^a Io. 6, 30-31.

^b ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 2, CCSL 77, p. 136.1666-137.1669: «At ille respondens ait eis: facto uespere dicitis: serenum erit, rubicundum est enim caelum; et mane: hodie tempestas, rutilat enim triste caelum. faciem ergo caeli iudicare nostis, signa autem temporum non potestis. hoc in plerisque codicibus non habetur, sensus que manifestus est quod ex elementorum ordine atque constantia possint et sereni et pluuiae dies praenosci; scribae autem et Pharisaei, qui uidebantur legis esse doctores, ex prophetarum uaticinio non poterunt intellegere saluatoris aduentum». [FG2013]

^c ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Quaestiones evangeliorum, lib. 1, qu. 20, CCSL 44B, p. 18.1-6: «Quod dixit dominus: facto uespere dicitis: serenum erit, rubicundum est enim caelum, id est sanguine passionis christi in primo aduentu indulgentia peccatorum datur, et mane: hodie tempestas, rubet enim cum tristitia caelum, id est quod secundo aduentu igne praecedente uenturus est. faciem ergo caeli iudicare nostis, signa autem temporum non potestis? signa temporum dixit de aduentu suo uel passione, cui simile est roseum caelum uespere, et item de tribulatione ante aduentum suum futurum, cui simile est mane roseum cum tristitia caelum». [FG2017]*

^d ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 50, § 105, CSEL 43, p. 214.1-18: «Hunc sane ordinem etiam Marcus tenens post illud de septem panibus miraculum hoc idem subicit quod mattheus, nisi quod dalmanutha, quod in quibusdam codicibus legitur, non dixit mattheus, sed magedan. non autem dubitandum est eundem locum esse sub utroque nomine. nam plerique codices non habent etiam secundum marcum nisi magedan». [FG2013]

^e ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 16, 4) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 55a interl.], ed. Gloss-e : «incredula pro spiritali carnalem intellectum habens». [MM2020]

^f ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 2, CCSL 77, p. 137.1676: «Et relictis illis abiit, et cum uenissent discipuli eius trans fretum obliti sunt panes accipere. relictis scribis et Pharisaeis quibus dixerat: generatio mala et adultera signum quaerit, et signum non dabitur ei nisi signum ionae, recte abiit trans fretum et gentium secutus est populus. quid autem sibi uelit signum ionae iam supra dictum est». [FG2013]

^g Cf. Mt. 16, 12.

^h ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 16 § 3, SChr 258, p. 50.10-15: «Absoluta omnis de fermento Pharisaeorum et Sadducaeorum obscuritas est. Quod autem abstinere se eo apostoli iubentur, non admisceri doctrinae Iudaeorum monentur, quia legis opera in effectum fidei et in praeformationem rerum consequentium constituta sint, ut in quorum tempora atque aetatem ueritas contigisset, nihil ultra in ueritatis similitudine spei positum arbitrarentur, ne doctrina Pharisaeorum Christum nesciens effectus ueritatis euangelicae corrumperet».

ⁱ ¶Nota : On ne relève aucune variante textuelle du texte d’Hilaire pour ce passage d’après l’édition critique. [MM2021]

^j 1Cor. 5, 6.

^k ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 2, CCSL 77, p. 137.1677-138.1710: «Cauete a fermento Pharisaeorum et sadducaeorum. qui cauet a fermento Pharisaeorum et sadducaeorum, legis ac litterae praecepta non seruat, traditiones hominum neglegit ut faciat mandatum dei. Quid cogitatis intra uos modicae fidei quia panes non habetis? nondum intellegitis neque recordamini quinque panum quinque milia hominum et quot cophinos sumpsistis, et reliqua. per occasionem praecepti quo saluator iusserat dicens: cauete a fermento Pharisaeorum et sadducaeorum, docet eos quid significent quinque panes et septem quinque milia hominum et quattuor milia quae pasta sunt in heremo, quod, licet signorum magnitudo perspicua sit, tamen et aliud spiritali intellegentia demonstretur. si enim fermentum Pharisaeorum et sadducaeorum non corporalem panem sed traditiones peruersas et heretica significat dogmata, quare et cibi quibus nutritus est populus dei non ueram doctrinam integram que significent? quaerat aliquis et dicat: quomodo panes non habebant qui statim inpletis septem sportis ascenderunt nauiculam et uenerunt in fines magedan ibi que audiunt nauigantes quod cauere debeant a fermento Pharisaeorum et sadducaeorum? sed scriptura testatur quod obliti sint eos se cum tollere. hoc est fermentum de quo et Apostolus loquitur: modicum fermentum totam massam corrumpit. istiusmodi fermentum quod omni ratione uitandum et habuit marcion et ualentinus et omnes heretici. fermentum hanc uim habet ut, si farinae mixtum fuerit, quod paruum uidebatur crescat in maius et ad saporem suum uniuersam consparsionem trahat. ita et doctrina heretica, si uel modicam scintillam in tuum pectus iecerit, in breui ingens flamma subcrescit et totam hominis possessionem ad se trahit. denique sequitur: tunc intellexerunt quia non dixisset cauendum a fermento panum sed a doctrina Pharisaeorum et sadducaeorum». [FG2013]

^l ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 2, CCSL 77, p. 137.1694-1698: «Quaerat aliquis et dicat: quomodo panes non habebant qui statim inpletis septem sportis ascenderunt nauiculam et uenerunt in fines magedan ibi que audiunt nauigantes quod cauere debeant a fermento Pharisaeorum et sadducaeorum? sed scriptura testatur quod obliti sint eos se cum tollere. hoc est fermentum de quo et Apostolus loquitur: modicum fermentum totam massam corrumpit». [FG2013]

^m ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 16, 8) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 55a interl.], ed. Gloss-e : «QUID COGITATIS. Quid cogitatis me dixisse de terrenis panibus de quibus non est vobis dubitandum, cum de tam paucis tantas feci abundare reliquias ?». [MM2020]

ⁿ Mt. 15, 33.

^o ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 16, 9) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 55a interl.], ed. Gloss-e : «Neque mysterium intelligetis neque virtutem in memoria habetis». [MM2020]

^p ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 2, CCSL 77, p. 137.1682-1693: «Quid cogitatis intra uos modicae fidei quia panes non habetis? nondum intellegitis neque recordamini quinque panum quinque milia hominum et quot cophinos sumpsistis, et reliqua. per occasionem praecepti quo saluator iusserat dicens: cauete a fermento Pharisaeorum et sadducaeorum, docet eos quid significent quinque panes et septem quinque milia hominum et quattuor milia quae pasta sunt in heremo, quod, licet signorum magnitudo perspicua sit, tamen et aliud spiritali intellegentia demonstretur. si enim fermentum Pharisaeorum et sadducaeorum non corporalem panem sed traditiones peruersas et heretica significat dogmata, quare et cibi quibus nutritus est populus dei non ueram doctrinam integram que significent?». [FG2013]
<Paral.>   Thomas de Aquino, CMC8d2.13 (Beda) [MM2019]

^q ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 16, 14, PL 162, 1394C: «Confirmaturus ergo eos in fide, prius opinionem et errorem aliorum a mentibus eorum voluit removere».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2020]

^r ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 139.19-22: «Et interrogabat discipulos suos dicens: quem dicunt homines esse filium hominis? non dixit: quem me dicunt esse homines, sed filium hominis, ne iactanter de se quaerere uideretur. et nota quod ubicumque scriptum est in ueteri testamento filius hominis, in hebraeo positum sit filius adam illud que quod in psalmo legimus: filii hominum usquequo graui corde, in hebraeo dicitur filii adam. pulchre autem interrogat: quem dicunt esse homines filium hominis, quia qui de filio hominis loquuntur homines sunt; qui uero diuinitatem eius intellegunt, non homines sed dii appellantur». [FG2013]

^s ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 16 § 5.7-6.12, SChr 258, p. 52-54 : «Igitur quia summum in fide ista bonum est, a discipulis requirit quem se homines esse dicerent et adiecit: hominis filium. Haec enim confessionis tenenda ratio est, ut sicut Dei filium, ita et filium hominis meminerimus, quia alterum sine altero nihil spei tribuit ad salutem. 6. Editis itaque quae diuersae de eo erant hominum opinionibus, quid de se ipsi sentiant quaerit. Petrus respondit: Tu es Christus filius Dei uiui. Sed Petrus condicionem propositionis expenderat. Dominum enim dixerat: Quem me homines esse dicunt, filium hominis? Et certe filium hominis contemplatio corporis praeferebat, sed addendo quem me esse dicunt significauit, praeter id quod in se uidebatur, esse aliud sentiendum; erat enim hominis filius. Quod igitur de se opinandi iudicium desiderabat? Non illud arbitramur quod de se ipse confessus est; sed occultum erat de quo quaerebatur, in quod se credentium fides debebat extendere».[MM2022]

