Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

^prol.| [Mt. 1, 1-16 legitur tertio nocturno Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 42, Vigilia Nativitatis: Barré (Homéliaires carolingiens)] [Mt. 1, 1-2 legitur in Nativitate BMV iuxta LHR 116.7°]

^marg.| {CMT1d1.1} HIERONYMUS. − Quia faciem hominis Mattheus significat, quasi de homine exorsus est scribere, dicens:

Liber generationis.^A ^a

^a ¶Fons : Hieronymus, In Mt., praef., CCSL 77, p. 3.59-61: «Prima hominis facies Mattheum significat qui quasi de homine exorsus est scribere: liber generationis iesu christi filii dauid filii Abraham». [FG2013]

^A ¶Codd. : As115 (2va) Li446 (3rb) Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d1.2} RABANUS. − Quo exordio satis ostendit generationem Christi secundum carnem se¹ suscepisse narrandam.^B ^b

^b ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 1 (Mt. 1), CCCM 174A, p. 11.22: « Quo exordio suo satis ostendit generationem Christi secundum carnem se suscepisse narrandam ».
<cuius fons> = Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 1, § 2, CSEL 43, p. 82.2.
<Paral. Thomae de Aquino> CMT1d2.1 (Augustinus) [MM2019]

^B ¶Codd. : As115 (2va) Li446 (3rb) Ed1953 {MM2018}

¹ se] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d1.3} CHRYSOSTOMUS. ²* − [b] Iudeis enim evangelium scripsit, quibus superfluum erat exponere divinitatis naturam, quam cognoscebant. Necessarium autem fuit eis mysterium incarnationis ostendere. [a] Ioannes autem, causa gentium³*, evangelium scripsit, que non cognoscebant si Deus filium habet. Ideo necessarium fuit primum illis ostendere quia est Filius Dei Deus, deinde quia carnem suscepit.^C ^c

^c ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 612 = St-Omer, BM, 90, f. 3va ; Roma, Vallicelliana, C9, f. 149v : «[a] Quoniam Ioannes, inter gentes in exilio constitutus, Graeco sermone Evangelium causa gentium scripsit, quae non cognoscebant si Deus Filium habet, aut quomodo genitum habet: idcirco [ideo Som90 Val.] superfluum erat primum incarnationis ejus mysterium gentibus demonstrare, cum illum ipsi [ipsum Som90 Val.] quis esset nescirent: ideo necessarium fuit primum illis ostendere, quia est Filius Dei Deus: deinde in sequentibus, quia carnem suscepit, dicens: Quia Verbum caro factum est, et habitavit in nobis. [b] Matthaeus autem Evangelium Iudaeis Hebraico sermone conscripsit, sicut jam diximus supra, ut Judaei legentes aedificarentur in fide. Judaei enim semper cognoscebant, quia est Filius Dei, et quomodo est Filius Dei. Superfluum ergo erat exponere eis divinitatis ejus naturam, quam ipsi optime cognoscebant; necessarium autem fuit mysterium incarnationis ejus ipsis [ eis Val .] ostendere». [MM2018] [MM2021]

^C ¶Codd. : As115 (2va) Li446 (3rb) Ed1953 {MM2018}

² Chrysostomus] Crisostomus As115 Li446 ² ( man. post.), + Super Matthaeum Ed1953

³ causa gentium As115 Li446 ] cum gentibus Ed1953

^marg.| {CMT1d1.4} RABANUS. − Cum autem parvam libri particulam teneat generatio, dixit: liber generationis . Consuetudo enim Hebreorum est ut voluminibus ex eorum principiis imponant nomina, ut est Genesis.^D ^d

^d ¶Fons : Rabanus Maurus , Expositio in Matthaeum, lib. 1, CCCM 174, p. 12.43 sqq.: «Quare autem"librum" dixerit"generationis", cum paruam libri particulam teneat generatio, hoc intellegitur, quod consuetudinem gentis suae secutus sit. Consuetudo enim Ebraeorum est, ut uoluminibus ex eorum principiis imponant nomina, ut est Genesis, Exodus et ceteri libri legales». [MM2019]

^D ¶Codd. : As115 (2va) Li446 (3rb) Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d1.5} GLOSSA. − [b] Planior autem sensus esset: ‘Hic est liber generationis’ , sed ‘hic’ est mos in multis ut ‘visio Isaie’ subaudis: ‘hoc⁴ est’. [a] Generationis autem singulariter dicit⁵, quamvis multe per ordinem replicentur, quia propter Christi generationem cetere⁶ hic inducuntur⁷*.^E ^e

^e ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 1, 1) marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 3b = Cas236 (in prol.) Cas237; def. Cas574; om. Cas238, Cas239 ], ed. Gloss-e : «[a] HIERONYMUS: Generationis singulariter dicit, quamvis multi per ordinem replicentur, quia unius tantum Christi generatio queritur propter quam cetere hic inducuntur. Non divinam proponit narrare generationem, quod impossibile est, ut Isaias ait: «Generationem eius quis enarrabit ?» , sed humanam, quamvis et hec ex magna parte sit inenarrabilis. Sed illa tota inenarrabilis est, quia etsi dicitur Filius a Patre genitus, tamen qualiter, nec apostolus, nec propheta novit, nec angelus. [b] Plenior sensus esset: Hic est liber generationis , sed hic mos est in multis [+ maxime in prophetis Rusch], ut visio Isaie subaudis, hec est».
¶Nota : Dans certains manuscrits de la Glose (Cas236 Cas237), les deux sentences de la Glose ordinaire se suivent dans le même ordre que dans la Catena avec des leçons quasi identiques. Leur dissociation par l’édition princeps (Rusch) n’est donc pas significative ici d’un remaniement de la part de Thomas [MM2020]

^E ¶Codd. : As115 (2va) Li446 (3va) Mt366 T46 (2vb) Ed1953 {MM2018} {MM2020}

⁴ hoc] hec Mt366 Ed1953

⁵ dicit] dicitur Ed1953

⁶ cetere] certe T46*

⁷ inducuntur] indicuntur Ed1953

^marg.| {CMT1d1.6} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁸* − Vel ideo librum hunc generationis nominat quia hic est totius dispensationis⁹* et radix bonorum omnium, Deum hominem factum¹⁰ esse. Hoc enim facto, alia secundum rationem sequebantur.^F ^f

^f ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 2, Burgundionis versio (Firenze, BML, Plut. 14.dex.4, f. 7rb ): «Quare autem librum ipsum vocat generationis Ihesu Christi ? Et profecto non hoc habet solum ‘generationem’ sed omnem dispensationem quoniam totius dispensationis caput hoc et principium et radix omnium bonorum fit nobis. Quemadmodum igitur celi et terre vocat quamvis non de celo et terra disputet solum sed de his que in medio sunt omnibus, ita et hic a capitulo librum hunc vocavit. Stupore enim plenum est et super spem et expectationem omnem, hominem factum esse Deum. Hoc autem facto, que post hec sunt omnia secundum rationem et consequentiam secuntur». [MM2018]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 2, § 3, PG 57, 27.4-16: «Τίνος δὲ ἕνεκεν Βίβλον αὐτὴν γενέσεως καλεῖ Ἰησοῦ Χριστοῦ; καίτοιγε οὐ τοῦτο ἔχει μόνον τὴν γέννησιν, ἀλλὰ πᾶσαν τὴν οἰκονομίαν . Ὅτι πάσης τῆς οἰκονομίας τὸ κεφάλαιον τοῦτο, καὶ ἀρχὴ καὶ ῥίζα πάντων ἡμῖν τῶν ἀγαθῶν γίνεται. Ὥσπερ οὖν βιβλίον οὐρανοῦ καὶ γῆς καλεῖ Μωϋσῆς, καίτοιγε οὐ περὶ οὐρανοῦ καὶ γῆς διαλεχθεὶς μόνον, ἀλλὰ καὶ περὶ τῶν ἐν μέσῳ πάντων· οὕτω καὶ οὗτος ἀπὸ τοῦ κεφαλαίου τῶν κατορθωμάτων τὸ βιβλίον ἐκάλεσε. Τὸ γὰρ ἐκπλήξεως γέμον καὶ ὑπὲρ ἐλπίδα καὶ προσδοκίαν ἅπασαν , ἄνθρωπον γενέσθαι Θεόν· τούτου δὲ γενομένου , τὰ μετὰ ταῦτα ἅπαντα κατὰ λόγον καὶ ἀκολουθίαν ἕπεται». [ACB2014]

^F ¶Codd. : As115 (2va) Li446 (3va) T46 (2vb) Ed1953 {MM2018}

⁸ homiliario] scrips., homel. As115 Li446 T46 , Matthaeum Ed1953

⁹ hic est totius dispensationis As115] hic est totius Li446, hic ( ut videtur ) totius disp. T46 *, hec ( in ras. ) est totius dispensationis T46 ², hec est totius dispensationis summa Ed1953

¹⁰ factum] + est Li446 * (expunct.) , et Li446 ²

^marg.| {CMT1d1.7} REMIGIUS. − Dicit autem Liber generationis Iesu Christi quia noverat scriptum esse liber generationis Ade. Et ideo sic exorsus est, ut opponeret librum libro. Adam novum Ade veteri, quia omnia per istum sunt restaurata que per illum sunt corrupta.^G

^G ¶Codd. : Li446 (3va) Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d1.8} HIERONYMUS. − In Isaia autem legimus^g: « Generationem eius quis enarrabit? ». Non ergo putemus evangelistam prophete esse contrarium, ut quod ille impossibile dixit esse affatu¹¹*, hic narrare incipiat, quia ibi de generatione divinitatis, hic de incarnatione est dictum¹²*.^H ^h

^g Is. 53, 8.

^h ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 7.1-6: «In esaia legimus: generationem eius quis enarrabit? non ergo putemus evangelium prophetae esse contrarium ut quod ille impossibile dixit effatu, hic narrare incipiat, quia ibi de generatione diuinitatis, hic de incarnatione est dictum. a carnalibus autem coepit ut per hominem Deum discere incipiamus». [FG2013]*

^H ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2018}*

¹¹ affatu ] effatu Ed1953

¹² e. d. As115 Li446] inv. Ed1953

^marg.| {CMT1d1.9} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹³* − Nec tamen parva estimes¹⁴ te audire, hanc audiens generationem. Est enim valde ineffabile quod¹⁵ Deus ex muliere nasci dignatus est et haberere progenitores David propheta ¹⁶* et Abraham.^I ⁱ

ⁱ ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 2, Burgundionis versio (F = Firenze, BML, Plut. 14.dex.4, f. 7vb ): «Nec igitur parva exstimes audire, hanc audiens generationem. Sed resuscita tuam mentem et confestim orresce, audiens quod Deus in terram venit. Ita enim hoc mirabile et paradoxum {inoppinabile?} fuit ut angeli chorum pro hoc statuentes eam que pro orbe terrarum est pro hoc reserant laudationem et propter antiquitus ex hoc stupescant. Quoniam in terra visus est et cum hominibus conversatus est. Et cui valde paradoxum {est} audire quod Deus qui ineffabilis est et inenarrabilis et in intelligibilis est et Patri equalis per matricem init virginalem et nasci ex muliere dignatus est et haberere progenitores David et Abraham». [MM2018]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 2, § 2, PG 57, 25: «Μὴ τοίνυν μικρὰ νομίσῃς ἀκούειν , ταύτην ἀκούων τὴν γέννησιν· ἀλλ’ ἀνάστησόν σου τὴν διάνοιαν, καὶ εὐθέως φρίξον, ἀκούσας ὅτι Θεὸς ἐπὶ γῆς ἦλθεν. Οὕτω γὰρ τοῦτο θαυμαστὸν καὶ παράδοξον ἦν, ὡς καὶ τοὺς ἀγγέλους χορὸν ὑπὲρ τούτων στήσαντας τὴν ὑπὲρ τῆς οἰκουμένης ἐπὶ τούτοις ἀναφέρειν εὐφημίαν, καὶ τοὺς προφήτας ἄνωθεν τοῦτο ἐκπλήττεσθαι, ὅτι Ἐπὶ τῆς γῆς ὤφθη , καὶ τοῖς ἀνθρώποις συνανεστράφη . Καὶ γὰρ σφόδρα παράδοξον ἀκοῦσαι, ὅτι ὁ Θεὸς ὁ ἀπόῤῥητος , καὶ ἀνέκφραστος, καὶ ἀπερινόητος, καὶ τῷ Πατρὶ ἴσος, διὰ μήτρας ἦλθε παρθενικῆς, καὶ γενέσθαι ἐκ γυναικὸς κατεδέξατο, καὶ σχεῖν προγόνους τὸν Δαυῒδ καὶ τὸν Ἀβραάμ» . [ ACB2014]

^I ¶Codd. : As115 (3va) Li446 (3va) Ed1953 {MM2018}

¹³ homiliario] scrips., homel. Li446, Mattheum Ed1953

¹⁴ estimes Ed1953 ] extimes As115 Li446

¹⁵ ineffabile quod As115 Li446 ] auditu mirabile quod ineffabilis Ed1953

¹⁶ propheta Li446] om. As115 Ed1953

^marg.| {CMT1d1.10} REMIGIUS. − Si autem dixerit aliquis¹⁷ quia propheta de generatione¹⁸ humanitatis dixit, non est respondendum ‘nullus’¹⁹ ad interrogationem prophete²⁰ sed ‘perrarus’ quia Mattheus et Lucas. ^J

^J ¶Codd. : Li446 Ed1953 . {MM2018}

¹⁷ d. a. Li446] inv. Ed1953

¹⁸ generatione Li446 ] nativitate Ed1953

¹⁹ nullus Li446] om. Ed1953

²⁰ prophete Li446 ] + Nullus generationem Domini narravit Ed1953

^marg.| {CMT1d1.11} RABANUS. − In hoc autem quod dicit Iesu Christi , regalem et sacerdotalem in eo exprimit dignitatem. Nam Iesus, qui nominis huius presagium pretulit, primus post Moysen in populo Israel ducatum tenuit. Aaron vero, mystico consecratus unguento, primus in lege sacerdos fuit.^K ^j

^j ¶Fons : Rabanus Maurus , Expositio in Matthaeum, lib. 1, CCCM 174, p. 12.48 sqq.: «Quod autem dicit"Iesu Christi", regalem et sacerdotalem in eo exprimit dignitatem. Nam Iesus, qui nominis huius praesagium praetulit, primus post Moysen in populo Israhel ducatum tenuit et filios Israhel in terram repromissionis induxit. Aaron uero mystico consecratus unguento primus in lege sacerdos fuit». [MM2019]

^K ¶Codd. : Li446 (3va) Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d1.12} AUGUSTINUS. De questionibus Novi et Veteris Testamenti. − [b] Quod autem per olei unctionem prestabat Deus his²¹ qui in reges vel sacerdotes ungebantur, hoc prestitit Spiritus sanctus homini Christo, addita expiatione. [a] Spiritus enim sanctus purificavit quod de Maria virgine in corpus salvatoris profecit; et hec est unctio corporis salvatoris, quare Christus est appellatus.^L ^k

^k ¶Fons : <revera> Ambrosiaster , Quaestiones Veteris et Novi Testamenti, qu. 49, § 1 , CSEL 50, p. 96. 5-8; PL 35.2249: «[a] Unctio enim carni eius spiritaliter in utero data est; spiritus enim sanctus purificauit quod de Maria uirgine in corpus saluatoris profecit. et haec est unctio carnis corporis saluatoris, quare et natus 'Christus' est appellatus. [b] Quod enim per olei unctionem praestabat deus ministerio profetarum his, qui in reges unguebantur, hoc praestitit spiritus sanctus homini Christo addita expiatione, quia anteriores christi solam potestatem imperii accipiebant per unctionem». [FG2017]

^L ¶Codd. : Li446 (3va) Ed1953 . {MM2018}

²¹ his] scrips., hiis Li446, illis Ed1953

^marg.| {CMT1d1.13} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Quia vero impia prudentia Iudeorum negabat Iesum de David semine esse natum , subdit: filii David, filii Abraham . Quare autem non sufficiebat dicere illum filium Abrahe solius, aut David solius? Quia ad ambos de Christo nascituro ex eis promissio fuerat facta. Ad Abraham quidem sic^l: « Et in semine tuo benedicentur omnes gentes terre ». Ad David autem ita^m: « De fructu ventris tui ponam super sedem tuam ». Ideo ergo utriusque filium dixit, ut utriusque promissiones in Christo adimpletas ostenderet. Deinde, quia Christus tres dignitates fuerat habiturus rex, propheta, sacerdos. Abraham propheta fuit et sacerdos, sicut Deus ad illum dicit in Genesiⁿ: « Accipe mihi vaccam triennem ». Propheta autem, sicut ait Dominus ad Abimelech de illo^opropheta est, et orabit pro te. David rex fuit et propheta; sacerdos autem non fuit. Ideo ergo amborum filius nominatus est, ut utriusque patris triplex dignitas originali iure recognosceretur in Christo.^M ^p

^l Gn. 22, 18.

^m Ps. 131, 11.

ⁿ Gn. 15, 9.

^o Gn. 20, 7.

^p ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Matthaeum, hom. 1 (Mt. 1), Paris, BnF, lat. 14469, f. 2ra-b ; St-Omer, BM, 10, f. 3va-b ; PG 56, 612.41 -613.14 ; Roma, Vallicelliana, ms. C9, f. 150r : «Mattheus autem Evangelium Iudeis Hebraico sermone conscripsit, sicut iam diximus supra, ut Iudei legentes edificarentur in fide. Iudei enim semper cognoscebant, quia est Filius Dei, et quomodo est Filius [inv. PG] Dei. Superfluum ergo erat exponere eis divinitatis eius naturam, quam ipsi optime cognoscebant; necessarium autem fuit mysterium incarnationis eius [om. Val] ipsis [eis Md Som90 Val] ostendere. Quare autem [om. Md P14469 Som90 Val] non illi suffecit [sufficit Val] dicere illum filium Abrahae solius, aut David solius? Quia ad ambos de Christo nascituro ex eis, promissio fuerit [fuerat Md Som90 Val] facta. Ad Abraham quidem sic: Et in semine tuo benedicentur omnes tribus terre quod intelligi non potest nisi in Christo, quoniam inter ceteros Judeos et gentes numquam amicitia stabilis [inv. Md] fuit. Ad David autem ⸢ita dicit [inv. P14469, ita PG]:"Juravit autem [om. Md Val.] Dominus David veritatem et non frustrabitur eum": de fructu ventris tui роnat super sedem tuam. Ideo ergo utriusque filium dixit [dicit PG], ut utriusque promissiones in Christo impletas ostenderet. Deinde quia Christus tres dignitates fuerat habiturus, rex, propheta, sacerdos; Abraham ⸢autem habuit duos filios [duos filios habuit P14469 Som90, autem Md, om. Val.], ⸢et duas [duas habuit Md Val.] dignitates: propheta enim [om. P14469 Som90 Val.] fuit et sacerdos. Sacerdos [om. PG], sicut Deus ⸢ ad illum dicit [dicit ad illum P14469] in Genesi: Accipe mihi [om. PG] vaccam triennem et cetera [om. PG] , propheta autem [om. Md], sicut ait Dominus ad Abimelech de illo: Quoniam propheta est et orabit pro te , et salvus eris tu, et domus tua ; ideo ergo dictus [+ est PG] filius ⸢ Abrahae et David [A’David Val.], ut propheta quidem ⸢et sacerdos intelligatur [intelligatur et sacerdos PG] ex Abraham, rex autem ex David. Item ideo non ⸢est dictus [inv. PG] tantummodo David filius, quia David rex fuit et propheta, sacerdos autem non fuit. Ideo ergo [om. Md] amborum filius nominatus est, ut utriusque patris triplex dignitas originali iure cognosceretur in Christo». [MM2019] [MM2021]

^M ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d1.14} AMBROSIUS. Super Lucam. − Ideo etiam duos generis auctores elegit unum qui de cognatione populorum promissum accepit, alterum qui de generatione Christi oraculum consecutus est. Et ideo, licet sit ordine successionis posterior, prior tamen describitur quia plus est, promissum accepisse de Christo, quam de Ecclesia, que est per Christum. Potior est enim qui salvat eo quod salvatur. ^N ^q

^q ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, § 10, CCSL 14, p. 81.169-179: «Et ideo istos duos generis auctores evangelista delegit, unum qui promissum accepit de congregatione populorum, alterum qui de generatione Christi oraculum consecutus est. Et ideo licet ordine sit successionis posterior, prior tamen quam Abraham in Domini generatione describitur, quia plus est promissum accepisse de Christo quam de Ecclesia, quoniam Ecclesia ipsa per Christum. Ergo unus princeps generis secundum carnem, alter princeps generis secundum spiritum, alter secundum seminis gratiam, alter secundum populorum fidem; potior enim qui saluat eo qui saluatur». [FG2013]*

^N ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2021}

^marg.| {CMT1d1.15} HIERONYMUS. − Ordo etiam preposterus sed necessario commutatus. Si enim primum posuisset Abraham, et postea David, rursus repetendum ei fuit²²* Abraham ut generationis series texeretur. ^O ^r

^r ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. I, CCSL 77, p. 7.7-10: «Ordo praeposterus sed necessarie commutatus. si enim primum posuisset abraham et postea dauid, rursum ei repetendus fuerat abraham ut generationis series texeretur». [FG2013]

^O ¶Codd. : As115 Cbg132 Li446 Ed1953 {MM2021}

²² repetendum ei fuit] ei repetendus fuisset Ed1953

^marg.| {CMT1d1.16} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Altera autem ratio est quia regni dignitas maior est quam nature. Nam etsi²³ Abraham precededat²⁴* in tempore, David precedebat in dignitate.^P ^s

^s ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 613 .24-25 = St-Omer, BM, 90, f. 3va : «Altera autem ratio est, quia regni dignitas major est quam naturae. Nam etsi Abraham praecedebat in tempore, David tamen praecedebat in dignitate». [MM2019]

^P ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2019} {MM2021}

²³ etsi] si As115

²⁴ precedebat Li446 ] precedat Ed1953

^marg.| {CMT1d1.17} GLOSSA<TOR>. − Quia vero ex hoc titulo apparet totum hunc librum conscribi de Iesu Christo, necessarium est precognoscere quid sit sentiendum de ipso. Sic enim melius exponi poterunt que in hoc libro de eo dicuntur.^Q ^t

^t ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e, Cas239); PL; LLT; Hugo de Sancto Caro, Postille in loc. cit.; Albertus magnus e-corpus. Albertus Magnus, In Mt., loc. cit., ed. Borgnet, t. 20. [MM2020]

^Q ¶Codd. : Li446 (3vb ) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CMT1d1.18} AUGUSTINUS. De questionibus Evangeliorum. − Error autem hereticorum de Christo tribus generibus terminatur aut de divinitate, aut de humanitate, aut de utroque falluntur.^R ^u

^u ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Quaestiones evangeliorum, lib. 1, qu. 45, CCSL 44B, p. 35.4-6: «Nam error hereticorum de christo tribus generibus terminatur: aut enim de diuinitate eius aut de humanitate aut de utroque falluntur». [FG2017]

^R ¶Codd. : Li446 (3vb ) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CMT1d1.19} AUGUSTINUS. De heresibus. − [a] Cerinthus ergo et [b] Ebion Iesum Christum hominem tantum fuisse dixerunt, [c] quos secutus Paulus Samosatenus²⁵, Christum non semper fuisse, sed eius initium, ex quo de Maria natus est, asseverat, nec enim aliquid²⁶ amplius quam hominem putat; [d] et hec heresis postea a Photino confirmata est. ^v

^v ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De haeresibus, § 8, CCSL 46, p. 294.1-8: «Cerinthiani a Cerintho idem que Merinthiani a Merintho, mundum ab angelis factum esse dicentes, et carne circumcidi oportere, atque alia huiusmodi legis praecepta seruari; Iesum hominem tantummodo fuisse, nec resurrexisse, sed resurrecturum asseuerantes. Mille quoque annos post resurrectionem in terreno regno Christi, secundum carnales uentris et libidinis uoluptates, futuros fabulantur, unde etiam chiliastae sunt appellati».
[b] Augustinus Hipponensis, De haeresibus, § 10, CCSL 46, p. 294.1-295.10: «Hebionitae Christum etiam ipsi tantummodo hominem dicunt. Mandata carnalia legis obseruant, circumcisionem scilicet carnis, et cetera a quorum oneribus per nouum testamentum liberati sumus. Huic haeresi Epiphanius Sampsaeos et Elcesaeos ita copulat ut sub eodem numero tamquam una sit haeresis ponat, aliquid tamen interesse significans. Quamuis et in consequentibus loquatur de illis, ponens eos sub numero suo. Eusebius uero elcesaitarum sectam commemorans fidem in persecutione dicit negandam docuisse et in corde seruandam».
[c] Augustinus Hipponensis, De haeresibus, § 44, CCSL 46, p. 311.1-312.10: «Pauliani, a Paulo Samosateno, Christum non semper fuisse dicunt, sed eius initium ex quo de Maria natus est asseuerant; nec eum aliquid amplius quam hominem putant. Ista haeresis aliquando cuiusdam artemonis fuit, sed cum defecisset, instaurata est a Paulo, et postea sic a photino confirmata, ut photiniani quam pauliani celebrius nuncupentur. Istos sane paulianos baptizandos esse in Ecclesia catholica in nicaeno concilio constitutum est. Unde credendum est eos regulam baptismatis non habere, quam se cum multi haeretici cum de catholica discederent abstulerunt, eam que custodiunt». [d] Augustinus Hipponensis, De haeresibus, § 45, CCSL 46, p. 312.1-7: «Photinus ab Epiphanio non continuo post Paulum siue cum Paulo, sed aliis interpositis ponitur. Non tacetur sane similia credidisse, secundum aliquid tamen aduersatus ei dicitur; sed quid sit ipsum aliquid omnino non dicitur. Filaster autem continuatim ponit ambos sub singulis et propriis numeris quasi haereses duas, cum dicat Photin um in omnibus Pauli secutum fuisse doctrinam». [FG2013]

²⁵ Semosetanus Li446

²⁶ aliquid] quid Li446

^marg.| {CMT1d1.20} ATHANASIUS. Contra hereticos. ²⁷ − [1] Ioannes autem apostolus, istius insaniam longe ante Spiritu sancto conspiciens, eum alto imperitie sopore demersum sue vocis preconio excitat dicens^w: « In principio erat Verbum ». Ei ergo quod « in principio erat apud Deum »^xnon relinquitur in novissimo tempore ut originis sue ab homine principium sumpserit. [2] Item inquit ^y: “Pater, clarifica me illa gloria quam habui apud te priusquam mundus fieret”. Audiat Photinus eum gloriam ante principium possedisse.^S ^z

^w Io. 1, 1.

