aliquam occasionem contra ipsum inveniant. Glossa Sicut preostendit de Abraham: ita nunc ostendit Deum non esse Patrem, quia non cognoscunt Filium, quem misit, nec diligunt. Unde subditur.
Numérotation du verset Io. 8,42 
marg.| {c} Dixit ergo eis Iesus: Si Deus Pater vester esset id est si eum tamquam Patrem honoraretis et amaretis.
marg.| {d} Diligeretis utique me cum sim omnino idem Deus cum illo.
marg.| Vel sic arguit. Si Deus Pater vester esset: diligeretis eum: ita cum idem omnino sim cum eo ; et diligeretis me:
marg.| Sed non diligitis eum, quia non diligitis me, qui sum idem illi: Ergo non colitis eum. Et subdit duas causas, quare deberent eum diligere. Quia eiusdem substantie est cum Patre.
marg.| {e} Ego enim ex Deo processi per generationem eternam, habens eandem essentiam ab eo.
marg.| Item per missionem temporalem in carnem. Unde subdit.
marg.| {f} Et veni in m undum, in carnem, quasi dicat: si diligeretis Dominum, diligeretis et nuntium, secundum quod solet dici vulgariter. Qui me diligit et canem meum diligit.
marg.| {g} Neque enim a meipso veni tant um, id est non sum sine genitore ? secundum quod Deus: nec inquantum homo, sine mittente, sed ille me misit Sed quia possent dicere: hoc nescimus ; ideo ostendit, quod per verba eius deberent cognoscere, sed nolunt. Unde dicitur.
Numérotation du verset Io. 8,43 
marg.| {h} Quare loquelam meam non cognoscitis id est non intelligitis ea, que dico ? Et subdit causam.
marg.| {i} Quia non potestis Chrysostomus id est non vultis.
marg.| {k} Audire id est cum perscrutatione intelligere, sermonem meum quasi dicat: invidia vestra et voluntas maligna et terrena, est causa, quare non cognoscitis celestia verba.
marg.| Is. 6.c. Audite audientes et nolite intelligere. Et subdit: Incrassatum est cor populi huius, per carnalem intelligentiam.
marg.| Item simile Act. 7.g. ubi dicitur, quod continuerunt aures suas et impetum fecerunt unanimiter in eum. Et supra Audientes autem hec dissecabantur cordibus suis et stridebant dentibus in eum, scilicet Stephanum. Vel. Non potestis tale s, quales nunc estis.   Audire cred ere. Vel aliter, ut sit sensus, quod non intelligebant ea, que dicebantur: quia nec audire ea poterant, sed cum gravitate ea audiebant. Gravis enim erat eis et ad videndum et ad audiendum. Sap. 2.c. Et non possunt libenter homines discere, nisi libenter audiant et diligant Magistrum. Et nota quod sermo Domini requirit, ut audiatur intelligendo et obediendo.
marg.| De primo Eccl. 5.c. Esto mansuetus ad audiendum verbum Dei, ut intelligas. De secundo infra 10.e. Oves mee vocem meam audiunt. Quia vero sine contradictione probavit, quod non sunt filii Abrahe, nec etiam Dei et quia iam invenerat alium eos patrem habere, quam Abraham, vel Deum: ideo consequenter acrius eos arguens tamquam obstinatos aperte determinat, de quo patre intelligat, dicens:
Numérotation du verset Io. 8,44 
marg.| {l} Vos ex patre diabolo estis etc. quasi dicat: ideo me non auditis, quia ex diabolo estis, filii eius, non nascendo, ut Manichei dicunt, sed imitando. Unde et alibi Iudeis dicitur. Pater tuus Amorrheus etc. Ez. 16.a. Chrysostomus Vos ex patre diabolo estis et desideria, non Dei, non Abrahe, ut {6. 342d} vos iactatis, sed diaboli filii estis. Et hoc probat argumentando.
marg.| {m} Et id est quia.
marg.| {n} Desideria patris vestri vultis facere me scilicet occidere. Hoc enim, id est occisiones meditari, diabolice malitie est. Item mentiri diabolicum est.
marg.| Item odire eum, qui non lesit, diabolicum est: que omnia facitis, sicut postea ostenditur. Et nota quod non dicit, opera eius ; sed, desideria eius vultis facere ostendens, quoniam et ille et hi vehementer ab occisionibus possidentur et vehementer nocere volunt. Et quoniam invidia erat causa, neque enim habens aliquos incusare, Adam interfecit, sed invidens solum, ita et isti Christum: Unde et ostendit, que sunt desideria diaboli et eorum, scilicet homicidium, mendacium et odium veritatis. Et ut ostendat, quod illum imitantur, aperit qualis est diabolus, dicens.
