^o ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarium evangelii libri, lib. 2, hom. 7, CCSL 122, p. 227.88 sqq. = Hom. 1 in vigilia Paschae, PL 94, 136A : «Quia enim christus deus et homo est inter acta humanitatis eius semper angelorum ministeria deo dedicanda sunt sicut inquisita sancti euangelii copiosissime probat historia. Reuoluit autem lapidem non ut egressuro domino ianuam pandat sed ut egressus eius iam facti hominibus praestet indicium. Qui enim mortalis adhuc clauso uirginis utero potuit nascendo mundum ingredi ipse absque ulla dubietate iam factus inmortalis clauso licet sepulchro potuit resurgendo exire de mundo». [MM2022]

^p ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Lc. 24, 2) marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 219b], ed. Gloss-e : «LAPIDEM REVOLUTUM. Revolutio lapidis significat reserationem sacramentorum Christi que velo littere tegebantur. Lex in lapide scripta est, cuius ablato tegmine Domini corpus mortuum non invenitur, sed vivum evangelizatur quia «et si cognovimus Christum secundum carnem, sed iam non novimus». Potuit autem clauso exire sepulcro, qui clauso exivit utero». <potius quam> Glossa ordinaria (Mt. 28, 2) marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 87b], ed. Gloss-e : « revolvit lapidem . Clauso potuit exire sepulcro qui clauso natus est virginis utero. Revolutio lapidis significat reserationem sacramentorum Christi, que velo littere tegebantur, quo ablato resurrectio, mortis abolitio, vita eterna cepit toto orbe predicari».
<cuius fons>   Beda Venerabilis , In Mc., lib. 4, c. 16, CCSL 120, p. 640.1744-1749: «Sed reuolutio lapidis mystice reserationem sacramentorum christi quae uelamine litterae legalis tegebantur insinuat. Lex enim in lapide scripta est cuius ablato tegmine gloria resurrectionis ostensa et abolitio mortis antiquae ac uita nobis speranda perpetua toto coepit orbe praedicari».
<Non hab.> Rémi in PL LLT [MM2019]

^q ¶Fons : <revera> [a] Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 74 de resurrectione Domini, Inc. «Aliquantulum nos», in nonnullis codd. «Severiano – vel Severino – episcopo» tributus, § 5-6, CCSL 24A, p. 454.56-69: «Non dixit uoluit, sed reuoluit. Reuoluit lapidem, quia aduolutus probauit mortem, et reuolutus extitit resurrectionis adsertor. Beatus lapis, qui christum et reuelare meruit et uelare! beatus qui non minus corda aperit quam sepulchrum! beatus qui dat resurrectionem fidei, dum carnem resurrexisse testatur! mutatur hic ordo rerum: mortem, non mortuum deuorat hic sepulchrum; domus mortis mansio fit uitalis; uteri noua forma mortuum concipit, parit uiuum. Angelus enim descendit de caelo, et reuoluit lapidem, et sedebat super eum. Et angelo quae causa sedendi erat, cui nulla inerat lassitudo? sed sedebat ut fidei doctor, ut resurrectionis magister. Sedebat super petram, ut soliditas sedentis daret credentibus firmitatem. Ponebat angelus super petram fundamenta fidei, super quam christus erat ecclesiam fundaturus, qui dixit: tu es petrus, et super hanc petram fundabo ecclesiam meam». [2] Non inveni. <Non hab.> PL; LLT; Glossa ordinaria (Rusch) [MM2019]

^r ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarium evangelii libri, lib. 2, hom. 7, CCSL 122, p. 227.100-105, 228.109-112 = Hom. 1 in vigilia Paschae, PL 94, 136B-C: «Et recte stans apparuit angelus qui aduentum domini in mundo praedicabat ut etiam stando signaret quia is quem praedicabat ad debellandum mundi principem ueniret recte praeco resurrectionis eius sedisse memoratur ut etiam sedendo figuraret eum superato mortis auctore sedem regni iam conscendisse perpetui de qua ipse paulo post discipulis apparens ait: data est mihi omnis potestas in caelo et in terra; et evangelista Marcus: et dominus quidem, inquit, postquam locutus est eis adsumptus est in caelum et sedit a dextris dei. Sedebat autem super lapidem reuolutum quo ostium monumenti claudebatur ut claustra inferorum sua illum uirtute deiecisse ac superasse doceret»
<cuius fons> =   Rabanus Maurus, Homiliae in Evangelia et epistolas, hom. 2 (in sabbato sancto), PL 110, 138B-C. [MM2019]
<Non hab.> Homiliarium Liberianum. [MM2022]

^s Lc. 24, 2.

^t Mc. 16, 5.

^u ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 24, § 63, p. 352.15-353.11: «Sed potest mouere, quomodo secundum mattheum angelus super lapidem sedebat reuolutum a monumento - Marcus enim introeuntes eas in monumentum dicit uidisse iuuenem sedentem in dextris coopertum stola candida et obstipuisse - nisi intellegamus aut mattheum tacuisse de illo angelo, quem intrantes uiderunt, marcum uero de illo tacuisse, quem foris uiderunt sedentem super lapidem, ut duos uiderint et a duobus singillatim audierint quae dixerunt angeli de iesu, prius ab illo quem foris uiderunt sedentem super lapidem, deinde ab illo quem uiderunt intrantes in monumentum sedentem a dextris, quo ut intrarent illius qui foris sedebat uerbis exhortatae sunt dicentis: uenite et uidete locum, ubi positus erat dominus, quo uenientes, ut dictum est, et intrantes uiderunt eum, de quo mattheus tacet, Marcus autem loquitur, sedentem a dextris, a quo talia similiter audierunt. aut certe intrantes in monumentum in aliqua saepta maceriae debemus accipere, qua communitum locum tunc fuisse credibile est in aliquo spatio ante petram, qua excisa locus factus fuerat sepulturae, ut ipsum uiderint in eodem spatio sedentem a dextris, quem dicit mattheus sedentem super lapidem, quem terrae motu ab ostio monumenti reuoluerat, id est a loco sepulchri, quod effossum erat in petra». [FG2013]*

^v Ps. 148, 7.