^x Io. 1, 2.

^y Cf. Io. 17, 24: «Pater quos dedisti mihi volo ut ubi sum ego et illi sint mecum ut videant claritatem meam quam dedisti mihi quia dilexisti me ante constitutionem mundi».

^z ¶Fons : <revera> Vigilius Tapsensis, Contra Arianos, Sabellinos, Photinianos dialogus [CPL 807], [1] lib. 1, § 14, PL 62, 190A-B ; cf. Paris, BnF, lat. 1685, f. 66r : «Arius dixit: Quoniam manifestissimae veritati callida disputationis arte Photinus obnititur, evidentissima est divinae Scripturae auctoritate frangendus. Ioannes enim apostolus istius (credo) insaniam longe ante in Spiritu sancto conspiciens, ante principium saeculorum substantialiter apud Patrem Deum Filium exstitisse testatur, ac sic Photinum alto [om. P1685] imperitiae sopore demersum, et lethali quiete sepultum, clarissimae suae vocis praeconio excitat, dicens: In principio [190B] erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Ergo ei [om. P1685] qui in principio erat apud Deum, non relinquitur ut novissimo tempore originis suae principium ab homine sumpserit. Et ne hoc Verbum, quod in principio erat apud Deum divinae vocis transeuntem existimet sonum, ait: Et Deus erat Verbum [...]».
[2] Vigilius Tapsensis, Contra Arianos, Sabellinos, Photinianos dialogus [CPL 807], lib. 1, § 15, PL 62, 191A ; cf. Paris, BnF, lat. 1685, f. 66v : «[...] Arius dixit: Domini nostri Jesu Christi vox est in Evangelio dicentis: Nemo ascendit in coelum, nisi qui de coelo descendit, Filius hominis qui est in coelo (Io. 3, 13). Et iterum: Descendi de coelo, non ut [191A] faciam voluntatem meam, sed voluntatem ejus qui misit me Patris (Io. 6, 38). Apparet ergo jam fuisse, qui de coelo descenderat [-ret P1685], ut Photinus erubescat, et alium esse a Patre, dum non suae voluntatis arbitrio praesumit aliquid faciendum, sed mittentis se Patris in omnibus exsequitur voluntatem, ut Sabellius et ei similes conticescant. Item: Pater, inquit, glorifica me illa gloria quam habui apud te antequam mundus fieret. Ecce ante mundi constitutionem, honoris gloria praeditum penes Patrem sese fuisse testatur. Audiat ergo Sabellius alium apud alterum, audiat Photinus gloriam ante mundi possedisse principium».
¶Nota : Le Moyen-Âge attribuait à Athanase ce traité en forme de dialogue comme l’atteste le titre du manuscrit Paris, BnF, lat. 1685, f. 56v : «Altercatio sancti Athanasii episcopi quam habuit pro fide contra Arrium, Sabellum et Fotinum hereticos inter quos et probus missus ab imperatore contrario iudex fuit» (Thomas n’a pas pu utiliser directement ce manuscrit en raison de deux ommissions mineure). Nicolai déclare n’avoir pas réussi à identifier l’origine de ce passage («nullibi occurre potuit etsi accurate quaesitum» Ed1657, p. 2b) mais respecte l’attribution à Athanase que son contradicteur Combefis remplace par Augustin (Adversus haereses) sans proposer aucune référence précise; cf. Nicolai, In Catena m auream, 1669, discussio 1, p. 6-11, en particulier p. 8, et Combefis, Bibliotheca patrum, t. 8, p. 6. L’attribution de l’ouvrage est rendue aujourd’hui à Vigile de Thapse, évêque latin du 5^e siècle ; cf. G. Ficker , Studien zu Vigilius von Thapsus, Leipzig, 1897.
<Non hab.> ACO [MM2019]

^S ¶Codd. : Li446 (3vb ) Mt366 Ed1470 Ed1493 Ed1657 Ed1745 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

²⁷ Athanasius contra hereticos] om. Li446 * (compl. sec. m.); Augustinus contra hereticos Ed1470 Ed1493 Ed1570 Ed1686 (Combefils)

^marg.| {CMT1d1.21} AUGUSTINUS. De heresibus. − Nestorii autem perversitas fuit ut hominem tantummodo²⁸* ex beata Maria virgine genitum predicaret, quod²⁹* Verbum Dei non in unitatem persone et in societatem inseparabilem recepisset, quod catholicorum aures nequaquam ferre potuerunt.^T ^aa

^aa ¶Fons : <revera> Cf. Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 46, p. 32.511-514v: «Si autem idem homo qui Deus est, omittat Nestorius hominem tantum dicere ex uirgine natum et hunc a uerb o Dei non in unitatem personae sed in societatem inseparabilem esse receptum». [FG2013]*
¶Nota : On ne trouve rien de tel chez Augustin, mort à la veille du concile d’Ephèse et qui ne cite jamais le nom de Nestorius. Les expressions «Nestorii […] perversitas […] praedicaret», «Quod catholicorum aures… potuerunt», «societa(s) inseparabil(is)» sont des hapax du lexique thomasien, absents du texte de Bède qu’elles encadrent. La sentence s’apparente au chapitre 4 de la défense des trois chapitres de Facundius d’Hermane qui fait explicitement allusion aux témoignages des Pères, dont Augustin. On y retrouve une partie du vocabulaire de la sentence: Nestorius... praedicare... catholicorum aures; cf. Facundius Hermanensis , Pro defensione trium capitulorum concilii chalcedonensis libri xii ad Iustinianum imperatorem, c. 4, PL 67, 541A-547D. Si elle n’est pas thomasienne, l’ensemble de la sentence pourrait être issue d’un homéliaire ou d’un traité Contra haereticos du 13^e siècle. Le texte Bède se lit par exemple au Breviarium Cisterciense primitivum (sec. ms. Staatsbibl. Berlin, Preuss. Kulturbesitz, Cod. lat. oct. 402) -sanctorale, in annuntiatione s. Mariae (25 martii) , in secundo nocturno, par. 1516.1, ed. Wadell, p. 471 (lect. 7).
<Non hab.> ACO PL LTT Gloss-e. La référence à Augustin, De haer. 9 PL 42, 50 de l’édition de Bologne (Ed2016, p. 66) ne correspond à rien. [MM2019] [MM2020]

^T ¶Codd. : As115 (3ra) Cbg132 Li446 (3vb ) Ed1953 {MM2019}

²⁸ hominem tantummodo] inv. Ed1953

²⁹ quod] quem Ed1953

^marg.| {CMT1d1.22} CYRILLUS. In epistola ad monachos Egypti. ³⁰* − Ait enim Apostolus^abde unigenito quod « cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se equalem Deo » etc.³¹* Quis est ergo ille qui est in forma Dei? Aut quomodo exinanitus est et descendit ad humilitatem servi et formam³²*? Et quidem si predicti heretici in duos dividentes³³ Christum, id est in hominem et Verbum, hominem dicunt sustinuisse exinanitionem³⁴, separantes ab eo Dei Verbum, preostendendum est quia in forma et in equalitate intelligitur et fuit patris sui, ut exinanitionis sustineret modum. Sed nihil creaturarum est, si secundum propriam intelligatur naturam, in patris equalitate. Quomodo ergo exinanitus dicitur, et ex qua eminentia ut esset homo descendit? Aut quomodo intelligitur assumpsisse tamquam non habens in principio servi formam? Sed aiunt quod Verbum Patri equale existens habitavit in homine nato per mulierem et hoc est³⁵* exinanitio. Certe audio dicentem filium³⁶* sanctis apostolis: « Si quis diligit me, verbum meum custodiet et pater meus diliget eum et ad eum veniemus et mansionem apud eum faciemus ³⁷ »^ac. Audis quomodo in eis qui se diligunt, se et sibi cohabitare dixit Deum Patrem? Putas ergo ipsum exinanitum et vacuatum dabimus et servi formam suscepisse³⁸*, quia in diligentium³⁹ se animabus sanctis⁴⁰* facit mansionem? Quid autem Spiritus habitans in nobis putatis et ipse humanationis dispensationem⁴¹ adimplet?^U ^ad

^ab Phil. 2, 6.

^ac Io. 14 , 23.

^ad ¶Fons : Cyrillus Alexandrinus , Epistola ad Monachos AEgyptii [CPG 5301], § 13, ACO 1/3, p. 9.6-7, 9-23: «Ait enim Apostolus de unigenito qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus [+est C] esse se [ =C, om. TSB] equalem [ =C/m S/r, equalis ACO] Deo etc. Quis igitur est ille qui est [CSB, qui cum esset T] in forma Dei? [..] Aut quomodo exinanitus est [ om. T] et descendit ad humilitatem servi et formam? [s. et f.: et formam servi C, et formam servilem TSB] si quidem si predicti in duos dividentes unum Dominum Iesum Christum, id est in hominem et Verbum, hominem ex Deo Patre eum qui ex sancta virgine natus est dicunt sustinuisse exinanitionem, separantes ab eo Dei Verbum, preostendendum [-tensum T/iq] est quia et in forma et equalitate intelligitur et fuit Patris sui [p. s.: =CSB, om. T], ut etiam exinanitionis sustineret modum. Sed nihil creaturarum est, si secundum propriam intelligatur naturam, in Patris equalitate. Quomodo ergo exinanitus dicitur? Ex qua seniori eminentia [+potiore homine CTSB] ut esset homo descendit? Aut quomodo intelligitur assumpsisse tamquam non habens in principio servi formam? [..] Set aiunt [aliud B, + utique ACO] quod [ =C/vcorr., qui ACO, quia C/m²B] Verbum Patri [v. p.: naturaliter et vere et liber Filius ex Deo Patre verbum in forma genitoris et ei ACO] equale [-lis ACO] existens [existit T] habitavit [inhab- ACO] in homine nato per mulierem et hoc est [h. e.: hec EM] exinanitio. Certe audio [C. a.: cum audiam quippe T] dicentem Filium [ om. ACO] sanctis apostolis: si quis diligit me, verbum meum custod<i>et [ =C/m² S/w^corr., costodiat TSB, custodit C] etc. Audis quomodo in eis qui se diligunt, se [in eis... se²: = CSB, in diligentibus se T/iq intelligentibus se T] et [ om. ACO] sibi cohabitare [+et ipsum ACO] dixit Deum [+ et ACO] Patrem? Putas ergo ipsum vacuatum dabimus [..] et servi formam suscepisse quia diligentium se animas sanctas [suas praem. C/m²] facit mansionem [mansiones C, + solas TSB]? Quid autem Spiritus habitans in nobis putatis [ =C, putas ACO] et ipse inhumanationis dispensationem adimplet [ =TSB, -plevit C/m²]?»
¶Nota : Les citations, retravaillées par omissions multiples, sont extraites de la lettre initiale des actes d’Ephèse dans le Synodicon de Rusticus (collection Casinensis). Toutes les coïncidences entre les leçons de cette sentence et celles d’un manuscrit identifié de la source sont légères, portant sur une lettre, influencées par la forme mémorisée d’une citation biblique ou la correction grammaticale (p. ex. ‘esse se equalem’). Le recours aux versions C S B peut expliquer certaines leçons du texte de la Catena, mais il faut écarter le recours à la Vetus. Les manuscrits de la Catena renforcent le lien avec la version des actes conciliaires traduits par Rusticus, distendu par les éditions imprimées de la Catena. [MM2018] [MM2021]

^U ¶Codd. : As115 (3ra) Li446 (4ra) P17231 (3va) Ed1470 Ed1493 Ed1953 {MM2016} {MM2018} {MM2020}

³⁰ Cyrillus As115 Li446] Orosius Cbg132* , Augustinus Ed1470 Ed1493 , + Alexandrinus P17231# Ed1570 Ed1745 Ed1953 | in epistola Li446 P17231] om. Ed1470 Ed1493 Ed1953

³¹ etc. As115 Li446 ] om. Ed1470 Ed1493 Ed1953

³² servi et formam As115 Li446 ] secundum hominis formam Ed1470 Ed1493 Ed1953

³³ duos dividentes Li446 Ed1953 (duo)] duos dei dentes cacogr . As115

³⁴ exinanitionem] exinanitio Li446

³⁵ hoc est As115 Li446 ] hec est Ed1470 Ed1493 Ed1570, haec Ed1953

³⁶ dicentem filium As115 Li446] inv. Ed1470 Ed1493 Ed1953

³⁷ et pater meus diliget eum et ad eum veniemus et mansionem apud eum faciemus] etc. As115, om. Ed1470 Ed1493

³⁸ servi formam suscepisse Li446 ] secundum formam suscepisse # As115, servi formam accepisse Ed1470 Ed1953

³⁹ in diligentium] indulgentium Ed1470

⁴⁰ sanctis As115 Li446 P17231 Ed1953 ] om. Ed1953

⁴¹ dispensationem As115 Ed1493 Ed1953 ] dispensationum Li446, disputationem P17231

^marg.| {CMT1d1.23} ABBAS ISIDORUS. Ad Archibium presbyterum. ⁴²* − Verum ne universa dinumeremus⁴³*, unum, ad quod universa intendunt, dicemus quia illum qui Deus erat, humilia loqui, et dispensativum simul et utile est, et nihil inviolabili⁴⁴ nature preiudicat. Eum vero qui homo est, divina et supernaturalia quedam loqui summe presumptionis est malum. Nam regi quidem licet etiam⁴⁵* humiliter agere, militi vero non licet imperiales voces emittere. Si igitur Deus erat humanatus ⁴⁶, etiam humilia locum habent. Si vero homo tantum erat, excelsa non habent locum.^V ^ae

^ae ¶Fons : Isidorus Pelusiota , Epistolae ad Archibium presbyterum (transl. Rustici), Collectio Casinensis, pars altera, ACO 1.4, p. 15.16-19 (= R. Aigrin , Quarante-neuf lettres de saint Isidore de Péluse, ep. 29, Paris, 1911, p. 43.8-44.8 ): « Verum ne universa dinumerantes multitudinem nimiam tuo ingeramus auditui, unum ad quod universa intendunt dicemus ,id est quia illum qui deus erat humilia loqui, et dispensativum simili et utile est, et nichil inviolabili naturae preiudicat. Eum vero qui homo est, divina et supernaturalia quedam loqui, summae presumptionis est malum. Nam regi quidem licet etiam humiliter agere . Militi vero vel magistro militiae non licet imperiales voces emittere. Si igitur deus erat sicut et revera erat inhumanatus , et humilia habent locum. Si vero homo erat excelsa non habent locum ». [MM2019]
<cuius fons> Isidorus Pelusiota , Epistolae, lib. 4, ep. 166 Archibio presbytero, SChr 422, n° 1227, p. 202.64-204.75 ( PG 78, 1257C10-1260A9 ): «Ἡ πῶς παραπλησίως ὁ Υἱὸς μετέσχε τῶν αὐτῶν“; Ἀλλ ἵνα μὴ πάντα καταλέγοντες ὄχλον πολὺν τῇ σῇ ἀκοῇ παρασκευάσωμεν, ἓν εἰς ὃ πάντα τείνει λέξω τὸ Θεὸν [1260A] ὄντα ταπεινὰ φθέγξασθαι, καὶ οἰκονομικόν ἐστι καὶ χρειῶδες, καὶ οὐδὲν τὴν ἄχραντον οὐσίαν καταβλάπτον · τὸ δ’ ἄνθρωπον ὄντα θεῖά τινα καὶ ὑπερφυῆ φράζειν, τῆς ἀνωτάτω τυγχάνει τόλμης. Βασιλεῖ μὲν γὰρ ἔξεστι καὶ μετριολογεῖν καὶ μετριοφρονεῖν · στρατιώτῃ δὲ ἢ στρατηγῷ βασιλικὰς ἀφιέναι φωνάς, οὐ θέμις. Εἰ μὲν οὖν Θεὸς ἦν, ὥσπερ οὖν καὶ ἦν, ἑνανθρωπήσας, καὶ τὰ ταπεινὰ χώραν ἔχει · εἰ δ’ ἄνθρωπος ἦν, τὰ ὑψηλὰ χώραν οὐκ ἔχει». [ADL2020] [MM2020]
¶Nota : On conjecture que la Catena remplace inhumanatus (Rusticus iuxta graecum) par humanatus moins pour éviter l’équivoque de l’interprétation de in- au sens privatif: “Si Dieu était inhumain...”, que pour éviter de laisser entendre que le Christ ait pu assumer une humanité pré-existante à l’Incarnation. [MM2020]

^V ¶Codd. : As115 ( 3ra) Li446 Ed1953 {MM2016} {MM2018}

⁴² Archibium As115 Li446 ] Atribium Ed1953

⁴³ dinumeremus As115 Li446 ] annumeremus Ed1953

⁴⁴ inviolabili Li446 Ed1953 ] -bile As115

⁴⁵ etiam As115 Li446] + et Ed1953

⁴⁶ humanatus] humanitus Li446

^marg.| { CMT1d1.24} AUGUSTINUS. De heresibus. − [b] Sabellium discipulum Noeti⁴⁷ quidam perhibent, [a] qui dicebat Christum eundem et Patrem et Spiritum sanctum.^W ^af

^af ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De haeresibus, § 37, CCSL 46, p. 306.1-2: «Noetiani a quodam Noeto qui dicebat Christum eundem ipsum esse Patrem et Spiritum sanctum». [b] Augustinus Hipponensis, De haeresibus, § 41, CCSL 46, p. 307.1-2: «Sabelliani ab illo Noeto, quem supra memorauimus, defluxisse dicuntur. Nam et discipulum eius quidam perhibent fuisse Sabellium». [FG2013]*

^W ¶Codd. : As115 Bar483 Li446 Md214 Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2016} {MM2023}

⁴⁷ Noeti Bar483 Ed1470 Ed1953 ] nocti As115 Li446 Mt366

^marg.| { CMT1d1.25} ATHANASIUS. Contra hereticos. ⁴⁸− Huius autem insanissimi furoris audaciam celestium testimoniorum auctoritate⁴⁹ frenabo ad demonstrandam⁵⁰* proprie substantie filii personam, non illa que homini suscepto congruere cavillatur, assumens, sed illa in medium proferens⁵¹ testimonia, que sine ullo ancipitis intelligentie scrupulo divinitati⁵² eius competere omnes pariter confitentur. In Genesi^ag enim Deum dixisse legimus: « Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram ». Ecce pluraliter dicit ‘faciamus’, alium videlicet indicans ad quem loquentis factus est sermo. Si unus est⁵³, ad imaginem suam fecisse diceretur. Nunc autem alius ad⁵⁴* alterius imaginem apertius fecisse describitur.^X ^ah

^ag Gn. 1, 26.

^ah ¶Fons : <revera> Vigilius Tapsensis, Contra Arianos, Sabellinos, Photinianos dialogus [CPL 807], lib. 1, § 8, PL 62, 185A-185D = Paris, BnF, lat. 1685, f. 62r-v : «Arius dixit: Dum per [om. PL] unius Dei probabilem [probabili PL] quidem et admodum utilmem confessionem [utili confession PL] bifariae deitatis errore Sabellius semetipsum conatur exuere, nefandam Judaici sensus impietatem incurrit, Filium Dei Deum in sua manere substantia, et propriam habere personam, mente sacrilega denegando. Cujus insanissimi furoris audaciam, quantocunque brevitatis compendio [185C] uti potuero, coelestium testimoniorum auctoritate frenabo, ad demonstrandam proprie subsistentem Filii personam: non illa quae quidem homini suscepto congruere cavillantur assumens, sed illa in medium proferens testimonia, quae sine ullo ancipitis intelligentiae scrupulo divinitati ejus competere omnes pariter confitentur. In Genesi Dominum dixisse legimus: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Ecce pluraliter dixit, faciamus, alium videlicet indicans ad quem loquentis Dei factus est sermo. Non enim tam absurde intelligendum est fuisse locutum, ut sibi ipse diceret faciamus, quod proprie illorum est qui amentiae passionem incurrunt. Namque ut alterum ad alterum locutum fuisse Scriptura monstraret, continuo [185D] subjecit, dicens: Et fecit Deus hominem: ad imaginem Dei fecit illum (Gn. 1, 27). Si unus esset, ad imaginem suam fecisse diceretur. Nunc autem alius ad alterius imaginem apertius fecisse describitur». [MM2019]

^X ¶Codd. : As115 Bar483 Li446 Md214 Mt366 Ed1470 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2023}

⁴⁸ Athanasius] Ambrosius Bar483, Augustinus Ed1470

⁴⁹ auctoritate] auct’re codd. , autoritate Ed1470

⁵⁰ demonstrandam] demonstrandum Ed1953

⁵¹ proferens] om. Bar483

⁵² divinitati] divinitatis Md214

⁵³ est Li446 (!) ] esset Ed1657

⁵⁴ ad] om. Li446, et Ed1470 Ed1657 Ed1953

^marg.| {CMT1d1.26} GLOSSA. − Alii vero veram Christi humanitatem negaverunt.|^Y ^ai||

^ai ¶Fons : Cf. Glossa ordinaria (Lc. 11, 27) marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 183a], ed. Gloss-e : «Beatus <venter qui te portavit> Hic Maria laudatur que Dominum portavit. Et pravitas tam presentium Iudeorum quam futurorum hereticorum qui veram Christi humanitatem negant confutatur, quia verum Dei filium adversus blasphemos Iudeos confitetur et verum hominis filium testatur, matri consubstantialem. Nisi enim esset una caro cum matre, frustra venter ille virginis et ubera beatificarentur».
<Paral. Thomae de Aquino> CMT1d1.31 ; In III Sent., d. 4, q. 2 a. 1 co: «Et hoc consonat ei quod dicit Damascenus, quod ex purissimis sanguinibus virginis formatum est corpus Christi non seminaliter, sed virtute divina. Sed huic verae maternitati derogatur per duos errores. Quorum unus ponit Christum non veram carnem sed phantasticam assumpsisse, et beatam virginem non mulierem sed Angelum fuisse; unde nec vera mater esset. Alius vero ponit Christum non carnem naturae nostrae assumpsisse, sed caelestem se cum portasse; et secundum hoc beata virgo non vere mater ejus esset, quia quamvis in ea natus esset, non tamen de ea. Hi autem errores veram humanitatem Christi negant; unde a fide Catholica sunt alieni». Cf. etiam Cyrillus Alexandrinus , Epistola altera ad Nestorium (‘Obloquuntur’), Gesta Chalcedonensis concilii, actio 2(3), ACO 2/3, p. 268.3-5: «sed quoniam propter nos et propter nostram salutem uniens sibi secundum subsistentiam humanitatem processit ex femina, propterea dicitur secundum carnem natus». [MM2020]

^Y ¶Codd. : As115 (3ra) Li446 Md214 Ed1450 Ed1953 . {MM2016} {MM2018}

^marg.| {CMT1d1.27} AUGUSTINUS. De heresibus. ⁵⁵* − Valentinus enim dixit Christum a Patre missum spirituale vel celeste corpus attulisse, nihilque assumpsisse de Maria virgine, sed per illam tamquam per rivum aut fistulam sine ulla de illa⁵⁶ assumpta carne transisse.^Z ^aj

^aj ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De haeresibus, § 8, CCSL 46, p. 294.4-7: «Christum autem a Patre missum, id est a profundo, spiritale uel caeleste corpus se cum attulisse nihilque assumpsisse de uirgine Maria, sed per illam tamquam per riuum aut per fistulam sine ulla de illa assumpta carne transisse. Negat etiam resurrectionem carnis, solum per christum spiritum et animam salutem accipere affirmans». [FG2013]*
<Paral. Thomae de Aquino> CMT1.18d9.10 (Cyrillus), CLC2d6.5 (Epiphanius), CIO1d5 (Origenes) CIO1d6 (Origenes). - In Symbolum, a. 3, § 902: «Valentinus autem licet confiteretur quod Christus conceptus fuerit de spiritu sancto, voluit tamen quod spiritus sanctus portaverit unum corpus caeleste, et posuerit in beata virgine, et hoc fuit corpus Christi: unde nihil aliud operata est beata virgo, nisi quod fuit locus eius: unde dixit quod illud corpus transivit per beatam virginem sicut per aquaeductum». - Compendium theologiae, 1, 208; - In Dionysii de divinis nominibus, 1.2. -- In III Sent., d. 2, q. 1, a. 3 qua. 2 co. - Contra Gentiles, 4.30.1. -- Summae theologiae tertia pars, q. 5 a.2 co.; q. 35 a. 3 co.; q. 54 a. 3 co. - In Mt. 1 § 1 n° 21. -- In Io. 2 § 1 n°348; 3 § 2 n°467. [MM2019]

^Z ¶Codd. : As115 (3ra-rb) Ed1953 {MM2016}

⁵⁵ Augustinus. De heresibus As115 ] om. Ed1953

⁵⁶ ulla de illa As115 ] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d1.28} AUGUSTINUS. Contra Faustum. ⁵⁷ − [b] Nos autem non ideo credimus natum ex Maria virgine, quod aliter in vera carne existere atque hominibus apparere non posset, sed quia sic scriptum est in ea Scriptura, cui⁵⁸ nisi crediderimus, nec christiani nec salvi esse poterimus. [a] Si autem de celesti, vel erea, vel humida creatura corpus assumptum vellet commutare in humane carnis verissimam qualitatem, hoc eum potuisse facere quis negaret?^AA ^ak

^ak ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Contra Faustum, lib. 26, § 7, CSEL 25, p. 735.16-736.2: «[a] si denique de caelesti uel aeria uel humida creatura corpus adsumptum uellet commutare in humanae carnis uerissimam qualitatem, in qua uiuere et mortalis homo posset et mori, hoc eum potuisse facere quis negaret, omnipotentem omnipotentis filium? non auderet. postremo si uoluisset de nullis elementis corporeis, quae per eum creata sunt, corpus adsumere, sed prorsus ex nihilo sibi creare ueram carnem, sicut per eum creata sunt cuncta, quae non erant: quis nostrum contradicere, quis nostrum fieri non potuisse contenderet? [b] Non ergo ideo credimus natum ex uirgine Maria, quod aliter in uera carne existere atque hominibus adparere non posset, sed quia sic scriptum est in ea scriptura: cui nisi crediderimus, nec christiani nec salui esse poterimus». [FG2013]*