^t ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 139.13-17: «Et interrogabat discipulos suos dicens: quem dicunt homines esse filium hominis? non dixit: quem me dicunt esse homines, sed filium hominis, ne iactanter de se quaerere uideretur. et nota quod ubicumque scriptum est in ueteri testamento filius hominis, in hebraeo positum sit filius adam illud que quod in psalmo legimus: filii hominum usquequo graui corde, in hebraeo dicitur filii adam. pulchre autem interrogat: quem dicunt esse homines filium hominis, quia qui de filio hominis loquuntur homines sunt; qui uero diuinitatem eius intellegunt, non homines sed dii appellantur». [FG2013]

^u ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 139.23-140.31: «At illi dixerunt: alii iohannem baptistam, alii heliam, alii uero hieremiam aut unum ex prophetis. [a] miror quosdam interpretes causas errorum inquirere singulorum et disputationem longissimam texere quare dominum nostrum iesum christum alii iohannem putauerint, alii heliam, alii uero hieremiam aut unum ex prophetis, cum [b] sic errare potuerint in helia et hieremia quo modo Herodes errauit in iohanne dicens: quem ego decollaui iohannem ipse surrexit a mortuis, et uirtutes operantur in eo». [FG2013]

^v ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 140.33-39: «Vos autem quem me esse dicitis? respondit simon petrus: tu es christus filius dei uiui. prudens lector adtende quod ex consequentibus textu que sermonis apostoli nequaquam homines sed dii appellentur. cum enim dixisset: quem dicunt homines esse filium hominis, subiecit: uos autem quem me esse dicitis? illis quia homines sunt humana opinantibus, uos qui dii estis quem me esse existimatis? petrus ex persona omnium apostolorum profitetur: tu es christus filius dei uiui. Deum uiuum appellat ad comparationem horum Deorum qui putantur dii sed mortui sunt, saturnum iouem cererem liberum herculem et cetera idolorum portenta significans». [FG2013]

^w Is. 49, 18; Ez. 5, 11.

^x Io. 14, 6.

^y ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 140.42-43: «Vos autem quem me esse dicitis? respondit simon petrus: tu es christus filius dei uiui. prudens lector adtende quod ex consequentibus textu que sermonis apostoli nequaquam homines sed dii appellentur. cum enim dixisset: quem dicunt homines esse filium hominis, subiecit: uos autem quem me esse dicitis? illis quia homines sunt humana opinantibus, uos qui dii estis quem me esse existimatis? petrus ex persona omnium apostolorum profitetur: tu es christus filius dei uiui. Deum uiuum appellat ad comparationem horum deorum qui putantur dii sed mortui sunt, saturnum iouem cererem liberum herculem et cetera idolorum portenta significans». [FG2013]

^z ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 5 (Mt. 16), CCCM 174A, p. 461.52: «Notandum autem, quam miranda distinctione sit factum, ut, cum de utraque eiusdem Domini et Saluatoris nostri natura ab ipso Domino et a fidele eius discipulo esset proferenda sententia, Dominus ipse humilitatem assumptae humanitatis profiteatur, discipulus excellentiam Diuinae aeternitatis ostendat». [MM2019]

^aa Io. 21, 15.

^ab ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 140.46-141.62: «Respondens iesus dixit ei: beatus es simon bar iona quia caro et sanguis non reuelauit tibi sed pater meus qui in caelis est. testimonium de se apostoli reddit uicem. petrus dixerat: tu es christus filius dei uiui, mercedem recepit uera confessio: beatus es simon bar iona. quare? quia non reuelauit tibi caro et sanguis sed reuelauit pater. quod caro et sanguis reuelare non potuit spiritus sancti gratia reuelatum est. ergo ex confessione sortitur uocabulum quod reuelationem ex spiritu sancto habeat, cuius et filius appellandus sit. siquidem bar iona in lingua nostra sonat filius columbae. alii simpliciter accipiunt quod simon, id est petrus, filius sit iohannis iuxta alterius loci interrogationem: simon iohannis diligis me, qui respondit: domine tu scis, et uolunt scriptorum uitio deprauatum ut pro bar iohanna, hoc et filio iohannis, bar iona scriptum sit una detracta syllaba. iohanna autem interpretatur domini gratia. Utrumque autem nomen mystice intellegi potest quo et columba spiritum sanctum et gratia dei donum significet spiritale. illud quoque quod ait: quia caro et sanguis non reuelauit tibi, apostolicae narrationi compara in qua ait: continuo non adquieui carni et sanguini, carnem ibi et sanguinem iudaeos significans ut hic quoque sub alio sensu demonstretur quod ei non per doctrinam Pharisaeorum sed per dei gratiam christus dei filius reuelatus sit». [FG2013]*

^ac Gal. 1, 16.

^ad ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 141.62-67: «Utrumque autem nomen mystice intellegi potest quo et columba spiritum sanctum et gratia dei donum significet spiritale. illud quoque quod ait: quia caro et sanguis non reuelauit tibi, apostolicae narrationi compara in qua ait: continuo non adquieui carni et sanguini, carnem ibi et sanguinem iudaeos significans ut hic quoque sub alio sensu demonstretur quod ei non per doctrinam Pharisaeorum sed per dei gratiam christus dei filius reuelatus sit». [FG2013]

^ae Mt. 14, 33.

^af Io. 1, 43.

^ag ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 141.68-77: «Et ego dico tibi. quid est quod ait: et ego dico tibi? quia tu mihi dixisti: tu es christus filius dei uiui, et ego dico tibi non sermone casso et nullum habente opus sed dico tibi quia meum dixisse fecisse est. Quia tu es petrus et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam. sicut ipse lumen apostolis donauit ut lumen mundi appellarentur, et cetera quae ex domino sortiti uocabula sunt; ita et simoni qui credebat in petram christum petri largitus est nomen, ac secundum metaphoram petrae recte dicitur ei: aedificabo Ecclesiam meam super te». [FG2013]

^ah Io 1, 42.

^ai ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 53, § 109, CSEL 43, p. 216.17-217.1: «Iam etiam dixisse me recolo, ne quis arbitretur quod hic petrus nomen accepit, ubi ait illi: tu es petrus et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam. non enim accepit hoc nomen, nisi ubi iohannes commemorat ei dictum esse: tu uocaberis cephas, quod interpretatur petrus». [FG2013]

^aj ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 141.76-77: «Quia tu es petrus et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam. sicut ipse lumen apostolis donauit ut lumen mundi appellarentur, et cetera quae ex domino sortiti uocabula sunt; ita et simoni qui credebat in petram christum petri largitus est nomen, ac secundum metaphoram petrae recte dicitur ei: aedificabo Ecclesiam meam super te». [FG2013]

^ak 1Cor. 10, 4.