^w ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 75 de resurrectione, inc. «Quantum a vobis», § 6, CCSL 24A, p. 462.68-75: «Vultus claritas a uestium candore separatur, et facies fulguri, niui uestis angeli comparatur, quia fulgur de caelo, nix de terra. Audi prophetam dicentem: laudate dominum de terra, ignis, grando, nix. In facie ergo angeli claritas caelestis seruatur naturae, in ueste figuratur gratia communionis humanae, et sic temperatur species angeli colloquentis, ut carnales oculi et uestium ferant placidam claritatem, et ex fulgore uultus nuntium sui tremerent et reuererentur auctoris». [MM2019]

^x ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 77 de resurrectione, inc. «Plenum satis», § 9, CCSL 24A, p. 473.93-97: «Quid facit uestis ubi nulla est nuditas? quid indumentum, ubi tegendi necessitas non habetur? sed angelus, fratres, nostrum habitum, nostram formam, nostram similitudinem in resurrectione taliter praefigurat, ubi homo ipsa corporis sui claritate uestitur, dicente domino: tunc iusti fulgebunt sicut sol in regno patris mei». [MM2019]

^y ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 280.1932-1933: «Nunc quoque angelus uenit custos sepulchri dominici et in uestitu candido signat gloriam triumphantis, nec non ascendente ad caelos domino duo angeli in oliueti monte cernuntur pollicentes apostolis secundum saluatoris aduentum». [FG2013]*

^z ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 21 § 3, p. 175.51-56: «Unde et Matthaeus angelum apparuisse describens ait: Erat aspectus eius sicut fulgor et uestimenta eius sicut nix. In fulgore etenim terror timoris est, in niue autem blandimentum candoris. Quia uero omnipotens Deus et terribilis est peccatoribus et blandus iustis, recte testis resurrectionis eius angelus et in fulgore uultus et in candore habitus demonstratur, ut de ipsa sua specie et terreret reprobos et mulceret pios». [FG2013]

^aa ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 8, CCCM 174A, p. 771.48 sqq.: «Timoris ergo anxietate sunt exterriti, quia amoris fiduciam non habebant,"et facti sunt uelut mortui", quia resurrectionis ueritatem credere noluerunt ». [MM2023]

^ab ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 75 de resurrectione, inc. «Quantum a vobis», § 7, CCSL 24A, p. 462.77-80: «Quare territi? quia custodiebant crudelitatis studio, non pietatis obsequio. Ruit, destituitur, stare non potest, quem conscientia destituit, impellit reatus. Hinc est quod angelus percellit impios, pios alloquitur et solatur: nolite timere uos». [MM2019]

^ac ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 280.1939-1944: «Prae timore autem eius exterriti sunt custodes et facti sunt uelut mortui; respondens que angelus dixit mulieribus: nolite timere uos; scio enim quod iesum qui crucifixus est quaeritis. custodes timore perterriti instar mortuorum stupefacti iacent, et tamen angelus non illos sed mulieres consolatur. nolite timere uos. illi, inquit, timeant, in his perseueret pauor in quibus permanet incredulitas; ceterum uos quia iesum quaeritis crucifixum audite quod resurrexerit et promissa perfecerit». [FG2013]

^ad ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 77 de resurrectione, inc. «Plenum satis», § 10, CCSL 24A, p. 474.100-103: «Adhuc crucifixum et mortuum requirebant, quarum fidem saeua passionis procella turbauerat, et temptationis eas ita pondus incuruauerat, ut caeli dominum adhuc acerbo quaererent in sepulchro». [MM2109]

^ae ¶Fons : Rabanus Maurus, Homiliae in Evangelia et epistolas, hom. 4 in Mc. (in die Paschae), PL 110, 142B = Expositio in Matthaeum, CCCM 174A, lib. 8, p. 772.67: «  Surrexit non est hic. Non est hic dicitur per praesentiam carnis, qui tamen nusquam deerat per praesentiam majestatis» <cuius fons> =   Beda Venerabilis , In Mc., lib. 4, c. 16, CCSL 120, p. 436.1803-1805. [MM2019]

^af ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 280.1945-1946: «Venite et uidete ubi positus erat, ut si meis uerbis non creditis uacuo credatis sepulchro et gradu concito pergite ac nuntiate discipulis eius quia surrexerit et praecedit uos in Galileam, hoc est in uolutabrum gentium ubi ante error erat et lubricum et firmo ac stabili pede uestigium non ponebat». [FG2013]

^ag ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 76 de resurrectione 3, inc. «Superiori sermone», § 1, CCSL 24A, p. 464.9-465.23: «Angelus praedicit nomen, crucem dicit, loquitur passionem, fatetur mortem, sed resurrectionem mox, mox dominum confitetur. Et sic angelus post tanta supplicia, post sepulchrum agnoscit dominum, suam loquitur seruitutem, et iniuriam passionis totam transisse sentit totam resurrectionis in gloriam, cur homo aut minoratum deum in carne iudicat, aut in passione existimat defecisse uirtutem, aut consumptam dominationem credit seruitute? digne dicit crucifixum, ostendit locum ubi positus erat dominus, ne alter et non ipse idem resurrexisse crederetur ex mortuis. Et si dominus eadem redit carne, uulnera reportat, ipsa clauorum foramina resumit, et ipsa facit testimonia sui corporis, suae resurrectionis indicia, quae suae fuerant contumelia passionis, quare homo se in alia putat, aut in sua non putat carne rediturum? aut carnem seruus forte dedignatur suam, cum nostram dominus non mutarit ?» [MM2019]

^ah ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 77 de resurrectione, inc. «Plenum satis», § 11, CCSL 24A, p. 475.112-115: «Reuertere ad uirum, mulier iam sanata, et suade fidem, quae perfidiam suasisti; refer homini resurrectionis indicium, cui ante temptationis et ruinae consilium detulisti». [MM2019]

^ai ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 280.1948-1949: «Venite et uidete ubi positus erat, ut si meis uerbis non creditis uacuo credatis sepulchro et gradu concito pergite ac nuntiate discipulis eius quia surrexerit et praecedit uos in Galileam, hoc est in uolutabrum gentium ubi ante error erat et lubricum et firmo ac stabili pede uestigium non ponebat». [FG2013]*

^aj ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliae, lib. 2, hom. 7, CCSL 122, lin. 160 sqq.. [=PL 94, 136D]: « [a] Et quam felices feminae quae angelico doctae oraculo triumphum resurrectionis mundo adnuntiare meruerunt ac mortis quam eua serpentino seducta affatu contraxit imperium praedicare dirutum. Quanto feliciores animae uirorum pariter et feminarum quotquot in die iudicii percussis pauore ac digna ultione reprobis ipsae caelesti gratia adiutae triumphare de morte et gaudium beatae resurrectionis intrare meruerint. [...] [b] Et bene in galilaea uidetur a discipulis qui iam de morte ad uitam de corruptione ad incorruptionem de poena transmigrauerat ad gloriam ut uictoriam resurrectionis non solum ostensione corporis et exhortatione sermonis sed nomine quoque loci in quo appareret et loqueretur commendaret ».
<Non hab.> Homiliarium Liberianum. [MM2022]

^ak ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 33 § 9, SChr 258, p. 260.10-13: «Sed confestim Dominus mulierculis per angelum adhortatis occurrit et consalutat, ut nuntiaturae exspectantibus discipulis resurrectionem non angeli potius quam Christi ore loquerentur». [MM2019]

^al ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 24, § 69, p. 364.13-15: «Tunc egressa est a monumento, hoc est ab illo loco, ubi erat horti spatium ante lapidem effossum, et cum illa aliae, quas secundum marcum inuaserat tremor et pauor, et nemini quicquam dicebant». [FG2013]

^am ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 280.1950-281.1959: «Et exierunt cito de monumento cum timore et gaudio magno currentes nuntiare discipulis eius. duplex mentes mulierum tenebat affectus timoris et gaudii: alter de miraculi magnitudine, alter ex desiderio resurgentis, et tamen uterque femineum concitabat gradum. pergebant ad apostolos ut per illos fidei seminarium spargeretur. et ecce iesus occurrit illis dicens: hauete. quae sic quaerebant, quae ita currebant, merebantur obuium habere dominum resurgentem et primae audire: hauete, ut maledictum euae mulieris in mulieribus solueretur». [FG2013]