marg.| {n} Ille homicida spir itualis.
marg.| {p} Erat ab initio homi nis, scilicet sive ex quo fuit, qui posset occidi. 1Io. 3.b. Ab initio diabolus peccat. Augustinus Nota homicidam, non solum qui ferro, sed et qui verbo occidit, ut diabolus primos parentes. Unde Ps. 56. Lingua eorum gladius acutus. Vel. Ab initio id est in septenario dierum, quod dicitur quasi initium mundi et temporis. Vel Ab initio id est initiali plaga mundi et orientali.
marg.| Simile Gn. 2.b. Plantaverat Dominus Deus Paradisum voluptatis a principio. Vel Ab initio crea tionis sue dictus est homicida sui ipsius, quia dicitur homo: Mt. 13.d. Inimicus homo hoc fecit. Dicitur enim homo ab homine devicto, sicut Paulus sic dictus est a Paulo. Si ergo.
marg.| {q} Et in veritate non stetit quasi dicat: sicut homicida, ita et mendax est, quia hominem, quem occidit, mendacio seduxit, dicens: Eritis sicut dii etc. Gn. 3.a. Et ostendit radicem mendacii.
marg.| {t} Quia veritas non est in eo quasi dicat: in veritate non stetit ; sed in falsitate, quam homini suasit, quia falsus erat in se. Ex falsitate enim concepta in se falsitatem protulit, loquens homini per serpentem. Unde sequitur.
marg.| {u} Cum loquitur mendacium suad endo, sicut tunc homini.
marg.| {x} Ex propriis loquitur quia non aliunde habet, sed a se concepit. Vel sic lege.
marg.| {r} In veritate non stetit id est in innocentia, vel in rectitudine nature non permansit, vel in Deo, qui est veritas. Et hoc:
marg.| {t} Quia veritas non est in eo id est quia ipse Deus, qui est veritas, non fuit in eo, id est quia eum repulit et ab eo discessit, quasi dicat: ideo rectitudinem nature amisit, quia a Deo, qui est veritas, recessit: perdidit suam veritatem, quia a summa veritate recessit: et quia a sua veritate ceciderat, homini in rectitudine nature existenti invidit et occidit. Unde hoc ordo verborum ostendit.
marg.| {o} Ille homicida erat ab initio et i deo homicida.
marg.| {q} Et id est quia.
marg.| {r} In veritate in q ua fuit conditus.
marg.| {s} Non stetit quia nec diu fuit in celo. Et quare non stetit ? Quia veritas non est in eo Augustinus Recedendo a veritate, non habet veritatem. Vel sic.
marg.| {r} In veritate non stetit id est a via recta, vel a Deo cecidit, ut sit liptote. Et quod hoc verum sit, patet quotidie.
marg.| {t} Quia veritas non est in eo Semp er enim decipit, quantum potest. Et bene dico, quod non est veritas in eo, sed.
marg.| {u} Cum loquitur mendacium, ex propriis loquitur quia non aliunde habet, sed a se, postquam Δ {6. 343a} cecidit a veritate, unde subditur:
marg.| {a} Quia mendax est Et non solum mendax sed
marg.| {b} Et pater eius id est mendacii. Augustinus Mendacii, quod loquitur, pater est: quia ipse genuit mendacium suum et hoc est de propriis loqui et pater eius Chrysostomus Ille enim parturivit mendacium primus, Gn. 3.a. Quocumque die comederitis ex eo, aperientur oculi vestri et eritis sicut Dii. Et ipse primo usus est mendacio, ut proprio, nam homines utuntur quidem, non ut proprio, sed de alieno. Augustinus Diabolus mendax est et pater mendacii. Nam tu forte mendax es, quia mendacium loqueris, sed non es pater eius. Si enim quod dicis, a diabolo accepisti et Diabolo credidisti, mendax es, sed pater mendacii non es. Ille vero, quia non aliunde accepit mendacium, quo mendacio tamquam veneno serpens hominem occideret, pater est mendacii, sicut Deus Pater est veritatis.
prol.| Vel sic.
marg.| {o} Ille homicida hoc quantum ad alios ; quantum ad se autem.
marg.| {r} In veritate non stetit quam perceperat, secundum illos, qui dicunt quod creatus erat in gratuitis. Vel percepturus erat secundum horum contrarios.