^al ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Retractationum libri duo, lib. 1, c. 21, CCSL 57, lin. 12 sqq.: «in quo dixi quodam loco de apostolo petro, quod in illo tamquam in petra fundata sit ecclesia, qui sensus etiam cantatur ore multorum in uersibus beatissimi ambrosii, ubi de gallo gallinacio ait: hoc ipse petra ecclesiae canente culpam diluit. sed scio me postea saepissime sic exposuisse quod a domino dictum est: tu es petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, ut super hunc intellegeretur quem confessus est petrus dicens: tu es christus filius dei uiui, ac sic petrus ab hac petra appellatus personam ecclesiae figuraret, quae super hanc petram aedificatur et accepit claues regni caelorum. non enim dictum illi est: tu es petra, sed: tu es petrus. petra autem erat christus, quem confessus simon, sicut eum tota ecclesia confitetur, dictus est petrus. harum autem duarum sententiarum quae sit probabilior, eligat lector».
¶Nota : Cette sentence augustinienne est citée d’après la réécriture de la Catena par le Defensor Pacis de Marsile de Padoue (Fontes iuris 7, d. 2 c. 28, ed. R. Scholz, Fontes iuris 7, 1932-1933, p. 553) [MM2020]

^am ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 16, 18) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 56a interl.], ed. Gloss-e : « Non prevalebunt adversus eam : non separabunt eam a caritate mea et fide». [MM2019]

^an ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 141.79-80: «Et portae inferi non praeualebunt aduersus eam. ego portas inferi uitia reor atque peccata uel certe hereticorum doctrinas per quas inlecti homines ducuntur ad tartarum. nemo itaque putet de morte dici, quod apostoli condicioni mortis subiecti non fuerint, quorum martyria uideat coruscare». [FG2013* ]

^ao ¶Fons : <revera> Cf. Nicolaus de Durazzo-Crotona , Liber de fide Trinitatis et diversis auctoritatibus sanctorum graecorum confectus contra Graecos, § 98.2-3, 33-44, BAV, Vat. lat. 808, f. 62va ; Leonina t. 40, p. A145-A146 [anno redactionis graeco 1254, a. translationis a graeco et praesentationis: 1263/1264]: «[a3] Cyrillus [Beatus praem. Gr1252, 98. De eodem sanctus praem. V808] patriarcha Alexandrinus [Alexandrie Gr1251], tertii concilii [+ maximus V808] diffinitor, in libro Secundo [4° libro V808] Thesaurorum de passione Domini dicit [+ sic Gr1251]: [...] Et coram apostolis et evangelistis loco sui ipse caput ecclesie in medio eorum statuit quatenus [+ ipsi V808] ‘in evangeliis [+ et epistolis Gr1252 V808] mundo huic predicando, ecclesias et prelatos ordinando, scriberent que a Domino audierunt et receperunt; affirmantes in omni doctrina Petrum loco Domini et eius Ecclesiam, et [om. V808] eidem dantes locum in omni capitulo et synagoga, in omni electione et affirmatione’, secundum quod et ille divus [om. Gr1252, inv. Gr1251] veracissimus scribit [+ texendo Gr1251 Gr1252] in evangelio Lucas [Luce V808] sanctus qui facta maiorum et sociorum narravit atque indubitanter Ecclesie tradidit. Que ecclesia apostolica ab omni seductione et heretica circumuentione immaculata manet super omnes prepositos et episcopos et super omnes primates ecclesiarum nec non et populorum in suis pontificibus, in fide plenissime et auctoritate petri; cum alie ecclesie quorundam errore sint verecundate, stabilita inquassabiliter [inquastabiliter Gr1251, inquassibiliter V808] ipsa sola regnat, silentium imponens et omnium obturans ora hereticorum. Et nos necessario [necessitates Gr1251, necessitate Gr1252] salutis, non decepti superbia [inv. Gr1252, sub persona Gr1251] neque [nec Gr1251 V808] vino superbie debriati, tipum veritatis et sancte apostolice traditionis servantes una cum ipsa confitemur et predicamus [predicemus Gr1251]”». <potius quam> Cf.   Bonacursius Bononiensis, O. P., Thesaurus fidei (1250 c. – 1290 c.), Paris, BnF, Grec 1252, f. 118r-118v <ex quo>   Bonacursius Bononiensis, O. P., Thesaurus fidei iuxta Doto, Paris, BnF, Grec 1251 [1300-1325 c.], f. 135rb-136v b : [a2] Cyrillus patriarcha Alexandrie tertii concilii diffinitor in libro secundo Thesaur. de passione Domini dicit sic: [b] [...] [ut supra ed.].
<cuius fons>   Bonacursius Bononiensis, O. P., Thesaurus fidei, Paris, BnF, Grec 1252, f. 118r-118v
<Non hab.>   Cyrillus Alexandrinus, Liber Thesaurorum, PG 75; cf. Leonina t. 40, p. A16: «Fons non repertus».
¶Nota : Ce passage est absent des oeuvres authentiques conservées de Cyrille d’Alexandrie. L’histoire de la sentence CMT16d3.37=Libellus 98 ne peut être dissociée de celle de CMT26d7.9=Libellus 110 avec laquelle elle circule – ou non - dans plusieurs écrits contemporains d’origine latine, traduits en grec pour les besoins des controversistes latins. On ne connaît pas de document où Libellus 98 soit présent sans Libellus 110, tandis que Libellus 110 circule aussi indépendemment de Libellus 98. Les pièces 98 et 110 du Libellus de Nicolas de Cotrone sont les seules de cet ouvrage à avoir été citées littéralement à la fois chez Bonacorso et dans la Catena [voir plus loin CMT26.26.7.9]. Comment Thomas a-t-il eu accès à ces pièces? Pourquoi les a-t-il retenues? A la première question, en raison de l’incertitude de la chronologie des textes, et pour ne fermer aucune porte, le lecteur nous saura gré de présenter les trois viae inventionis qui ont pu être suivies par Thomas. Il nous paraît méthodologiquement dangereux de choisir, alors que l’écart philologique entre les pièces du dossier est si mince et que les risques d’être trompé par un simple effet documentaire est si grand:
1. Thomas cite le Libellus de Nicolas de Cotrone dans la version latine conservée (Leonina t. 40). Leur proximité littéraire avec la Catena ne doit pas faire illusion. Rien ne prouve que Thomas n’ait pu y avoir accès autrement. Le fait qu’il cite dans le Contra impugnantes et les Sentences d’autres passages communs avec le Libellus ne suffit pas à démontrer qu’il ait eu sous les yeux l’intégralité du Libellus avant 1263, surtout si on admet avec A. Dondaine que le Libellus a été d’abord écrit en grec, qu’on ne connaît qu’une partie incomplète de la traduction latine que Thomas d’Aquin a été amené à expertiser, que Thomas cesse (presque) toute citation de pièces issues du Libellus à partir de la publication du Contra errores, que le Liber de Fide Trinitatis du ms. Vat. lat. 808 (V808) identifié depuis Uccelli avec le Libellus de Nicolas de Cotrona ne contient que la partie expressément discutée par Thomas, que ce texte même «serait dans une certaine mesure un produit de circonstances rassemblant des éléments jusque là isolés», notamment les parties II, III et IV auxquelles appartiennent nos pièces [Leonina t. 40, p. A10; cf. A. Dondaine, «Nicolas de Cotrone», Divus Thomas (Fr.), 28, 1950, p. 317-320].
2. Seconde hypothèse: Thomas cite le Thesaurus fidei de Bonaccorsi di Bologna (al. Bonacursius Bononiensis, Buonacorsi, Buonacorso). Ceci n’est envisageable que dans la mesure où une version ancienne de ce traité, compilé plus que rédigé, en plusieurs étapes mal définies, entre 1255 au plus tôt et 1292 au plus tard, aurait déjà été en circulation au moment de la rédaction de la Catena (cf. A. Dondaine, Contra Graecos, 1951, p. 406-418; je n’ai pas examiné les mss. Milan, Ambros., D.78.sup., f. 159v-161r et BAV, Pal. lat. 679/1). Doto, dans la présentation de Gr1251 à Jean XXII vers 1326 assure que Bonaccorso, décédé («fuit namque vir...»), a été en activité pendant près de 45 ans (Gr1251, f. 9rb ). Si on admet avec Dondaine (1951, p. 406 sqq.) qu’il est mort vers 1295, son activité de compilateur ont commencé vers 1250 au plus-tôt. Les seules pièces du Libellus à se retrouver chez   Bonacursius Bononiensis, O. P. sont encore Libellus98 et 110. Le Thesaurus fait état d’une connaissance extensive du Contra Graecos. «D’après les travaux les plus récents, la relation entre le Thesaurus et le Libellus n’est pas aisée à définir; le Thesaurus dérive-t-il du Libellus, ou bien tous deux empruntent-ils à une source commune?» [Leonina t. 40, p. A11, A61]. Le fait que L98 et L110 soient «sont parvenues à l’état isolé» à Bonaccorso [Leonina t. 40, p. A61] et qu’il ne connaisse rien d’autre du Libellus invite à penser que le Thesaurus est antérieur ou quasi contemporain du Libellus. Les manuscrits postérieurs l’ont conservés à peu près en son état initial. Dans l’état actuel de l’avancement de notre édition (1^er novembre 2018), la Catena aurea toute entière ne reprend aucune autre pièce avancée dans les dossiers d’auteurs grecs du Libellus, mais plusieurs rapprochements peuvent être faits avec le Thesaurus de   Bonacursius Bononiensis, O. P. (Gr1251   , dépouillé ff. 1-18  ) sans qu’il soit possible de soutenir que Bonaccorso dépende de Thomas.
3. Troisième hypothèse: Thomas cite un document X - ou plusieurs documents – qui contiendraient les pièces qu’il partage avec nos autres traités ou florilège et qui correspondrait à l’une ou l’autre des parties II, III ou IV du Libellus, comme le suggère H.-M. Dondaine à plusieurs reprises dans son édition du Libellus. Cela relativise l’hypothèse d’une datation haute pour la constitution du Thesaurus.
En conclusion, le Libellus est le seul document conservé, certainement datable d’avant 1263 qui justifie l’emprunt de Libellus98, mais tout donne à penser qu’il n’a pas retenu la pièce à cause du Libellus mais en raison d’autres critères de confiance, à savoir, pensons-nous, l’attestation de cette pièce par d’autres florilèges que celui de Nicolas de Cotrone. Le Thesaurus n'est pas nécessairement une source directe de la Catena, mais le témoin de l'emploi d'une source commune, distincte du Libellus. Thomas n’a retenu après le Contra errores aucune autre pièce du Libellus; il cite donc d’après une source différente et antérieure. Il est de ce fait très probable que le Contra errores graecorum sot [MM2018] (30 octobre)