^an ¶Fons : Rabanus Maurus, Homiliae in Evangelia et epistolas, hom. 2 in Mt. (in sabbato sancto), PL 110, 139A = hom. 21 in Mt. (feria VI), PL 110, 184A = Expositio in Matthaeum, CCCM 174A, lib. 8, p. 775.40: «Currentibus autem eis [om. hom21] evangelizare discipulis occurrit Iesus eas que salutat, ostendens se omnibus iter uirtutem inchoantibus, ut ad salutem perpetuam [om. Beda] peruenire queant, adiuuando occurrere». <potius quam> <cuius fons> =   Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 2, hom. 7, CCSL 122, p. 228.136-139. [MM2019]

^ao ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 281.1958-1959: «Et exierunt cito de monumento cum timore et gaudio magno currentes nuntiare discipulis eius. duplex mentes mulierum tenebat affectus timoris et gaudii: alter de miraculi magnitudine, alter ex desiderio resurgentis, et tamen uterque femineum concitabat gradum. pergebant ad apostolos ut per illos fidei seminarium spargeretur. et ecce iesus occurrit illis dicens: hauete. quae sic quaerebant, quae ita currebant, merebantur obuium habere dominum resurgentem et primae audire: hauete, ut maledictum euae mulieris in mulieribus solueretur». [FG2013]*

^ap ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 76 de resurrectione 3, inc. «Superiori sermone», § 2, CCSL 24A, [a] p. 465.29-31: «Denique euntibus illis occurrit dominus et salutat: auete! occurrit, et non potestate terret, sed praeuenit caritatis ardore; non auctoritate turbat, sed salutat; lege sponsi, non dominantis iure onerat, sed honorat dilectione consortis». [b] p. 466.38: «Simul quia christus in ecclesia se salutat , suam sua fecit esse sic uiscera, suum sic recepit in corpus, dicente apostolo: et ipse est caput corporis ecclesiae». [c] p. 466.41-43: «In istis uero feminis ecclesiae figuram manere plenam res ipsa ostendit euidenter [inv. Sev. C Pa], quia discipulos suos christus de resurrectione nutantes arguit, trepidantes firmat ostensione lateris, clauorum cauernis, adsumptione cibi uix reuocat ad fidem». [MM2019]

^aq ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 24, § 69, p. 363.3-364.24: «[a] Tunc uiderunt angelum sedentem a dextris super lapidem reuolutum a monumento, de quo angelo narrant mattheus et Marcus. tunc eis dixit: nolite timere uos; scio enim, quod iesum, qui crucifixus est, quaeritis; non est hic, surrexit enim, sicut dixit. uenite et uidete locum, ubi positus erat dominus. […] Sic enim [b] colligimus et angelorum allocutionem bis numero eas habuisse uenientes ad monumentum [c] et ipsius domini, semel scilicet illic, quando maria hortulanum putauit, et nunc iterum, cum eis occurrit in uia, ut eas ipsa repetitione firmaret adque a timore recrearet». [FG2013]*

^ar ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 76 de resurrectione 3, inc. «Superiori sermone», § 2, CCSL 24A, p. 466.52-54: «Alibi autem mariae nec tangendi datur facultas; hic non solum tangendi, sed et tenendi copia tota conceditur». [MM2019]

^as Io. 20, 17.

^at ¶Fons : <revera> [1] Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 76 de resurrectione 3, inc. «Superiori sermone», CCSL 24A, § 3, p. 466.55-467.61: «Istae tenent pedes christi, quae in ecclesia typum evangelicae praedicationis tenent et merentur ex cursu, ac sic fide tangunt sui uestigia saluatoris, ut ad totius deitatis pertingant gloriam, perueniant ad honorem. Illa autem merito audit: noli me tangere, quae in terris deflet dominum, et sic in sepulchro quaerit mortuum, ut eum in caelis nesciat regnare cum patre». [2] § 3, p. 467.70-77: «Quod ergo eadem maria nunc fidei uertice constituta, nunc in ecclesiae sublimata fastigio, et tangit christum, et tenet toto sanctitatis affectu, nunc inbecillitate carnis et feminea infirmitate deiecta dubitat, et tactum sui non meretur auctoris, non facit quaestionem, siquidem illud de figura est, hoc de sexu; illud est de diuina gloria, hoc de humana natura, quia nos idem ipsi cum diuina scimus, dei munus est; cum humana sapimus, caecamur ex nobis». [3]   Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 80 de resurrectione 7, inc. «Sermone proximo», § 6-7, CCSL 24A, p. 494.71-77: «  Accesserunt et tenuerunt pedes eius, ut scirent in capite christi uirum esse, se esse in pedibus christi, et datum sibi uirum sequi, non praeire per christum. [§ 7] Dicit eis: nolite timere. Quod dixerat angelus, dicit et dominus, ut quas firmauerat angelus, christus redderet firmiores. Nolite timere   , sed ite, dicite fratribus meis, ut eant in galilaeam ;   ibi me uidebunt ». [MM2019]

^au ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 281.1965-1968: «Tunc ait illis iesus: nolite timere. et in ueteri et in nouo instrumento hoc semper obseruandum est quod quando augustior aliqua apparuerit uisio, primum timor pellitur ut sic mente placata possint quae dicuntur audiri». [FG2013]*

^av ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 80 de resurrectione 7, inc. «Sermone proximo», § 7, p. 494.79-81: «[a] Vocat ergo [om. Pa] fratres, quos corporis sui fecit esse germanos; [b] uocat fratres, quos patris sui adoptauit in filios; [c] uocat fratres, quos benignus haeres sibi praestitit cohaeredes». [MM2019]

^aw Mt. 28, 7.

^ax 1Io. 3, 2.

^ay ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 25, § 80, p. 385.21-386.7: «Verum tamen quod dominus non ubi primum se demonstraturus erat, sed in Galilaea, ubi necessario postea uisus est, se uidendum mandauit et per angelum dicentem: ecce praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis, et per se ipsum dicens: ite, nuntiate fratribus meis, ut eant in Galilaeam, ibi me uidebunt, quemuis fidelem facit intentum ad quaerendum, in quo mysterio dictum intellegatur». [b]   Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 25, § 86, p. 392.4-393.10: «Galilaea namque interpretatur uel transmigratio uel reuelatio. prius itaque secundum transmigrationis significationem quid aliud occurrit intellegendum praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis, nisi quia christi gratia de populo israhel transmigratura erat ad gentes? quibus apostoli praedicantes evangelium nullo modo crederentur, nisi eis ipse dominus uiam in cordibus hominum praepararet; et hoc intellegitur: praecedit uos in Galilaeam. quod autem gaudentes mirarentur disruptis et euictis difficultatibus aperiri sibi ostium in domino per inluminationem fidelium, hoc intellegitur: ibi eum uidebitis, id est ibi membra eius inuenietis, ibi uiuum corpus eius in his qui uos susceperint agnoscetis. secundum illud autem quod Galilaea interpretatur reuelatio non iam in forma serui intellegendum est, sed in illa in qua aequalis est patri, quam promisit aput iohannem dilectoribus suis, cum diceret: et ego diligam eum et ostendam me ipsum illi. non utique secundum id quod iam uidebant et quod etiam resurgens cum cicatricibus non solum uidendum sed etiam tangendum postmodum ostendit, sed secundum illam ineffabilem lucem, qua inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, secundum quam lucet in tenebris et tenebrae eum non conprehendunt. illuc nos praecessit, unde ad nos ueniens non recessit et quo nos praecedens non deseruit. illa erit reuelatio tamquam uera Galilaea, cum similes ei erimus; ibi eum uidebimus sicuti est. ipsa erit etiam beatior transmigratio ex isto saeculo in illam aeternitatem, si eius praecepta sic amplectamur, ut ad eius dexteram segregari mereamur». [FG2013]