marg.| {s} Non stetit id est non perseveravit. Ne autem putetur, quod ideo non stetit, quia Deus sibi non dedit, subdit causam ex parte ipsius diaboli.
marg.| {t} Quia veritas in eo non est id est in eo fuit causa defectus a veritate, non in Deo. Et sumitur hic veritas large pro rectitudine vite sola mente perceptibili. Et quia defectus veritatis fuit ex parte sua: ideo suum proprium fuit mendacium. Et ideo.
marg.| {u} Cum loquitur mendacium defraudando hominem. x
marg.| marg.|Ex
marg.| Θ propriis adinventionibus, scilicet loquitur.
marg.| {a} Quia mendax est Habitum notat: quia rectitudinem veritatis, quam semel abiecit actu, semper abiicit voluntate.
marg.| {b} Et pater eius scilicet mendacii, quia ipse primo adinvenit illud. Sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,45 
marg.| {c} Ego autem etc. Per contrarium probat dictum suum: quia qui amant mendacium, secundum quod huiusmodi, odiunt veritatem et ideo dicit: Ego autem si, id est quoniam veritatem dico etc. Et non habetis aliam causam non acquiescendi.
marg.| {d} Non creditis mihi quia , scilicet inimici estis veritatis et ita probatis vos esse filios Diaboli mendacis, non Dei. Ne autem possint dicere, quod licet veritatem dicat ; tamen non est speciosa laus in ore peccatoris, ideo preveniens hoc subdit.
Numérotation du verset Io. 8,46 
marg.| {e} Quis ex vobis arguet me de peccato vel sic continua, quia possent dicere se non esse homicidas, neque mendaces, sed ideo cum persequi, quia peccator erat et facinorosus: ideo dicit: Quis ex vobis arguet me de peccato, quasi dicat: quare vultis me interficere, ex quo non potestis me de peccato arguere ? Vel. Quis ex vobis arguet me de peccato, sicut ego arguo vos et patrem vestrum ? et cum nullus possit arguere vitam, quare non recipitis doctrinam ? Et hoc est.
marg.| {g} Si veritatem dico id est meam veritatem manifesto, vel veram doctrinam, ut homo.
marg.| {h} Quare vos non creditis mihi veritati, nisi supple, quia estis filii Diaboli mendacis ? Unde non ignorat, sed manifestat malitiam eorum, ut saltem confusi redeant ad veritatem et liberentur.
Numérotation du verset Io. 8,47 
marg.| {i} Qui ex Deo est non natura, sed fide et gratia.
marg.| {k} Verba Dei audit id est amat et cum devotione recipit. Secundum quod solet dici: Qui diligit Regem, diligit eius legem. Et ex hoc includit, quod intendit, scilicet quod sint filii Diaboli.
marg.| {l} Propterea vos non auditis id est auditui tradere, vel obedire contemnitis.
marg.| {m} Quia ex etc. id est quia ex Diabolo estis, non per naturam, sed per malitiam. Et hoc non ex parte Dei, sed ex parte vestra, qui non vultis esse ex Deo: quia eius gratiam et quem ipse misit, abiicitis. Eccl. 3.d. Auris bona cum omni concupiscentia audit sapientiam. Nota quod hic quasi subit Dominus iudicium cum homine, dicens.
marg.| {o} Quis ex vobis arguet me etc.  Unde Iob. 31.b. Si contempsi iudicium subire cum servo meo etc. Is. 5.a. Iudicate inter me et vineam meam etc. Is. 43.d. Reduc in memoriam et iudicemur simul. Ps. Ut iustificeris in sermonibus tuis et vincas, cum iudicaris. Christus enim non potest argui de peccato, quia peccatum non fecit, nec inventus est dolus in ore eius, 1Pt. 2.d. Iob. 25.a. Numquid iustificabitur homo comparatus Deo ?
marg.| Item Iob. 21.d. Quis arguet coram eo vias eius ?
marg.| {f} De peccato avaritie, a quo Doctor debet se excutere, sicut Samuel 1Rg. 12.a. et Moyses Nm. 16.c. Iob. 15.d. Ignis devorabit tabernacula eorum etc. Vel de peccato superbie, vel concupiscentie. Contra superbiam et honorem dicit postea. Inhonorastis me. Contra delectationem carnalem dicitur: Tulerunt etc. in eum. Contra copiam, {6. 343b} et avaritiam dicitur: Numquid tu maior es patre nostro Abraham, qui, scilicet habuit aurum et boves. Nota quod Predicator primo debet ostendere vitam bonam. Unde: Quis ex vobis arguet me etc. Et postea debet ostendere sanam et veram doctrinam. Unde sequitur: Si veritatem dico etc. Sicut Iob. 24.d. Quis me potest arguere ? Item Iob. 6.d. Cum nullus ex vobis sit, qui possit arguere me.