^AA ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

⁵⁷ Augustinus. Contra Faustum Li446 ] Glossa Ed1953

⁵⁸ cui] tⁱ cacogr. Li446

^marg.| {CMT1d1.29} AUGUSTINUS. De heresibus. − Manichei vero dixerunt, phantasia⁵⁹* esse Dominum Iesum Christum nec femineo posse nasci ex utero.^AB ^al

^al ¶Fons : <revera> Quodvultdeus , Sermo 10 (Adversus quinque haereses), c. 1, CCSL 60, lin. 29 sqq.: «Manichaei dicunt phantasiam esse quod dicitur dominum iesum christum femineo potuisse nasci ex utero». [FG2013] [FG2017]*

^AB ¶Codd. : Li446 (4rb) Md214 Ed1953 {FG2017}* {MM2020}

⁵⁹ phantasia] fantasma Li446

^marg.| {CMT1d1.30} AUGUSTINUS. In libro octoginta trium questionum. ⁶⁰ − Sed si⁶¹ phantasma fuit corpus Christi, fefellit Christus. Et si fallit, veritas non est. Est autem veritas Christus⁶². Non igitur⁶³* phantasma fuit corpus eius.^AC ^am

^am ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De diversis quaestionibus octoginta tribus, qu. 14, CCSL 44A, p. 20.6-8: «Si fantasma fuit corpus christi, fefellit christus; et si fallit, ueritas non est; est autem ueritas christus. Non igitur fantasma fuit corpus eius». [FG2013] [MM2018]*
<Paral. Thomae de Aquino> Summae theologiae tertia pars, q. 5 art. 1 sed contra. [MM2015]

^AC ¶Codd. : Arag2 As115 (3rb) Li446 (4rb) Md214 T46 Ed1953 {MM2018} {MM2020}

⁶⁰ In.. questionum] scrips., LXXXIII questiones marg. Li446 , Libro 83 qu. Ed1953 , .XXXIIII. q° T46

⁶¹ si] om. T46

⁶² et si fallit ... Christus Li446 ² (pr. man. marg .) Ed1953

⁶³ igitur] ergo Arag2 Ed1953

^marg.| {CMT1d1.31} GLOSSA<TOR>. ⁶⁴ − Et, quia principium huius evangelii, et etiam ⁶⁵ evangelii secundum Lucam, manifeste ostendit Christum natum ex femina, ex quo apparet vera Christi humanitas ⁶⁶*, utriusque evangelii principia negant.^AD ^an

^an ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.. Cf. Glossa ordinaria (Lc. 11, 27) marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 183a], ed. Gloss-e ut laud. supra CMT1d1.26 .
<Paral. Thomae de Aquino> cf. supra CMT1d1.26 .
<Non hab.> Glossa ordinaria; PL; LLT
¶Nota : Le pluriel negant renvoie à Manichei de CMT1d1.29 dont il constitue un commentaire que nous attribuons à Thomas d’Aquin. Plusieurs éditeurs de la Catena notent ici avoir cherché en vain la source de cette sentence: Ed1876. [MM2020]

^AD ¶Codd. : Arag2 As115 (3rb) Li446 Md214 T46 Ed1470 Ed1486 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

⁶⁴ Glossa] om. Md214 (sine solutione continuitatis cum CMTd130)

⁶⁵ etiam] om. T46

⁶⁶ humanitas] + ergo Arag2 Ed1470 Ed1486 Ed1493 Ed1953

^marg.| {CMT1d1.32} AUGUSTINUS. Ex libro contra Faustum. ⁶⁷* − [a] Unde Faustus dicit Evangelium quidem a predicatione Christi et esse cepit et nominari, in quo ipse nusquam se natum ex hominibus dicit. At vero genealogia adeo⁶⁸ non est Evangelium, ut nec eius scriptor ausus fuerit eum⁶⁹* evangelium nominare. Quid⁷⁰ enim scribit ? L iber generationis Iesu Christi filii David. Non ergo ‘Liber evangelii Iesu Christi’ sed liber generationis . Ac denique⁷¹* Marcus, quia generationem⁷² scribere non curavit sed tantum predicationem Filii Dei, quod est evangelium. Vide quam competenter sit exorsus. Evangelium , inquit, Iesu Christi filii Dei , ut et hinc⁷³* satis appareat genealogiam⁷⁴ non esse evangelium. Namque et⁷⁵ in ipso Mattheo^ao, post inclusum Ioannem in carcere, tunc legitur Iesum cepisse predicare evangelium regni. Ergo quicquid⁷⁶ ante hoc⁷⁷ narratur, genealogiam esse constat, non evangelium⁷⁸*. [c] Ad Ioannem ergo et Marcum me contuli, quorum mihi principia⁷⁹ non immerito placuerunt, quia nec David nec Mariam inducunt⁸⁰ nec Ioseph⁸¹. [b] Contra quem Augustinus⁸²*: Quid ergo respondebis⁸³* Apostolo dicenti^ap: « Memor esto Iesum Christum resurrexisse a mortuis ex semine David⁸⁴, secundum evangelium meum ». Quod autem erat apostoli Pauli evangelium, hoc⁸⁵ etiam ceterorum apostolorum et omnium fidelium⁸⁶. Hoc enim⁸⁷ alibi dicit^aq: “Sive ego sive⁸⁸ illi sic predicavimus et sic credidistis”. Non enim omnes illi evangelium conscripserunt sed tamen omnes evangelium predicaverunt ⁸⁹*.^AE ^ar

^ao Mt. 4, 12.17.

^ap 2 Tim. 2, 8.

^aq 1 Cor. 15, 11.

^ar ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, Contra Faustum, lib. 2, § 1, CSEL 25, p. 253.18-254.9: «Faustus dixit: accipis evangelium? Et maxime. Proinde ergo et natum accipis Christum? Non ita est. Neque enim sequitur, ut, si evangelium accipio, idcirco et natum accipiam Christum. Cur? Quia evangelium quidem a praedicatione Christi et esse coepit et nominari, in quo tamen ipse nusquam se natum ex hominibus dicit. At uero genealogia adeo non est evangelium, ut nec ipse eius scriptor ausus fuerit eam evangelium nominare. Quid enim scripsit? Liber generationis Iesu Christi filii David. Non ergo liber evangelii Iesu Christi sed liber generationis, quippe ubi et stella inducitur, quae confirmat genesim, ut recte genesidium hoc magis nuncupari possit quam evangelium. Ac denique Marcus, qui generationem scribere non curauit, sed praedicationem tantum filii Dei, quod est evangelium, uide quam sit conpetenter exorsus: evangelium, inquit, Iesu Christi filii Dei, ut hinc satis abunde que adpareat genealogiam non esse evangelium. Namque et in ipso Matthaeo post inclusum Iohannem in carcerem tunc legitur iesum coepisse praedicare evangelium regni. Ergo quicquid ante hoc narratum est, genealogian esse constat, non evangelium. alioquin quid inpediebat et matthaeum ponere, euangelium iesu christi filii dei, nisi quia inprobum putauit genealogiam uocare euangelium? quapropter si iam tibi distinctum satis est, quod usque nunc ignorasti, longe aliud esse euangelium quam genealogian, scias me, ut dixi, accipere euangelium, id est praedicationem christi. de quo quicquid iam perrogare uolueris, omissis generationibus quaere. aut si et de ipsis conferre est animus, non equidem recuso, cum sit mihi magna et de his ad respondendum copia; sed tu disce interrogare, quod primum est. uideris enim mihi nunc scire uelle, non utrum euangelium accipiam, sed utrum generationes». [b] Augustinus Hipponensis, Contra Faustum, lib. 2, § 2, CSEL 25, p. 254.21.26-255.12: «augustinus respondit: certe interrogasti te ipsum uelut ex persona nostra, utrum acciperes euangelium, et respondisti: maxime. rursus que interrogasti, utrum acciperes christum natum, et respondisti: non ita est, hanc scilicet causam subiciens, quia generatio christi non pertinet ad euangelium. Quid ergo respondebis Apostolo dicenti: memor esto christum Iesum resurrexisse a mortuis ex semine Dauid secundum evangelium meum? Vides certe, quam nescias uel te nescire fingas, quid sit evangelium, nec ex doctrina apostolica sed ex uestro errore nomines evangelium. At si hoc appellas evangelium, quod apostoli appellauerunt, aberras ab evangelio, qui non credis Christum ex semine Dauid, quod Apostolus secundum suum evangelium praedicari testatus est. Quod autem erat apostoli Pauli evangelium, hoc etiam ceterorum apostolorum et omnium fidelium dispensatorum tanti sacramenti. Hoc enim alibi dicit: siue ergo ego siue illi; sic praedicamus et sic credidistis. Non enim omnes illi evangelium conscripserunt, sed tamen omnes evangelium praedicauerunt». [c] Augustinus Hipponensis, Contra Faustum, lib. 3, § 1, CSEL 25, p. 261.27-262.2: «Infinita ergo eorum praetermissa lite et interminabili mihi ad Iohannem Marcum que me contuli nec inpariter a duobus ad duos, et ab evangelistis ad eiusdem nominis professores. Quorum mihi principia interim non inmerito placuerunt, quia nec Dauid nec Mariam inducunt nec Iosephum, sed Iohannes quidem in principio fuisse uerbum dicit et uerbum fuisse apud Deum et Deum fuisse uerbum, Christum significans». [FG2013]*
¶Nota : 1. La division de cet extrait en deux sentences distinctes qu’on observe dans Ed1953 s’est faite imperceptiblement: Ed1611A revient à la ligne avant “Contra (Augustinus)” qu’il écrit en petites capitales. Ed1745 remplace cette locution par référence à Augustin dans le Contra Faustum, mais ni Ed1861, ni Ed1876 ne divisent encore la sentence en deux.
¶Nota : 2. Pour des raisons ecclésiologiques suggérées par une note de Nicolaï (voir note 3), la phrase finale de cette sentence a pris trois formes successives. La forme thomasienne originelle ou forme longue attestée par tous les manuscrits et un incunable, la forme tronquée du groupe des premiers incunables Ed1470 Ed1474 Ed1475B Ed1476 qui correspond à une censure lourde, enfin la forme brève ou neutre, retenue par la majorité des éditions à partir de Ed1486. Bernard de Sienne et Nicolaï sont les seuls a avoir pris conscience du phénomène et à avoir tenté d’y remédier.
¶Nota : 3. Dans la source de la sentence, Augustin affirmait que l’Evangile est le patrimoine commun de tous les apôtres et des «fidèles dispensateurs de l’Evangile» et que si tous ne sont pas évangélistes, tous ont prêché l’Evangile. Thomas a supprimé du texte d’Augustin l’expression «dispensatorum tanti sacramenti», ce qui a pour conséquence de faire dire à Augustin que «tous» les fidèles – et non seulement ceux qui ont la charge de le dispenser – prêchent l’Evangile. Ce remaniement a manifestement gêné dans le contexte ecclésiologique de la fin du Moyen Âge et de la Contre Réforme. Sans doute d’abord par accident (Arag2), les éditeurs ont tronqué le texte thomasien de différentes manières, parfois jusqu’au contresens, pour en atténuer la portée et éviter qu’il ne soit invoqué à l’appui d’une laïcisation de la dispensation de la Parole. L’édition princeps (Ed1470) va jusqu’à affirmer que tous n’ont pas prêché. Les éditions suivantes rétablissent le balancement de la période augustinienne mais omettent le «omnes» qui qualifie la prédication des fidèles (Arag2 Ed1517 Ed1569 Ed1570 Ed1953 etc.). Bernard de Sienne (Ed1611A) a voulu restituer la leçon universitaire, mais son typographe a mal compris la correction demandée, de sorte que la leçon tronquée de son texte de base – «sive ego sive illi Evangelium predicaverunt» - a été conservée, suivie de la leçon restituée à partir des manuscrits. Grâce à lui, Nicolaï a compris le problème et supprimé en partie le doublon. Mais il a cru bon de restituer le texte de la source, en raison de l’erreur de méthode qui lui a été si âprement reprochée: corriger ‘Thomas’ – en fait les erreurs de certaines éditions - à partir des sources identifiées et de l’édition de Bernard de Sienne, la seule avant le 19^e siècle qui ait jamais été fondée de manière pertinente sur quelques manuscrits et éditions anciennes. Contrairement à tous les autres éditeurs antérieurs, Nicolaï a cependant l’honnêteté – qui a attiré sur lui les foudre de Combefils - de signaler son intervention et de la justifier par le souci d’éviter l’»équivoque» que la réécriture thomasienne introduisait sur le sens du mot «fidèles»: “eorum nempe (Evangelium praedicaverunt) qui fideliter evangelium annuntiant, non fidelium absolute, ut aequivoco sensu prius hac appendice praetermissa, “dispensatorum tanti sacramenti” quam ex textu supplemus [cf. supra lectio 316]”. La réponse à Combefils publiée en 1669 ne revient pas sur ce passage. [MM2020]

^AE ¶Codd. : Arag2 As115 (3rb) Clv195 Li446 Md214 Mt366 T46 Ed1470 Ed1474 Ed1475B Ed1475C Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1517 Ed1520 Ed1569A Ed1570 Ed1657 Ed1861 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

⁶⁷ Augustinus ex libro Contra Faustum Md214 ]
Augustinus Contra Faustum ex libro Clv195
Ex libro Augustini (Augustinus ! As115 Li446 T46 ) Contra Faustum Mt366,
Augustinus Contra Faustum Arag2 Ed1470 Ed1474 Ed1475B Ed1475C Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1520 Ed1745 cett.

⁶⁸ adeo] a Deo Ed1570 Ed1745 ( al.)

⁶⁹ eum (sic pro “Librum generationis”) Ed1474 Ed1517 Ed1569 Ed1570 etc. ] eam Ed1520 Ed1611A Ed1657 Ed1745 Ed1861 Ed1876 Ed1953 cum Aug.

⁷⁰ Quid] Qui Ed1569A

⁷¹ Ac denique] At vero Arag2 Ed1470 Ed1474 Ed1475B Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1517 Ed1520 Ed1569A Ed1570 Ed1611A Ed1657 Ed1745 Ed1861 Ed1876 Ed1953

⁷² generationem] generationum Md214

⁷³ et hinc] hic Arag2 Ed1470 Ed1474 Ed1475B Ed1486 Ed1493 Ed1517 Ed1520 Ed1569A Ed1570 Ed1953, hinc Ed1611A Ed1657 Ed1745 Ed1861 Ed1876 , et hic Ed1476

⁷⁴ genealogiam] genealogia T46

⁷⁵ namque et Ed1861 ] namque etiam Mt366, namque T46, cumque et Ed1569A, nam et Ed1876

⁷⁶ quicquid] quicquam Li446 * , quicqui Ed1569A

⁷⁷ hoc] om. Md214

⁷⁸ evangelium] + Augustinus : Contra Faustum Ed1953

⁷⁹ principia Li446 (in ras.) ] principalium Md214

⁸⁰ inducunt] inducant Md214

⁸¹ Ioseph Arag2 Ed1570 Ed1611A etc.] Iosephum Ed1657

⁸² Augustinus] om. Ed1953

⁸³ respondebis ! Mt366 , respondeb’ As115 Li446] respondebit Md214 Arag2 Ed1470 Ed1474 Ed1475B Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1517 Ed1520 Ed1569A Ed1570 Ed1657 Ed1745 Ed1861 Ed1876 Ed1953, respondet Ed1745 (al.)

⁸⁴ David] om. T46

⁸⁵ hoc] om. Ed1569A

⁸⁶ fidelium] + dispensatorum tanti Sacramenti Ed1657

⁸⁷ enim Ed1470 Ed1517 Ed1570 etc.] etiam Ed1611A Ed1657

⁸⁸ sive] ille T46 !

⁸⁹ sic predicavimus et sic credidistis. Non enim omnes illi evangelium (evang. illi Md214 ) conscripserunt sed tamen omnes evangelium predicaverunt As115 (3rb) Li446 Md214 Mt366 T46 Ed1475C ] sic predicavimus et sic credidistis. Non enim omnes illi evangelium predicaverunt Ed1470 Ed1474 Ed1475B Ed1476, Evangelium predicaverunt Arag2 Ed1486 Ed1493 Ed1517 Ed1520 Ed1569 Ed1570 Ed1745 Ed1861 Ed1876 Ed1953, Evangelium predicaverunt (+ Sive ego sive illi Ed1611A) sic predicavimus (predicamus Ed1657 ) et sic credidistis. Non enim omnes illi evangelium conscripserunt sed tamen omnes evangelium predicaverunt Ed1611A Ed1657

^marg.| {CMT1d1.33} AUGUSTINUS. De heresibus. − Ariani autem Patrem et Filium et Spiritum sanctum nolunt⁹⁰ esse unius⁹¹ eiusdemque⁹² substantie, nature aut essentie⁹³* sed esse Filium creaturam Patris, Spiritum vero⁹⁴ sanctum creaturam creature, hoc est, ab ipso Filio creatum volunt. Christum etiam sine anima carnem suscepisse arbitrantur.^AF ^as

^as ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De haeresibus, § 49, CCSL 46, p. 320.1-321.12: «Ariani ab Ario in eo sunt notissimi errore quo Patrem et Filium et Spiritum sanctum nolunt esse unius eiusdem que naturae atque substantiae, aut ut expressius dicatur, essentiae, quae ousia graece appellatur; sed esse Filium creaturam; Spiritum uero sanctum creaturam creaturae, hoc est, ab ipso Filio creatum uolunt. In eo autem quod Christum sine anima solam carnem suscepisse arbitrantur, minus noti sunt. Nec aduersus eos ab aliquo inueni de hac re aliquando fuisse certatum. Sed hoc uerum esse et Epiphanius non tacuit et ego ex eorum quibusdam scriptis et collocutionibus certissime comperi. Rebaptizari quoque ab his catholicos nouimus; utrum et non catholicos, nescio». [FG2013]*

^AF ¶Codd. : Arag2 As115 Clv195 Li446 Md214 Mt366 Ed1470 Ed1475B Ed1475C Ed1486 Ed1611A Ed1569A Ed1570 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

⁹⁰ nolunt] volunt Arag2 Ed1470 Ed1475B Ed1486 Ed1569A Ed1570

⁹¹ esse unius] inv. Ed1475C

⁹² eiusdemque] eiusdem As115

⁹³ essentie] existentie Arag2 Ed1470 Ed1475B Ed1486 Ed1611A Ed1569A Ed1570 Ed1876 Ed1953

⁹⁴ Spiritum vero As115 Mt366 Ed1470 Ed1475B Ed1569A Ed1953 ] spiritum enim Li446, ipsum sanctum [= sp’tum .n. sanctum] Md214

^marg.| {CMT1d1.34} AUGUSTINUS. Primo De Trinitate. ⁹⁵* − Sed Ioannes in eo declarat Filium non tantum Deum esse, sed etiam eiusdem cum Patre substantie, quia cum⁹⁶ dixisset: E t Deus erat verbum , addidit: omnia per ipsum facta sunt . Unde apparet ipsum factum non esse, per quem facta sunt omnia. Et si factus non est, creatus non est; et sic eiusdem cum patre substantie⁹⁷ est. Omnis enim substantia que Deus non est, creatura est.^AG ^at ^au

^at ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De trinitate, lib. 1, c. 6, CCSL 50, lin. 9 sqq.: «In eo autem declarat non tantum deum esse sed etiam eiusdem cum patre substantiae quia cum dixisset: et deus erat uerbum, hoc erat, inquit, in principio apud deum; omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. neque enim dicit omnia 'nisi quae facta sunt,' id est omnem creaturam. unde liquido apparet ipsum factum non esse per quem facta sunt omnia. et si factus non est, creatura non est; si autem creatura non est, eiusdem cum patre substantiae est. omnis enim substantia quae deus non est creatura est, et quae creatura non est deus est ».

^au <ex quo> Eugippius , Excerpta ex operibus s. Augustini, c. 224, sectio 243, p. 722. [MM2022]

^AG ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2022}

⁹⁵ Primo] om. Ed1953

⁹⁶ cum] eum Li446

⁹⁷ Patre substantie] inv. Li446

^marg.| { CMT1d1.35} AUGUSTINUS. Contra Felicianum. − [b] Nescio etiam quid vobis⁹⁸* mediatoris persona contulerit que⁹⁹* melius vestrum¹⁰⁰* non redimens, carnem, que sine anima nec beneficium eius¹⁰¹* possit sentire, suscepit. [a] Si enim"venit Christus salvum facere quod perierat"^av, quia totus homo¹⁰² periit, totus beneficio salvatoris indiguit¹⁰³*. Et ideo Christus veniendo, totum salvavit¹⁰⁴*, corpus et animam assumendo.^AH ^aw

^av Cf. Lc. 19, 10.

^aw ¶Fons : <revera> Vigilius Thapsensis , Contra Felicianum Arianum de Unitate Trinitatis, c. 13, PL 42, 1167 (c. 19, PL 62, 347A-C) ; cf. Firenze, BML, Plut.17.dex.7, f. 139r-v ; BAV, Vat. lat. 511, f. 2r : «[a] Venit ergo Christus salvum facere quod perierat. Prius ergo videamus, quid illud est, quod protoplasti transgressione perierit, et ex hoc facile scire poterimus, quid Dominus veniendo salvare potuerit. Requirendum igitur nobis est, quisnam legem Creatoris acceperit: ille enim sine dubio peccavit, qui praecepta contempsit; ille praecepta contempsit qui quod prohibebatur admisit. Dicit autem Scriptura:"Praecepit Dominus Adae, dicens, Ab omni ligno quod est in paradiso manducabitis, de ligno autem scientiae boni et mali, non manducabitis de eo qua die autem manducaveritis, morte moriemini" (Gn. 2, 16). Quaeramus ergo nunc, utrum hanc legem totus homo acceperit? Si enim, ut in libro Geneseos continetur, ex corpore et anima jam perfectus accepit, totus [+ homo PL62] transgrediendo peccavit: et si totus transgrediendo peccavit, totus peccati sui vitio tunc periit. Si autem totus periit, totus beneficio Salvatoris indiguit: et si totus beneficio Salvatoris indiguit, totum Christus veniendo salvavit: et si totum veniendo salvavit, non corpus absque anima; sed corpus et animam, quibus constat totus homo, et quibus peccasse antea videtur assumpsit. Nam si toto homine peccante, solam ejus carnem Christus assumpsit, anima poenae primae illius transgressionis sine aliqua spe etiam nunc addicta permansit. [b] Quod si ita est, nescio quid nobis Mediatoris persona contulerit, quae melius nostrum ex toto non redimens, brutam per se carnem, et quae sine anima ne beneficium quidem ejus posset sentire, suscepit».
<ex quo> diff. Gualterus de Sancto Victore , Contra quatuor labyrinthos Franciae, additamenta priora, ed. Glorieux, AHDLMA, 27 (1952), p. 296 : « Augustinus contra Felicianum, qui dicebat ab Arrianis traditum quod corpus Christi ad uicem anime communis, ipsius Filii Dei habitus animarit, nec accessione uitalis spiritus indigens fuit cui inhabitans fons uite potuit conferre quod uixit; Augustinus contra: Si toto homine peccante totus periit, solam uero huius carnem Christus assumpsit, animam non assumpsit, nescio quid nobis mediatoris persona contulerit que melius nostrum ex toto non redimens, brutam per se carnem et que sine anima beneficium quidem eius non posset sentire, suscepit. [MM2021]

^AH ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1657 Ed1953 {MM2021}

⁹⁸ etiam quid vobis] enim quid nobis Ed1657 Ed1953

⁹⁹ que Li446 Ed1657 ] qui Ed1953

¹⁰⁰ nostrum] vestrum Li446

¹⁰¹ eius] om. Ed1657 Ed1953

¹⁰² homo] + est qui Li446

¹⁰³ indiguit Li446 ] indiget Ed1657 Ed1953

¹⁰⁴ salvavit] salvat Ed1657 Ed1953

^marg.| {CMT1d1.36} AUGUSTINUS. In libro octoginta trium questionum. ¹⁰⁵ − Quomodo etiam ipsi respondent tam manifestis obiectionibus ex evangelica Scriptura, in qua contra eos Dominus tam multa commemorat ut est illud^ax: « Tristis est anima mea usque ad mortem » et^ay: « Potestatem habeo ponendi animam meam » et multa huiusmodi. Qui si dicant in parabolis eum locutum esse, habemus evangelistarum rationes, qui res gestas narrantes , sicut eum corpus habuisse testantur, sic eum indicant habere animam per affectiones que non possunt esse nisi in anima. Eis enim narrantibus legimus et miratus est Iesus, et iratus, et multa huiusmodi.^az

^ax Mt. 26, 38.

^ay Io. 10, 18.