^ap ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 141.81-83: «Et portae inferi non praeualebunt aduersus eam. ego portas inferi uitia reor atque peccata uel certe hereticorum doctrinas per quas inlecti homines ducuntur ad tartarum. nemo itaque putet de morte dici, quod apostoli condicioni mortis subiecti non fuerint, quorum martyria uideat coruscare». [FG2013* ]

^aq Ph. 3, 20.

^ar ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 16, 19) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 56b interl.], ed. Gloss-e : « super   terram   erit   ligatum   et   in   celis : quemcumque indignum remissione iudicaveris dum vivit, apud Deum indignus iudicabitur.   et   quodcumque   solveris   super   terram   erit   solutum   et   in   celis : quemcumque solvendum iudicaveris dum vivit, remissionem peccatorum consequetur a Deo». [MM2020]

^as ¶Fons : <revera> Beda Venerabilis , Homiliae, lib. 1, hom. 20, CCSL 122, lin. 165 sqq. : «Quae soluendi ac ligandi potestas quamuis soli petro data uideatur a domino absque ulla tamen dubietate noscendum est quia et ceteris apostolis datur ipso teste qui post passionis resurrectionis que suae triumphum apparens eis insufflauit et dixit omnibus: accipite spiritum sanctum. Quorum remiseritis peccata remittuntur eis et quorum retinueritis retenta sunt. Necnon etiam nunc in episcopis ac presbyteris omni ecclesiae officium idem committitur ut uidelicet agnitis peccantium causis quoscumque humiles ac uere paenitentes aspexerit hos iam a timore perpetuae mortis miserans absoluat quos uero in peccatis quae egerint persistere cognouerit illos perennibus suppliciis obligandos insinuet. Unde alias dominus correpto semel et iterum ac tertio sed non paenitente fratre praecepit dicens: si autem ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus. Et ne leue quisquam putaret ecclesiae se iudicio condemnari mox terribiliter adiunxit: amen dico uobis quaecumque alligaueritis super terram erunt ligata et in caelo et quaecumque solueritis super terram erunt soluta et in caelo. Omni igitur electorum ecclesiae iuxta modum culparum uel paenitentiae ligandi ac soluendi datur auctoritas. Sed ideo beatus petrus qui christum uera fide confessus est uero est amore secutus specialiter claues regni caelorum et principatum iudiciariae potestatis accepit ut omnes per orbem credentes intellegant quia quicumque ab unitate fidei uel societatis illius quolibet modo semet ipsos segregant tales nec uinculis peccatorum absolui nec ianuam possint regni caelestis ingredi ». [MM2022]

^at ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 12, PL 162, 1396C-D: «[a] Notandum quod dicit, super terram. Non enim data est hominibus potestas ligandi vel solvendi mortuos, sed vivos. Mortuos enim solvendi vel ligandi potestas soli Deo reservata est. Unde dicitur: Deus, cui soli competit medicinam praestare post mortem. Ligare et solvere est super terram vivos excommunicare, vel absolvere. Qui autem mortuum absolveret, vel ligaret, non super terram, sed post terram hoc faceret. Notandum est quod haec potestas non solum Petro data est, sed sicut Petrus unus pro [1396D] omnibus respondit, sic in Petro omnibus hanc potestatem dedit. Unde post passionem dictum est: Quorum remiseritis peccata (Io. 20), etc. Nec solis apostolis, sed etiam omnibus episcopis et presbyteris, haec potestas concessa est. [b] Sed ideo, quasi uni Petro eam concessit specialiter, ut ad unitatem nos invitaret. Ideo enim eum principem apostolorum instituit, ut Ecclesia quasi unum principalem vicarium Christi haberet, ad quem diversa Ecclesiae membra recurrerent, si forte inter se dissentirent, quoniam si diversa essent capita in Ecclesia, unitatis vinculum rumperetur per diversa schismata». [MM2020]

^au ¶Fons : Constantinopolitani concilii actio 8, ACO 4/1, p. 211.10-12: [a] «Quomodo presumunt dicere qui omnia audent de vivis tantummodo hec dicta esse? Aut magis autem scientes ignorare confingunt quod iudicium anathematis nihil aliud est nisi separatio a Deo. [b] Constantinopolitani concilii actio 8, ACO 4/1, p. 211.17-19, 212: «Quibus consonantia sanctae memoriae Cirillus in libris quos contra Theodorum scripsit ita dicit: ‘ Evitanti [et vitandi N] sunt illi qui a tam [ad tam N] pessimis culpis detinentur, sive in vivis sint [= N; sunt ACO] sive non. A nocente enim semper refugere necessarium est. […] Set etiam Augustini religiose memorie, qui inter Affricanos episcopos splenduit, diverse epistole recitate sunt, significantes quod oporteret [= N; oportet ACO iuxta s (b)] hereticos et post mortem anathematizari . Talem autem ecclesiasticam traditionem et alii Affricani reverentissimi episcopi servaverunt. Sed et romana sancta Ecclesia quosdam episcopos et post mortem anathematizavit, licet pro fide in vita sua non essent accusati’ ».

^av ¶Nota : Deux variantes (sint; oporteret) invitent à rapprocher le texte de Thomas de celui du manuscrit N (Paris, BnF, lat. 16832, IX s., olim Beauvais), seul témoin subsistant de la version latine de Constantinople II. [MM2015]

^aw ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 142.87-99: «Et tibi dabo claues regni caelorum, et quodcumque ligaueris super terram erit ligatum et in caelis et quodcumque solueris super terram erit solutum et in caelis. istum locum episcopi et presbiteri non intellegentes, aliquid sibi de Pharisaeorum adsumunt supercilio ut uel damnet innocentes uel soluere se noxios arbitrentur, cum apud Deum non sententia sacerdotum sed reorum uita quaeratur. legimus in leuitico de leprosis ubi iubentur ut ostendant se sacerdotibus et, si lepram habuerint, tunc a sacerdote inmundi fiant, non quo sacerdotes leprosos faciant et inmundos, sed quo habeant notitiam leprosi et non leprosi et possint discernere qui mundus qui ue inmundus sit. quomodo ergo ibi leprosum sacerdos inmundum facit, sic et hic alligat uel soluit episcopus et presbiter non eos qui insontes sunt uel noxii, sed pro officio suo, cum peccatorum audierit uarietates scit qui ligandus sit, qui soluendus» [FG2013]