marg.| {h} Quare vos non creditis mihi ? Prop ter tres rationes non credunt, quia nutriti sunt in mendaciis. Unde sicut rusticus libentius comedit fabas, quam gallinas: sic ipsi audiunt libentius mendacium, quam veritatem. Unde per contrarium dicitur infra 18.g. Qui est ex veritate, audit vocem meam. Item Nm. 11. Iudei repudiabant manna dulcissimum cibum, quia nutriti erant de aliis Egypti. Secunda ratio est, quia eorum affectus est ad aliud inclinatus et ad idem inclinat rationem et intellectum et ita non recipit veritatem. Unde Iob. 31.a. Per contrarium: Si secutus est oculus meus cor meum, id est intellectus affectum. Tertia ratio est, quia veritas contraria est eis. Accusat enim eos de malis. Unde supra 3.c. Qui male agit, odit lucem etc. Mt. 5.d. Esto consentiens ad versario tuo, id est Scripture. Sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,48 
marg.| marg.|marg.| {n} Responderunt igitur Iudei et dixerunt ei Augustinus Quia convicti sunt non esse filii Abrahe, vel Dei, sed Diaboli, ingerunt convicia. Et hoc est.
marg.| {o} Nonne bene dicimus nos id est vere et iuste.
marg.| {p} Quia Samaritanus es tu Sama ritanus, id est odiens nos, tamquam Samaritanus et ideo talia dicis nobis.
marg.| {q} Et Demonium habes id est insanus es: et ideo talia dicis de te, te exequans Deo, quod est insanum et absurdum. Vel.
marg.| {p} Samaritanus id est peccator et inscius in lege. Et hoc dicunt, quia videbatur obloqui legi.
marg.| {q} Et Demonium habes id est arrogans es, sicut diabolus. Et nota quod dicitur. Bene dicimus: Chrysostomus Nusquam dicit Evangelista superius, quod eum vocaverunt Samaritanum: Sed intelligendum est hoc ab eis multoties dictum esse. Item nota quod quasi querendo hoc maximum convicium dixerunt, quasi supponentes certum esse et ideo querunt per, Nonne, cui consuevit semper affirmativa responderi. Sed humiliter et patienter.
Numérotation du verset Io. 8,49 
marg.| marg.|marg.| {r} Respondit Iesus dicens:   Ego Demonium non habeo Ad primum non respondet, attendens interpretationem et significationem nominis, quia Samaritanus interpretatur custos et ipse custos est. Unde Ps. 120. Non dormitabit, neque dormiet, qui custodit Israel. Et Is. 22.c. Custos, quid de nocte etc. Aliud autem, ut falsum negat, sed ut patiens convicium non reddidit, secundum illud Rm. 12.d. Nulli malum pro malo reddentes etc. Unde hic in duobus nos instruit. Primo, scilicet quia cum crimen nobis imponitur, non debemus levi excusatione nos expurgare, ne pereat fama, que necessaria est propter proximum. Secundum est, quia iniuriam Dei debemus omnibus modis vindicare ; nostram autem patienter tolerare. Et ideo dure reprehendit eos, cum dicebant se esse filios Dei ; hic autem remisse loquitur. Unde Chrysostomus Cum dicerent supra eodem: Patrem habemus Abraham et Deum, vehementer eos tetigit et increpavit ; hic autem quando vocant eum Demonium habentem, remissio utitur sermone et humili, per hoc erudiens nos, que ad Deum sunt, vindicare: que vero ad nos, despicere et non curare. Unde Mt. 16.d. Vade retro, Satana, in prioribus non increpavit. Item in hoc, quod unum negat, aliud non negat, dat nobis formam, quod si improperetur nobis paupertas, vel vilitas, non debemus defendere, nec tamquam contumeliam reputare ; sed si peccatum imponatur, possumus nos simpliciter et humiliter et benigne excusare et defendere. Chrysostomus Si dixerit te inopem, deride: si dixerit te pauperem, deride: si dixerit te insipientem, geme, non pro te, sed pro illo. Item Dominus non negavit se esse Samaritanum: quia omnes bene sciebant, quia Iudeus erat. Nec de hoc dubitabant, licet hoc contumeliose dicerent. Item non reputavit hoc opprobrium, nec negavit, ne significare videretur, quod ipsi essent despiciendi, sicut Iudei putabant. Neminem enim despicit Christus, qui dicit: Non veni vocare Iustos, sed peccatores, Mt. 9.b.