^az ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De diversis quaestionibus octoginta tribus, CCSL 44A, qu. 80, § 3, p. 235.66-236.92: «Sic quaero quomodo ipsi respondeant tam manifestis obiectionibus nostris, quibus ostendimus per innumerabiles locos evangelicae scripturae narratum de illo ab evangelistis, quod in his affectionibus fuerit, quae sine anima esse non possunt. Non enim ea ex me profero, sed quae ipse dominus tam multa commemorat: tristis est anima mea usque ad mortem; et: potestatem habeo ponendi animam meam et iterum sumendi eam; et: maiorem dilectionem nemo habet, quam ut animam suam ponat pro amicis suis. Quae mihi peruicax contradictor potest dicere figurate a domino dicta, sicut multa in parabolis eum locutum esse manifestum est. Nam etsi ista non ita sunt, non tamen opus est pugnaciter agere, ubi habemus evangelistarum narrationes, per quas eum et natum de uirgine maria cognouimus, et conprehensum a Iudeis, et flagellatum et crucifixum atque interfectum, et sepultum in monumento, quae omnia sine corpore intellegere facta nemo potest. Nec figurate accipienda quisquam uel dementissimus dixerit, cum dicta sint ab eis qui res gestas ut meminerant narrauerunt. Sicut ergo ista corpus eum habuisse testantur, sic eum indicant habuisse animam affectiones illae, quae non possunt esse nisi in anima, quas nihilo minus eisdem evangelistis narrantibus legimus: et miratus est iesus et iratus et contristatus et exhilaratus et multa alia innumerabilia, sicut etiam illa quae coniuncta officia simul et animae et corporis ostendunt: sicuti sunt quod esuriuit, quod dormiuit, quod fatigatus ab itinere sedit, et alia huiuscemodi». [FG2013]
<Paral. Thomae de Aquino> CMT1d1.36

¹⁰⁵ In.. questionum Li446 ] Libro 83 qu. Ed1953

^marg.| {CMT1d1.37} AUGUSTINUS. De heresibus. − Apollinariste autem sicut Ariani, Christum dixerunt carnem solam sine anima suscepisse. In qua questione testimoniis evangelicis victi, mentem, que rationalis est anima hominis, defuisse anime Christi, sed pro hac ipsum verbum in ea fuisse dixerunt.^AI ^ba

^ba ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De haeresibus, § 55, CCSL 46, p. 325.1-11: «Apollinaristas Apollinaris instituit, qui de anima Christi a catholica dissenserunt, dicentes, sicut Ariani Deum Christum carnem solam sine anima suscepisse. In qua quaestione testimoniis evangelicis uicti, mentem qua rationalis est anima hominis defuisse animae Christi, sed pro hac ipsum uerbum in ea fuisse dixerunt. De ipsa uero eius carne sic a recta fide dissensisse perhibentur, ut dicerent carnem illam et uerbum unius eiusdem que substantiae, contentiosissime asseuerantes uerbum carnem factum, hoc est, uerbi aliquid in carne fuisse conuersum atque mutatum, non autem carnem de Mariae carne susceptam». [FG2013]

^AI ¶Codd. : Ed1953

^marg.| {CMT1d1.38} AUGUSTINUS. In libro octoginta trium questionum. ¹⁰⁶ − Sed si ita est, belluam quamdam cum figura humani corporis Dei Verbum suscepisse crederetur¹⁰⁷.^AJ ^bb

^bb ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De diversis quaestionibus octoginta tribus, qu. 80, § 1, CCSL 44A, p. 232.10-12: «Si ita est, ut unigenitus dei filius, sapientia et uerbum patris, per quod facta sunt omnia, beluam quandam cum figura humani corporis suscepisse credatur». [FG2013]

^AJ ¶Codd. : Li446, Ed1953 {MM2018}

¹⁰⁶ In.. questionum] scrips., Liber 83 qu. Ed1953

¹⁰⁷ crederetur] credetur Li446

^marg.| {CMT1d1.39} AUGUSTINUS. De heresibus. − De ipsa vero eius carne, sic a recta fide dissensisse perhibentur ut dicerent carnem illam et verbum unius eiusdemque substantie esse, contentiosissime asseverantes Verbum carnem factum, hoc est Verbi aliquid¹⁰⁸in carnem fuisse conversum atque mutatum¹⁰⁹, non autem carnem de Marie carne susceptam¹¹⁰.^AK ^bc

^bc ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De haeresibus, § 55, CCSL 46, p. 325.1-11: «Apollinaristas Apollinaris instituit, qui de anima Christi a catholica dissenserunt, dicentes, sicut Ariani Deum Christum carnem solam sine anima suscepisse. In qua quaestione testimoniis evangelicis uicti, mentem qua rationalis est anima hominis defuisse animae Christi, sed pro hac ipsum uerbum in ea fuisse dixerunt. De ipsa uero eius carne sic a recta fide dissensisse perhibentur, ut dicerent carnem illam et uerbum unius eiusdem que substantiae, contentiosissime asseuerantes uerbum carnem factum, hoc est, uerbi aliquid in carne fuisse conuersum atque mutatum, non autem carnem de Mariae carne susceptam». [FG2013]*

^AK ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

¹⁰⁸ aliquid Ed1953 ] quid Li446

¹⁰⁹ c. – atque – m. Li446 ] inv. Ed1953

¹¹⁰ susceptam Li446 ] suscepisse Ed1953

^marg.| {CMT1d1.40} CYRILLUS. In epistola ad Ioannem Antiochenum. ¹¹¹ − Furere¹¹² autem arbitramur eos qui suspicati sunt, quod mutationis obumbratio circa divinam Verbi naturam potest contingere. Manet enim quod est semper et non mutatur, nec conversionis est capax.^AL ^bd

^bd ¶Fons : Cyrillus Alexandrinus , Epistola 39 Exultent coeli de pace Iohanni Antiochiae [CPG 5339], § 9, laud. in Collectione Cassinensis pars prior, ACO 1/3, p. 190.15-18: «Ego autem tantum absum ab huiusmodi sensu, ut et furere [furore p] arbitrer eos qui suspicati sunt omnino quia mutationis obumbratio circa divinam naturam verbi potest contingere. manet enim quod est semper et non mutatur neque mutabitur aliquando uel conuersionis est capax». <potius quam> Cyrillus Alexandrinus , Epistola 39 Exultent coeli de pace Iohanni Antiochiae, laud. in Gestis Chalcedonensis, actio 2(3), ACO 2/3, p. 272.11-15: «Ego autem tantum absum ab huiusmodi sensu, ut et furere arbitrer eos qui suspicati sunt omnino quia mutationis adumbratio circa naturam dei uerbi potest contingere. manet enim quod est semper et non mutatur neque mutabitur aliquando uel conuersionis est capax» = Collectio Veronensis, ACO 1/2, p. 106.12-14. <potius quam> Cyrillus Alexandrinus , Epistola 39 Exultent coeli de pace Iohanni Antiochiae, laud. in Gestis Constantinopoli, laud. in: Gestis Chalcedonensis, actio 1, ACO 2/3, p. 89.17-20: «Ego autem tantum absum ab huiusmodi sensu, ut et furere arbitrer eos qui uel [om. Φ ^ac D ^corr] suspicati sunt omnino quia mutationis adumbratio circa naturam dei uerbi potest contingere [coniungere V C etc.]. manet enim quod est, semper et non est mutatus, sed neque mutabitur aliquando uel conuersionis est capax». Cf. etiam Collectio Quesneliana, ACO 1/5, p. 334-337 (non vidi).
¶Nota : La Catena dépend exactement de la version de la lettre proposée dans la première partie de la Collectio Cassinensis à cause de deux leçons propres des manuscrits C et V (Mont-Cassin et Vat. lat. 1319): obumbrati et divinam naturem. Le recours aux actes de la première et de la seconde session de Chalcédoine est à exclure comme le montre la collation des textes, notamment l’absence de plusieurs leçons caractéristiques de la version de Rusticus telle qu’elle figure dans les actes de la première session, en particulier les leçons des manuscrits C et V (vel, coniungere pour contingere, etc.) La version de la seconde session est plus proche. [MM2018]

^AL ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

¹¹¹ In epistola Li446 ] om. Ed1953

¹¹² Furere] + fore al. m. post. Li446 ² (cf. ACO 1/3(190.15 ms. p : furore).

^marg.| {CMT1d1.41} LEO. Ad Constantinopolitanos. − Nos autem non ita dicimus Christum hominem ut aliquid¹¹³ ei desit quod ad humanam certum est pertinere naturam, sive animam sive mentem rationabilem, sive carnem, que non de femina sumpta sit, sed facta de verbo in carnem converso atque mutato. Que tria¹¹⁴* falsa Apollinaristarum heresis tres varias protulit partes.^AM ^be

^be ¶Fons : Leo Magnus , Epist. 59 [PL], 5, Ad cives Constantinopolitanos, ACO 2/4, p. 37 (PL 54, 871D-872A): «Nos autem non ita dicimus Christum, sicut haeretici Manichaei; nec hominem tantum, sicut haeretici Photiniani; nec ita hominem, ut aliquid ei desit quod ad humanam certum est pertinere naturam, sive animam, sive mentem rationalem , sive carnem, quae non de femina sumpta sit, sed facta de Verbo in carnem converso atque mutato: quae tria falsa et vana Apollinaristarum haereticorum tres varias protulerunt partes». <vel> Pseudo Leo Magnus, Sermo 1 seu Tractatus adversus errores Eutychetis et aliorum haereticorum, c. 10, PL 54, 485AB (ex fragmentis Epist. 59): «Non enim esset Dei hominumque mediator, nisi idem Deus idemque homo in utroque et unus esset et verus. Deinde non Deum tantum dicimus Christum, sicut haeretici Manichaei, nec hominem tantum sicut haeretici Photiniani; nec ita hominem, ut aliquid ei desit quod ad humanam certum est pertinere naturam, sive animam, sive mentem rationabilem, sive carnem, quae non de femina sumpta sit, sed facta de Verbo, in carnem converso atque mutato: quae tria falsa et vana Apollinaristarum haereticorum tres varias protulerunt partes».
¶Nota : Cf. Morard 2005. [ MM2015]

^AM ¶Codd. : Ox19147 Li446 Ed1953 {MM2019} {MM2022}

¹¹³ aliquid] quid Li446

¹¹⁴ tria] ter Ed1953

^marg.| {CMT1d1.42} LEO. Ad Palestinos. − Eutyches¹¹⁵ quoque tertium Apollinaris dogma delegit ut, negata humane carnis atque anime veritate, totum Dominum nostrum Iesum Christum unius assereret esse¹¹⁶ nature, tamquam Verbi divinitas ipsa se in carnem animamque converteret¹¹⁷* et concipi ac¹¹⁸* nasci¹¹⁹*, nutriri et cetera huiusmodi, eius tantum essentie fuerit, scilicet divine, que nihil horum in se sine carnis recipit¹²⁰* veritate, quoniam natura unigeniti, natura est Patris, natura est¹²¹ Spiritus sancti, simulque*¹²² impassibilis¹²³ et sempiterna. Verum si ab Apollinaris perversitate hereticus iste discesserit¹²⁴*, ne convinceretur deitatem passibilem sentire atque mortalem, et tamen Verbi incarnati, id est Verbi et carnis, unam audet pronuntiare naturam; non dubie in Manichei et Marcionis transit insaniam, et Dominum Iesum Christum simulatorie¹²⁵ omnia credit egisse nec humanum ipsum corpus sed phantasticam corporis speciem oculis apparuisse cernentium. ^AN ^bf

^bf ¶Fons : Leo Magnus , Epist. 124 [PL], 2 ad monachos Palestinenses / Palestinaeos, ex collectione Quesneliana: ACO 2/4, 1935, p. 159.31-160.13: «Eutyches quoque eodem percellatur anathemate, qui per impios veterum haereticorum volutatus errores, tertium Apollinaris dogma delegit: ut negata humanae carnis atque animae veritate, totum Dominum nostrum Jesum Christum unius asserat [assereret Grimanica] esse naturae, tamquam verbi Deitas ipsa se in carnem animamque convertit [verterit Grimanica, converterit Mercator]; et concipi ac nasci, nutriri et [ac Mercator] crescere, crucifigi ac mori, sepeliri ac resurgere, et ascendere in caelum, et in Patris dextera, unde ad judicandos vivos et mortuos veniet, consedere [considere Isidorus], ejus [divinae Grimanica] tantum essentiae fuerit, quae nihil horum in se sine carnis recipit veritate [veritate recepit Isidorus]: quoniam natura Unigeniti, natura est Patris, natura est Spiritus sancti, simulque impassibilis et sempiterna * , simul est incommutabilis, sempiternae Trinitatis indivisa unitas et consubstantialis aequalitas. Unde si [se Isid.] ab Apollinaris perversitate haereticus iste ** desciscit, ne convincatur Deitatem passibilem sentire atque mortalem; et tamen Verbi incarnati, id est Verbi et carnis unam audet [audens Mercator] pronuntiare naturam, non dubie in Manichaei et Marcionis *** transit insaniam, et dominum et **** mediatorem Dei et hominum, hominem Iesum Christum simultorie omnia credit egisse, nec humanum in ipso corpus, sed phantasticam corporis speciem oculis apparuisse cernentium».
* impassibilis et sempiterna] impassibilis Grimanica, impassibiliter Isidorus
** hereticus iste] Eutychianus quisque Grimanica
*** nondubieinManichaeietMarcionis] manifeste in Valentini et Manichei Grimanica
**** et dominum et] om.Grimanica Mercator
<potius quam> Collectio Grimanica, ACO 2/4, p. 114; Isidorus Mercator , Collectio Decretalium, PL 130, 820C, cf. PL 54, 1063B. Cf. M orard 2005. [MM 2015] [MM2020]*

^AN ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2019}

¹¹⁵ Eutyches] Eutices As115 Li446

¹¹⁶ esse] esset As115 Li446

¹¹⁷ converteret] verteret Ed1953

¹¹⁸ ac] om. Ed1953

¹¹⁹ nasci] + aut Ed1953

¹²⁰ recipit] recepit Ed1953

¹²¹ est] om. Li446

¹²² simulque] simul Ed1953

¹²³ impassibilis] –les Li446

¹²⁴ discesserit] decesserit Ed1953

¹²⁵ simulatorie] simulatore Li446 * (al. m. corr.)

^marg.| {CMT1d1.43} Idem <LEO.> Ad Iulianum. − In eo vero quod Eutyches in episcopali iudicio ausus est dicere ante incarnationem duas fuisse in Christo naturas, post incarnationem autem unam, necessarium fuerat¹²⁶* ut ad reddendam rationem professionis sue sollicitis interrogationibus urgeretur. Arbitror enim eum talia loquentem hoc habere persuasum quod anima quam salvator assumpsit, prius in celis sit commorata quam de Maria virgine nasceretur. Sed hoc catholice mentes auresque non tolerant quia nil secum Dominus de celo veniens nostre conditionis exhibuit, nec animam eius, que anterior extitisset, nec carnem, que non materni corporis esset, accepit. Unde quod in Origene merito damnatum est, qui animarum antequam corporibus insererentur non solum vitas¹²⁷*, sed et diversas fuisse asseruit actiones, necesse est quod in isto plectatur.^AO ^bg

^bg ¶Fons : Leo Magnus , Epist. 5 [35], 3 ad Iulianum episcopum, ACO 2/4, p. 7.28-31, 8.1-9 (epist. 35, PL 54, 807BD = Isidorus ( pseudo ), PL 130, 775AB): «In eo vero quod Eutyches in episcopali iudicio ausus est dicere ante incarnationem duas fuisse in Christo naturas, post incarnationem autem unam, necessarium fuerat ut ad reddendam rationem professionis sue crebris atque sollicitis iudicium interrogationibus urgeretur [..]. Arbitror enim talia loquentem hoc habere persuasum quod anima quam salvator assumpsit, prius in celis sit commorata quam de Maria [ om. Ps.-Isid.] virgine nasceretur eamque sibi verbum in utero copularit. Sed hoc catholice mentes auresque non tolerant, quia nil secum dominus de celo veniens nostre conditionis exhibuit, nec animam enim, que anterior extitisset, nec carnem, que non materni corporis esset, accepit. Natura quippe nostra non sic assumpta est ut prius creata post adsumeretur, sed ut ipsa assumptione crearetur. Unde quod in Origene merito damnatum est, qui animarum antequam corporibus insererentur non solum miras [vitas Ps.-Isid.], sed et diversas fuisse asseruit actiones, necesse est quod in isto nisi maluerit sententiam abdicare plectatur».
¶Nota : Le texte cité par Thomas n’est ni exactement celui de la Collectio casinensis (ACO) ni celui du pseudo Isidore (PL). Cf. Morard 2005 [MM2015] [MM2020]

^AO ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2020}

¹²⁶ fuerat] fuit Ed1953

¹²⁷ vitas As115 Li446 cum pseudo Isid.] miras Ed1953 cum ACO

^marg.| {CMT1d1.44} REMIGIUS. − Has igitur hereses in principiis¹²⁸* evangelii sui evangeliste destruunt. Nam Mattheus cum narrat eum duxisse¹²⁹ originem per reges Iudeorum, verum hominem eum ostendit et veram carnem habuisse. Similiter et Lucas, qui sacerdotalem stirpem et personam describit. Marcus autem cum ait^bh: « Initium evangelii Iesu Christi filii Dei » et Ioannes cum ait^bi: « In principio erat Verbum » manifestant¹³⁰ eum ante omnia secula semper fuisse Deum apud Deum Patrem.^AP

^bh Mc. 1, 1.

^bi Io. 1, 1.

^AP ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2022}

¹²⁸ principio] principiis Li446

¹²⁹ duxisse As115² Ed1953 ] dixisse As115* (pr. m. corr.), dicisse Li446 (in ras. ?)

¹³⁰ manifestant] manifestavit Li446

^prol.| [Mt. 1, 1-16 legitur tertio nocturno Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 42; Vigilia Nativitatis: Barré (Homéliaires carolingiens)]
[Mt. 1, 1-2 legitur in Nativitate BMV iuxta LHR 116.7a]

^marg.| {CMT1d2.1} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − [a] Mattheus evangelista ostendens¹³¹* generationem Christi secundum carnem se suscepisse narrandam, a genealogia ¹³²* Christi exorsus est. [c] Lucas autem [e] tamquam sacerdotem in expiandis peccatis magis assignans, [d] non ab initio evangelii sui sed a baptismo¹³³ Christi generationes enarrat [f] ubi testimonium Ioannes¹³⁴ perhibuit dicens: « Ecce qui tollit peccata mundi »^bj. [g] In generationibus etiam ¹³⁵ Matthei significatur¹³⁶ nostrorum susceptio peccatorum a Domino Christo. In generationibus autem Luce significatur¹³⁷ abolitio nostrorum peccatorum¹³⁸ ab ipso. Ideo generationes Christi Mattheus descendens enarrat, Lucas autem ascendens. [b] Humanam¹³⁹ autem Christi generationem Mattheus descendendo describens, ab Abraham generationes commemorat.^AQ ^bk

^bj Io 1, 29.

^bk ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 1, § 2, CSEL 43, p. 82.1-13: «[a] Mattheus evangelista sic orsus est: liber generationis iesu christi, fili dauid, fili Abraham. quo exordio suo satis ostendit generationem christi secundum carnem se suscepisse narrandam. secundum hanc enim christus filius hominis est, quod etiam se ipse saepissime appellat commendans nobis, quid misericorditer dignatus sit esse pro nobis. nam illa superna et aeterna generatio, secundum quam filius dei unigenitus est ante omnem creaturam, quia omnia per ipsum facta sunt, ita ineffabilis est, ut de illa dictum a propheta intellegatur: generationem eius quis enarrabit? [b] Exsequitur ergo humanam generationem christi mattheus ab Abraham generatores commemorans, quos perducit ad Ioseph uirum mariae, de qua natus est iesus». Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 4, § 11, CSEL 43, p. 92.15-19: «[c] Lucas autem [d] non ab initio, sed a baptismo christi generationes enarrat, nec descendendo sed ascendendo, [e] tamquam sacerdotem in expiandis peccatis magis signans, ubi eum uox de caelo declarauit, [f] ubi testimonium iohannes ipsi perhibuit dicens: ecce qui tollit peccata mundi». [g] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 4, § 12, CSEL 43, p. 93.9-12: «Quapropter in generationibus matthei significatur nostrorum susceptio peccatorum a domino christo, in generationibus autem lucae significatur abolitio nostrorum peccatorum a domino christo. ideo eas ille descendens enarrat, iste ascendens». [FG2013]
<Paral. Thomae de Aquino> CMT1d1.2 (Rabanus) [MM2019]

^AQ ¶Codd. : As115 Li446 T47 Ed1953 {MM2022}

¹³¹ ostendens] ostendit Ed1953

¹³² a genealogia codd. T47 ] quia genealogiam Ed1953

¹³³ a baptismo] ab ipso Li446

¹³⁴ Ioannes] Ioannis Li446

¹³⁵ etiam] igitur T47

¹³⁶ significatur] sig<n>^atur codd. T47

¹³⁷ significatur] sig<n>^atur codd. T47

¹³⁸ nostrorum peccatorum] inv. As115* (al. m. corr.)

¹³⁹ Humanam] Humani Li446

^marg.| {CMT1d2.2} AMBROSIUS. Super Lucam. − [a] Prior enim Abraham meruit fidei testimonium, quia^bl: “credidit Deo, et reputatum est ei ad iustitiam”. Ideo etiam auctor generis debuit significari, quia instaurande Ecclesie sponsionem primus emeruit, cum dicitur ^bm: « Benedicentur in te omnes tribus terre ». [b] Et iterum David delatum est quod Iesus filius eius diceretur, unde huic prerogativa servatur ut ab eo generationis dominice manaret exordium.^bn

^bl Gn. 15, 6.

^bm Gn. 22, 18.

^bn ¶Fons : [a] Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, § 7, CCSL 14, p. 79.99-111: «Prior Abraham, qui ante Moysi legem et ante populum Iudaeorum propria derelinquens, cognoscens Deum meruit fidei testimonium, quia credidit Deo et reputatum est ei ad iustitiam, qui etiam a Deo accepit oraculum dicente sibi: exi de terra tua et de cognatione tua et de domo patris tui in terram, quam tibi monstrabo, et faciam te in gentem magnam et benedicam te et magnificabo nomen tuum, et eris benedictus, et benedicam benedicentes te et maledicam maledicentes te, et benedicentur in te omnes tribus terrae. vides ergo congregationes gentium et sacrosanctae Ecclesiae coetum oraculo diuino huic primo esse promissum. et ideo is auctor generis debuit designari, qui instaurandae Ecclesiae sponsionem primus emeruit». [b] Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, § 10, CCSL 14, p. 81.180-189: «Et ideo Dauid filius dicitur: liber generationis Iesu christi, fili Dauid; eius enim primo loco debuit filius dici, cui dari filius est promissus, licet Apostolus etiam Abrahae christum dicat esse promissum; Abrahae enim dictae sunt promissiones et semini eius. non dicit: et seminibus, tamquam in multis, sed sicut in uno: et semini tuo, qui est Christus, ut alteri proprietas generationis, principatus alteri deferatur. illi delatum est, ut Iesus eius filius diceretur, huic quasi principi familiae gentium que praerogatiua seruatur, ut ab Abraham generationis dominicae manaret exordium». [FG2013]

^marg.| {CMT1d2.3} AUGUSTINUS. Quinto decimo de Civitate Dei. ¹⁴⁰* − Evangelista igitur Mattheus generationem Dominice carnis per seriem parentum volens commendare¹⁴¹ memorie, ordiens a patre Abraham, dicit¹⁴²:

¹⁴⁰ Augustinus ... Dei] Chrysostomus in Mattheum Ed1953

¹⁴¹ commendare Ed1953 ] commemorare praem. Li446 *

¹⁴² dicit Ed1953 ] dicitur Li446

Abraham genuit Isaac.

^marg.| Cur non dixit « Ismael », quem primitus genuit.
Sequitur:

Isaac autem genuit Iacob.

^marg.| Cur non dixit Esau, qui eius primogenitus fuit? Quia scilicet per¹⁴³ illos ad David pervenire non posset.^AR ^bo

^bo ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De civitate Dei, lib. 15, c. 15, CCSL 48, p. 476.72-79: «Evangelista matthaeus generationem dominicae carnis per seriem parentum uolens commendare memoriae, ordiens a patre Abraham atque ad dauid primitus ut perueniret intendens: Abraham, inquit, genuit isaac; cur non dixit ismael, quem primitus genuit? isaac autem, inquit, genuit Iacob; cur non dixit esau, qui eius primogenitus fuit? quia scilicet per illos ad dauid peruenire non posset». [MM2018] <Non hab.> Chrysostomus, in op. cit. [ACB2014]

^AR ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

¹⁴³ scilicet per Li446 * Ed1953 ] scilicet su-(per) Li446 ² ( in ras.)

^marg.| {CMT1d2.4} GLOSSA. − Omnes tamen fratres Iude, cum ipso in generatione computat. Quod etiam ideo factum est , quia Ismael et Esau non remanserunt in cultu unius Dei; fratres vero Iude in populo sunt computati.^AS ^bp ^bq

^bp ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1230BC: «Quaeritur, cum Abraham plures habuisset filios, quare solum Isaac posuit? Et cum Isaac genuisset Jacob et Esau, quare de solo Jacob mentionem facit, cum omnes fratres Judae cum ipso in generatione [1230C] computet? Ideo videlicet, quia Ismael et Esau, non permanserunt in cultu unius Dei, fratres vero Judae in populo Dei sunt computati, et figura fuerunt duodecim apostolorum. Cum autem historia non dubitetur quin Abraham Isaac, et Isaac Jacob genuerit, et de aliis similiter, moralitatem et allegoriam sequamur».