^ax ¶Fons : Origenes , Commentarii in Matthaeum (consensus versionum latinarum), lib. 12, 14 (Mt. 16, 19), GCS 40, p. 96.22-24,35 - 97.18: «dignus est enim ab eodem ipso verbo accipere claves regni caelorum, qui obstruxit portas inferorum, ut non praevalerent adversus eum. [1] [a] quasi praemium enim in secundo loco dantur claves regni caelorum [b] ei qui potuerit virtutibus portas obstruere inferorum, ut ipse sibi aperiat portas regni caelorum quae clausae sunt eis, qui a portis inferorum vincuntur. et ingreditur, qui quidem castus est, per aliquam castitatis portam, ipsa castitate sibi eam aperiente, ut clave. qui autem iustus est, intrat per iustitiae portam, quae aperitur clave iustitiae. et sic in singulis quibusque virtutibus. [c] omnis enim species virtutum, cum quis eam coeperit operari. quasi ipsa se adaperit ante eum qui accesserit ad eam ex corde, domino videlicet eam aperiente per gratiam suam ei, qui a portis inferorum non fuerit victus, ut inveniatur eadem virtus et porta esse et clavis portae, et tot inveniantur claves quot portae. forsitan autem et unaquaeque virtus regnum est caeli, et omnes simul sunt regnum caelorum. secundum hoc qui conversatur secundum virtutes, iam videtur in regno esse caelorum».
<cuius fons> «ἄξιος γὰρ ἀπὸ τοῦ αὐτοῦ λόγου λαβεῖν ἐστι τὰς κλεῖδας τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας ὁ φραξάμενος [πρὸς] τὰς τοῦ ᾅδου πύλας, ἵνα μὴ κατισχύ σωσιν αὐτοῦ· [a-b] οἱονεὶ ἆθλα λαμβάνων τοῦ μηδὲν δεδυνῆσθαι κατ' αὐτοῦ τὰς τοῦ ᾅδου πύλας τὰς κλεῖδας τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας, ἵν' ἑαυτῷ ἀνοίγῃ τὰς κεκλεισμένας πύλας τοῖς νικωμένοις ὑπὸ τῶν τοῦ ᾅδου πυλῶν. καὶ εἰσέρχεται, ὡς μὲν σώφρων, διά τινος ἀνοιγομένης σωφροσύνης πύλης ὑπὸ κλειδὸς ἀνοιγούσης σωφροσύνης, καὶ δι' ἑτέρας, ὡς δίκαιος, δικαιοσύνης πύλης ἀνοιγομένης ὑπὸ κλειδὸς δικαιοσύνης· καὶ οὕτως ἐπὶ τῶν λοιπῶν ἀρετῶν. [c] οἶμαι γάρ, ὅτι ὑπὲρ ἑκάστης ἀρετῆς τῆς γνώσεώς τινα σοφίας μυστήρια κατάλληλα τῷ εἴδει τῆς ἀρετῆς ἀνοίγεται τῷ κατ' ἀρετὴν βιώσαντι διδόντος τοῦ σωτῆρος τοῖς μὴ κρατηθεῖσιν ὑπὸ τῶν τοῦ ᾅδου πυλῶν τοσαύτας κλεῖδας ὅσαι εἰσὶν αἱ ἀρεταί, ἀνοιγούσας ἰσαρίθμους πύλας, καταλλήλους κατὰ τὴν ἀποκάλυψιν τῶν μυστηρίων ἑκάστῃ ἀρετῇ. τάχα δὲ καὶ ἑκάστη ἀρετὴ οὐρανοῦ ἐστι βασιλεία, καὶ πᾶσαι ἅμα βασιλεία τῶν οὐρανῶν· ὡς κατὰ τοῦτο ἤδη ἐν βασιλείᾳ εἶναι οὐρανῶν τὸν κατὰ τὰς ἀρετὰς βιοῦντα, ὡς κατὰ τοῦτο τὸ «μετανοεῖτε· ἤγγικε γὰρ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν» οὐκ ἐπὶ χρόνον ἀναφέρεσθαι, ἀλλὰ ἐπὶ τὰς πράξεις καὶ τὴν διάθεσιν· ὁ Χριστὸς γάρ, ἡ πᾶσα ἀρετή, ἐπιδεδήμηκε καὶ λαλεῖ, καὶ διὰ τοῦτο «ἐντός ἐστι» τῶν αὐτοῦ μαθητῶν «ἡ βασιλεία τοῦ θεοῦ», καὶ οὐχὶ"ὧδε καὶ ὧδε"».
[d]   Origenes , Commentarii in Matthaeum (consensus versionum latinarum), lib. 12, 15 (Mt. 16, 19), GCS 40, p. 100.1-4 : «sit ergo episcopus [om. R] inreprehensibilis, qui alterum ligat aut solvit, dignus sit ligare vel solvere in caelo: sit unius uxoris vir, sobrius, castus, ornatus, hospitalis, docibilis, non vinolentus, non percussor, sed modestus, non litigiosus, non concupitor pecuniarum, bene praesidens domui suae, filios habens subditos cum omni castitate».
<ex quo> = Petrus Abaelardus, Scito te ipsum, lib. 1, cap. 76, p. 77.2043
<cuius fons> <Non hab.> graecus hic deficit.
¶Nota : La recension latine utilisée par Thomas s’affranchit ici de l’ordre de la lettre du texte grec. Faute d’avoir eu accès à une édition d’Origène latin, Nicolaï corrige les erreurs flagrantes du texte de son édition de la Catena (Ed1618) par une reformulation assez lourde que lui reproche Combefis. Après avoir pris connaissance d’une meilleure édition d’Origène, il admet le bien-fondé de la critique de Combefils et souscrit à la leçon «ipsa» que Combefis emprunte à la recension latine d’Origène . Nicolaï s’engage à faire corriger les réimpressions de son édition, ce qui n’a pas été fait, même de son vivant. Au contraire, les rééditions du texte de Nicolaï ont surchargé cette sentence de fautes nouvelles. La tradition manuscrite de la Catena lit simplement ipsi (datif) qui fait sens et pourrait avoir été mis ici pour traduire «ἑαυτῷ ἀνοίγῃ». Cf.   Nicolai , Discussio 14, 1669, p. 67-68. [MM2020]

^ay ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 142.101-106: «Tunc praecepit discipulis suis ut nemini dicerent quia ipse esset iesus christus. supra mittens discipulos ad praedicandum, iusserat eis ut adnuntiarent aduentum suum; hic praecepit ne se dicant esse iesum christum. mihi uidetur aliud esse christum praedicare, aliud iesum christum. christus commune dignitatis est nomen, iesus proprium uocabulum saluatoris. potest autem fieri ut idcirco ante passionem et resurrectionem se noluerit praedicari ut completo postea sanguinis sacramento oportunius apostolis diceret: euntes docete omnes gentes, et reliqua. quod ne quis putet nostrae esse tantum intellegentiae et non sensus evangelici, quae sequuntur causas prohibitae tunc praedicationis exponunt». [FG2013]*

^az ¶Fons : Origenes , Commentarii in Matthaeum (consensus versionum latinarum), lib. 12, 16 (Mt. 16, 20), GCS 40, 106.2-107.28: «[a] Aut ita tractandum est, non quia tunc docebant Iesum esse Christum, et modo praecepit eis ut nemini dicant, sed tunc quidem leviter de eo adnuntiabant quasi de magno et admirabili viro, Christum autem esse eum nondum adnuntiabant, sed quasi ad inductionem Iudaeorum quaedam modica praemittebant de eo, ut praeparatis ex parte modica ad fidem eius tempore opportuno etiam hoc adderetur, quod ipse esset Christus. [b] Aut certe ita quaestio est solvenda, ut dicamus: plura, quae tunc Christus ad apostolos dixit, non tantum ad apostolos pertinebant quantum ad omnes credentes in Christum. Nec enim solis conveniebat apostolis quod est dictum:   ante praesides et reges stabitis propter me in testimonium illis et gentibus , item quod ait:   tradet autem frater fratrem in mortem et pater fihum, et insurgent filii in parentes et morte adficient eos . sed et illud:   omnis qui confessus fuerit me coram hominibus et cetera non solis apostolis, sed omnibus credentibus dicta sunt. Secundum hoc ergo dicendum est, quod praemissa fuit illa doctrina quae facta est ad apostolos, postea autem inplenda, ut videantur ea quidem, quae superius de adnuntiando Christo sunt dicta a Christo, non ad tempus pertinere quod fuit ante Christi resurrectionem, sed ad tempora post futura, haec autem quae mandat ut nemini dicant, tunc apostolis convenire. [c] Adhuc autem qui vult et Christum eum praedicatum prius ab apostolis, dicet quoniam leviter praemittere voluit eos mentionem nominis sui, ut interim facto silentio praedicationis huiusmodi hoc ipsum, quod leviter de Christo auditum fuerat, digeratur in sensibus auditorum». [CGC2018] [MM2018] [d]   Origenes , Commentarii in Matthaeum (consensus versionum latinarum), lib. 12, 19 (Mt. 16, 20), GCS 40, 111.28-112.20: «Inutile autem est ipsum quidem praedicare [praedicari G ^c.r. B], crucem autem eius tacere. et non sic inutilis mihi videtur qui lesum quidem Christum dicit, tacet autem nativitatem eius ex virgine aut stellam ostendentem nativitatem ipsius aut angelos in nativitate eius gloriantes atque dicentes: gloria in excelsis deo, et pax super terram hominibus bonae voluntatis» aut alia miracula vel signa quae fecit, quomodo qui Christum quidem eum dicit. crucifixum autem eum abscondit. propterea volens postmodum perfectius praedicari praecepit, ut nemini interim dicant quia ipse est Christus, et praeparabat eos ut postmodum dicant, quoniam ipse est Christus qui crucifixus est et surrexit [resurrexit G] a mortuis». [MM2018]