^az ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, CCSL 77, p. 281.1980-282.1984: «Et congregati cum senioribus consilio accepto pecuniam copiosam dederunt militibus dicentes: dicite quia discipuli eius nocte uenerunt et furati sunt eum nobis dormientibus, et si hoc auditum fuerit a praeside, nos suadebimus ei et securos uos faciemus. custodes miraculum confitentur, ad urbem conciti redeunt, nuntiant principibus sacerdotum quae uiderint, quae facta conspexerint. illi qui debuerant conuerti ad paenitentiam et iesum quaerere resurgentem, perseuerant in malitia et pecuniam quae ad usus templi data fuerat uertunt in redemptionem mendacii, sicut ante triginta argenteos iudae dederant proditori. omnes igitur qui stipe templi et his quae conferuntur ad usus Ecclesiae abutuntur in aliis rebus, quibus suam expleant uoluntatem, similes sunt scribarum et sacerdotum redimentium mendacium et sanguinem saluatoris». [FG2013]*

^ba ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 80 de resurrectione 7, inc. «Sermone proximo», § 8, CCSL 24A, p. 495.95-100: «Non contenti interfecisse magistrum, quomodo discipulos possent perdere moliuntur; discipulorum crimen esse faciunt uirtutem magistri. Venerunt nocte discipuli eius, et furati sunt eum. Plane amiserunt milites, perdiderunt iudaei, sed discipuli magistrum suum non furto, sed fide, uirtute, non fraude, sanctitate, non crimine, uiuum, non mortuum sustulerunt». [MM2019]

^bb ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino..
<Non hab.> Glossa ordinaria [Strasbourg, 1481, t. 1-4], ed. Gloss-e . PL LLT [MM2019]

^bc ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 76 de resurrectione 3, inc. «Superiori sermone», § 4, CCSL 24A, p. 468.91-93: «Apud iudaeos: numquid apud christianos? iudaee, quod tu in iudaea obscurabas auro, fide toto claruit et eluxit in mundo». [MM2019]

^bd ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 282.1984-1987: «Et congregati cum senioribus consilio accepto pecuniam copiosam dederunt militibus dicentes: dicite quia discipuli eius nocte uenerunt et furati sunt eum nobis dormientibus, et si hoc auditum fuerit a praeside, nos suadebimus ei et securos uos faciemus. custodes miraculum confitentur, ad urbem conciti redeunt, nuntiant principibus sacerdotum quae uiderint, quae facta conspexerint. illi qui debuerant conuerti ad paenitentiam et iesum quaerere resurgentem, perseuerant in malitia et pecuniam quae ad usus templi data fuerat uertunt in redemptionem mendacii, sicut ante triginta argenteos iudae dederant proditori. omnes igitur qui stipe templi et his quae conferuntur ad usus Ecclesiae abutuntur in aliis rebus, quibus suam expleant uoluntatem, similes sunt scribarum et sacerdotum redimentium mendacium et sanguinem saluatoris». [FG2013]

^be Mt. 26, 32.

^bf Mc. 16, 7.

^bg ¶ Fons : <revera> Haimo [Autissiodorensis], Homiliarium Liberianum, n° 15 in Mt. 28, 16-20 inc. « Sedulis et continuis praeconiis... » (feria 6 Paschae), ed. Francesco Liverani, Firenze, 1863, p. 304 [= Barré L35] : «Postquam enim dominicam resurrectionem angelis annuntiatam beatus Matthaeus asseruit visionem Domini etiam a discipulis impletam refert dicens : Undecim discipuli abierunt in Galilaeam. Nam pergens Dominus ad passionem ait discipulis postquam resurrexero praecedam vos in Galilaeam Angelus quoque ait mulieribus dicite discipulis ejus et Petro quia surrexit Dominus ecce praecedet vos in Galilaeam. Quapropter jussionem magistri obedientia discipulorum obsequitur. Quia Matthaeus evangelista declarat dicens undecim discipuli in Galilaeam abierunt et cetera. Recte autem undecim discipuli ad adorandum pergunt. Jam enim unus perierat qui Dominum ac magistrum suum tradiderat et laqueo se suspenderat».
<cuius fons> Cf.   Haimo [  Autissiodorensis] , Homiliare. Homiliae de tempore, hom. 78 (feria 6 Paschae), PL 118, 484A [Barré, Homéliaires, H.2.6]: valde differt.
¶Nota 1 : Le travail d’identification des vecteurs directs de la documentation thomasienne est encore à ses débuts. Lors de son enseignement romain, Thomas a potentiellement eu accès aux homéliaires des églises de la Ville dont plusieurs sont encore accessibles. La concordance entre le texte restauré de la Catena et les leçons propres de ces manuscrits est l’indice de leur utilisation directe par Thomas. Dans le cas précis des sentences CMT28d4.1, CMT28d4.22, CMT28d4.12, on constate l’utilisation d’une version tardive des Tractatus d’Haymon d’Auxerre, essentiellement diffusée en Italie, à laquelle la critique donne aujourd’hui le nom d’Homeliarium Liberianum, en référence à un de ses plus anciens témoins (10e s.) provenant du monastère romain de Sainte-Bibiane, conservé à Sainte-Marie-Majeure ; cf. H.   Barré , Homéliaires carolingiens, p. 195-208, 338 et M. Morard, Famosus Glossator, t. 2 : catalogue des sources. La comparaison textuelle de ce dernier avec la Catena démontre une dépendance étroite et exclut le recours à l’homéliaire original d’Haymon (PL 118). Le texte libérian était aussi accessible en France sous une forme dégradée et incomplètedont l’état actuel ne permet d’établir des liens avec les trois homélies citées par CMT28. Le manuscrit de Saint-Marie-Majeure, aujourd’hui amputé de ses 8 premiers cahiers est acéphale et ne comporte aucune attribution (Saxer 2001, p. 627), alors que la majorité des autres témoins analysés par Barré sont attribués à Haymon. Comme l’autorité d’Haymon est reçue par la Catena, il est douteux que Thomas ait utilisé un manuscrit qui lui soit explicitement attribué.
¶Nota 2 :L’autorité de Bède renvoie dans la CMT pour partie à des textes authentiques, pour partie à des textes inauthentiques. Ces attributions relèvent souvent de la documentation manuscrite de Thomas, mais pas seulement. Il semble en fait que Thomas considère Bède comme l’autorité fontale, source des homéliaires carolingiens. Il lui rattache donc par défaut les textes anonymes rencontrés dans les homéliaires, composites ou non, qu’il associe à cette période. Cela est patent quand il cite le commentaire d’Anselme de Laon sous le nom de Bède alors qu’ailleurs il lui attribue l’autorité de la Glose. On ne peut exclure cependant qu’il ait volontairement réattribué des textes en rejetant des indications formelles lues dans les manuscrits utilisés. Le lemme « Beda In homeliario » coiffe 12 sentences de la CMT dont les 9 premières sont extraites de l’homéliaire authentique de Bède et les trois dernières de l’Homeliarium Liberianum. Jusqu’à plus ample informé, soit Thomas a attribué à Bède des homélies anonymes, soit il a utilisé un exemplaire composite de l’homéliaire de Bède. [MM2019] [MM2022]