marg.| {6. 343c} {a} Sed honorifico Patrem meum quasi dicat: non curo de vestra contumelia, quia non curo de mea gloria, sed Patris. Hieronymus: Qui non querit gloriam, non sentit contumeliam. Vel sic: Licet reputetis me demoniacum, quia Patri me comparo, Sabbata eius violans et me ei exequans et in eum blasphemem, ut dicitis ; tamen non est ita, sed honorifico eum, auctoritatem ei in omnibus attribuens.
marg.| {b} Et vos inhonorastis me quasi dicat: facio, quod debeo, Patrem honorans, ne arrogans vobis videar ; sed vos non facitis, quod debetis, quia inhonorastis me per falsa opprobria, qui me deberetis honorare, saltem propter hoc, quod honoro Patrem. Minus dicit et plus significat, inhonorastis me, id est contumelias intulistis. Vel aliter.
marg.| {a} Sed honorifico Patrem meum Chrysostomus in hoc, scilicet quod dicebat non decere eos Deum Patrem vocare, homicidas existentes, Patrem honorabat.
marg.| {b} Et vos inhonorastis me quia , scilicet honorifico Patrem, quasi dicat: Patri debetis noxas huius contumelie, quia pro illo hec audio. Et ut omnimodam humilitatem pretendebat, dicit.
Numérotation du verset Io. 8,50 
marg.| marg.|marg.| {c} Ego autem non quero gloriam meam supple, nunc in presenti, quasi dicat: licet contumelias inferatis ; ego tamen non vindico eas, sicut homines gloriam amantes, qui contumeliis illatis malum reddunt, sed Patri reservo, secundum illud Rm. 12.d. Mihi vindictam et ego retribuam. Et hoc est, quod dicitur.
marg.| {d} Est, qui querat gloriam meam, Pater, scilicet.
marg.| {e} Et iudicet id est vindicet suo tempore meam contumeliam. Et hoc dicit, vel predicando, vel iustitie Patris concordando. Punivit enim Pater peccatum eorum, in captivitatem eos trahendo et iustam penam excecationis eis infligendo. Vel secundum Augustinum
marg.| {d} Est, qui querat etc.  Due sunt tentationes. Una probationis, de qua Dt. 13.b. Tentat vos Deus etc. alia deceptionis, de qua Iac. 1.b. Deus intentator malorum est. Sic et duo timores. Unus, quem caritas foras mittit. 1Io. 4.d. Alter, qui permanet in seculum seculi, de quo in Ps. 18. Sic et duo iudicia. Unum damnationis, quo non iudicat Pater ; sed omne iudicium dedit filio, sup. 5.d. Alterum discretionis. Unde Ps. 42. Iudica me, Deus et discerne causam meam. Secundum hoc dicit.
marg.| {d} Est Pate r qui querat gloriam meam.
marg.| {e} Et iudicet id est discernat eam a vestra: quia vos secundum seculum gloriamini, ego non ; sed ea gloria, quam habui apud Patrem, antequam mundus esset, que est ab humana inflatione discreta.
Numérotation du verset Io. 8,51 
marg.| marg.|marg.| {f} Amen, amen dico vobis etc. Chrysostomus quasi dicat: ego non quero gloriam meam, sed Pater, pro quo mihi infertur contumelia. Propter hoc ego omittens torquere vos modo, ad admonitionem convertor et consilior hec facere, ex quibus non solum supplicium effugiatis, sed et eterna vita fruamini. Quia.
marg.| {g} Si quis sermonem meum servaverit cord e per sinceram fidem, ore per intrepidam confessionem, opere per devotam conversationem. Chrysostomus: Non solum fidem, ait, sed et vitam puram. Hoc est enim servare, in memoria recondere et in opus transformare, secundum illud Ps. 102. Memores sunt mandatorum ipsius ad faciendum ea.
marg.| {h} Mortem non videbit vel gustabit in eternum, id est non experietur. Et loquitur de morte secunda et eterna, que est vera mors. De qua Apc. vigesimo. b. Beati et Sancti, qui habent patrem in resurrectione prima, in his non habet potestatem secunda mors.
marg.| Nota, quia mors eterna, dum numquam transglutitur, semper necans, semper quasi est in gustu et numquam in digestione: per contrarium loquitur de bonis, quia mortem non gustabunt spiritualem. Et licet boni semper vitam gustent ; tamen hoc non dicit, quia mali non ita habent {6. 343d} oculum ad adeptionem boni, sicut ad evasionem periculi. Et constat, quod mali erant, quibus loquebatur. Sed Iudei vere mortui non intelligentes mortem eternam, putant dici de morte hac: unde irascentes respondent. Et hoc est.