^bq ¶Nota : Cf. G iraud , Per verba magistri, 2010, p. 92-93. [ MM 2015]

^AS ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d2.5} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁴⁴* − Vel propterea duodecim patriarcharum meminit, ut eam que ex progenitorum nobilitate est, elationem auferret. Etenim multi horum ex ancillis nati fuerunt, sed omnes similiter erant¹⁴⁵ patriarche et tribuum principes.^AT ^br

^br ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 3, § 2, PG 57, 34.35-41: « Διὰ τοῦτο καὶ τῶν δώδεκα πατριαρχῶν ἐμνημόνευσε, κἀντεῦθεν πάλιν τὸ ἐπὶ τῇ τῶν προγόνων εὐγενείᾳ φύσημα κατασπῶν. Καὶ γὰρ πολλοὶ τούτων ἀπὸ δουλίδων ἦσαν τεχθέντες γυναικῶν· ἀλλ’ ὅμως ἡ τῶν γονέων διαφορὰ διαφορὰν τοῖς τεχθεῖσιν οὐκ ἐποίησε. Πάντες γὰρ ὁμοίως ἦσαν καὶ πατριάρχαι καὶ φύλαρχοι». [ACB2013] [MM2019]

^AT ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2018}

¹⁴⁴ Chrysostomus In homiliario] scrips., Grisous ! in omel. Li446, Crisostomus in omelia. Gz378, Cris. in om<eli>a Mt366, Chrysostomus in homilia Ed1470 , Chrysostomus In Mattheum Ed1953

¹⁴⁵ omnes – si. erant] inv. Li446 *

^marg.| {CMT1d2.6} GLOSSA. − [c] Ideo tamen ¹⁴⁶* Iudam nominatim posuit quia de illo tantum Dominus descendit. [a] In singulis autem patribus non solum debet¹⁴⁷ notari historia sed etiam ¹⁴⁸*allegoria et moralitas ¹⁴⁹. Allegoria quidem in quo unusquisque patrum Christum prefiguret. ^{|pecia 2|} ¹⁵⁰ Moralitas ¹⁵¹ in hoc notatur quod ex singulis patribus in nobis aliqua virtus per significationem nominis vel exemplum edificetur. [b] Abraham ergo in multis locis figuram Christi portat, et preterea in¹⁵² nomine. Abraham enim pater¹⁵³ multarum gentium interpretatur, et Christus est pater multorum fidelium¹⁵⁴. Abraham etiam¹⁵⁵ de cognatione sua¹⁵⁶ exiit, et in terra aliena demoratus est; et Christus, derelicto iudaico populo, ad gentes per predicatores suos exivit.^AU ^bs

^bs ¶Fons : <revera> [a] Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1230AB: «Nota quod in singulis patribus tria debent notari, [1230B] historia, moralitas, et allegoria in quibus videlicet unusquisque patrum Christum praefiguret. Moralitas in hoc notatur, quod ex singulis patribus in nobis aliqua virtus, vel per significationem nominis, vel per exemplum aedificatur. Unde etiam quadraginta duo patres esse considerantur. Sicut enim filii Israel per quadraginta duas mansiones ad terram repromissionis pervenerunt, sic et fideles per quadraginta duas virtutes ad Dominum perveniunt. Quid autem numerus iste significet, in sequenti exponetur. [b] Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1232C: «ALLEGORIA. Praemissa vero moralitate horum [1232C] trium patrum, videamus quid praefigurent in Christo. Abraham in multis modis et locis figuram Christi portat, et praeterea in nomine. Abraham enim pater multarum gentium interpretatur, et Christus est Pater multorum fidelium. Cum ergo Abraham de cognatione sua exivit , et in terra aliena demoratus est, hoc est in terra Chanaan, ad quam ex Dei praecepto transivit. Christum significat, qui, derelicto Judaico populo, ad gentes per praedicatores suos transivit». [c] Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1235CD: «Aliquando generat bonos per bonum et malum praedicatorem, quod in Jacob significatur, qui bonos filios et de liberis et de ancillis habuit. Jacob autem genuit Judam et fratres ejus. Judam nominatim [1235D] ponit, quod de illo tantum Dominus descendit. Judas autem genuit Phares, etc. [MM2015]

^AU ¶Codd. : As115 Gz378 Li446 Mt366 Ed1953 {MM2018} {MM2021}

¹⁴⁶ tamen] autem Ed1953

¹⁴⁷ debet] om. As115

¹⁴⁸ etiam] et Ed1953

¹⁴⁹ moralitas Ed1953 ] mortalitas As115 Gz378 Li446

¹⁵⁰ pecia 2] Gz378

¹⁵¹ Moralitas As115² Gz378² Li446² Mt366 Ed1953 ] Mor/ralitas Mt366* , Mortalitas As115* (-t expunc.) Gz378 (-t expunc.) Li446* (-t eras.)

¹⁵² in] om. Gz378

¹⁵³ Abraham enim pater] pater Abraham enim Li446

¹⁵⁴ et Christus est pater multorum fidelium] om. Li446

¹⁵⁵ etiam] autem Gz378 (cacogr.)

¹⁵⁶ sua] om. As115

^marg.| {CMT1d2.7} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Isaac autem interpretatur risus. Risus autem sanctorum est, non stulta cachinnatio labiorum sed rationabile gaudium cordis, quod fuit mysterium Christi. Sicut enim ille parentibus in ultima senectute donatus est letitia suis, ut cognoscatur quia non erat filius nature, sed gratie, sic et Christus in novissimo fine productus est a matre Iudea gaudium cunctis; sed iste per virginem, ille de anu, ambo extra¹⁵⁷ spem nature.^bt

^bt ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 613 .47-59 ; Roma, Vallicelliana, C9, f. 151r : «Abraham autem [om. Val] genuit Isaac, qui interpretatur risus. Risus autem sanctorum est, non stulta cachinnatio labiorum, sed rationabile gaudium cordis, qui fuit per omnia mysterium Christi. Sicut enim ille Isaac [om. Vel], desperantibus jam parentibus, in ultima senectute donatus est laetitia suis, ut cognoscatur, quia non erat filius nature sed gratie: sic et noster Isaac in novissimo fine productus est a matre Judea gaudium cunctis, sicut dicit angelus ad pastores: Ecce evangelizo vobis gaudium magnum quod erit omni plebi (Lc. 2, 10). Unde ait Apostolus: Postquam venit plenitudo temporis, misit Deus Filium suum natum [factum Val] ex muliere, natum [factum Val] sub lege. Sed iste per virginem, ille de anu, ambo extra spem naturae ». [MM2021]

¹⁵⁷ extra] contra Ed1953

^marg.| {CMT1d2.8} REMIGIUS. − Iacob supplantator interpretatur, et de Christo dicitur^bu: « Supplantasti insurgentes in me subtus me ».^AV

^bu Ps. 17, 40.

^AV ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018} {MM2019}

Iacob genuit Iudam¹⁵⁸ et fratres eius.

¹⁵⁸ Iudam] Iudas Ed1953

^marg.| {CMT1d2.9} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Et noster Iacob genuit duodecim apostolos in spiritu, non in carne, verbo, non in sanguine. Iudas autem interpretatur confessor, quoniam Christi erat imago, qui confessor Patris erat futurus, dicens^bv: « Confiteor tibi, pater, Domine celi et terre ».^bw

^bv Mt. 11, 25; Lc. 10, 21.

^bw ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 614 = St-Omer, BM, 90, f. 4va : «Et noster Jacob genuit duodecim apostolos in spiritu, non in carne: verbo, non sanguine. [...] Judas autem interpretatur confessor, quoniam Christi erat imago, qui confessor Patris erat futurus, dicens: Confiteor tibi, Pater, Domine caeli et terrae». [MM2019]

^marg.| {CMT1d2.10} GLOSSA. − [a] Moraliter autem Abraham nobis virtutem fidei per exemplum sui¹⁵⁹* significat, cum de eo legatur^bx: « Abraham credidit Deo, et reputatum est ei ad iustitiam ». Isaac significat spem, quia interpretatur risus, fuit enim gaudium parentum; spes vero similiter est gaudium nostrum, dum eterna bona sperare facit et de eis gaudere. Abraham ergo genuit Isaac quia fides generat spem. [c] Iacob autem significat caritatem. Caritas enim amplectitur duas vitas, activam per dilectionem proximi ¹⁶⁰, et¹⁶¹* contemplativam per dilectionem Dei; activa per Liam, contemplativa per Rachel significatur. Lia enim laborans interpretatur quia activa in labore est, Rachel visum principium quia per contemplativam principium, id est Deus, videtur. [b] Nascitur ergo Iacob de duobus parentibus, quia caritas nascitur de fide et spe. Quod enim credimus et quod¹⁶²* speramus, diligimus.^AW ^by

^bx Gn. 15, 6.

^by ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1230C-D: «[a] MORALITAS. Abraham in nobis virtutem fidei per exemplum sui significat, cum de eo legatur: Abraham credidit Deo, et reputatum est ei ad justitiam (Gn. 15). Ipse enim fuit prima via credendi, qui, quando tres vidit, et unum adoravit sacramentum trinitatis et unitatis nobis indicavit. Sequitur Isaac, qui significat spem, quia Isaac interpretatur risus, [1230D] qui fuit gaudium parentum, et qui etiam spes fuit patris, dum, fidem promissioni adhibendo, se filium habiturum speravit, vel dum per eum se multiplicandum speravit. Spes vero similiter est gaudium nostrum, dum aeterna bona sperare facit, et inde gaudere. Abraham ergo genuit Isaac, quia fides generat spem, juxta Apostolum, qui ait: Fides est substantia, id est firmamentum, rerum sperandarum (Hebr. XI). Frustra enim sperat qui non credit. [b] Nascitur Jacob de his duobus parentibus, id est charitas quae nascitur de fide et spe. Quod enim credimus, quod speramus, diligimus. Videamus quare Jacob significet charitatem. Jacob binomius est; prius enim dictus est Jacob, deinde post luctationem cum angelo, quando Deum viderat in angelo, vocatus [1231A] est Israel, id est vir videns Deum. Deinde profectus est ad Laban, et servivit ei septem annis pro Rachel, sed supposita est ei Lia lippis oculis, quia major erat. Deinde servivit septem aliis annis, et habuit Rachel. Multos filios generavit Lia, paucos Rachel. Hoc totum significat charitatem [...] [c] [1232A] [...] Ecce Jacob significat, ut diximus, charitatem. Charitas vero amplectitur duas vitas, activam et contemplativam. Activa, per Liam; contemplativa, per Rachel significatur. Lia laborans interpretatur, quia activa in labore est; Rachel, visum principium, quia secundum eam principium, id est Deus, videtur».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Mt.), [Strasbourg, Strasbourg, 1481, t. 4], ed. Gloss-e. [MM2018]

^AW ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

¹⁵⁹ ex<emplu>m sui Li446 ] exempla Christi Ed1953

¹⁶⁰ proximi Li446 ² Ed1953 ] dei praem. Li446 * (expunc.)

¹⁶¹ et Li446] om. Ed1953

¹⁶² quod Li446] om. Ed1953

^prol.| [Mt. 1, 1-16: legitur tertio nocturno Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 42; Vigilia Nativitatis: Barré (Homéliaires carolingiens)]

^marg.| { CMT1d3.1} GLOSSA<TOR>. − Pretermissis aliis filiis Iacob, evangelista Iude generationem prosequitur ¹⁶³* dicens:^AX ^bz

^bz ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e, Cas239, Cas574); LLT; PL [MM2020]

^AX ¶Codd. : As115 ( 4ra) Li446 ( 5va ) T46 (7va) Ed1570 Ed1953 {MM2019}

¹⁶³ g. pr. Li446] inv. Ed1570 Ed1953

Iudas autem genuit Phares et Zaram de Thamar¹⁶⁴.

¹⁶⁴ et Zaram] et a. T46

^marg.| {CMT1d3.2} AUGUSTINUS. Quinto decimo de civitate Dei. ¹⁶⁵* − Nec Iudas primogenitus fuit¹⁶⁶* nec istorum¹⁶⁷ geminorum aliquis fuit primogenitus Iude, sed ante illos iam tres genuerat. Eos itaque tenuit¹⁶⁸ in ordine generationum per quos ad David atque inde quo intenderet, perveniret.^AY ^ca

^ca ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De civitate Dei, lib. 15, c. 15, CCSL 48, p. 476.81-84: «Deinde sequitur: iacob autem genuit iudam et fratres eius; numquid iudas primogenitus fuit? iudas, inquit, genuit phares et zarat; nec istorum geminorum aliquis fuit primogenitus iudae, sed ante illos iam tres genuerat. eos itaque tenuit in ordine generationum, per quos ad dauid atque inde quo intenderat perueniret». [FG2017] [MM2018]

^AY ¶Codd. : As115 Li446 T46 (7va) Ed1570 Ed1953 {MM2019}

¹⁶⁵ .XV.] om. Ed1570 Ed1953

¹⁶⁶ fuit] om. Ed1570 Ed1953

¹⁶⁷ istorum] iustorum T46

¹⁶⁸ tenuit] genuit As115 T46

^marg.| {CMT1d3.3} HIERONYMUS. − Notandum¹⁶⁹ autem in genealogia salvatoris nullam sanctarum assumi mulierum, sed eas¹⁷⁰ quas Scriptura reprehendit ut qui¹⁷¹ propter peccatores venerat, de peccatoribus nascens, omnium peccata deleret. Unde et in consequentibus¹⁷²* Ruth Moabitis ponitur. ^AZ ^cb

^cb ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 8.16-20: «Notandum in genealogia saluatoris nullam sanctarum adsumi mulierum, sed eas quas scriptura reprehendit, ut qui propter peccatores uenerat, de peccatricibus nascens omnium peccata deleret. unde et in consequentibus ruth moabitis ponitur et bethsabe uxor uriae». [FG2013]*

^AZ ¶Codd. : As115 Bo1655 Gz378 Li446 Ed1570 Ed1953 {MM2022}

¹⁶⁹ Notandum] + est Bo1655

¹⁷⁰ eas] om. Gz378

¹⁷¹ qui] om. Li446

¹⁷² consequentibus] sequentibus Ed1570 Ed1953

^marg.| {CMT1d3.4} AMBROSIUS. Super Lucam. − Lucas autem hec ¹⁷³ * declinavit ut immaculatam sacerdotalis generis seriem declararet. Sed sancti Matthei¹⁷⁴ consilium a rationis iustitia non abhorret. Nam cum evangelizaret secundum carnem generatum esse qui omnium peccata susciperet, subiectum iniuriis, subditum passioni. Nec huius¹⁷⁵* quidem putavit exortem asserendum esse pietatis ut maculate quoque originis non recusaret iniuriam. Simul ne puderet Ecclesiam de peccatoribus congregari, cum¹⁷⁶ Dominus de peccatoribus nasceretur, postremo ut beneficium redemptionis etiam a suis maioribus inchoaret ne quis putaret originis maculam impedimento posse esse virtuti, nec se insolens de sui nobilitate iactaret.^BA ^cc

^cc ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, § 36, CCSL 14, p. 95.609-627: «Neque tamen abnuo, cum Thamar et Ruth defendo, peccatores quoque inter maiores dominici generis conputatos, quorum conmemorationem sanctus Lucas declinare desiderans alium quendam successionum ordinem tenuit neque Achab neque Iechoniam neque postremo Vriae uxorem nominandos putauit, ut inmaculatam sacerdotalis generis seriem declararet. sed ut illi consilii sui ratio subsistit ita etiam sancti Matthaei consilium a rationis iustitia non abhorret. nam cum evangelizaret Dominum secundum carnem esse generatum, qui omnium peccata susciperet, subiectum iniuriis, subditum passioni, ne huius quidem putauit exsortem adserendum esse pietatis, ut maculatae quoque originis non recusaret iniuriam, simul ne puderet Ecclesiam de peccatoribus congregari, cum dominus de peccatoribus nasceretur. postremo ut beneficium redemtionis etiam a sui maioribus inchoaret, ne quis putaret originis maculam impedimento posse esse uirtuti nec se insolens de sui generis nobilitate iactaret neue parentum crimina uerecundior erubesceret, cui obumbrandae originis facultas daretur flore uirtutis». [FG2013]*

^BA ¶Codd. : As115 Gz378 Li446 Ed1953 {MM2022}

¹⁷³ hec ] has Ed1953

¹⁷⁴ sancti Matthei] inv. Gz378

¹⁷⁵ Nec (Ne ?) huius] Nec hoc Ed1953

¹⁷⁶ cum] cuius Li446

^marg.| {CMT1d3.5} CHRYSOSTOMUS. In homiliario ¹⁷⁷* − Post hoc¹⁷⁸ monstratur omnes obnoxios fuisse peccatis. Instat enim Thamar fornicationis¹⁷⁹ Iudam accusans, et David a fornicata¹⁸⁰ muliere genuit Salomonem. Si autem a magnis lex non est impleta nec a minoribus, etsi¹⁸¹ « omnes peccaverunt »^cd, et necessaria facta est Christi presentia.^BB ^ce

^cd Rm. 5, 12.

^ce ¶Fons : Cf. Chrysostomus , In Mt., hom. 3, § 2, PG 57, 34.25-35: «Μετὰ τοῦτο καὶ ἕτερον κατασκευάζει, τὸ δεῖξαι πάντας ὑπευθύνους ἁμαρτήμασιν ὄντας , καὶ τοὺς προγόνους αὐτούς. Ὁ γοῦν πατριάρχης αὐτῶν καὶ ὁμώνυμος οὐ μικρὸν φαίνεται ἡμαρτηκώς · καὶ γὰρ ἐφέστηκεν ἡ Θάμαρ κατηγοροῦσα αὐτοῦ τὴν πορνείαν · καὶ ὁ Δαυῒδ δὲ ἀπὸ τῆς πορνευθείσης γυναικὸς τὸν Σολομῶνα ἐκτήσατο . Εἰ δὲ ὑπὸ τῶν μεγάλων ὁ νόμος οὐκ ἐπληρώθη , πολλῷ μᾶλλον ὑπὸ τῶν ἐλαττόνων· εἰ δὲ οὐκ ἐπληρώθη, πάντες ἥμαρτον, καὶ ἀναγκαία γέγονεν ἡ τοῦ Χριστοῦ παρουσία». [ACB2014] [MM2018]

^BB ¶Codd. : Li446 Ed1570 Ed1953 {MM2018}

¹⁷⁷ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

¹⁷⁸ hoc] hec Li446

¹⁷⁹ fornicationis Li446 ] fornitatio Ed1570 Ed1953

¹⁸⁰ fornicata Li446 ] fornicaria Ed1953

¹⁸¹ etsi Li446] et sic Ed1570 Ed1953

^marg.| {CMT1d3.6} AMBROSIUS. Super Lucam. − Vide autem quia non otiose Mattheus utrumque signavit¹⁸²*, cum Phares tantummodo commemorationem causa deposceret, quia hic in utroque mysterium est. Per geminos enim gemina describitur vita populorum una secundum legem, altera secundum fidem.^BC ^cf

^cf ¶Fons : [a] Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, CCSL 14, § 19, p. 86.321-323; § 21, p. 86.346-348: «[§ 19] Sed non ita istam defendimus, ut illum accusemus – immo utrumque excusemus, non autem nos – sed mysterium quod copulae illius fructus expressit; generauit enim mulier Phares et Zara filios, generauit geminos. Unde non otiose Matthaeus utrumque significauit , cum Phares tantummodo conmemorationem causa deposceret; Phares enim genuit Esrom, Esrom genuit Aram, deinde per ordinem singuli. cur autem, cum Isaac duos generauerit, Iacob plures, singulorum tantummodo, quos successionis dominicae causa poscebat, fecit scripturae series mentionem, horum autem utrumque memorauit nisi quia hic in utroque mysterium est? [...] [§ 21] Cur autem alter manum praemisit ex utero, alter genitali praecessit exortu nisi quia per geminorum mysterium gemina describitur uita populorum, una secundum legem, altera secundum fidem, una secundum litteram, altera secundum gratiam? Prior gratia quam lex, prior fides quam littera. Et ideo gratiae typus manum ante praemisit, quia gratiae actus ante praecessit, qui fuit in Iob Melchisedech Abraham Isaac Iacob, qui per fidem sine lege uiuebant; credidit enim Abraham Deo, et reputatum est ei ad iustitiam. Melchisedch quoque sancti gratiam praecedens sacrificii figura monstrauit . praeuenientes enim legem patriarchae sancti praescriptorum uinculis absoluti libera et consimili nobis evangelii gratia refulserunt». [FG2013]

^BC ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2021

¹⁸² signavit ! Li446 Mt366 ] significavit Ed1953

^marg.| {CMT1d3.7} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Per Zaram enim significatur ¹⁸³ iudaicus populus, qui primus apparuit in luce fidei, quasi de vulva tenebrosa mundi procedens. Et ideo signatus est¹⁸⁴* cocco¹⁸⁵ circumcisionis, putantibus omnibus, quia¹⁸⁶ ipse populus Dei erat futurus primus¹⁸⁷*, sed posita¹⁸⁸ est ante faciem eius lex, quasi sepes vel maceria. Sic¹⁸⁹ ergo impeditus est populus iudaicus per legem, sed temporibus Christi rupta est sepes legis, que erat inter Iudeos et gentes¹⁹⁰, sicut ait Apostolus^cg: « Medium parietem macerie solvens ». Sic factum est ut gentilis populus¹⁹¹* per Phares significatus ¹⁹², postquam rupta est lex per Christi mandata, primus ad fidem procedat et postea sequitur iudaicus populus.
Sequitur: ^BD ^ch

^cg Eph. 2, 14.

^ch ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 614.64 -615.17 ; Vallicelliana, C9, f. 152v : «Zara enim primus ex utero egressus apparuit, obstetrix autem ligavit illi coccum ad manum, signans ⸢populum Judaicum rubricatum [eum Val.] sanguine circumcisionis. Retracto autem Zara processit Phares: interclusa est enim caro in qua Zara erat inclusus; haec autem in qua Phares erat inclusus, adaperta est, ideo et processit primum (Gn. 38, 27-30). Sic Judaicus populus primus apparuit in luce fidei, quasi de vulva tenebrosa mundi procedens, et ideo signatus est cocco circumcisionis, putantibus omnibus, quia ipse populus Dei erat futurus primus. Sed quid? Posita est ante faciem ejus lex, quasi sepes, ut impediret justitiam ejus. Nam lex impedit fidem, non adjuvat, sicut scriptum est: Priusquam veniret mandatum, peccatum quidem mortuum [non Val.] erat, ego autem vivebam: postquam venit mandatum, peccatum [om. Val.] revixit, ego autem mortuus sum (Rm. 7. 9. 10). Sic ergo impeditus est populus Judaicus per legem, ut non [ne Val.] ad justitiae lucem veniret: sed [om. Val.] subito temporibus Christi rupta est sepes [inv. Val.] legis, quae erat inter Judaeos et gentiles, sicut ait Apostolus, Medium parietem maceriae solvens sic factum est, ut ethnicus populus, qui primum, Judaico populo apparente, quasi in vulva tenebrosi mundi tenebatur inclusus: postquam rupta est lex per Christi mandata, excluso Judaico populo, iste primus processit ad fidem, et postea sequitur Judaicus populus, sicut ait Apostolus: Ecce mysterium vobis dico». [MM2019] [MM2021]

^BD ¶Codd. : As115 Cbg132 Li446 Md214 Mt366 Ed1953 {MM2021}

¹⁸³ significatur Md214 Ed1953 ] signatur abrv . reliqui codd.

¹⁸⁴ signatus ! codd.] abrv. Mt366, significatus Ed1953 | est] om. Md214

¹⁸⁵ cocco] cocto As115 Cbg 132 Li446, octo cacogr. Md214

¹⁸⁶ quia] quod Cbg 132 Mt366

¹⁸⁷ primus] om. Ed1953

¹⁸⁸ posita] preposita Md214

¹⁸⁹ sepes… Sic… sepes] spes vel m<ateri>a si… spes Md214 | maceria] materia Cbg 132* ( correctorius correxit marg., Md214

¹⁹⁰ gentes ! Mt366 Ed1953 ] gs. Li446

¹⁹¹ populus] om. Ed1953

¹⁹² significatus Md214 Ed1953 ] signatus abrv. As115 Li446 Mt366

Phares autem genuit Esrom.

^marg.| {CMT1d3.8} GLOSSA. − Iudas genuit Phares et Zaram antequam intraret Egyptum, in quam ambo postea cum patre transierunt. In Egypto vero Phares genuit Esrom.

Esrom autem genuit Aram.

Aram autem genuit Aminadab, Aminadab autem genuit Naasson.

^marg.| Et tunc Moyses eduxit eos de Egypto. Naasson autem fuit dux sub Moyse in tribu Iuda per desertum, in quo genuit Salmon. Iste Salmon fuit princeps in¹⁹³* tribu Iuda, qui cum Iosue in¹⁹⁴* terram promissionis intravit.^BE ^ci ^cj

^ci ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1236B: «Judas autem genuit Phares et Zaram, antequam intraret in Aegyptum, in quam ambo postea cum patre suo transierunt. In Aegypto vero genuit Phares Esrom, et Esrom Aran et Aran Aminadab, et Aminadab Naasson. Et ideo Moyses duxit eos ex Aegypto, et Naasson fuit dux sub Moyse in tribu Juda per desertum, in quo genuit Salmon. Iste Salmon, mortuo patre, fuit princeps in tribu Juda, qui cum Josue in terram repromissionis intravit, qui duxit Raab meretricem; quae recepit exploratores».
<ex quo> Glossa ordinaria (Mt. 1, 3) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4a marg.], ed. Gloss-e : «IUDAS AUTEM etc. Iudas genuit Phares et Zaram antequam intraret Egyptum, in quam ambo postea cum patre transierunt. […] PHARES AUTEM GENUIT etc. In Egypto genuit Phares Esrom , et Esrom Aram , et Aram Aminadab , et Aminadab Naasson, et tunc Moyses eduxit eos de Egypto . Naasson fuit dux sub Moyse in tribu Iuda per desertum, in quo genuit Salmon. Iste Salmon fuit princeps in tribu Iuda qui tamen Iosue in terram promissionis intravit . Iste Salmon in terra promissionis genuit Booz de Raab».

^cj ¶Nota : La sentence puise d’infimes détails rédactionnels dans chacune des deux sources identifiées. Leurs différences sont si minimes qu’il est impossible de savoir si cela est dû à une collation des deux sources qu’il avait sous les yeux ou aux variations de leurs éditions. [MM2020]

^BE ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2021}

¹⁹³ in] de Ed1953

¹⁹⁴ in] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d3.9} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Quoniam autem ex aliqua causa, secundum providentiam Dei, posita horum patrum nomina credimus.
Sequitur: ^BF ^ck

^ck ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1, 4), PG 56, 615.62-66 ; St-Omer, BM, 90, f. 5rb ; Madrid, Bibl. nac., cod. 527, f. 3ra ; Vallicelliana, C9, f. 154r : «[a] Phares autem genuit Esrom. Quoniam quidem causa et ratione ⸢ secundum providentiam [providentiaque PG] Dei posita sunt hec nomina, credimus, maxime cum essent principes hi [inv. PG Val.] generis electorum: qua autem causa et ratione posita sunt, vere ipsi scierunt, qui posuerunt, et Deus, cuius providentia ponebantur. Nos vero quod intelligere possumus in nominibus ipsis, hoc loquimur, maxime cum nullam scripturam canonicam ⸢habeamus de istis personis [de ist. pers. hab. inv. PG]. Esrom enim, sicut Hebreorum [Hebraicorum Val.] sermonum nominum [om. Val.] interpretes dicunt, interpretatur, iaculum videns ». [MM2021]

^BF ¶Codd. : Arag2 As115 Cbg132 Clv195 Li446 Md214 Mt366 T46 Urb27 Ed1470 Ed1571 Ed1657 Ed1953 {MM2021}

Naasson autem genuit Salmon.