^bh ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 282.1989-1991: «Undecim autem discipuli abierunt in Galileam in montem ubi constituerat illis Iesus. post resurrectionem iesus in Galileae monte conspicitur ibi que adoratur, licet quidam dubitent et dubitatio eorum nostram augeat fidem. tunc manifestius ostenditur thomae et latus lancea uulneratum et manus fixas demonstrat clauis». [FG2013]*

^bi ¶Fons : Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] (Mt. 28), c. 97, Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 298rb ; c. 96, BAV, Vat. lat. 648, f. 266rb : «Lucas evangelista plenissime manifestat. Refert enim quia cum Dominus resurgens a mortuis apparuisse discipulis, ipsi conturbati et conterriti, existimabant se spiritum videre.» [MM2019]

^bj Io. 21, 14.

^bk ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 25, § 81, p. 386.8-387.7: «Sed prius considerandum est, quando etiam corporaliter in Galilaea uideri potuerit dicente mattheo: undecim autem discipuli abierunt in Galilaeam in montem, ubi constituerat eis dominus, et uidentes eum adorauerunt. quidam autem dubitauerunt. quia enim non ipso die, quo resurrexit, manifestum est; nam in hierusalem uisum esse eo die initio noctis lucas et iohannes apertissime consonant, Marcus autem non aperte. quando ergo uiderunt dominum in Galilaea? non secundum id quod dicit iohannes ad mare tiberiadis - tunc enim septem fuerunt et piscantes inuenti sunt -, sed secundum id quod dicit mattheus, ubi erant undecim in monte, quo eos secundum praedictionem angeli iesus praecesserat. nam ita narrare apparet, quod illic eum reppererint, quia utique secundum constitutum praecesserat. non ergo ipso die, in quo resurrexit, neque in consequentibus octo diebus, post quos dicit iohannes discipulis apparuisse dominum, ubi eum primo uidit thomas, qui eum non uiderat die resurrectionis eius. nam utique si intra eosdem octo dies eum in monte Galilaeae iam illi undecim uiderant, quomodo post octo dies eum primum uidit thomas, qui in illis undecim fuerat? nisi quis dicat non illos undecim, qui iam tunc apostoli uocabantur, sed discipulos illic undecim fuisse ex multo numero discipulorum».   Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 25, § 82, p. 387.23-388.18: «Sed occurrit aliud quod obsistat. iohannes enim, quando commemorauit non in monte ab undecim, sed ad mare tiberiadis a septem piscantibus uisum esse dominum, hoc iam tertio, inquit, manifestatus est iesus discipulis, cum resurrexisset a mortuis. [b] si autem acceperimus intra illos octo dies, antequam thomas eum uidisset, ab undecim quibusque discipulis dominum uisum, non erit hoc ad mare tiberiadis tertio manifestatum esse, sed quarto.quod quidem cauendum est, ne quis existimet tertio iohannem dixisse, tamquam tres solae factae fuerint manifestationes eius; sed hoc [c] intellegendus est ad numerum dierum rettulisse, non ad numerum ipsarum manifestationum nec continuorum dierum, sed per interualla, sicut idem ipse testatur. nam primo ipso die resurrectionis suae, excepto quod a mulieribus uisus est, id est quod in evangelio claret, ter se manifestauit, semel petro, iterum duobus illis, quorum erat unus cleopas, tertio plurimis iam inde conloquentibus noctis exordio, sed hoc totum iohannes ad unum diem referens semel conputat; iterum autem, hoc est alio die, quando eum uidit et thomas; tertio uero ad mare tiberiadis, hoc est tertio die manifestationis eius, non tertia manifestatione. [d] ac per hoc post haec omnia cogimur intellegere factum esse, quod eum in monte Galilaeae secundum mattheum undecim discipuli uiderunt, quo eos secundum constitutum praecesserat, ut inpleretur etiam ad litteram quod et per angelum et per se ipsum praedixerat. [e]   Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 25, § 83, p. 388.21-389.6: «Inuenimus itaque aput quattuor evangelistas deciens commemoratum dominum uisum esse ab hominibus post resurrectionem: semel ad monumentum mulieribus, iterum eisdem regredientibus a monumento in itinere, tertio petro, quarto duobus euntibus in castellum, quinto pluribus in hierusalem ubi non erat thomas, sexto ubi eum uidit thomas, septimo ad mare tiberiadis, octauo in monte Galilaeae secundum mattheum, nono, quod dicit Marcus, nouissime recumbentibus, quia iam non erant in terra cum illo conuiuaturi, decimo in ipso die, non iam in terra, sed eleuatum in nubem, cum in caelum ascenderet, quod Marcus et lucas commemorant, Marcus quidem post illud, quod eis discumbentibus apparuit, ita continuans, ut diceret: et dominus quidem postquam locutus est eis, adsumptus est in caelum, lucas autem praetermissis omnibus quae per quadraginta dies agi ab illo cum discipulis potuerunt illi primo diei resurrectionis eius, quando in hierusalem pluribus apparuit, coniungit tacite nouissimum diem, quo ascendit in caelum, ita narrans: eduxit autem illos foras in bethaniam et eleuatis manibus suis benedixit eis». [f]   Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 25, § 83, p. 389.22-290.2: «Sed non omnia scripta sunt, sicut iohannes fatetur. crebra enim erat eius cum illis conuersatio per dies quadraginta priusquam ascendisset in caelum». [FG2013]

^bl ¶Fons : Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] (Mt. 28), c. 97, Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 298rb ; c. 96, BAV, Vat. lat. 648, f. 266rb : «Videntes discipuli Dominum cognoverunt [+ eum V648²], et quia didicerunt illum esse Dominum idcirco missis [dimissis V648] in terram vultibus adorabant eum. Sed inerat mentibus illorum contempnenda dubietas quoniam non putabant se videre corpus resuscitatum a mortuis in quo fuerat passus, sed spiritum quem, finita passione, in manu Patris commendavit. Et ideo pius et clemens magister ut omnem dubietatem auferret a cordibus eorum, accedens [+ ad Bar548²] eos qui credebant, in fide corroboravit et illos qui dubitant, ad fidei gratiam convocavit. Et hoc est quod dicit evangelia: Et   accedens   Ihesus   locutus   est   eis   dicens : Data   est   mihi   omnis   potestas   in   celo   et   in   terra ». [MM2019]

^bm ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 282.1995-1997: «Accedens iesus locutus est eis dicens: data est mihi omnis potestas in caelo et in terra. illi potestas data est qui paulo ante crucifixus, qui sepultus in tumulo, qui mortuus iacuerat, qui postea resurrexit. in caelo autem et in terra potestas data est ut qui ante regnabat in caelo, per fidem credentium regnet in terris». [FG2013]*

^bn Cf. Ps. 8, 6; Hbr. 2, 7.