Numérotation du verset Io. 8,52 
marg.| marg.|marg.| {i} Dixerunt ergo Iudei: Nunc cognovimus quas i hoc tuum dictum nobis signum est.
marg.| {k} Quia Demonium habes id est quia insanus es. Sed si Demonium habet, ut dicit Chrysostomus, satis seipsos reprehendunt, qui demoniaco tam studiose attendunt.
marg.| {l} Abraham mortuus est et Prophete Prov ocant eum, ut contra Abraham aliquid dicat.
marg.| {m} Et tu dicis etc.  Natu ralem mortem intelligunt, non de alia cogitantes. Chrysostomus sic legit.
marg.| {n} Si quis sermonem meum servaverit, mortem non considerabit sup. 5.d. dictum est. Vitam eternam habebit: hic autem dicit: mortem non considerabit In quo notatur adeptio vite et evasio pene.
marg.| Simul autem et per hoc enigmatice insinuat, quoniam nihil possunt ei facere. Si enim qui sermonem eius servat, non morietur, multo magis ipse. Hoc undique non intelligentes et ipsi dicunt.
marg.| Nunc cognovimus, quia Demonium habes. Abraham mortuus est et Prophete mortui sunt et tu dicis: Si quis sermonem meum servaverit, non gustabit mortem in eternum Hoc est, qui sermonem Dei audierunt, mortui sunt: et qui tuum audiunt, non morientur ?
Numérotation du verset Io. 8,53 
marg.| marg.|marg.| {o} Numquid tu maior es patre nostro Abraham qui tantus fuit, ut sibi daretur primitius circumcisio et facta est promissio terre promissionis et seminis, in quo benedicentur omnes Gentes.
marg.| {h} Et Prophete mortui sunt quib us Deus locutus est per seipsum. Chrysostomus O vana gloria ! rursus ad cognitionem Abrahe defugiunt et nimirum consequens erat dicere: Numquid tu maior es Deo, aut qui te audiunt, maiores sunt, quam Abraham, cui, scilicet locutus est Deus. Sed non dicunt hoc, quia minorem esse, quam Abraham eum reputabant.
marg.| {r} Quem te ipsum facis id est fingis, vel pretendis, qui dicis ex tuo sermone non mori, cum Abraham et Prophetas scias mortuos. Chrysostomus: Superius dixerat, quod mortuos erigit. Supra quinto, d. Sicut Pater suscitat mortuos et vivificat: sic et Filius, quos vult, vivificat.
marg.| Hic autem dicit, quod non considerabit mortem credere teneri a morte, ideo magis seviebant. Quid igitur illi ?
marg.| {r} Quem te ipsum facis et h oc iniuriose, quasi dicat: tu gratificas tibi ipsi et te laudas. Ad hoc igitur.
Numérotation du verset Io. 8,54 
marg.| marg.|marg.| {s} Respondit Iesus referens gloriam suam ad Patrem, de quo etiam est, quod Deus est.
marg.| {t} Si ego glorifico meipsum, gloria mea nihil est id est si privatam gloriam quero separatam a Patre, gloria mea peccatum est.
marg.| Vel aliter secundum Chrysostomum sicut illud supra 5.e. Testimonium meum non est verum, ad illorum suspicionem dictum est, ita et hoc, nihil est, quod vos, id est pro nihilo reputatis.
marg.| {u} Est Pater meus, qui glorificat me quasi dicat: vos arguitis me de insania et de iactantia et arrogantia ; sed ego non iacto me ; sed Pater meus me ostendit in Baptismo: Mt. 3.d. In monte: Mt. 17.a. In operibus et signis et in Scripturis.
marg.| {x} Quem vos dicitis id est de quo vos dicitis.
marg.| {y} Quia Deus noster est quas i non recentem Deum annuntio ; sed illum, de cuius cognitione gloriari soletis.
marg.| Et percutit eos hic, quasi dicat: vos dicitis, vos Deum colere et persequendo me, cum ipse me glorificet, inter vos persequimini {6. 344a} eum.