^marg.| {CMT1d3.10} <GLOSSA.> ¹⁹⁵ − Iste Salmon mortuo patre ¹⁹⁶ fuit princeps in tribu Iuda, qui cum Iosue in¹⁹⁷* terram promissionis intravit.^BG ^cl

^cl ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 1, 3) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4a marg.], ed. Gloss-e : «Phares autem genuit etc. In Egypto genuit Phares Esrom et Esrom Aram, et Aram Aminadab, et Aminadab Naasson, et tunc Moyses eduxit eos de Egypto. Naasson fuit dux sub Moyse in tribu Iuda per desertum, in quo genuit Salmon. Iste Salmon fuit princeps in tribu Iuda qui cum Iosue in terram promissionis intravit. Iste Salmon in terra promissionis genuit Booz de Raab».
¶Nota : Thomas fait ici alterner les citations de gloses avec des sentences de Chrysostome et d’autres auteurs. L’oubli du lemme « Glossa » en marge de cette sentence par l’antigraphe ou le premier exemplar a conduit à la répétition du même lemme « Chrysostomus super Mattheum » en tête de deux sentences subséquentes, comme on l’obsere dans Li446, l’édition princeps et les éditions imprimées. Cela n’a pas manqué de troubler. Dans Li446, un correcteur a cancellé « Chrysostomus », mais conservé « super Mattheum ». Dans Md214, le second lemme attributif a été complètement supprimé mais le titre « super Mattheum » a été associée au lemme « Glossa » de la sentence suivante (CMT1d3.12). La majorité des manuscrits consultés a supprimé purement et simplement la seconde attribution à Chrysostome, effaçant toute trace de la citation intersticielle de la Glose, désormais noyée au sein d’une unique sentence attribuée à l’Opus imperfectum. Nous supposons que l’antigraphe comportait des indications d’attente ambigues inhabituelles, comme par exemple « Super Mattheum » mis pour Glossa super Mattheum. Placée immédiatement avant le second « Chrysostomus super Mattheum », cette note aura été comprise comme une itération accidentelle et supprimée. [MM2021]

^BG ¶Codd. : Arag2 As115 Cbg132 Clv195 Li446 Md214 Mt366 T46 Urb27 Ed1470 Ed1475 C Ed1571 Ed1953, om. Ed1657 {MM2021}

¹⁹⁵ Glossa] restit. , om. codd. et edd. (vide notam) | Glossa… intravit] om. Ed1657

¹⁹⁶ patre] + suo Ms214* (exp. )

¹⁹⁷ in] om. Arag2 T46 Ed1470 Ed1953

^marg.| {CMT1d3.11} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. ¹⁹⁸* − [b] Accepit autem ¹⁹⁹ uxorem nomine Raab. Hec autem Raab dicitur fuisse Raab meretrix de Iericho que suscepit exploratores filiorum Israel et²⁰⁰* abscondit eos et servavit incolumes. Cum autem Salmon nobilis esset inter filios Israel quia de tribu erat Iuda et quia filius principis erat, vidit Raab sic fidelem²⁰¹ quasi magnam aliquam constitutam, meruit accipere in uxorem. Forsitan autem et ideo interpretatur Salmon, quasi per ipsum nomen invitaretur a providentia Dei ut²⁰² acciperet vas electionis Raab. [a] Interpretatur enim Salmon ‘accipe vas’²⁰³.
Sequitur: ^BH ^cm ^cn ^co

^cm ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1, 4), PG 56, 618.14-47 ; St-Omer, BM, 90, f. 6va ; Madrid, Bibl. nac., cod. 527, f. 3vb ; Roma, Vallicelliana, C9, f. 157v- 158r : « Naason [Naasum PG ] autem [om. Val.] genuit Salmon. [a] Salmon autem interpretatur, accipe vas. [b] Iste Salmon accepit uxorem nomine Raab. Hec autem Raab ipsa dicitur fuisse Raab [om. PG] meretrix de Iericho, que suscepit exploratores, et legatos filiorum Israel et cum quererentur a rege [om. Md] Iericho, ut occiderentur, abscondit eos in superiori parte domus sue, et servavit incolumes; audiens autem facta filiorum Israel, dilexit Israel amplius [inv. Md527 Val. PG] quam propriam gentem. Et dupliciter ⸢res ista credibilis mihi [mihi res ista cred. PG] esse videtur. Primum, cum esset [+ iste Val.] Salmon nobilis inter filios Israel, et quia de tribu Iuda erat [inv. Val.] et quia filius principis erat [inv. Md, principis PG], vidit Raab illam sic fidelem [inv. Md PG] conversam [sic conversaVal.] ad bonum, et a Deo dilectam, et eductam [deductam PG] de Iericho secundum Dei preceptum, et computatam inter filias Israel, quasi magnam illam aliquam constitutam, meruit accipere Salmon in uxorem. Deinde credo, et propter ⸢spiritualis mysterii rationem [rationem s. m. Md PG]: quoniam et [om. PG] Raab illa meretrix figura fuit Ecclesie, que cum fuisset ex gentibus meretrix et culturis idolorum commaculata suscipiens speculatores Iesu Christi, id est apostolos, in domum pectoris sui per verba ipsorum, abscondit eos sursum in memoria capitis sui, ut non inveniret eos [+ princeps Md Val., + princeps mundi PG] diabolus, nec perderet eos, que [qui PG] signo rubri sparti, et per fenestram demissi, quasi per indicium dominice passionis salvata, et educta de mundo, et castificata, facta est sponsa Christi. Et [om. PG] Salmon iste decimus est ab Abraham. Semper autem decimus numerus, quia [om. Val.] numerus est perfectionis, mysterium habet Christi perfecti: propter quod et prima litera nominis Iesu iota habet, decem [+ denotans PG]: ergo et quia Salmon in numero fuit mystico Christi, et illa in mysterio fuit Ecclesie, non sine ratione credimus ipsam fuisse Raab, et accepisse eam Salmonem. Forsitan autem ideo et [c] interpretatur Salmon, accipe vas, quasi per ipsum nomen invitabatur a providentia Dei, ut acciperet vas electionis Raab».

^cn ¶Nota : 1. Voir CMT1d3.10: note.

^co ¶Nota : 2. Le texte de la Catena est plus proche de la 2^e que de la 4^e famille. [MM2021]

^BH ¶Codd. : Arag2 As115 Cbg132 Li446 Md214 Mt366 T46 Urb27 Ed1470 Ed1475 C Ed1571 Ed1657 Ed1953 {MM2021}

¹⁹⁸ CHRYSOSTOMUS Super Mattheum Li446 * (al. m. cancel. Crisostomus) Ed1470 Ed1657 Ed1953 ] om. Arag2 As115 Cbg132 Md214 Mt366 Urb27

¹⁹⁹ autem] + Salmon Ed1657

²⁰⁰ et] om. Arag2 Ed1470 Ed1571 Ed1657 Ed1953

²⁰¹ fidelem] + et Ed1657

²⁰² ut] et Arag2

²⁰³ accipe] accipere Ed1470

Salmon autem genuit Booz de Raab.

^marg.| {CMT1d3.12} GLOSSA. ²⁰⁴ − Iste Salmon in terra promissionis genuit de illa Raab Booz .

²⁰⁴ Glossa] + Super Matheum Md214 ; cf. CMT1d3.10 (nota)

Booz autem genuit Obed ex²⁰⁵ Ruth.^BI ^cp

^cp ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 1, 3) marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4b], ed. Gloss-e : «Iste Salmon in terra promissionis genuit Booz de Raab». [MM2019]

^BI ¶Codd. : Arag2 Cbg132 Li446 Md214 Ed1475 C Ed1571 Ed1953 {MM2021}

²⁰⁵ Obed ex] Obec cacogr. Li446

^marg.| {CMT1d3.13} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Quomodo autem Booz acceperit²⁰⁶ uxorem Moabitidem nomine Ruth, exponere estimavi superfluum, cum de his Scriptura sit omnibus manifesta. Hoc autem dicimus solum, quoniam Ruth, pro merito fidei sue nupsit Booz, quia Deos patrum suorum repulit et Deum viventem elegit. Et Booz pro merito fidei sue illam accepit uxorem, ut ex coniugio tali sanctificato genus nasceretur regale.^BJ ^cq

^cq ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 618-619 = St-Omer, BM, 90, f. 7ra ; Roma, Vallicelliana, C9, f. 158v-159r : «Hic itaque Booz accepit uxorem Moabitidem nomine Ruth (Rt. 4). Quomodo [+ autem Som90] accepit [acceperit Som90 Val] eam, exponere existimavi [estimavi Som90 Val] superfluum, cum de his Scriptura sit omnibus manifesta. Hoc autem dicimus solum, quoniam et Ruth pro merito fidei suae nupsit [+ eam Som90 Val] Booz, quia propriam gentem contempsit, et terram, et genus, et elegit Israel, et non despexit socrum [+ suam Som90] viduam simul et peregrinam, desiderio ducta generis ejus [+ huius Som90, om. Val] magis quam sui. Deos patrum suorum repulit, et Deum viventem elegit, talibus verbis dicens ad socrum suam:"Noli obviare mihi, ut relinquam te, quoniam ubicumque ieris ibo et ubicumque manseris, manebo. Populus tuus, populus meus est: et Deus tuus, Deus meus est: ut ubicumque mortua fueris, moriar, et ibi sepeliar. Hoc faciat mihi Deus [Dominus mihi Som90 Val], et hoc [hec Som90] augeat, si non sola [om. Som90 Val] mors separaverit inter te et me [me et te Som90 Val]" (Rt. 1, 16. 17). Ergo [Et Som90 Val] Booz pro merito suae fidei [fidei sue Som90 Val] illam accepit uxorem, ut ex coniugio tali sanctificato genus nasceretur regale». [MM2019] [MM2021]

^BJ ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2021

²⁰⁶ acceperit] accepit Ed1953

^marg.| {CMT1d3.14} AMBROSIUS. Super Lucam. ²⁰⁷ − Quomodo autem Ruth , cum esset alienigena, Iudeo nupsit? Et qua ratione in Christi generatione eius putaverit evangelista copule commemorationem esse faciendam, que legis serie mechabatur? Quia ergo non de legitima salvator generatione manavit, videtur esse deforme, nisi ad apostolicam sententiam revertati^cr: « Quia non est lex posita iustis, sed iniustis ». Hec enim cum esset alienigena et moabitis, presertim cum lex Moysi prohiberet has nuptias, moabitasque excluderet ab Ecclesia, quomodo introivit in Ecclesiam nisi quia sancta et immaculata moribus supra legem facta est? Destinationem ergo legis excessit et meruit inter maiores dominici generis computari, propter cognationem mentis electam, non corporis. Magnum autem nobis exemplum est quod in illa nostrum omnium, qui ex gentibus collecti sumus, ingrediendi in Ecclesiam Domini figura precessit.^cs

^cr 1Tim. 1, 9: «Sciens hoc quia iusto lex non est posita sed iniustis».

^cs ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, § 30, CCSL 14, p. 92.518-539: «Quomodo enim Ruth, cum esset alienigena, Iudaeo nupsit ? Et qua ratione in Christi generatione eius putauit evangelista copulae conmemorationem esse faciendam, quae legis serie uetabatur ? Non ergo ex legitima saluator generatione manauit ? Videtur esse deforme, nisi ad apostolicam sententiam reuertaris quia lex non est iustis posita, sed iniustis. Haec enim cum sit alienigena et Moabitis, praesertim cum lex Moysi prohiberet has nuptias Moabitas que excluderet ab Ecclesia sic enim scriptum est: Moabitae non introibunt in Ecclesiam Domini usque ad tertiam et quartam generationem et usque in saeculum quomodo intr auit in Ecclesiam nisi quia sancta et inmaculata moribus supra legem facta est ? Si enim lex impiis et peccatoribus posita est, utique Ruth, quae definitionem legis excessit et intrauit in Ecclesiam et facta est Israhelitis et meruit inter maiores dominici generis conputari, propter cognationem mentis electa, non corporis, magnum nobis exemplum est quia in illa nostrum omnium, qui collecti ex gentibus sumus ingrediendi in Ecclesiam Domini, figura praecessit. Hanc igitur aemulemur, ut quia haec moribus hanc praerogatiuam meruit adsciscendae societatis suae, sicut historia docet, nos quoque propter morum electionem in Ecclesiam Domini meritis suffragantibus adlegamur». [FG2013]

²⁰⁷ Ambrosius Super Lucam Li446 ² (poster. man.) Ed1953 ] om. Li446 *

^marg.| {CMT1d3.15} HIERONYMUS. Epistola ad Paulinum. ²⁰⁸ − Ruth etiam Moabitis Isaie explet vaticinium dicentis^ct: « Emitte agnum, Domine, dominatorem terre, de petra deserti ad montem filie Sion ».^BK ^cu
Sequitur:

^ct Is. 16, 1.

^cu ¶Fons : Hieronymus, Epistolae, ep. 53, § 8, CSEL 54, p. 456.7sqq. = Praefatio, § VII, in Glossa ordinaria, [Strasbourg, 1481, t. 1, facsim., p. 3a], ed. Gloss-e .: «Ruth Moabitis Isaie explet vaticinium dicentis: Emitte agnum, Domine, dominatorem terre, de petra deserti ad montem filie Sion». [MM2019]

^BK ¶Codd. : Li446 ( 6rb ) Ed1570 Ed1953 {MM2019}

²⁰⁸ Epistola Li446 ] In praem. Ed1570 Ed1953

Obed autem genuit Iesse.

^marg.| {CMT1d3.16} GLOSSA. − Iesse pater David binomius est. Frequentius enim²⁰⁹* vocatus est Isai. Sed quia propheta vocat eum non Isai sed Iesse, dicens: “Egredietur virga de radice Iesse”^cvut ostenderet illam prophetiam completam in Maria et in Christo, evangelista posuit²¹⁰ Iesse.^BL ^cw
Sequitur:

^cv Is. 11, 1.

^cw ¶Fons : Cf. Glossa ordinaria (Mt. 1, 5) marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4b], ed. Gloss-e : «IESSE AUTEM. Pater David sepius nominatur Isaia, sed binomius fuit. Hic autem ideo dicitur Iesse ut scires eum venisse, de quo Isaias:"Egredietur virga de radice Iesse" etc. Hic est flos quem odorat Isaac dicens: «Ecce odor filii mei sicut odor agri pleni», quia spiritus eum abundantissime replevit». [MM2018]

^BL ¶Codd. : Li446 ( 6va ) Ed1570 Ed1953 {MM2018}

²⁰⁹ frequentius enim Li446 ] quia frequentius Ed1570 Ed1953

²¹⁰ posuit] possuit Li446

Iesse autem genuit David regem.

^marg.| {CMT1d3.17} REMIGIUS. − Sed querendum est quare sanctus evangelista solum David nominaverit regem, quod ideo dixit ut ostenderet eum primum fuisse regem in tribu Iuda. Ipse autem Christus est Phares divisor, ut est illud^cx: « Dividet agnos ab hedis ». Est et Zaram oriens, ut est illud^cy: « Ecce vir, oriens nomen eius ». Est Esrom sagitta, ut est illud^cz: « Posuit me sicut sagittam electam ».

^cx Mt. 25, 32.

^cy Za. 6, 12.

^cz Is. 49, 2.

^marg.| {CMT1d3.18} RABANUS. − Vel alterum²¹¹*, propter abundantiam gratie et latitudinem caritatis: Aram ²¹² electus, secundum illud^da: « Ecce puer meus electus aut²¹³ excelsus », secundum illud²¹⁴ ^db: « Excelsus super omnes gentes Dominus ». Ipse est Aminadab, id est voluntarius, qui dicit^dc: « Voluntarie sacrificabo tibi ». Idem est et Naasson, id est augurium, qui novit preterita, presentia et futura. Vel serpentinus, secundum illud^dd: « Sicut²¹⁵* Moyses exaltavit serpentem in deserto ». Est et Salmon, id est sensibilis, qui dicit^de: « Ego sensi de me virtutem exisse ».^BM ^df

^da Is. 42, 1.

^db Ps. 112, 4.

^dc Ps. 53, 8.

^dd Io. 3, 14.

^de Lc. 8, 46.

^df ¶Fons : <revera> Cf. Glossa ordinaria (Mt. 1, 4) marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4a], ed. Gloss-e : «Aram: Christus electus vel excelsus interpretatur. Electus, de quo propheta: «Ecce puer meus quem elegi». Et alibi: «Excelsus super omnes gentes Dominus». Ipse est Aminadab, id est voluntarius, qui dicit: «Voluntarie sacrificabo tibi»u . Idem est et Naasson, id est augurium qui novit preterita, presentia, et futura. Vel Naasson: serpentinus, quia Christus more serpentis omnes cavit insidias». Cf. Glossa ordinaria (Mt. 1, 4) marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4a], ed. Gloss-e : «Christus est Salmon, id est sensibilis, quia omnia sentit. Ipse accipit Raab, id est Ecclesiam de gentibus». [MM2018] <Non hab.> Rabanus in Mt.; LLT; PL [MM2019]

^BM ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

²¹¹ alterum Li446 ] atrium Ed1953

²¹² Aram Ed1953 ] atque Ed1953

²¹³ aut] vel Ed1953

²¹⁴ secundum illud] in ras. + r’ Li446

²¹⁵ Sicut] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d3.19} GLOSSA. − Ipse accipit Raab, id est Ecclesiam de gentibus^dg. Raab enim fames vel latitudo vel impetus interpretatur ²¹⁶* quia Ecclesia gentium esurit et sitit iustitiam^dhet impetu doctrine philosophos et reges convertit. Ruth etiam interpretatur videns vel festinans, et significat Ecclesiam, que puro corde videt Deum et festinat ad bravium superne vocationis^di.^BN

^dg ¶Fons : Cf. Glossa ordinaria (Mt. 1, 5) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4a marg.], ed. Gloss-e .

^dh Cf. Mt. 5, 6.

^di ¶Fons : Cf. Glossa ordinaria (Mt. 1, 5) marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4a], ed. Gloss-e : «Raab fames vel beatitudo vel impetus, quia Ecclesia gentium esurit et sitit iustitiam, et dilatata per orbem terrarum impetu doctrine philosophos et reges convertit. [...] Ruth videns vel festinans, quia Ecclesia puro corde Deum videt que festinat ad bravium superne visionis et diffinit perseverare in fide et dilectione Dei». [MM2018]

^BN ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

²¹⁶ interpretatur Li446 ] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d3.20} REMIGIUS. − Est et Booz in quo robur, ut est illud^dj: « Cum exaltatus fuero a terra, omnia traham ad me ». Est et Obed serviens, ut est illud^dk: « Filius hominis non venit ministrari, sed ministrare ». Est et Iesse incensum, secundum illud^dl: « Ignem veni mittere in terram ». Ipse est David manu fortis, secundum illud^dm: « Dominus fortis et potens »; desiderabilis, secundum illud^dn: « Veniet desideratus cunctis gentibus »; pulcher aspectu, secundum illud^do: « Speciosus forma pre filiis hominum ».

^dj Io. 12, 32.

^dk Mt. 20, 28

^dl Lc. 12, 49.

^dm Ps. 23, 8.

^dn Agg. 2, 8.

^do Ps. 44, 3.

^marg.| {CMT1d3.21} GLOSSA. − Interim videamus quas virtutes isti patres in nobis edificant²¹⁷* quia fides, spes et caritas²¹⁸ omnium virtutum sunt fundamentum. Sequentes virtutes sunt quasi superadditiones. Iudas interpretatur confessio. Duplex est²¹⁹* confessio ; est altera fidei, altera peccatorum. Si ergo post tres supradictas virtutes peccatur²²⁰, necessaria est non solum fidei sed peccatorum confessio. Post Iudam sequitur:

²¹⁷ edificant] edificent Ed1953

²¹⁸ caritas] caritatis Li446

²¹⁹ est] autem Mt366, + autem Ed1953

²²⁰ peccatur] precatur cacogr. Li446

Phares et Zaram.

^marg.| Phares divisio, Zaram oriens interpretatur et thamar ²²¹ amaritudo. Confessio enim generat divisionem a vitiis, et ortum virtutum de amaritudine²²²* penitentie. Post Phares sequitur:

²²¹ Thamar] Themar Li446*

²²² de amaritudine] et amaritudinem Ed1953

Esrom,

^marg.| qui sagitta interpretatur. Postquam enim aliquis divisus est a vitiis et a²²³* secularibus debet fieri sagitta ut in²²⁴ aliis vitia predicando²²⁵ perimat²²⁶ et amore Dei ²²⁷ corda hominum pungat ²²⁸*.
Sequitur:

²²³ a] om. Ed1953

²²⁴ in] om. Li446

²²⁵ predicando] precando Ed1570

²²⁶ perimat] puniat al. m. marg.

²²⁷ amore Dei] inv. Mt366

²²⁸ et amore… pungat Li446 ] om. Ed1953

Aram,

^marg.| qui interpretatur electus²²⁹ vel excelsus quia postquam aliquis a mundo remotus est et aliis proficit, necesse est ut Deo electus, hominibus celebris, excelsus in virtutibus habeatur. Naasson interpretatur augurium, hoc autem augurium non est seculare sed celeste. De hoc gloriabatur Ioseph, fratribus mandans^dp: « Vos detulistis scyphum Domini mei, in quo auguriari solebat ». Scyphus est divina Scriptura, ubi est potus sapientie, in hac auguriatur²³⁰* sapiens quia ibi videt futura, id est celestia.
Sequitur:

^dp Gn. 44, 5.

²²⁹ electus] electum Mt366

²³⁰ auguriatur] auguratur Ed1953

Salmon,

^marg.| id est sensibilis. Postquam enim aliquis studet in divina Scriptura, fit sensibilis, id est discernens gustu rationis, quid bonum, quid malum, quid dulce, quid amarum.
Sequitur:

Booz,

^marg.| id est fortis. Instructus enim in Scripturis, fit ad omnia adversa toleranda fortis.^BO ^dq

^dq ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1237A-1238A: «Iterum videamus quas virtutes isti [1237B] patres in nobis aedificent, quia fides, spes et charitas sunt omnium fundamenta virtutum; sequentes virtutes sunt quasi superadditiones. Judas interpretatur confessio, quoniam aliquis posset credere, sperare et diligere, et tamen apud praesides diceretur ex timore negare, ut Petrus, ideo necessaria est fidei confessio. Duplex confessio est, altera fidei, altera peccatorum. Si ergo post tres supradictas virtutes peccet, necessaria est non solum fidei, sed etiam peccatorum confessio. Merito datur quartus locus Judae, quia et quartum locum in ordine fratrum tenet, ubi et confessio, secundum allegoriam jure quarta ponitur. Primus est Ruben, secundus Simeon, tertius Levi, quartus Judas. Ruben, concupiscentiam significat, quia de eo in benedictionibus dicitur: [1237C] Ruben effusus ut aqua (Gen. 49), quia quidem fluens in concupiscentiis fuit. Simeon vero, furor ejus pertinax interpretatur, et ideo iram ejus significat. Levi vero, quia de tribu illius sacerdotes electi sunt et sacerdotibus lex commissa est, rationem significat, quae lege sua utramque vim animae temperare debet. Si autem illi tres peccant, debet sequi confessio peccatorum, quae omnia purgat. Post Judam sequitur Phares et Zaram. Phares divisio, Zaram oriens interpretatur, et Thamar amaritudo. Confessio enim generat divisionem a vitiis, et ortum virtutum, de Thamar, id est amaritudine poenitentiae. Post Phares sequitur Esron, qui sagitta interpretatur. Postquam enim aliquis divisus est a [1237D] vitiis et saecularibus, debet fieri sagitta, ut in aliis vitia praedicando puniat, et corda hominum amore Dei pungat. Sequitur Aram, qui interpretatur electus vel excelsus, quia postquam aliquis a mundo remotus est et aliis proficit, necesse est ut Deo electus sublimis et celebris habeatur, et sit excelsus in virtutibus. Sequitur Aminadab, id est spontaneus populus. Oportet enim ut spontanea voluntate, et bona non coactione non timore faciat quidquid operatur. Sequitur Naasson, qui interpretatur augurium, Hoc augurium non est saeculare, sed coeleste. De hoc gloriabatur Joseph, qui praecepit servo ut diceret fratribus suis deferentibus scyphum in sacco: Vos detulistis scyphum domini mei, in quo ipse solet augurari (Gn. 44). Scyphus enim est divina Scriptura, [1238A] ubi potus est sapientiae. In hac auguratur sapiens, quia ibi videt futura, id est coelestia. Sic auguratur divina, qui utilitati proximi ex bona voluntate intentus est. Sequitur Salmon, id est sensibilis. Postquam enim aliquis studet in divina Scriptura fit sensibilis, id est discernens gustu rationis quid bonum, quid malum, quid dulce, quid amarum. Sequitur Booz, id est fortis. Instructus enim bonis Scripturis fit ad omnia adversa toleranda fortis». [MM2019]

^BO ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1570 Ed1953 {MM2019} {MM20921}

^marg.| {CMT1d3.22} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. ²³¹ − Iste autem fortis est filius Raab , id est Ecclesie. Raab enim interpretatur latitudo vel dilatata. Quia enim ex omnibus finibus terre vocata est Ecclesia²³²; gentium latitudo appellatur²³³.^BP ^dr

^dr ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 618 .57 = St-Omer, BM, 90, f. 7ra : «Prius enim dicebatur Raab, quod interpretatur latitudo, vel dilatata: aut quia ex omnibus finibus terrae vocata Ecclesia, gentium latitudo appellabatur: aut dilatata, quia credens ex toto orbe terrarum in toto fundata est mundo». [MM2019]

^BP ¶Codd. : As115 (5ra) Li446 ( 6vb ) T46 (5ra) Ed1570 Ed1611a (10) Ed1657 Ed1953 {MM2019}

²³¹ Chrysostomus] Augustinus Ed1570

²³² Ecclesia] + ideo Ed1570 Ed1611a Ed1657

²³³ appellatur] + Raab Ed1570 Ed1611a Ed1657

^marg.| marg.|{CMT1d3.23} RABANUS. ²³⁴ − Sequitur:

²³⁴ Rabanus] om. Ed1611a , Glossa Ed1657 Ed2006

Obed,

^marg.| id est servitus. Non enim idoneus est ad servitutem nisi qui fortis est. Que servitus generatur ex Ruth , id est de²³⁵* festinantia. Oportet enim promptum esse servum, non pigrum.^BQ ^ds

^ds ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1238A-B: «Sequitur Obeth, id est servitus. Qui enim fortis est servus, idoneus potest effici; non enim idoneus est ad servitutem Dei, nisi qui fortis est, quae servitus [1238B] generatur de Ruth, id est de festinantia. Oportet enim servum esse promptum, non pigrum, sed currentem, ne ulla carnalis voluptas detineat». <Non hab.> Gloss-e, PL, LLT. [MM2019]