^bo ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 80 de resurrectione 7, inc. «Sermone proximo», § 9, CCSL 24A, p. 406.105-107: «Filius dei uirginis filio, deus homini, diuinitas carni contulit, quod semper cum patre possedit et spiritu». [MM2019]

^bp ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 282.1997-1999: «Accedens iesus locutus est eis dicens: data est mihi omnis potestas in caelo et in terra. illi potestas data est qui paulo ante crucifixus, qui sepultus in tumulo, qui mortuus iacuerat, qui postea resurrexit. in caelo autem et in terra potestas data est ut qui ante regnabat in caelo, per fidem credentium regnet in terris». [FG2013]*

^bq Ps. 8, 7.

^br ¶Fons : Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] (Mt. 28), c. 97, Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 298va ; c. 96, BAV, Vat. lat. 648, f. 266va : «Quod ergo psalmista de resurgente Domino dicit Deo Patri: «Constituisti eum super opera manuum tuarum», hoc est quod ipse Dominus resurgens a mortuis dixit discipulis suis: Data   est   mihi   omnis   potestas   in   celo   et   in   terra . Et hoc sciendum quia antequam Dominus resurrexisset a mortuis, noverant angelice potestates in celo se iure [ in ras. Bar548, sub iure in ras. V648] subditas homini esse que specialiter noverant a suo creatore assumptum. Sed ceci homines in terra dedignabantur ei subici quem communi mortalitate videbant secum indutum. Despiciebant etiam divinam eius potentiam in miraculis intelligere quem humanam infirmitatem noverant in passionibus tollerare. Mediator ergo Dei et hominum homo Christus Ihesus volens etiam hominibus notum fieri quod data est ei omnis potestas in celo et in terra ut ipsi homines simul cum angelis vitam possent habere perpetuam, misit predicatores qui per orbem terrarum cunctis nationibus verbum vite predicarent. Et hoc est quod ait: Euntes   docete   omnes   gentes   baptizantes eos etc.». [MM2019]

^bs Mt. 10, 5.

^bt ¶Fons : <revera> Haimo [Autissiodorensis], Homiliarium Liberianum, n° 15 in Mt. 28, 16-20 inc. « Sedulis et continuis praeconiis... » (feria 6 Paschae), ed. Francesco Liverani, Firenze, 1863, p. 305 [= Barré L35] : «Qui enim ante passionem suam dixerat in viis gentium ne abieritis et in civitatem samaritanorum ne intraveritis surgens a mortuis praecepit discipulis dicens euntes docete omnes gentes baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Non dixit judaeos non donatistas sed omnes gentes. Quapropter confundantur judaei qui dicunt Christum tantummodo ad suam salutem venturum non ad nostram. Audiant Dominum dicentem euntes docete omnes gentes baptizantes eos. Erubescant et donatistae qui localiter Christum concludere cupientes dixerunt eum tantummodo in Africa esse et non in aliis regionibus».
<cuius fons> Cf.   Haimo [  Autissiodorensis] , Homiliare. Homiliae de tempore, hom. 96 (Ascensio), PL 118, 544A [Barré, Homéliaires, H.2.14]: «Qui enim prius dixerat , «In viam gentium ne abieritis, et in civitates Samaritanorum ne intraveritis, sed potius ite ad oves quae perierunt domus Israel (Mt. 10)» nunc post resurrectionem ascensurus in coelum, praecepit, dicens: «Euntes in mundum universum, praedicate Evangelium omni creaturae:» quod est dicere, omni nationi hominum. Quod Matthaeus evangelista manifestius declarat, dicens : «Euntes in mundum universum, docete omnes gentes, baptizantes [544A] eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti. Quapropter erubescat Judaeus infelix, qui dicit Christum tantum ad salutem suam esse venturum, et non ad aliorum, cum ipse dicat: «Ite, baptizate omnes gentes. Erubescant et Donatistae, qui, eum localiter includere volentes, dixerunt eum in Africa tantum esse, et non in aliis mundi partibus, cum idem ipse dicat: Euntes in mundum universum». [MM2022]

^bu ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 282.2000-2006: «Euntes ergo docete omnes gentes baptizantes eos in nomine patris et filii et spiritus sancti. primum docent omnes gentes, deinde doctas intingunt aqua. non enim potest fieri ut corpus baptismi recipiat sacramentum nisi ante anima fidei susceperit ueritatem. baptizantur autem in nomine patris et filii et spiritus sancti ut quorum est una diuinitas, sit una largitio; nomen que trinitatis unus deus est». [FG2013]

^bv ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 80 de resurrectione 7, inc. «Sermone proximo», § 9, CCSL 24A, p. 496.108-110: «Et ideo ait: ite, baptizate omnes gentes in nomine patris et filii et spiritus sancti, ut omnes gentes potestas una eadem que recrearet ad salutem, quas crearat ad uitam». [MM2019]

^bw ¶Fons : Didymus Alexandrinus , De Spiritu sancto, 24, PL 23, 124A-B: «Licet enim quis possit existere saxei (ut ita dicam) cordis, et penitus mentis alienae: qui ita baptizare conetur, ut unum de praeceptis nominibus praetermittat: videlicet contrarius legislator Christi: tamen sine perfectione baptizabit: immo penitus a peccatis liberare non poterit, quos a se baptizatos existimaverit. Ex his colligitur, quam indivisa sit substantia Trinitatis, et Patrem vere Filii esse patrem, et Filium vere Patris filium: et Spiritum sanctum vere Patris et Dei esse Spiritum: et insuper sapientiae et veritatis, id est Filii Dei. Haec est salus ergo credentium, et dispensatio Ecclesiasticae disciplinae in hac Trinitate perficitur». [MM2019]