^ba ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 142.109-143.119: «Tunc praecepit discipulis suis ut nemini dicerent quia ipse esset iesus christus. supra mittens discipulos ad praedicandum, iusserat eis ut adnuntiarent aduentum suum; hic praecepit ne se dicant esse iesum christum. mihi uidetur aliud esse christum praedicare, aliud iesum christum. christus commune dignitatis est nomen, iesus proprium uocabulum saluatoris. potest autem fieri ut idcirco ante passionem et resurrectionem se noluerit praedicari ut completo postea sanguinis sacramento oportunius apostolis diceret: euntes docete omnes gentes, et reliqua. quod ne quis putet nostrae esse tantum intellegentiae et non sensus evangelici, quae sequuntur causas prohibitae tunc praedicationis exponunt. Exinde coepit iesus ostendere discipulis suis quia oporteret eum ire Hierosolymam et multa pati a senioribus et scribis et principibus sacerdotum et occidi et tertia die resurgere. est autem sensus: tunc me praedicate cum ista passus fuero quia non prodest christum publice praedicare et eius uulgare in populis maiestatem quem post paululum flagellatum uisuri sint et crucifixum multa pati a senioribus et scribis et principibus sacerdotum. et nunc iesus multa patitur ab his qui rursum sibi crucifigunt filium dei et, cum seniores putentur in Ecclesia et principes sacerdotum, simplicem sequentes litteram, occidunt filium dei qui totus sentitur in spiritu». [FG2013]

^bb ¶Fons : [1] Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 144.129-145: «Et adsumens eum petrus coepit increpare illum dicens: absit a te, domine, non erit tibi hoc. qui conuersus dixit Petro: uade post me, Satanas, scandalum es mihi quia non sapis ea quae dei sunt sed ea quae hominum. saepe diximus nimii ardoris amoris que quam maximi fuisse petrum in dominum saluatorem. quia ergo post confessionem suam qua dixerat: tu es christus filius dei uiui, et praemium saluatoris quod audierat: beatus es simon bar iona, quia caro et sanguis non reuelauit tibi sed pater meus qui in caelis est, repente audit a domino oportere se ire Hierosolymam ibi que multa pati a senioribus et scribis et principibus sacerdotum et occidi et tertia die resurgere, non uult destrui confessionem suam nec putat fieri posse ut dei filius occidatur, adsumit que eum in affectum suum uel separatim ducit ne praesentibus ceteris condiscipulis magistrum uideatur arguere, et coepit increpare illum amantis affectu et optans dicere: absit a te domine, uel ut melius habetur in graeco, Ἵλεώς σοι κύριε, hoc est: propitius sis, domine, non erit hoc, non potest fieri nec recipiunt aures meae ut dei filius occidendus sit».[FG2013]
[2] <revera>   Paschasius Radbertus , Expositio in Mattheo, lib. 8, CCCM 56A, lin. 600 sqq.: «Vnde et dicebat: Propitius tibi esto Domine quia si nolueris non erit tibi. Et uerum. At tamen nesciebat quod hunc posuerit Deus Pater propitiationem pro peccatis nostris in sanguine ipsius. Cuius quidem affectum suscipiens Christus, ignorantiam autem exprobrans dixit: Vade post me satanas quia non sapis ea quae Dei sunt id est uoluntatem et sacramentum Dei ». [MM2021]

^bc ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 144.150-173: «Multi putant quod non petrus correptus sit, sed aduersarius spiritus qui haec dicere apostolo suggerebat. sed mihi error apostolicus et de pietatis affectu ueniens numquam incentiuum uidebitur diaboli. uade post me, Satana. diabolo dicitur: uade retro; petrus audit: uade retro me, hoc est sequere sententiam meam, quia non sapis ea quae dei sunt sed quae hominum. meae uoluntatis est et patris cuius ueni facere uoluntatem ut pro hominum salute moriar; tu tuam tantum considerans uoluntatem, non uis granum tritici in terram cadere ut multos fructus adferat. prudens lector inquirat quomodo post tantam beatitudinem: beatus es simon bar iona, et: tu es petrus et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non praeualebunt aduersus eam, et tibi dabo claues regni caelorum, et quod ligaueris uel solueris super terram erit ligatum uel solutum in caelo, nunc audiat: uade retro me, Satana, scandalum es mihi, aut quae sit tam repentina conuersio ut post tanta praemia Satanas appelletur. sed consideret qui hoc quaerit petro illam benedictionem et beatitudinem ac potestatem et aedificationem super eum Ecclesiae in futuro promissam, non in praesenti datam. aedificabo, inquit, Ecclesiam meam super te, et portae inferi non praeualebunt aduersus eam, et dabo tibi claues regni caelorum. omnia de futuro quae si statim dedisset ei, numquam in eo prauae confessionis error inuenisset locum». [FG2013]

^bd Io. 4, 10.

^be ¶Fons : [a] Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 22.380-385: «Tunc dixit ei iesus: uade Satanas; scriptum est: dominum Deum tuum adorabis et illi soli seruies. non ut plerique putant eadem Satanas et Apostolus petrus sententia condemnantur. petro enim dicitur: uade retro me Satana, id est sequere me qui contrarius es uoluntati meae; hic uero audit: uade Satanas, et non ei dicitur retro, ut subaudiatur: uade in ignem aeternum qui praeparatus est tibi et angelis tuis».   Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 144.145-158: «Ad quem dominus conuersus ait: uade retro me, Satanas, scandalum es mihi. [b] Satanas interpretatur aduersarius siue contrarius. [c] quia contraria, inquit, loqueris uoluntati meae debes aduersarius appellari. multi putant quod non petrus correptus sit, sed aduersarius spiritus qui haec dicere apostolo suggerebat. sed mihi error apostolicus et de pietatis affectu ueniens numquam incentiuum uidebitur diaboli. uade post me, Satana. diabolo dicitur: uade retro; petrus audit: uade retro me, hoc est sequere sententiam meam, quia non sapis ea quae dei sunt sed quae hominum. [d] meae uoluntatis est et patris cuius ueni facere uoluntatem ut pro hominum salute moriar; tu tuam tantum considerans uoluntatem, non uis granum tritici in terram cadere ut multos fructus adferat». [FG2013]

^bf Ps. 118, 165.

^bg 2Cor. 11, 29.

^bh Mt. 16, 22.

^bi Mt. 16, 23.

^bj Cf. Eph. 6, 8 « Scientes quoniam unusquisque quodcumque fecerit bonum, hoc recipiet a Domino sive servus sive liber ».