Numérotation du verset Io. 8,55 
marg.| {a} Et non cognovistis eum Patrem, vel Deum in operibus suis, quia de alia cognitione non reprehenduntur, Non cognovistis inquam, per fidem, quasi dicat: iactatis vos de eo, quod Deus vester sit ; sed eum ignoratis, quia ei, qui omnia pro eo et dicit et facit, ut ipse glorificetur iniuriamini et missum ab eo non recipitis.
marg.| {b} Ego autem novi eum per veritatem notitie et sapientie et essentie. Et quia novi, ideo a me addiscere potestis, si vultis. Mt. 11.d. Nemo novit Patrem, nisi Filius et cui voluerit Filius revelare. Et ne videatur esse gloriatio, quod dicit, se eum noscere, subdit.
marg.| {d} Ero similis vobis mendax qui dicitis scire, cum nescitis, quasi dicat: hoc, quod dico, non dico pre gloriatione: sed quia hoc negare mendacium esset. Augustinus: Sic caveatur arrogantia, ut veritas non relinquatur. Unde adhuc sequitur.
marg.| {e} Sed scio eum ideo me nescire non possum dicere. Ergo videtur, quod Christus potuit mentiri. Responsio, quod consecutio est ex impossibili, quia impossibile erat eum dicere contra conscientiam. Tamen Anselmus solvit quod si proferret orationem in se falsum significantem, quod eo ipso, quod ipse proferret, aliquam veritatem significaret.
marg.| {f} Et sermonem eius servo id est in carnem missus sum ex eius precepto: et eius voluntatem in salute generis humani facio. Per hoc autem ostendit, quod de scientia informata loquitur, quando dicit eos nescire Deum, quia opere repugnabat illi cognitioni. Sequitur.
Numérotation du verset Io. 8,56 
marg.| marg.|marg.| {g} Abraham Pater vester etc. Supra dixerat Christus: Si quis sermonem meum servaverit, mortem non gustabit in eternum. Contra quod apposuerant, dicentes: Numquid tu maior es patre nostro Abraham ? Ad quod respondit, se non dixisse illud propter iactantiam, vel inanem gloriam. Hic autem ostendit se nihilominus esse maiorem Abraham, quia Exaltavit etc. Item sicut dicit Chrysostomus quia gloriabantur de Abraham Numquid tu maior es patre nostro Abraham. Et alibi: Nos filii Abrahe sumus. Ideo eos alienos ab Abraham esse, quia in quibus ille letabatur, hi dolent. Unde dicit.
marg.| {h} Exultavit, ut videret diem meum id est cum exultatione desideravit. Exultans per spem, desiderans per rem.
marg.| {i} Diem meum Augustinas: Incertum est ad diem temporalem, quo erat venturus in carnem, an diem eternitatis. Sed utrumque Abraham vidit. Unde sequitur.
marg.| {k} Vidit per fidem diem Incarnationis, vel per spiritum Prophetie, quod significavit Gn. 24.a. ubi precipit Eliezer, quod poneret manum subter femur suum et iuraret etc. In hoc enim significavit, quod aliquid sacrum in femore suo latebat, per quod iurabat, scilicet Christus. Item per hoc, quod subter femur precepti manum poneret, significavit, quod Christus, qui de eo erat nasciturus, esset super omnem carnem. Hoc etiam vidit Gn. 18.a. ubi tres Angelos vidit et unum tantum adoravit, quia Filium incarnandum in illo intellexit, per alios duos Angelos, legem et Prophetas, predicantes Incarnationem eius. Unde.
marg.| {h} Exultavit, ut videret per speciem.
marg.| {i} Diem meum diem eternitatis, que est ipse Christus: quia hec est vita eterna, ut cognoscant te solum Deum verum et quem misisti, Iesum Christum, Io. 17.a.
marg.| {k} Vidit per fidem.
marg.| {l} Et gavisus est per spem. Chrysostomum dicit: Hic mihi videtur dicere eum, qui Crucis, quam in arietis et Isaac oblatione prefiguravit. Et in hoc significavit se maiorem Abraham. Primo, quia dicit: Exultavit, ut videret, quasi studiosus fuit ad hoc pro beneficio.
marg.| Item, Diem meum, tamquam maioris. Quia enim semper dicebant: Hic est filius fabri, Mt. 13.g. Marci 6.a. et nihil plus de eo imaginabantur, paulatim eos inducit ad altam mentem, quasi ad alta sentiendum de se.
marg.| {k} Vidit vel scivit, secundum Chrysostomum, id est intellexit in oblatione arietis diem Passionis.
marg.| {l} Et gavisus est pro redemptione sua et humani generis. {6. 344b} Per hoc ostendit Christus, quod non invitus venit ad Passionem, quia, scilicet laudat Abraham, qui letatus est in Cruce: hoc enim salus orbis terrarum erat. Similiter Paulus Gal. 6.d. Mihi absit gloriari nisi in Cruce Domini nostri Iesu Christi etc.