^bx ¶Fons :
[a] Hilarius Pictaviensis ,   D e Trinitate, lib. 2, c. 1, CCSL 62, lin. 8-9 sqq.: «Quid enim in eo de sacramento salutis humanae non continetur? Aut quid est quod sit reliquum aut obscurum? Plena sunt omnia ut a pleno et perfecto profecta. Nam et uerborum significationem et efficientiam rerum et negotiorum ordinem et naturae intellegentiam conpraehendunt [...]».
[b]   Hilarius Pictaviensis ,   D e Trinitate, lib. 2, c. 4, CCSL 62, lin. 1-19: «Haec igitur licet mutare de eo quod sint nullo modo possint, adferunt tamen doctrinas nouas et humana commenta: ut Sabellius Patrem extendit in Filium, id que nominibus potius confitendum putet esse quam rebus, cum ipsum sibi Filium, ipsum proponat et Patrem; ut Hebion omne initium ex Maria concedens, non ex Deo hominem, sed ex homine Deum proferat: neque subsistens antea quod in principio apud Deum erat Deus uerbum uirgo susceperit, sed carnem genuerit per uerbum: quia in uerbo antea, non existentis unigeniti Dei naturam dicat, sed sonum uocis elatum; ut aliqui huius nunc temporis praedicatores, qui ex nihilo adque a tempore formam et sapientiam et uirtutem Dei prouehunt, ne si ex Patre sit Filius, Deus sit inminutus in Filium, solliciti nimium ne Patrem Filius ab eo natus euacuet: adque idcirco Deo in Fili creatione subueniant, eum ex non extantibus conparando, ut intra naturae suae perfectionem Pater, quia nihil ex eo sit genitum, perseueret. Iamuero quid mirum ut de Spiritu sancto diuersa sentiant, qui in largitore eius creando et demutando et abolendo tam temerarii sint auctores».
[c]   Hilarius Pictaviensis ,   D e Trinitate, lib. 2, c. 6, CCSL 62, lin. 23-27: «Habet tamen naturae suae nomen in Patre, sed Pater tantum est. Non enim humano modo habet aliunde quod Pater est. Ipse ingenitus aeternus, habens in se semper ut semper sit. Soli Filio notus, quia Patrem nemo nouit nisi Filius et cui uoluerit Filius reuelare, neque Filium nisi Pater. Illis scientia mutua est, illis uicissim cognitio perfecta. Et quia Patrem nemo nouit nisi Filius, de Patre una cum reuelante Filio qui solus testis fidelis est sentiamus. [...]».
[d]   Hilarius Pictaviensis ,   D e Trinitate, lib. 2, c. 8, CCSL 62, lin. 4-8: «Filium mens consternatur adtingere, et trepidat omnis sermo se prodere. Est enim progenies ingeniti, unus ex uno, uerus a uero, uiuus a uiuo, perfectus a perfecto, uirtutis uirtus, sapientiae sapientia, gloria gloriae, imago inuisibilis Dei, forma Patris ingeniti [...]».
[e]   Hilarius Pictaviensis ,   D e Trinitate, lib. 2, c. 29, CCSL 62, lin. 1-6: «De Spiritu autem sancto nec tacere oportet, nec loqui necesse est. Sed sileri a nobis eorum causa qui nesciunt non potest. Loqui autem de eo non necesse est, qui Patre et Filio auctoribus confitendus est. Et quidem puto an sit non esse tractandum. Est enim, quandoquidem donatur accipitur obtinetur. Et qui confessioni Patris et Fili conexus est, non potest a confessione Patris et Fili separari. Inperfectum est nobis totum, si aliquid desit a toto».
[f]   Hilarius Pictaviensis ,   D e Trinitate, lib. 2, c. 35, CCSL 62, lin. 16: «Et quod ubique non deest, in tantum datur, in quantum quis uolet sumere, in tantum residet, in quantum quis uolet promereri. Hoc usque in consummationem saeculi nobis cum, hoc expectationis nostrae solacium, hoc in donorum operationibus futurae spei pignus est, hoc mentium lumen, hic splendor animorum est [...]». [MM2019]

^by ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 282.2007-283.2014: «Docentes eos seruare omnia quaecumque mandaui uobis. ordo praecipuus. iussit apostolis ut primum docerent uniuersas gentes deinde fidei tinguerent sacramento et post fidem ac baptisma quae essent obseruanda praeciperent. ac ne putemus leuia esse quae iussa sunt et pauca addidit: omnia quaecumque mandaui uobis, ut qui crediderint, qui in trinitate fuerint baptizati, omnia faciant quae praecepta sunt». [FG2013]

^bz Iac. 2, 26.

^ca ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 8, CCCM 174A, p. 787.83 sqq.: «Ac ne putemus leuia esse, quae iussa sunt, et pauca, addidit"omnia, quaecumque mandaui uobis", ut quicumque crediderint, qui in Trinitate fuerint baptizati, omnia faciant, quae praecepta sunt, quia sicut corpus sine spiritu mortuum est, ita et fides sine operibus mortua est». [MM2019]

^cb ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 28, PL 162, 1230BC: «Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus, usque ad consummationem saeculi. Ex quo intelligitur, quod usque in finem saeculi non sunt defuturi in [1498D] mundo, qui divina mansione et inhabitatione sint digni. Nec dubitandum est eos post hujus saeculi certamina manere cum Christo in regno, qui certantes in saeculo meruerunt Christum, habere mansorem in sui cordis hospitio». [MM2019]

^cc ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 90, Burgundionis versio = BAV, Vat. lat. 383, f. 278rb (V); Firenze, BML, Plut. 14.dex.4, f. 326ra (F): «Rememorat autem eis et consummationem ut eos magis attrahat et ne presentia singulariter inspiciant solum sed et futura bona et sine fine mansura. Tristitia enim ait que sustinebitis, simul cum presenti vita dissolventur cum et seculum [secundum cacogr. F] ecundum hoc in consummationem deveniet, benigna autem quibus potiemini immortalia manent quem ad modum multotiens anntea dixi».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 90 (al. 91) § 2, PG 58, 790 A6-12 : «Ἀναμιμνήσκει δὲ αὐτοὺς καὶ τῆς συντελείας, ἵνα μᾶλλον αὐτοὺς ἐφελκύσηται, καὶ μὴ τὰ παρόντα ὁρῶσι μόνον δεινὰ, ἀλλὰ καὶ τὰ μέλλοντα ἀγαθὰ τὰ ἀπέραντα. Τὰ μὲν γὰρ λυπηρὰ, φησὶν, ἅπερ ὑποστήσεσθε, τῷ παρόντι βίῳ συγκαταλύεται, ὅπου γε καὶ αὐτὸς ὁ αἰὼν οὗτος εἰς συντέλειαν ἥξει· τὰ δὲ χρηστὰ, ὧν ἀπολαύσεσθε, ἀθάνατα μένει, καθάπερ πολλάκις ἔμπροσθεν εἶπον». [MM2022]

^cd Io. 16, 5; cf. Io. 7, 33: «Vado ad eum qui me misit».