^BQ ¶Codd. : As115 (5ra) Li446 ( 6vb ) T46 (5ra) Ed1570 Ed1611a (10) Ed1657 Ed1953 {MM2019}

²³⁵ de] om. Ed1570 Ed1611a (10) Ed1657 Ed1953

^marg.| {CMT1d3.24} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheu m . − Nunc autem qui divitias eligunt²³⁶* et non mores²³⁷, pulchritudinem et non fidem, et quod in meretricibus²³⁸ queri solet, hoc in coniugibus optant, non generant subditos filios vel sibi vel Deo, sed contumaces et contra se et contra Deum, ut filii eorum sint pena condigna²³⁹* irreligiositatis ipsorum²⁴⁰*. Iste autem Obed²⁴¹* genuit Iesse, id est refrigerium. Nam quicumque est subditus Deo et parentibus suis, tales filios generat, Deo prestante, a quibus refrigeratur.^BR ^dt

^dt ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 619 .73-620.7: «Nunc autem qui divitias eligunt, et non mores, pulchritudinem, et non fidem, et quod in meretricibus solet quaeri, hoc in conjugibus optant, propterea non generant filios subditos vel sibi, vel Deo, sed contumaces et contra se, et contra Deum, ut filii eorum non sint fructus justae conjunctionis eorum, sed poena condigna irreligiositatis ipsorum. Iste autem Obeth, qui subditus dicebatur, quid genuit? Jesse, id est refrigerium. Jesse enim Latino sermone refrigerium appellatur. Nam vere quicumque subditus est Deo, et parentibus suis, tales filios generat, Deo praestante, a quibus refrigeretur: quoniam qui honorat patrem, honorabitur a filiis suis (Sir. 3. 6): qui autem contumaces exsistunt, aut in Deum, aut in parentes, generantes non refrigeria sibi generant, sed dolores, ut a filiis suis recipiant quod fecerunt in parentibus». [MM2019]

^BR ¶Codd. : As115 (5ra) Li446 ( 7ra ) T46 (5ra) Ed1570 Ed1611a (10) Ed1657 Ed1953 {MM2019}

²³⁶ eligunt] om. Ed1570 Ed1953

²³⁷ eligunt - et non mores] inv. Ed1611a Ed1657

²³⁸ quod - in meretr.] inv. Li446

²³⁹ pena condigna] inv. Ed1611a Ed1657 , pena Ed1570 Ed1953

²⁴⁰ ipsorum] eorum Ed1570 Ed1611a Ed1657 Ed1953

²⁴¹ autem Obed (Obeth As115) ] autem Obeth autem ! Li446, Obed Ed1570 Ed1611a Ed1657

^marg.| {CMT1d3.25} GLOSSA. − [1] Vel Iesse , id est incensum. Si enim servimus ex amore et timore, erit devotio in corde, que²⁴² ex igne et desiderio cordis suavissimum incensum²⁴³ offert Deo. [2] Postquam autem aliquis idoneus est servus et suavissimum Deo sacrificium²⁴⁴* factus, sequitur ut sit David , id est manu fortis, qui contra hostes fortiter dimicavit et Idumeos tributarios fecit. Similiter²⁴⁵ ipse debet carnales²⁴⁶* homines, verbo et exemplo Deo subiugare.^BS ^du

^du ¶Fons : <revera> [1] Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1238B: «Sequitur Jesse, id est incensum. Si enim servimus, ex timore et amore erit devotio in corde, quae ex igne et desiderio cordis suavissimum incensum offert Deo». [2] Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1243B: «Consideremus quid moralitatis isti patres in nobis generent. Postquam aliquis est idoneus servus et suavissimum Deo sacrificium factus, sequitur ut sit David, id est manu fortis, qui contra hostes fortiter dimicavit, et alienigenas Idumaeos tributarios fecit. Similiter ipse debet carnales homines verbo et exemplo Deo subjugare, sicut Paulus, qui gentes convertit, qui per Idumaeos designantur». [MM2019]

^BS ¶Codd. : As115 (5ra) Li446 ( 7ra ) T46 (5rb) Ed1611a (10) Ed1657 Ed1953 {MM2019}

²⁴² que] qui T46*, qua T46²

²⁴³ incensum] om. T46

²⁴⁴ suavissimum - Deo - sacrificium] inv. Ed1611a Ed1657

²⁴⁵ Similiter] simpliciter T46

²⁴⁶ carnales Li446 Ed1657] + id est Ed1611a Ed1953

^prol.| [Mt. 1, 1-16: Natalis Domini, ad tertium nocturnum; cf. Ordinarium OP 42; Vigilia Nativitatis: Barré (Homéliaires carolingiens)]

^marg.| {CMT1d4.1} GLOSSA. − [b] Secundi quaterdenarii²⁴⁷ generationis seriem evangelista [a] decurrit que a²⁴⁸ regibus continetur. Et ideo a David incipit qui primus in tribu Iude regnavit, dicens:^BT ^dv

^dv ¶Fons :
[a] Cf. Glossa ordinaria (Mt. 1, 5) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4b marg.], ed. Gloss-e : «REGEM. Non quod solus in hac genealogia rex, sed quia primus rex de Iuda, et regum principium, propter quem et ceteri in solio regni servantur, et per istum ordo generationis decurrit ad Christum qui habet regnum David».
[b] Cf. Glossa ordinaria (Mt. 1, 13) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 5b marg.], ed. Gloss-e : «De Abiud usque ad Ioseph nulla historia invenitur in Paralipomenon sed annales fuerunt apud Hebreos de quibus Herodes multos comburi fecit ut confunderetur ordo regie stirpis, et forsitan Ioseph nomina patrum ibi legerat vel aliquo modo ibi retinuerat per quem evangelista seriem hanc generationis posuit. Sed sive hoc, sive alio modo evangeliste fuit hec certa generationis successio». <potius quam>
<cuius fons> Cf. Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1246B.1648D: «Et forsitan Joseph eo tempore nomina parentum ibi legerat, vel aliquos ex ipsis annalibus occultaverat, vel aliquo alio modo retinuerat, per quem evangelista seriem hujus generationis scire potuit. […] Unde per quaterdenarium numerum omnes computantur, quia omnes qui justificantur, oportet ut compleant praecepta Veteris Testamenti, quod habemus per decem qui Decalogum significant: et praecepta Novi, quod habemus per quaternarium, qui quatuor Evangelia significat.
<Non hab.> Hugo de Sancto Caro, Postille in Evang.
¶Nota : Thomas est l’auteur de la rédaction de cette sentence construite à partir d’expressions empruntées au vocabulaire de la Glose ordinaire sur Mt. 1 et du commentaire d’Anselme de Laon – Babbion (quaterdenarius). [MM2020]

^BT ¶Codd. : As115 (5ra) Li446 ( 7ra ) T46 (5rb) Ed1521 Ed1611a (10) Ed1657 Ed1953 {MM2019}

²⁴⁷ quaterdenarii] quatriduarii Ed1521 Ed1611a

²⁴⁸ a] om. Ed1657

David autem²⁴⁹* rex genuit Salomonem ex ea que fuit Urie.

²⁴⁹ autem] om. Ed1521 Ed1611a Ed1657 Ed1953

^marg.| {CMT1d4.2} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − Quia enim in generationibus Matthei significatur nostrorum susceptio peccatorum, ideo ipse a David per Salomonem descendit, in cuius matre ille peccavit. Lucas vero ad David per Nathan ascendit, per quem prophetam Deus peccatum illius expiavit, quia in generationibus luce significatur abolitio peccatorum.^dw

^dw ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 4, § 12, CSEL 43, p. 93.9-21: «Quapropter in generationibus matthei significatur nostrorum susceptio peccatorum a domino christo, in generationibus autem lucae significatur abolitio nostrorum peccatorum a domino christo. ideo eas ille descendens enarrat, iste ascendens. quod enim dicit Apostolus: misit deus filium suum in similitudinem carnis peccati, haec est susceptio peccatorum; quod autem addit: ut de peccato damnaret peccatum in carne, haec est expiatio peccatorum. proinde mattheus ab ipso dauid per Salomonem descendit, in cuius matre ille peccauit; lucas uero ad ipsum dauid per nathan ascendit, per quem prophetam deus peccatum illius expiauit. ipse quoque numerus, quem lucas exsequitur, certissime prorsus abolitionem indicat peccatorum». [FG2013]

^marg.| {CMT1d4.3} AUGUSTINUS. In libro retractationum. − Dicendum tamen fuit per cuius nominis prophetam, ne putaretur idem fuisse homo, cum alter fuerit, quamvis et ipse hoc nomine vocaretur.^BU ^dx

^dx ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Retractationum libri duo, lib. 2, c. 16, CCSL 57, lin. 21 sqq.: «item ubi dixi: lucas uero ad ipsum dauid per nathan ascendit, per quem prophetam deus peccatum illius expiauit, per cuius nominis prophetam dicere debui, ne putaretur idem fuisse homo, cum alter fuerit, quamuis et ipse hoc uocaretur».
<Paral. Thomae de Aquino> CMT1d4.3 CLC3d8.22 [MM2020]

^BU ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d4.4} REMIGIUS. − Querendum est autem quare evangelista Bersabee proprio nomine non nominavit sicut ceteras mulieres. Quod ideo est quia cetere mulieres quamvis reprehensibiles fuissent, tamen laudabiles erant virtutibus. Bersabee vero non solum fuit conscia adulterii, sed etiam homicidii mariti sui, et ideo proprio nomine eam non nominavit in genealogia Domini.

^marg.| {CMT1d4.5} GLOSSA. − Tacet etiam nomen Bersabee, ut nominando Uriam, reducat ad memoriam illud maximum scelus quod in eum fecit David²⁵⁰*.^BV ^dy

^dy ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1241C: «Tacet nomen Bethsabee, ut nominando Uriam, reducat ad memoriam illud maximum scelus, quod fecit David in eum». [MM2020]

^BV ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

²⁵⁰ David Li446] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d4.6} AMBROSIUS. Super Lucam. − At vero sanctus David in eo est precellentior quod hominem se ipse cognovit, et commissum super arrepta Urie uxore peccatum penitentie curavit lacrimis abluendum, ostendens nobis neminem proprie virtuti debere confidere? Habemus enim adversarium magnum, qui vinci a nobis sine Dei adiutorio non possit. Et plerumque in illustribus viris gravia peccata reperies ut quasi homines temptationi potuisse succumbere cognoscas, ne virtutibus egregiis plusquam homines crederentur.^dz

^dz ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, § 37, CCSL 14, p. 95.628-636: «An uero sanctus Dauid, licet multa eius in mysterium figurentur, non eo praecelsior quod hominem se esse cognouit et conmissum supra abrepta Uriae uxore peccatum paenitentiae putauit lacrimis abluendum, ostendens nobis neminem uirtuti propriae debere confidere? Habemus enim aduersarium magnum, qui uinci a nobis sine Dei fauore non possit. et plerumque in inlustribus et beatis uiris grauia peccata fuisse repperies, ut quasi homines temtationi patuisse cognoscas, ne uirtutibus egregiis plus quam homines crederentur». [FG2013]

^marg.| {CMT1d4.7} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Salomon autem interpretatur pacificus, quoniam omnibus in circuitu gentibus pacificatis et tributa reddentibus pacificum habuit regnum.

Salomon autem genuit Roboam.

^marg.| Roboam interpretatur a²⁵¹ multitudine populi. Multitudo enim mater est seditionis, quia quod a pluribus peccatur, plerumque manet invindicabile. Paucitas autem magistra est discipline.^BW ^ea

^ea ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), St-Omer, BM, 90, f. 8va ; V6254, f. 3vb ; PG 56, 621 .31-60: «Salomon autem interpretatur pacificus. Pacificus autem est [inv. PG] appellatus, quoniam, omnibus in circuitu gentibus et pacificatis, et tributa reddentibus, pacificum habuit regnum, ita ut et templum Deo edificaret, utens etiam ministerio gentium: quoniam in figura fuit pacifici nostri Christi, qui confugientibus ad se per fidem gentibus universis, et bonorum operum spiritalia tributa solventibus, pacificum habuit regnum: ita ut ex vivis lapidibus non solum Judaeis, sed etiam gentibus vivum templum edificaret Deo viventi. Salomon autem genuit Roboam. Roboam autem interpretatur in multitudine populi. Estimo quod pater quidem ejus, sicut [+ et V6254] omnium regum patres, ex bono proposito ei nomen imposuit Roboam: Dei autem providentia, sicut et omnium regum nomina secundum actus eorum proprio dispensavit nomine, sive in bono, sive in malo: Salomon ergo cum haberet regnum valde multiplicatum, meritis patris sui David, et suis, quia dilexerat eum Deus in primis, natum sibi in tempore illo filium, appellavit Roboam, id est, in multitudine populi, quasi factum in multitudine populi, ut secundum statum regni sui multiplicati nominaretur filius ejus: providentia autem Dei, quia fuerat peccator futurus, et dissidium regni sui passurus, dispensavit, ut diceretur, in multitudine populi: quoniam qui fuit [quod fit V6254, quod fit PG] in multitudine populi, statim [om. V6254] facile seditionem multitudinis patitur. Multitudo enim mater est seditionis et contumaciae: quia quidquid a multis peccatur, plerumque manet invindicabile: paucitas autem magistra est disciplinae». [MM2021]

^BW ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

²⁵¹ a Ed1953 ] que Li446

^marg.| ²⁵² Sequitur:

²⁵² <Nota> Hic divisionem textus addunt Ed1474 Ed1476 Ed1482=Arag2 Ed1486 Ed1493… Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1657 … Ed1953 = IT CMT1d4.8 sed omittunt As115 Li446 Md214 Dur111 Ed1470 Ed1475B Ed1475 C {MM2020}

Roboam autem genuit Ada.

Asa autem genuit Iosaphat, Iosaphat autem genuit Ioram. Ioram autem genuit Oziam²⁵³*.

²⁵³ Sequitur ... Oziam Li446 ] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d5.1=IT4.8} HIERONYMUS. − In quarto autem Regum^ebvolumine legimus de Ioram Ochoziam fuisse generatum. Quo mortuo, Iosabeth filia Ioram regis, soror Ochozie, tulit Ioas filium fratris sui, et eum internecioni, que exercebatur ab Athalia, subtraxit. Cui successit in regnum filius eius Amasias. Post quem regnavit filius eius Azarias, qui appellatur Ozias, cui successit Ioatham filius eius. Cernis ergo quod, secundum fidem historie, tres reges in medio fuerunt, quos evangelista pretermisit. Ioram quoque non genuit Oziam, sed Ochoziam²⁵⁴ et reliquos quos numeravimus. Verum quia evangeliste propositum erat tessaradecades in²⁵⁵ diverso temporis statu ponere et quia Ioram generi se²⁵⁶ miscuerat impiissime Iezabelis²⁵⁷, idcirco usque ad tertiam generationem eius memoria tollitur, ne in sancte nativitatis ordine poneretur.²⁵⁸ ^ec

^eb 4Rg. (2Rg.) 8, 25.

^ec ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. I, CCSL 77, p. 8.24-9.37: «In quarto regum uolumine legimus de ioram ochoziam fuisse generatum, quo mortuo iosabeth filia regis ioram soror ochoziae tulit ioas filium fratris sui et eum internecioni quae exercebatur ab athalia subtraxit, cui successit in regnum filius eius Amessias, post quem regnauit filius eius Azarias qui appellatur et ozias, cui successit Ioatham filius eius. cernis ergo quod secundum fidem historiae tres reges in medio fuerint quos hic evangelium praetermisit; ioram quippe non genuit oziam sed ochoziam et reliquos quos enumerauimus. uerum quia evangelistae propositum erat tres tesserescedecades in diuerso temporum statu ponere, et ioram generi se miscuerat impiissimae zezabel, idcirco usque ad tertiam generationem eius memoria tollitur, ne in sanctae natiuitatis ordine poneretur». [FG2013]

²⁵⁴ Ochoziam] Othonam Ed1482

²⁵⁵ in] et praem. Ed1482

²⁵⁶ et quia Ioram generi se] in Ioram generasse Ed1482

²⁵⁷ Iezabelis] Iezabel Ed1482

²⁵⁸ Ed1482 Ed1953 {MM2021}

^marg.| {CMT1d5.2=IT4.9} HILARIUS. ²⁵⁹* − Purgata vero labe familie gentilis, iam regalis in quarta generationum consequentium origo numeratur.^BX ^ed

^ed ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 1 § 2.18-20, SChr 254, p. 94.: «Purgata igitur labe familiae gentilis tribus que praeteritis, iam regalis in quarta generationum consequentium origo numeratur».
<Non hab.> Glossa ordinaria [MM2019]

^BX ¶Codd. : As115 (5rb) Li446 Ed1482 Ed1953 {MM2018} {MM2020} {MM2021}

²⁵⁹ Hilarius Li446 ] + In Mattheum Ed1953

^marg.| {CMT1d5.3=IT4.10} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. ²⁶⁰ {Opus imderfectum Hom.1} . − Quod Spiritus sanctus per prophetam contestatus est, dicens ut dispergeret omnem masculum de domo Achab et Iezabel, implevit Iehu filius Nansi, et accepit promissionem, ut usque ad quartam generationem sedeant filii eius in sede regni supra Israel. Quanta ergo benedictio facta est super domum achab, tanta maledictio facta est super domum ioram propter filiam iniqui achab et iezabel, ut usque ad quartam generationem precidantur filii eius de regum numero, et sic peccatum eius descendit in filios eius, sicut fuerat scriptum^ee: « Reddam peccata patrum in filios, usque ad tertiam et quartam generationem ». videte ergo quam periculosum est inire coniugia ex genere impiorum.

^ee Ex. 20, 5.

²⁶⁰ Super Mattheum] om. Li446

^marg.| {CMT1d5.4=IT4.11} AUGUSTINUS. De questionibus Novi et Veteris Testamenti. − Vel non immerito sublati sunt de numero ceterorum Ochozias , Ioas et Masias. Sic enim eorum continuavit impietas, ut nullum intervallum haberet. Salomon autem merito patris dimissum in regno est, Roboam autem merito filii, illi autem tres maligne agentes erasi sunt. Ad perditionem enim generis exemplum est quando iugiter malignitas panditur.
Sequitur: ^ef

^ef ¶Fons : <revera> Ambrosiaster , Quaestiones Veteris et Novi Testamenti, qu. 85, § 1 , CSEL 50, p. 146.5 sqq.: «Nihil euangelistam quam sensum legis secutum credibile debet uideri, ideo que non inmerito hi ab euangelista sublati sunt de numero ceterorum. sic enim horum continuauit impietas, ut malignum illorum nullum interuallum haberet. a Ioram autem coeptum malignum sic perambulauit usque ad Oziam filium Amessiae, ut nullius lateris esset suffragium, quo ex parte merito patris aliquis horum remaneret in numero regum. nam Ioram maligne agens merito Iosafat remissus in numero est et Ozias merito Ioatham reseruatus in numero est; illorum autem trium continuata malignitas in deum est. Solomon quoque merito patris remissus in regno est et Roboam filius Solomonis maligne agens merito Asaf relictus est in numero regum. illi autem tres in medio malorum conclusi sunt maligne agentes; ideo erasi sunt. peius enim ad perditionem generis exemplum est, quando se iugiter malignitas pandit». [MM2019]

Ozias autem genuit Ioatham. Ioatham autem genuit Achaz. Achaz autem genuit Ezechiam.

^marg.| {CMT1d5.5=IT4.12} GLOSSA. ²⁶¹ − Cui, cum esset sine liberis, dictum est^eg: « Dispone domui tue quia morieris ». Ideo flevit non propter longiorem vitam, cum sciret inde Salomonem placuisse Deo, quod non petiisset ampliores annos, sed quia dubitabat ne promissio Dei impleretur, cum se sciret esse de David, per quem oportebat venire Christum, et ipse erat sine liberis.
Sequitur: ^eh

^eg Is. 38, 1.

^eh ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 1, 10) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 5a marg.], ed. Gloss-e : «Ezechie cum esset sine liberis dictum est: «Dispone domui tue, quia morieris » . Ideo flevit non propter longiorem vitam, cum sciret inde placuisse Deo Salomonem quod non petiisset ampliores annos. Sed quia dubitabat ne promissio Dei impleretur cum se sciret esse de David per quem oportebat venire Christum, et ipse erat sine liberis . Unde et dicebat: ‘Non videbo Deum, non aspiciam hominem’ . E contra credebat, quia fidelis est qui promiserat. Deus autem sententiam quam dederat ad probationem fidei immutat et spatium generandi dat».
<cuius fons> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1242D: «Nota de Ezechia [1242D] quod, cum esset sine liberis, dictum est ei: Dispone domui tuae, quia morieris, et ideo flevit non propter longiorem vitam, cum sciret Salomonem Deo placuisse quod non petisset ampliores annos, sed quia dubitabat ne non promissio Dei impleretur, cum sciret se esse de David, per quem oporteret venire Christum, et ipse esset sine liberis, unde et dicebat: Non videbo Deum, non aspiciam hominem ultra (ibid.). Sed econtra credebat quia fidelis est qui promiserat. Deus autem sententiam, quam dederat ad probationem fidei immutat, et generandi spatium praestat: Ozias genuit Joatham; Joatham genuit Achaz; Achaz genuit Ezechiam; Ezechias genuit Manassen; Manasses genuit Amon; Amon genuit Josiam [MM2019]

²⁶¹ Glossa Li446 ² (al. m. post.) Ed1953 ] om. Li446 *

Ezechias autem genuit Manassen. Manasses autem genuit Amon. Amon autem genuit Iosiam.

Iosias autem genuit Iechoniam et fratres eius in transmigratione Babylonis.

^marg.| {CMT1d5.6=IT4.13} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imderfectum Hom.1} . − Sed non sic positum est in libro Regum^ei, ubi talis est ordo iosias genuit Eliacim, postea vocatum Ioachim²⁶²; Ioachim autem genuit Ieconiam. Sed ioachim sublatus est de numero regum, quia non populus Dei constituerat eum in regnum, sed pharao per potentatum. Si enim iustum fuit ut propter solam commixtionem generis achab tollerentur tres reges de numero regum, quare non erat iustum ut similiter tolleretur Ioachim, quem pharao vi hostili fecerat regem ? Et sic Iechonias, qui est filius Ioachim, nepos autem iosie, sublato patre de numero regum, ipse est positus pro eo, quasi filius Iosie.

^ei 4Rg. (2Rg.) 23, 34.

²⁶² Ioachim Li446 ] Ioakim Ed1953 hic et ubique

^marg.| {CMT1d5.7=IT4.14} HIERONYMUS. − Vel aliter.²⁶³ Sciamus Iechoniam priorem ipsum esse qui Ioachim, secundum autem filium, non patrem quorum primus per k et m, secundus per ch et n scribitur. Quod scriptorum vitio et longitudine temporum apud grecos latinosque confusum est. ^ej

^ej ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 9.41-45: «Sciamus ergo Iechoniam priorem ipsum esse quem et ioiacim, secundum autem filium non patrem, quorum prior per k et m et sequens per x et n scribitur, quod scriptorum uitio et longitudine temporum apud graecos latinos que confusum est». [FG2013]

²⁶³ Hieronymus - Vel aliter] inv. Li446

^marg.| {CMT1d5.8=IT4.15} AMBROSIUS. Super Lucam. − Duos enim fuisse Ioachim regnorum libri indicant, sic enim scriptum est: ‘dormivit Ioachim cum patribus eius, et regnavit Ioachin filius eius pro eo’^ek. Filius autem est cui Ieremias nomen imposuit Iechoniam. Et bene sanctus Mattheus a propheta noluit²⁶⁴ discrepare, ut non Ioachin et Iechoniam vocaret simul, quia maiorem fructum dominice pietatis astruxit. Generis enim nobilitatem Dominus in hominibus non requisivit, sed de captivis et peccatoribus congrue nasci voluit qui remissionem veniebat predicare captivis. Non igitur suppressit alterum evangelista, sed utrumque significavit quod uterque Iechonias dictus sit.^el

^ek 4Rg. (2Rg.) 24, 5.

^el ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, § 46, CCSL 14, p. 101.820-102.846: «Duos autem fuisse regnorum libri indicant. Sic enim scriptum est: et imperauit pharao super Israhel Ioachim filio Iosiae regnante in Iudaea pro Iosia patre suo et conuertit nomen Ioachim in regnando et xi annos regnauit in Hierusalem. quibus subiecit: et reliqua uerborum Ioachim et omnia quae fecit nonne scripta sunt in libro uerborum et in diebus eorum, qui regnauerunt in Iudaea? Et dormiuit Ioachim cum patribus suis et regnauit Ioachim filius eius pro eo. Filius decem et octo annorum Ioachim et, cum regnaret, tribus mensibus regnauit in Hierusalem, nomen matris eius Mesola. Et omnia quae fecit sub oculis Domini pater eius et ipse fecit. Et in diebus eius ascendit Nabuchodonosor, rex Babylonis, in Hierusalem. Vides igitur quod alius fuit Iosiae filius, alius nepos: filius illius ille, cui Hieremias nomen inposuit, nepos iste, qui patris uocatus est nomine. Et bene sanctus Matthaeus a propheta noluit discrepare, ut non Ioachim, sed Iechoniam nominaret. Simul, ut supra diximus, maiorem fructum dominicae pietatis adstruxit, si generis nobilitatem non in omnibus Dominus requisiuit, sed de captiuis et peccatoribus congrue nasci uoluit, qui remissionem ueniebat praedicare captiuis. Non igitur subpressit alterum evangelista, sed utrumque signauit, quod uterque Iechonias dictus sit. Ita addito iuniore Iechonia generationes xiiii conputantur. Ergo illa Matthaeus». [FG2013]

²⁶⁴ noluit] scrips. cum Ambrosio , voluit Ed1953 .

^marg.| {CMT1d5.9=IT4.16} REMIGIUS. − Sed queri potest quare dicat evangelista eos natos in transmigratione , cum nati fuissent antequam transmigratio fuerit facta. Ideo autem dicit hoc quia ad hoc nati sunt ut de regno totius populi pro suis et aliorum peccatis captivi ducerentur. Et quia prescius erat Deus eos esse ducendos captivos, idcirco dixit eos natos in transmigratione . De his autem quos sanctus evangelista in genealogia Domini simul ponit, sciendum quia aut similes fuerunt fama aut infamia Iudas et fratres eius laudabiles fuerunt fama; similiter phares et zara, Iechonias et fratres eius notabiles fuerunt infamia.