^bk ¶Fons : CHRYSOSTOMUS, In Mt., hom. 55 (Mt. 16, 24), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 128rb -128vb: «Quando Petrus dixit: propitius esto tibi, nequaquam erit tibi hoc et audivit vade retro mei Sathana. Neque enim suffecit in increpatione hac solum sed et exsuperhabundantia volens ostendere inconvenientiam que erat in his {vel eorum} que dicta erant a Petro et lucrum quod erat a passione ait. Tu mihi dicis propitius esto tibi nequaquam erit tibi hoc ego autem tibi dico quoniam non solum me prohibere et mee passionis difficultas {vel difficile} nociva {vel nocivum} est tibi et mortalis {vel mortale} sed neque salvari poteris nisi et patiaris et moriaris et vite abrenunties semper. [...] Et vide qualiter et non coactum facit sermonem. Neque enim dixit etsi volueritis et si nolueritis oportet hoc vos facere. Sed qualiter si quis vult post [128va] me venire, non violentiam infero, non cogo sed unumquemque Dominum sue electionis {vel consilii} facio. Ideoque dico: si quis vult post me venire ad bona enim voco, non ad mala et gravia, non in penam et supplicium ut cogam. Etenim ipse rei natura sufficiens est attrahere. Hec autem dicens plus attrahebat [b] qui enim violentiam infert avertit multotiens. [c] Qui autem dimittit dominum esse auditorem magis attrahit. Vi enim potentior est curatio {vel castigatio}. [...] Et propter hoc maxime quia eum diligit, ideoque hos masime vult et ex se approbari non a suo auxilio solo. Vide autem qualiter et non difficilem facit hunc sermonem, [d] neque enim meos solos circumsistit hec gravia sed et commune hoc dogma orbi terrarum [128vb] proponit dicens: si quis vult et si mulier et si vir et si regens et si rectus hec tractet vocatione sua ».
<cuius fons> CHRYSOSTOMUS, In Mt. hom. 55 (56), § 1 (Mt. 16, 24), PG 58, 539.54-540.57 , 541.8-11, 16-18, 541.48-51: «[a] Τότε· πότε; Ὅτε ὁ Πέτρος εἶπεν, Ἵλεώς σοι, οὐ μὴ ἔσται σοι τοῦτο· καὶ ἤκουσεν, Ὕπαγε ὀπίσω μου, Σατανᾶ. Οὐδὲ γὰρ ἠρκέσθη τῇ ἐπιτιμήσει μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐκ περιουσίας βουλόμενος δεῖξαι τήν τε τῶν παρὰ τοῦ Πέτρου εἰρημένων ἀτοπίαν, καὶ τὸ κέρδος τὸ ἀπὸ τοῦ πάθους, φησί · Σύ μοι λέγεις, Ἵλεώς σοι, οὐ μὴ ἔσται σοι τοῦτο· ἐγὼ δέ σοι λέγω, ὅτι οὐ μόνον τὸ ἐμὲ κωλῦσαι καὶ τῷ ἐμῷ πάθει δυσχεραίνειν, ἐπιβλαβές σοι καὶ ὀλέθριον, ἀλλ’ ὅτι οὐδὲ σωθῆναι δυνήσῃ, ἐὰν μὴ καὶ αὐτὸς εἰς τὸ ἀποθανεῖν ᾖς παρεσκευασμένος διαπαντός . [...] Καὶ ὅρα πῶς καὶ ἀκατανάγκαστον ποιεῖ τὸν λόγον. Οὐδὲ γὰρ εἶπεν, ὅτι Κἂν βούλησθε, κἂν μὴ βούλησθε, δεῖ τοῦτο ὑμᾶς παθεῖν· ἀλλὰ πῶς; Εἴ τις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν. Οὐ βιάζομαι, οὐκ ἀναγκάζω, ἀλλ’ἕκαστον κύριον τῆς ἑαυτοῦ προαιρέσεως ποιῶ· διὸ καὶ λέγω, Εἴ τις θέλει. Ἐπὶ γὰρ ἀγαθὰ καλῶ, οὐχὶ ἐπὶ κακὰ καὶ ἐπαχθῆ, οὐκ ἐπὶ κόλασιν καὶ τιμωρίαν, ἵνα καὶ ἀναγκάσω. Καὶ γὰρ αὐτὴ τοῦ πράγματος ἡ φύσις ἱκανὴ ἐφελκύσασθαι. Ταῦτα δὲ λέγων ἐπεσπᾶτο μειζόνως. [b] Ὁ μὲν γὰρ βιαζόμενος ἀποτρέπει πολλάκις· [c] ὁ δὲ ἀφεὶς κύριον τὸν ἀκροατὴν εἶναι, μᾶλλον ἐφέλκεται. Βίας γὰρ δυνατώτερον θεραπεία. [...] [d] Οὕτω καὶ ὁ Χριστός· οὓς μάλιστα φιλεῖ, τούτους μάλιστα βούλεται καὶ οἴκοθεν εὐδοκιμεῖν, οὐκ ἀπὸ τῆς αὐτοῦ βοηθείας μόνης. Ὅρα δὲπῶς καὶ ἀνεπαχθῆ ποιεῖ τὸν λόγον. Οὐδὲ γὰρ εἰς αὐτοὺς περιίστησι μόνους τὰ δεινὰ, ἀλλὰ καὶ κοινὸν τὸ δόγμα τῇ οἰκουμένῃ προτίθησι λέγων· Εἴ τις θέλει· κἂν γυνὴ, κἂν ἀνὴρ, κἂν ἄρχων, κἂν ἀρχόμενος, ταύτην ἐρχέσθω τὴν ὁδόν ».
¶Nota : Thomas réécrit la traduction de Burgundio et en rectifie le vocabulaire de façon pertinente (fructum au lieu de lucrum ; παθεῖν traduit par pati au lieu de facere) mais il intègre une glose propre à Burgundio qui n’a pas de fondement littéral dans le grec de nos éditions: « ἐὰν μὴ καὶ αὐτὸς εἰς τὸ ἀποθανεῖν ᾖς παρεσκευασμένος διαπαντός » traduit par « nisi patiaris et moriaris et vite abrenunties semper ». La formule « si rex si liber si servus » est un développement propre à la Catena par réminiscence biblique ad modum recipientis de κἂν ἄρχων, κἂν ἀρχόμενος que je crois devoir attribuer à ce que j’appelle la tournure d’esprit proactive du traducteur qui rebondit sur un terme grec pour le remplacer par la conséquence de ce qu’il exprime ou une association d’idée: l’ἄρχων est le roi, principe du pouvoir, l’ἀρχόμενος est celui qui est mis en situation d’exercer une autorité ; le traducteur déroule par conséquence l’échelle des trois catégories sociales majeures de la société de son temps: le roi, le bourgeois ou l’homme libre habilité à tester et enfin le serf. [MM2021]

^bl ¶Fons : CHRYSOSTOMUS, In Mt., hom. 55 (Mt. 16, 24), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 128vb : «Et videt quidem unum quid dixisse. Tria autem sunt que dicuntur: negat semetipsum, et levet crucem suam et sequatur me ».
<cuius fons> CHRYSOSTOMUS, In Mt. hom. 55 (56), § 1 (Mt. 16, 24), PG 58, 541. 52-54 : «Καὶ δοκεῖ μὲν ἕν τι εἰρηκέναι, τρία δέ ἐστι τὰ λεγόμενα· τὸ, Ἀπαρνησάσθω ἑαυτὸν, καὶ τὸ, Ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ, καὶ τὸ, Ἀκολουθείτω μοι· καὶ τὰ μὲν δύο συνέζευκται, τὸ δὲ ἓν καθ’ ἑαυτὸ τέθειται ».

^bm ¶Nota : La segmentation et la dissociation de la documentation thomasienne primaire explique que cette sentence ait été assortie d’un lemme attributif propre au moment de l’assemblage final et de la rédaction de l’archétype, bien qu’elle suive immédiatement la précédente dans le texte original de Chrysostome: elle a probablement été extraite à un moment différent ; l’annotation assez sommaire de la documentation de travail de Thomas ne lui a pas permis de garder la mémoire de leur continuité originelle. [MM2021]

^bn ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 32 § 2, p. 278.32-279.58: «[a] Si enim nos ipsos relinquimus, quo ibimus extra nos? Vel quis est qui uadit, si se deseruit? Sed aliud sumus per peccatum lapsi, aliud per naturam conditi; aliud quod fecimus, aliud quod facti sumus. Relinquamus nosmetipsos quales peccando nos fecimus, et maneamus nosmetipsi quales per gratiam facti sumus. Ecce etenim qui superbus fuit, si conuersus ad Christum humilis factus est, semetipsum reliquit. Si luxuriosus quisque ad continentiam uitam mutauit, abnegauit utique quod fuit. Si auarus quisque ambire iam desiit et largiri didicit propria qui prius aliena rapiebat, procul dubio semetipsum reliquit. Ipse quidem est per naturam, sed non est ipse per malitiam. Hinc enim scriptum est: Verte impios et non erunt. Conuersi namque impii non erunt, non quia omnino non erunt in essentia, sed scilicet non erunt in impietatis culpa. [b] Tunc ergo nosmetipsos relinquimus, tunc nos ipsos abnegamus, cum uitamus quod per uetustatem fuimus, et ad hoc nitimur quod per nouitatem uocamur. Pensemus quomodo se Paulus abnegauerat qui dicebat: Viuo autem iam non ego. Exstinctus quippe fuerat saeuus ille persecutor et uiuere coeperat praedicator pius. Si enim ipse esset, pius profecto non esset. Sed qui se uiuere denegat, dicat unde est quod sancta uerba per doctrinam ueritatis clamat. Protinus subdit: Viuit uero in me Christus. Ac si aperte dicat: Ego quidem a memetipso exstinctus sum, quia carnaliter non uiuo, sed tamen essentialiter mortuus non sum, quia in Christo spiritaliter uiuo. Dicat ergo Veritas, dicat: Si quis uult post me uenire, abneget se ipsum, [c] quia nisi quis a semetipso deficiat, ad eum qui super ipsum est non appropinquat, nec ualet apprehendere quod ultra ipsum est, si nescierit mactare quod est». [FG2013]