^ce ¶Fons : <revera> Haimo [Autissiodorensis], Homiliarium Liberianum, n° 15 in Mt. 28, 16-20 inc. « Sedulis et continuis praeconiis... » (feria 6 Paschae), ed. Francesco Liverani, Firenze, 1863, p. 306 [= Barré L35] : « Sed   ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. Quaeritur autem quare dicat ecce ego vobiscum sum et cetera, cum alibi dixisse legatur: “Vado ad eum qui misit me”. Et iterum Petro ait: “Quo ego vado tu non potes modo sequi ; sequeris autem postea”. Ad quod dicendum quia"mediator Dei et hominum" quamvis perfectus sit Deus perfectusque homo, tamen alia sunt quae ejus humanitati adscribuntur, quaedam autem quae divinitati adnotantur. Alia namque est substantia deitatis alia humanitatis. Fuit ad Patrem per humanitatem a quo numquam recessit per divinitatem. Ivit ad Patrem * in forma in qua minoratus est paulo minus ab angelis Manet autem cum discipulis in forma in qua ante omnia saecula est cum Patre aequalis. Unde de Spiritu paraclito cum quo unus est Dominus in substantia Deitatis dicitur ecce ego mittam promissum Patris mei in vobis. Quod autem ait : Usque ad consummationem saeculi cum sit usque finitum adverbium pro infinito ponitur. Ut est illud de Moyse et non est sepulchrum ejus cognitum usque in praesentem diem. Quod ita sonare videtur quasi in praesenti die sit cognitum. Ita quoque et in hoc loco cum dixit usque ad futurum saeculum finitum adverbium pro infinito ponitur. Nam qui in praesenti saeculo manet cum electis eos protegendo ipse post finem cum eis manebit eos remunerando ».
*Cf.   Haimo [Autissiodorensis], Homiliarium Liberianum, n° 19 in Io. 16, 16-22 inc. « Ex serie huius lectionis... » (Dominica 3 Paschae), ed. Francesco Liverani, Firenze, 1863, p. 318 [= Barré L39; cf. H2.10 (n°85, PL118, 508)] =   Haimo [Autissiodorensis], Homiliarium Liberianum, n° 21 in Io. 16, 23-30 inc. « Quia Dominus Iesus... » (Dominica 5 Paschae), ed. Francesco Liverani, Firenze, 1863, p. 328 [= Barré L41; H2.12 (n°89, PL 118)] : «Ivit ad Patrem per humanitatem ... »
<cuius fons> Cf.   Haimo [  Autissiodorensis] , Homiliare. Homiliae de tempore, hom. 78 (feria 6 Paschae), PL 118, 484A [Barré, Homéliaires, H.2.6]: « Unde quaeritur, quare dicat: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi» cum alibi dixisse legatur [...] » ;   Haimo [  Autissiodorensis] , Homiliare. Homiliae de tempore, hom. 85 (dominica 3 post Pascha), PL 118, 508D-509A [Barré, H.2.10]: «"Quia vado ad Patrem". Quod non de divinitate, sed de humanitate loquitur. Iterum se dicit ire ad Patrem per humanitatem, a quo non discessit per divinitatem [...] Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi" (Mt. 28). Manens ergo cum Patre per divinitatem, discipulis apparuit per humanitatem: et revertens ad Patrem per humanitatem, mansit cum discipulis per divinitatem, sicut alibi dicit:"Exivi a Patre, et veni in mundum" (Io. 16) ».
  Haimo [  Autissiodorensis] , Homiliare. Homiliae de tempore, hom. 87 in Io. 16, 5-14 (dominica 4 post Pascha), PL 118, 516C [Barré, Homéliaires, H.2.11]: [...] Ubi quaerendum est quare dicat: Vado ad eum qui misit me, cum alibi discipulis dixisse legatur: «Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi?» (Mt. 28) »  .
<Diff.> Barré B.1.69 (Pal. Lat. 431, f. 101v ) ; H1.69, hom. 78 (PL 118, 484); I.37 (Paris, BnF, lat. 3576 , 3804)
<Non hab.> PL LLT Sacra-Pagina ; Beda, Hom. evang., CCSL 122 [CPL 1367]. Ce n’est pas l’homélie Super Venit Maria Magdalene 1 inter estiv. De tempore, inc. “Evangelica lectio” du vendredi de Pâques (PL 94, 144; J. A. Giles, Beda, opera omnia, en particulier t. 5, 1843, p. 41, hom. 6, ni aucune autre des homélies authentiques ou apocryphes éditées sous le nom de Bède : PL; LLT; Martène, Thesaurus novus anecdotorum, t. 5, p. 315; H.   Barré , Les Homéliaires carolingiens de l'école d'Auxerre, notamment Paris, BnF, lat. 3827, p. 64 sqq.  ; Homéliaire d’Eric; collections abrégées Paris, Mazarine 698 et Paris, BnF, lat. 14302 – Ecclesiastica officia O.P. : Lectionnarium (Prototype) ; et aussi : feria 6 in albis, London, BL, Add. 23935, f. 165ra); Monte Mario, Breviarium sancti Dominici).
¶Nota : Le thème du retour au Père par l’humanité du Fils est omniprésent dans l’homéliaire d’Haymon et ses versions dérivées. L’expression « Ivit ad Patrem per humanitatem » semble propre à la version libériane utilisée par la Catena où elle revient trois fois (contre 4 dans les Tractatus de PL 188, mais sans ivit). Mais ces deux éléments (thématique et expressions) semblent absents du commentaire de Io. 15, 16-19 que M. Gorman pense pouvoir réattribuer à Haymon (Haimo 22.1) et que Thomas attribue à Bède dans la Catena. Voir note sur CMT28d4.1. [MM2022]

^cf ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 4, p. 283.2016-2019: «Et ecce ego uobis cum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. Usque ad consummationem saeculi cum discipulis se futurum esse promittit et illos ostendit semper esse uicturos et se numquam a credentibus recessurum. qui autem usque ad consummationem mundi sui praesentiam pollicetur, non ignorat eam diem in qua se scit futurum cum apostolis». [FG2013]*

^cg ¶Fons : Leo Magnus , Tractatus septem et nonaginta, tract. 72 § 3, CCSL 138A, p. 444.72-75 [= sermo 72 (60) de resurrectione Domini 2, PL 54, 391C]: «Implet ergo Iesus proprietatem nominis sui, et qui ascendit in caelos, non deserit adoptatos, qui sedet ad dexteram patris, ipse totius habitator est corporis, et ipse deorsum confortat ad patientiam, qui sursum inuitat ad gloriam. Nec inter uana igitur nobis desipiendum est, nec inter aduersa trepidandum. Ibi quidem blandiuntur deceptiones, et hic grauescunt labores. Sed quia misericordia domini plena est terra, adest nobis christi ubique uictoria, ut impleatur quod ait: Nolite timere, quia ego uici mundum. Siue ergo contra ambitionem saeculi, siue contra concupiscentias carnis, siue contra haereticorum iacula dimicemus, domini cruce semper armamur, nec umquam a paschali festo recedimus, si a fermento malitiae ueteris abstinemus. Inter omnes namque uitae huius uarietates, quae diuersarum plenae sunt passionum, apostolicae exhortationis meminisse debemus, qua nos instruit dicens: Hoc sentite in uobis, quod et in christo Iesu, qui cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinaniuit, formam serui accipiens, in similitudinem hominum factus, et habitu inuentus ut homo. Humiliauit semetipsum factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter quod et deus illum exaltauit et donauit illi nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Iesu omne genu flectatur, caelestium, terrestrium et infernorum, et omnis lingua confiteatur quia dominus Iesus christus in gloria est dei patris. Si magnae, inquit, pietatis intellegitis sacramentum, et quod pro salute humani generis unigenitus dei filius gessit aduertitis, hoc sentite in uobis quod et in christo Iesu, cuius humilitas nulli aspernenda diuitum, nulli est erubescenda nobilium..». [MM2015]