Numérotation du verset Io. 8,57 
marg.| {m} Dixerunt ergo Iudei ad eum etc. Irati, solam in eo etatem carnis pensantes et divinam naturam non considerantes.
marg.| {n} Quinquaginta annos nondum habes et Abraham vidisti ? Videtur quod debuerunt dicere. Et Abraham vidit te vel diem tuum. Sed tamen satis bene dicunt,   vidisti, secundum communem modum loquendi, id est fuisti in tempore eius, aliter enim non vidisset eum Abraham, ut putabant.
marg.| Item nota quod per hoc quod dixerat Vidit diem meum significaverat se maiorem. Unde verbum illud non sustinentes dicunt  Abraham vidisti , quasi dicant: tibi non competit ut dicas Abraham vidisse te, sed e converso.
marg.| Item nota quod dicunt: Quinquaginta annos nondum habes et Abraham vidisti etc. Mirum est quod tantum annorum numerum proferunt. Sed dici potest quod Dominus multum laboraverat et terra calida est valde et ita consumpserat et labor et calor et inopia naturam eius delicatissimam, unde et apparebat multo maioris etatis, quam esset. Chrysostomus: Quadraginta annos nondum habes et cetera, quia quasi prope quadraginta annos iam erat Christus.
Numérotation du verset Io. 8,58 
marg.| {o} Dixit ergo eis Iesus ] ab intuitu carnis ad Divinitatem trahens.
marg.| {p} Amen, amen dico vobis, antequam Abraham fieret non dicit, esset, sed fieret, quia creatura.
marg.| {q} Ego sum Non dicit, factus, sed sum: quia Creator, cuius est esse, non fieri. Chrysostomus querit, cur non dicit, ego eram, sed ego sum ? Respondeo, sicut Pater eius utitur hac dictione, sum: Ex. 3.d. Ego sum, qui sum: Ita et ipse. Continue enim essendi est significativa ab omni eruta tempore, propterea et blasphemum eis videtur hoc verbum. Unde sequitur: Tulerunt ergo lapides etc. Vel sic.
marg.| {g} Ego sum id est eternitate illum precedo. Sum autem dicit, non fui, quia presens tempus solum est, quod est in esse, preteritum autem fluxit in non esse et ideo presens magis convenit cum eternitate et cum immobilitate substantie divine. Quod ipsi non sustinentes.
Numérotation du verset Io. 8,59 
marg.| marg.|marg.| {r} Tulerunt lapides ipsi duri, ut lapides. Et quia defecerunt verba.
marg.| {s} Ut iacerent in eum quia putabant eum dixisse blasphemiam et quia comparabat se Abrahe. Augustinus ; Ad lapides currunt. Tanta enim duritia quo curreret nisi ad similes ?
marg.| {t} Iesus autem abscondit se ut h omo humilis: quia commendanda erat patientia, non exercenda potentia, quia nondum erant impleta omnia.
marg.| {u} Et exivit de templo id est de loco, ubi illi seviebant. Chrysostomus Fugit humane et occultatur et cum sufficientem eis doctrinam iam tradidisset et que sua erant, complesset, exivit de templo et recessit ad sanationem ceci, per omnia credi faciens, quoniam ante Abraham est.
marg.| Item per hoc, quod exivit de templo et ivit ad cecum sanandum, significat, quod de figuris Iudeorum veniret ad sanationem Gentium, ut dicit. Glossa. Item per hoc significat, quod Deus a lapideis cordibus recedit. Unde Augustinus Tamquam homo a lapidibus fugit: sed ve illis, a quorum lapideis cordibus Deus fugit.


Comment citer cette page ?
Martin Morard, ed., Hugo de Sancto Caro. Postilla in totam Bibliam (Io. Capitulum 8), in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2024. Consultation du 08/05/2024. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/editions_chapitre.php?id=hug&numLivre=58&chapitre=58_8)
Signaler un complément d'information

Notes :