^bo ¶Fons : Gregorius Magnus , Super Ezechielem I, hom. 10, § 7, p. 148.119-121: «Quia tanto omnipotentis dei amore repleti sunt, ut mutata mente sibimetipsis extranei esse uideantur, implentes quod scriptum est: qui uult post me uenire, abneget semetipsum. Semetipsum abnegat qui mutatur ad meliora, et incipit esse quod non erat, et desinit esse quod erat». [FG2013]

^bp ¶Fons : = Gregorius Magnus , Moralia in Iob 40, 18, lib. 33, § 6, CCSL 143, lin. 75 sqq.: «Semetipsum enim abnegat qui, calcato typho superbiae, ante dei oculos esse se alienum demonstrat».
<ex quo> =   Alulfus sancti Martini Tornacensis , Liber gregorialis, pars III: Expositio Novi Testamenti (Mt.), 53, PL 73, 1158.5. [MM2020]

^bq ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 32 § 3, p. 280.68-281.98: «Duobus etenim modis crux tollitur, cum aut per abstinentiam afficitur corpus, aut per compassionem proximi affligitur animus. Pensemus qualiter utroque modo Paulus crucem suam tulerat, qui dicebat: Castigo corpus meum et in seruitutem redigo, ne forte aliis praedicans ipse reprobus efficiar. Ecce in afflictione corporis audiuimus crucem carnis, audiamus nunc in compassione proximi crucem mentis. Ait: Quis infirmatur et ego non infirmor? Quis scandalizatur et ego non uror? Perfectus quippe praedicator, ut exemplum daret abstinentiae, crucem portabat in corpore. Et quia in se trahebat damna infirmitatis alienae, crucem portabat in corde. Sed quia ipsis uirtutibus quaedam uitia iuxta sunt, dicendum nobis est quod uitium abstinentiam carnis et quod obsideat compassionem mentis. E uicino namque abstinentiam carnis nonnumquam uana gloria obsidet, quia dum tenuitas in corpore, dum pallor in uultu respicitur, uirtus patefacta laudatur, et tanto se celerius foras fundit, quanto ad humanos oculos per ostensum pallorem exiit. Et plerumque fit ut quod causa Dei agi creditur pro solis humanis fauoribus agatur. Quod bene Simon ille significat, qui inuentus in itinere crucem dominicam in angariam portat. Aliena quippe onera in angaria portantur, quando per uanitatis studium aliquid geritur. Qui ergo per Simonem designantur, nisi abstinentes et arrogantes, qui per abstinentiam quidem carnem afficiunt, sed fructum abstinentiae interius non requirunt? Crucem ergo Domini in angaria Simon portat, quia cum ad opus bonum ex bona uoluntate non ducitur, rem iusti sine fructu peccator operatur. Vnde idem Simon crucem portat sed non moritur, quia abstinentes et arrogantes per abstinentiam quidem corpus afficiunt, sed per desiderium gloriae mundo uiuunt. Compassionem uero animi plerumque latenter obsidet pietas falsa, ut hanc nonnumquam usque ad condescendendum uitiis pertrahat, dum ad culpas quisque non debeat compassionem exercere, sed zelum.». [FG2013]

^br ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 145.178-180: «Tunc iesus dixit discipulis suis: si quis uult post me uenire abneget se ipsum et tollat crucem suam et sequatur me, et cetera. qui deponit ueterem hominem cum operibus eius denegat semet ipsum dicens: uiuo autem iam non ego, uiuit uero in me christus, tollit que crucem suam et mundo crucifigitur. cui autem mundus crucifixus est sequitur dominum crucifixum». [FG2013]

^bs ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 32 § 4, p. 281.112-117: «Quia uero sancta Ecclesia aliud tempus habet persecutionis atque aliud pacis, Redemptor noster ipsa eius tempora distinguit in praeceptis. Nam persecutionis tempore ponenda est anima, pacis autem tempore ea quae amplius dominari possunt frangenda sunt desideria terrena». [FG2013]

^bt ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 145.191-146.197: «Filius enim hominis uenturus est in gloria patris sui cum angelis suis et tunc reddet unicuique secundum opus eius. petrus ad praedicationem mortis dominicae scandalizatus, sententia domini fuerat increpatus; prouocati discipuli ut abnegarent se et tollerent crucem suam et morientium animo magistrum sequerentur. grandis terror audientium et qui possit, principe apostolorum perterrito, etiam aliis metum inicere. idcirco tristibus laeta succedunt et dicit: filius hominis uenturus est in gloria patris sui cum angelis suis. times mortem, audi gloriam triumphantis, uereris crucem, ausculta angelorum ministeria. et tunc, inquit, reddet unicuique secundum opera eius. non est distinctio iudaei et ethnici, uiri et mulieris, pauperum et diuitum, ubi non personae sed opera considerantur». [FG2013]

^bu ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 146.199-201: «Filius enim hominis uenturus est in gloria patris sui cum angelis suis et tunc reddet unicuique secundum opus eius. petrus ad praedicationem mortis dominicae scandalizatus, sententia domini fuerat increpatus; prouocati discipuli ut abnegarent se et tollerent crucem suam et morientium animo magistrum sequerentur. grandis terror audientium et qui possit, principe apostolorum perterrito, etiam aliis metum inicere. idcirco tristibus laeta succedunt et dicit: filius hominis uenturus est in gloria patris sui cum angelis suis. times mortem, audi gloriam triumphantis, uereris crucem, ausculta angelorum ministeria. et tunc, inquit, reddet unicuique secundum opera eius. non est distinctio iudaei et ethnici , uiri et mulieris, pauperum et diuitum, ubi non personae sed opera considerantur». [FG2013]

^bv ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 146.208-217: «Amen dico uobis: sunt quidam de hic adstantibus qui non gustabunt mortem donec uideant filium hominis uenientem in regno suo. terrorem apostolorum spe medicari uoluerat promissorum dicens: filius hominis uenturus est in gloria patris sui cum angelis suis; insuper auctoritate iudicis addita: et reddet unicuique secundum opera sua. poterat apostolorum tacita cogitatio istiusmodi scandalum sustinere: occisionem et mortem nunc dicis esse uenturam; quod autem promittis adfuturum te in gloria patris cum angelorum ministeriis et iudicis potestate, hoc in dies erit et in tempora longa differtur. praeuidens ergo occultorum cognitor quid possint obicere, praesentem timorem praesenti compensat praemio. quid enim dicit? sunt quidam de hic adstantibus qui non gustabunt mortem donec uideant filium hominis uenientem in regno suo, ut qualis uenturus est postea, ob incredulitatem uestram praesenti tempore demonstretur». [FG2013]

^bw <Paral.>  Thomas de Aquino, Summa theologiae, tertia pars, q. 45 a. 2 s.c.: « Sed contra est quod [...] super illud Mt. 16, donec videant filium hominis venientem in regno suo - dicit Chrysostomus - volens monstrare quid est illa gloria in qua postea venturus est, eis in praesenti vita revelavit, sicut possibile erat eos discere, ut neque in domini morte iam doleant ». [MM2021]

^bx ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 32 § 6, p. 284.176-180: «Quo uidelicet exemplo colligitur quod hoc loco regnum Dei praesens Ecclesia uocatur. Et quia nonnulli ex discipulis usque adeo in corpore uicturi erant, ut Ecclesiam Dei constructam conspicerent et contra mundi huius gloriam erectam, consolatoria promissione nunc dicitur: Sunt quidam de hic stantibus qui non gustabunt mortem donec uideant regnum Dei». [FG2013]*