^marg.| {CMT1d5.10=IT4.17} GLOSSA. − [b] Mystice autem David est Christus, qui Goliam, id est diabolum, superavit. [e] Urias autem, id est lux mea Deus, [d] est diabolus, qui dicit^em: « Similis ero Altissimo » cui Ecclesiam coniugatam Christus de solario paterne maiestatis adamavit, et pulchram factam sibi matrimonio copulavit. [a] Vel Urias, id est iudaicus populus, qui per legem de luce gloriatur. Sed huic Christus legem abstulit, quam de se loqui docuit. [c] Bersabee autem est puteus satietatis, id est abundantia gratie spiritualis.^en

^em Is. 14, 14.

^en ¶Fons : [a] Glossa ordinaria (Mt. 1, 6) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4b marg.], ed. Gloss-e : «David in solario Christus est qui «in sole posuit tabernaculum suum» . Bersabee puteus satietatis septimus, scilicet lex per cuius cognitionem spiritalis gratia monstratur. Urias iudaicus populus qui per legem de luce Dei gloriatur, sed huic Christus legem abstulit quam de se loqui docuit. Ille vero dum mandata legis implere nititur, quasi epistolas fert unde damnetur. Urias etiam iudaicus populus qui noluit intrare in domum, id est in spiritalem legis intellectum dicens, quia arca Domini, id est Ecclesia est in tabernaculis, id est in figuris. Ideo non intravit in domum, id est non accipit alium intellectum, sed accipit litteras sue mortis, id est intellectum litteralem qui ducit eum ad mortem». [b] Glossa ordinaria (Mt. 1, 6) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4b marg.], ed. Gloss-e : «Mystice David, id est Christus qui Goliam, id est diabolum, superavit. Ipse est ‘’manu fortis vel visu desiderabilis’’. De eodem dicitur^: ‘‘Dominus fortis et potens’’ etc., et iterum: ‘’Speciosus forma pre filiis hominum’’». [c] Glossa ordinaria (Mt. 1, 6) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4b marg.], ed. Gloss-e : «Bersabee: puteus satietatis, id est abundantia gratie spiritalis que munere septiformi est puteus satietatis, in quo est fons aque salientis in vitam eternam». [d] Glossa ordinaria (Mt. 1, 6) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4b marg.], ed. Gloss-e : «URIE. Urias: ‘lux mei’, Dei scilicet, id est diabolus qui dixit ^: «Similis ero Altissimo» cui Ecclesiam coniugatam Christus de solario paterne maiestatis adamavit, et pulchram factam sibi matrimonio copulavit». [e] «Urias qui est figura diaboli, ‘lux mea Deus’ interpretatur qui adhuc transformat se in angelum lucisar , et lucem Dei se facit». [MM2019]

^marg.| {CMT1d5.11=IT4.18} REMIGIUS. − Vel²⁶⁵ Bersabee interpretatur puteus septimus, sive puteus iuramenti, per quod significatur fons baptismatis, in quo datur donum Spiritus septiformis et fit ibi adiuratio contra diabolum. Est et Christus Salomon pacificus, secundum illud Apostoli^eo: « Ipse est pax nostra ». Est Roboam latitudo populi, secundum illud^ep: « Multi venient ab oriente et ab occidente ».

^eo Eph. 2, 14.

^ep Mt. 8, 11.

²⁶⁵ Remigius – Vel] inv. Li446

^marg.| {CMT1d5.12=IT4.19} RABANUS. − Vel ‘impetus populi’ qui²⁶⁶* velociter populos²⁶⁷* convertit ad fidem.^BY ^eq

^eq ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Mt. 1, 7) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 4b marg.], ed. Gloss-e . [MM2018]

^BY ¶Codd. : As115 (5va) Li446 Ed1953 {MM2018}

²⁶⁶ qui] quia Ed1953

²⁶⁷ populos Li446 ] populus Ed1953

^marg.| {CMT1d5.13=IT4.20} REMIGIUS. − Ipse est et Abia²⁶⁸*, id est pater Dominus, secundum illud ^er: « Unus est pater vester qui in celis est » et iterum^es: « Vos vocatis me magister et Domine ». Est et asa, id est attollens, secundum illud^et: « Qui tollit peccata mundi ». Est et iosaphat, id est iudicans, secundum illud^eu: « Pater omne iudicium dedit filio ». Est et ioram, id est excelsus, secundum illud^ev: « Nemo ascendit in celum, nisi qui de celo descendit ». Est et ozias, id est robustus Domini, secundum illud^ew: « Fortitudo mea et laus mea Dominus ». Est et ioatham consummatus vel perfectus, secundum illud Apostoli^ex: « finis legis, Christus ». Est et Achaz convertens, secundum illud^ey: « Convertimini ad me ».

^er Mt. 23, 9.

^es Io. 13, 13.

^et Io. 1, 30.

^eu Io. 5, 22.

^ev Io. 3, 13.

^ew Ps. 117, 14.

^ex Rm. 10, 4.

^ey Za. 1, 3.

²⁶⁸ et Abia Li446 ] Abias Ed1953

^marg.| {CMT1d5.14=IT4.21} RABANUS. − Vel comprehendens quia « nemo novit Patrem nisi Filius »^ez.^BZ ^fa

^ez Mt. 11, 27.

^fa ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Mt. 1, 9) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 5a interl.], ed. Gloss-e : « Ioathan autem genuit Achaz . comprehendens, id est Christus quia"Nemo novit Patrem nisi Filium"».
<Non hab.> Rabanus, PL [MM2021]

^BZ ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d5.15=IT4.22} REMIGIUS. − Est etiam²⁶⁹* Ezechias fortis Dominus vel Dominus confortavit, secundum illud^fb: « Confidite, ego vici mundum ». Ipse est manasses obliviosus sive oblitus, secundum illud^fc: « Peccatorum vestrorum non recordabor amplius ». Est et Amon fidelis, secundum illud^fd: « Fidelis Dominus in omnibus verbis suis ». Est et Iosias, ubi est incensum Domini, secundum illud^fe: « Factus in agonia, prolixius orabat ».

^fb Io. 16, 33.

^fc Ez. 18, 22.

^fd Ps. 114, 13.

^fe Lc. 22, 43.

²⁶⁹ etiam Li446 ] et Ed1953

^marg.| {CMT1d5.16=IT4.23} RABANUS. − Quod vero incensum orationem significat²⁷⁰, Psalmista testatur dicens^ff: « Dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo ». Vel ‘Domini salus’ secundum illud ^fg: « Salus autem mea in sempiternum erit ».^CA ^fh

^ff Ps. 140, 2.

^fg Is. 51, 8.

^fh ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 1, CCCM 174, p. 30.18 sqq.: «Quod uero incensum orationem significet , Psalmista testatur, dicens: Dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo. Quis autem sit Domini salus, Esaias ex persona Domini loquens ostendit dicens: Terra sicut uestimentum atteretur et habitatores eius sicut haec interibunt; salus autem mea in sempiternum erit».
<ex quo> Glossa ordinaria (Mt. 1, 11) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 5a marg. =Ber111], ed. Gloss-e : «Iosias, id est ‘salus Domini’ vel ‘incensum’. Ille est qui dicit:"Dirigatur oratio mea sicut incensum "». [MM2021]

^CA ¶Codd. : Ber111 Li446 Ed1953 {MM2021}

²⁷⁰ significat] sig<n>at Li446

^marg.| {CMT1d5.17=IT4.24} REMIGIUS. − Ipse Iechonias preparans vel Domini preparatio, secundum illud^fi: « Si abiero, et preparavero vobis²⁷¹* locum ».^CB

^fi Io. 14, 3.

^CB ¶Codd. : Ber111 Li446 Ed1953 {MM2018} {MM2021}

²⁷¹ vobis] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d5.18=IT4.25} GLOSSA. − Moraliter autem: ²⁷² Post David sequitur Salomon, qui interpretatur pacificus. Tunc enim aliquis fit pacificus, motibus sedatis illicitis et quasi iam in eterna tranquillitate positus, cum Deo servit et alios ad eum convertit. Sequitur: Roboam , id est populi latitudo. Postquam enim non habet quod in se vincat, amplecti alios debet et late populum Dei ad superna trahere secum. Sequitur: Abias , id est pater Dominus his enim premissis potest se profiteri filium Dei. Et tunc debet²⁷³* esse Asa , id est attollens ut, de virtute in virtutem, ad patrem suum ascendat. Et tunc erit Iosaphat , id est iudicans, ut alios iudicet et a nemine iudicetur. Et²⁷⁴* ita fit Ioram , id est excelsus, quasi in celestibus habitans. Unde efficitur Ozias , id est robustus Domini, quasi robur suum Deo attribuens et in suo proposito perseverans. Et sequitur: Ioathan ²⁷⁵, id est perfectus quia quotidie in maius proficit. Et sic fit²⁷⁶ Achaz , id est comprehendens. Ex operatione enim augmentatur agnitio, secundum illud^fj« Annuntiaverunt opera Dei et facta eius intellexerunt ». Sequitur: Ezechias , id est fortis Dominus quia Deum fortem esse intelligit. Et ideo in amorem eius conversus fit Manasses, id est obliviosus, temporalia tradens oblivioni. Et ex hoc fit Amon , id est fidelis. Qui enim temporalia contemnit, neminem in re sua defraudat. Et sic ²⁷⁷* fit Iosias , id est salutem Domini secure exspectans. Iosias enim salus Domini interpretatur.^CC ^fk

^fj Ps. 63, 10.

^fk ¶Fons : <revera> Cf. Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1243A: «MORALITAS. Consideremus quid moralitatis isti patres in nobis generent. Postquam aliquis est idoneus servus et suavissimum Deo sacrificium factus, sequitur ut sit David, id est mauu fortis, qui contra hostes fortiter dimicavit, et alienigenas Idumaeos tributarios fecit. Similiter ipse debet carnales homines verbo et exemplo Deo subjugare, sicut Paulus, qui gentes convertit, qui per Idumaeos designantur. Sequitur Salomon, qui interpretatur pacificus; tunc enim ille fit pacificus cum Deo servit, et alios ad Deum convertit. Tunc enim in eo sedati sunt omnes motus illiciti, et quasi jam in aeterna tranquillitate positus, potest cum Apostolo dicere: Nostra conversatio in coelis est (Phil. 3). Qui merito in quinto decimo loco ponitur, qui numerus ex septem et octo [1243B] conficitur, quia post septem quae ad legalia instituta permanent propter Sabbatum, in octava, id est, in aeterna requie et resurrectione futura esse videtur, quae per octonarium figuratur, quia in octava die resuscitatus est. Sequitur Roboam, id est populi latitudo. Postquam enim non habet quod in se videat , amplecti alios debet, et late populum Dei ad superna secum trahere. Sequitur Abia, id est pater Dominus. His enim praetermissis, potest se profiteri filium Dei et dicere: Dominus est pater meus. Et quia talem patrem habet qui in coelis est, recognoscens se esse in peregrinatione hujus mundi, debet esse Asa, id est attollens, ut de virtute in virtutem ad Patrem ascendat, spernens istam peregrinationem, et tunc erit Josaphat, id est judicans. Qui enim [1243C] attollit se ad Deum, ipse alios judicat, et a nemine judicatur, et omnia discernit, ne in aliquo decipiatur, et ita fit Joram, id est excelsus, id est in coelestibus habitans et super omnia aspiciens; nec tamen ideo superbit, sed fortitudinem suam Deo ascribit. Unde efficitur Ozias, id est robustus Domini, quasi robur suarum virtutum Deo attribuens, et in suo proposito perseverans. Sed quia in eodem posset perseverare, et tamen nunquam crescere, sequitur Joatham, id est perfectus, quia quotidie in majus proficit, et quanto melius proficit in virtutibus, tanto magis fit Achas, id est comprehendens. Qui enim melius Dominica praecepta facit, melius Deum comprehendit. Ex operatione enim melius augmentatur agnitio, unde David: Annuntiaverunt opera Dei, et [1243D] facta ejus intellexerunt. Prius enim annuntiaverunt, deinde intellexerunt. Sequitur Ezechias, id est fortis Dominus. Dum enim Dominum comprehendit, Deum fortem intelligit, quia omnia fecit et regit, et diabolum vicit, et se vincere facit, et ideo in amorem ejus accensus efficitur Manasses, id est obliviosus, quia omnia temporalia tradit oblivioni pro amore Dei. Qui autem temporalia obliviscitur, quod solent facere fideles, fit Ammon, id est fidelis. Qui enim temporalia contemnit et obliviscitur, neminem vero suo defraudat. Sequitur Josias: Qui enim terrena contemnit, et fidelis est, et coelum promeretur, et salutem Domini secure exspectat. Josias autem salus Domini interpretatur».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e), Hugo de Sancto Caro ; Papias Vocabulista (1496) ; Vincent de Beauvais, Speculum maius, Speculum historiale. [MM2020]

^CC ¶Codd. : Ber111 Li446 Ed1953 {MM2020} {MM2021}

²⁷² Glossa – Moraliter autem Ber111 ] inv. Li446

²⁷³ debet] om. Ed1953

²⁷⁴ Et] om. Ed1953

²⁷⁵ Ioathan] Ioatham Li446

²⁷⁶ fit] om. Ber111

²⁷⁷ sic] om. Ed1953

^prol.| [Mt. 1, 1-16 legitur tertio nocturno Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 42; Vigilia Nativitatis: Barré (Homéliaires carolingiens)]

^marg.| {CMT1d6.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imderfectum Hom.1} −

Post transmigrationem.

^marg.| I nter²⁷⁸ privatas personas primum²⁷⁹* ponit Iechoniam quasi privatum et ipsum.^CD

^CD ¶Codd. : As115 (5vb) Ber111 Li446 ( 8va ) Md214 (6rb ) Ed1953 {MM2019} {MM2021}

²⁷⁸ Inter] om. Ber111

²⁷⁹ primum] primo Ed1953

^marg.| {CMT1d6.2} AMBROSIUS. Super Lucam. − [1] De quo Ieremias dicit ^fl: ‘Scribe virum istum abdicatum quia non exsurget ex semine eius sedens in throno David’. [2] Quomodo autem ex semine Iechonie nullus regnaturus dicitur per prophetam? Si enim Christus regnavit, ex semine autem Iechonie Christus est, propheta mentitus est. Sed illic futuros ex semine Iechonie non negatur; et ideo de semine eius Christus est; et quod regnaverit Christus, non contra prophetam est non enim seculari honore regnavit. [3] Ipse enim dixit^fm: « Regnum meum non est de hoc mundo ». ^fn

^fl Ier. 22, 28-30 ut ref. Ambrosius

^fm Io.18, 36.

^fn ¶Fons : [1] Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, § 40, CCSL 14, p. 97.694-699: «Et ideo qui Ioachim in regnorum libris Iechonias ab Hieremia est nominatus dice nte eo: abiectus est Iechonias ut uas, non est usus in eo, propter quod proiectus est ipse et semen eius.terra, terra, audi uerbum domini, scribe uirum istum abdicatum, quia non exsurget ex semine eius sedens in throno Dauid, princeps adhuc in Iuda». [2] Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, § 42, CCSL 14, p. 99.736-743: «Aut quomodo ex semine Iechoniae nullus regnaturus dicitur per prophetam? Si enim Christus regnauit, ex semine autem Iechoniae Christus est, propheta mentitus est, mentita sunt et oracula. Sed illic futuros ex semine Iechoniae posteros non negatur, et ideo de semine eius est Christus et quod regnauit Christus non contra prophetiam est; non enim saeculari honore regnauit nec in Iechoniae sedibus sedit, sed regnauit in sede Dauid». [3] Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, § 44, CCSL 14, p. 100.773: «Inuenimus quia regnum Domini non est de hoc mundo; ipse enim dixit: regnum meum non est de hoc mundo. qui dicit non esse de hoc mundo regnum suum ostendit esse supra mundum». [FG2013]

Iechonias autem genuit Salatiel.

^marg.| {CMT1d6.3} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imderfectum Hom.1} . − De Salatiel quidem nihil legimus vel boni vel mali; tamen putamus sanctum eum fuisse, et in captivitate assidue Deum petiisse pro ipsa calamitate que contigerat Israel ideo petitionem Dei eum appellatum fuisse. Interpretatur enim petitio Dei.

Salatiel autem genuit Zorobabel.

^marg.| Qui interpretatur fluitio postposita, vel ex commixtione, vel hic doctor babylonie. Legi (si verum est nescio) quia sacerdotale et regale genus mixtum est in Zorobabel. Propter istum autem reversi sunt filii Israel in terram propriam quia cum contenderent tres pro sua sententia, vicit Zorobabel , et pronuntiata est omnibus fortior veritas esse; propter quod Darius concessit ei filios Israel redire in sua; et ideo recte secundum providentiam Dei nominatus est Zorobabel, id est doctor Babylonie. Que enim maior doctrina quam ostendere veritatem dominatricem esse omnium rerum?

^marg.| {CMT1d6.4} GLOSSA. − [a] Sed hoc videtur esse contrarium generationi que legitur in Paralipomenon. Dicitur enim ibi^foIechonias genuisse Salatiel et Phadaia et “Phadaia²⁸⁰ Zorobabel et Zorobabel Mosollam, Ananiam et Salamith ²⁸¹ sororem eorum”. [b] Sed scimus multa in Paralipomenon vitio scriptorum depravata. Unde multe et indeterminate genealogiarum veniunt questiones quas iubet Apostolus evitari^fp. Vel potest dici²⁸² Salatiel et²⁸³ Phadaia eundem esse, quasi binomium. [c] Vel Salatiel et Phadaia fratres esse et filios eiusdem nominis habuisse; et historiographum²⁸⁴ secutum fuisse generationem Zorobabel filii Phadaya non Zorobabel filii Salatiel²⁸⁵*. [d] De Abiud usque ad Ioseph nulla historia invenitur in Paralipomenon. Sed alii multi annales leguntur fuisse apud Hebreos, qui dicebantur Verba dierum, de quibus Herodes rex alienigena dicitur multos²⁸⁶ combussisse ut ordo regie stirpis confunderetur. Et forsitan Ioseph nomina parentum ibi legerat vel quoquo²⁸⁷* modo retinuerat. Unde evangelista seriem istius generationis potuit²⁸⁸* scire. [f] Notandum autem ²⁸⁹ quod prior Iechonias ‘Domini resurrectio’, sequens ‘Domini preparatio’ dicitur. Utrumque autem²⁹⁰ convenit Domino ²⁹¹ Christo qui dicit^fq: « Ego sum resurrectio et vita ». [e] Et^fr: « Vado parare vobis locum ». [g] Salatiel, id est petitio mea Deus, illi convenit qui dicit^fs: « Pater sancte, serva eos²⁹²* quos dedisti mihi».^CE ^ft

^fo Cf. 1Par. 3, 17-19: «Filii Jechoniæ fuerunt: Asir, Salathiel, Melchiram, Phadaia, Senneser, et Jecemia, Sama, et Nadabia. De Phadaia orti sunt Zorobabel et Semei. Zorobabel genuit Mosollam, Hananiam, et Salomith sororem eorum».

^fp Cf. 1Tm. 1, 4: «Neque intenderent fabulis, et genealogiis interminatis: quæ quæstiones præstant magis quam ædificationem Dei, quæ est in fide».

^fq Io. 11, 25.

^fr Io. 14, 2.

^fs Io. 17, 11.

^ft ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1246A: «[a1] Jechonias genuit Salathiel, et Salathiel Zorobabel, [1246A] et Zorobabel Abiud. Sed hoc videtur esse contrarium generationi, quae legitur in Paralipomenon. Dicitur enim ibi: Jechonias genuit Salathiel et Phadaia, et Phadaia Zorobabel, et Zorobabel Mosollam (1Rg. 3), et non annumerantur filii Salathiel. [b3] Sed scimus in Paralipomenon multa vitio scriptorum depravata, unde multae et indeterminatae genealogiarum veniunt quaestiones, quas jubet Apostolus vitari. Vel potest dici Salathiel et Phadaia eumdem esse quasi binomium, [c2] vel Salathiel et Phadaia fratres esse, et filios ejusdem nominis habuisse, et historiographum fuisse secutum generationem Zorobabel filii Phadaia, non Zorobabel filii Salathiel. [d7] De Abiud usque ad Joseph nulla historia invenitur in Paralipomenon. Credendum est tamen apostolum a [1246B] Spiritu sancto, quod dicit de sequentibus generationibus accepisse, sicuti caetera quae dicit. Alii etiam multi annales leguntur fuisse apud Hebraeos, qui dicebantur Verba dierum, sicut apud Romanos, ubi facta totius anni ponebant, de quibus Herodes rex alienigena dicitur multos combussisse, ut ordo regiae stirpis confunderetur. Et forsitan Joseph eo tempore nomina parentum ibi legerat, vel aliquos ex ipsis annalibus occultaverat, vel aliquo alio modo retinuerat, per quem evangelista seriem hujus generationis scire potuit. Hoc tamen credendum est quod evangelista certus erat de illa genealogia, qui ita eam disposuit. [...] [1247B] [...] [e4] ALLEGORIA. Modo veniamus ad allegoriam. Jechonias, id est praeparatio Domini, convenit Christo. Ipse est enim qui dicit: Vado parare vobis locum. [f5] Nota quod prior Jechonias Domini resurrectio, sequens vero Jechonias Domini praeparatio dicitur. [1248A] Utrumque convenit Christo, qui dicit: Ego sum resurrectio et vita. [6g] Salathiel, id est petitio mea Deus, illi convenit, qui dicit: Pater sancte, serva eos, quos dedisti mihi ut sint unum, sicut et nos».
<potiusquam>
<ex quo> [a1] Glossa ordinaria (Mt. 1, 12) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 5b marg.], ed. Gloss-e : «SALATHIEL AUTEM GENUIT ZOROBABEL. Hoc in multis Scripturis legitur , sed in Paralipomenon "filii Iechonie: Asir, Salathiel, Melchiram et Phadaia et «de Phadaia orti sunt Zorobabel et Semei». Sed tradunt Hebrei trinomium fuisse Asir, Salathiel Melchiram et Phadaia. [c2] Vel Salathiel et Phadaia fratres filios quos genuerunt uterque suum vocavit Zorobabel. Cum de isto dicat evangelista Abiud genitum, Paralipomenon^bo dicit quod «Zorobabel Mosollam genuit» et reliquos inter quos Abiud non numeratur. [b3] Sed multa, vitio scriptorum , in Paralipomenon depravata sunt. Unde multe et interminate genealogie inveniuntur quas iubet Apostolus vitari ».
[4e] Glossa ordinaria (Mt. 1, 12) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 5b interl.], ed. Gloss-e : «Iechonias ‘preparatio Domini’, quod convenit Christo qui dicit: « Vado parare vobis locum ».
[5f] Glossa ordinaria (Mt. 1, 12) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 5b marg.], ed. Gloss-e : «IECHONIAS. Prior Iechonias ‘resurrectio Domini’, sequens Iechonias ‘ preparatio Domini’ dicitur . Utrumque congruit Christo qui est resurrectio et vita».
[6g] Glossa ordinaria (Mt. 1, 12) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 5b marg.], ed. Gloss-e : « SALATHIEL . ‘ Petitio mea Deus’ . Christo convenit qui dicit:" Pater sancte serva eos quos dedisti mihi ut sint unum sicut et nos».
[7d] Glossa ordinaria (Mt. 1, 13) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 5b marg.], ed. Gloss-e : « De Abiud usque ad Ioseph nulla historia invenitur in Paralipomenon sed annales fuerunt apud Hebreos de quibus Herodes multos comburi fecit ut confunderetur ordo regie stirpis, et forsitan Ioseph nomina patrum ibi legerat vel aliquo modo ibi retinuerat per quem evangelista seriem hanc generationis posuit. Sed sive hoc, sive alio modo evangeliste fuit hec certa generationis successio». [MM2019]

^CE ¶Codd. : As115 (6ra) Li446 ( 8vb ) Md214 (6va) Mt366 Ed1953 {MM2019}

²⁸⁰ Phadaia et Phadaia] et Phadara Md214

²⁸¹ Salamith] Salamuth As115 Li446 Md214 Mt366

²⁸² dici] diu cacogr. Md214

²⁸³ et] in Md214

²⁸⁴ historiographum] historie graphum As115

²⁸⁵ Phadaya non Zorobabel filii] om. hom. Li446

²⁸⁶ multos] multas Md214

²⁸⁷ quoquo Md214 Mt366 ] quo (q°) praem. (iter. ?) As115 Li446, alio praem. Ed1953

²⁸⁸ potuit Li446 ] poterat Ed1953

²⁸⁹ autem] tamen Ed1953

²⁹⁰ autem] om. Md214

²⁹¹ Domino] om. Md214

²⁹² eos] illos Ed1953

^marg.| {CMT1d6.5} REMIGIUS. − Est etiam Zorobabel, id est magister confusionis, secundum illud^fu: « Magister vester cum peccatoribus et publicanis²⁹³* manducat ». Ipse est Abiud²⁹⁴, id est pater meus iste, secundum illud^fv: « Ego et pater unum sumus ». Est et Eliacim, id est Deus resuscitans, secundum illud^fw: « Ego²⁹⁵* resuscitabo illum²⁹⁶* in novissimo die ». Est et Azor, id est adiutus, secundum illud^fx: « Qui me misit, mecum est ». Ipse est et Sadoch iustus sive iustificatus, secundum illud^fy: « Traditus est²⁹⁷* iustus pro iniustis ». Est et Achim, id est frater meus iste, secundum illud^fz: « Qui fecerit voluntatem Patris mei²⁹⁸* meus frater est ». Est etiam Eliud, id est Deus meus iste, secundum illud^ga: « Deus meus et Dominus meus ».^CF

^fu Mt. 9, 11.

^fv Io. 10, 30.

^fw Io. 6, 40.

^fx Io. 8, 29.

^fy 1Pt. 3, 18.

^fz Mt. 12, 50.

^ga Io. 20, 28.

^CF ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2021}

²⁹³ peccatoribus-et-publicanis] inv. Ed1953

²⁹⁴ Abiud] aliud Li446 (cacogr.)

²⁹⁵ Ego] om. Ed1953

²⁹⁶ illum] eum Ed1953

²⁹⁷ est] om. Ed1953

²⁹⁸ mei] + hic Ed1953

^marg.| {CMT1d6.6} GLOSSA. ²⁹⁹ − Est et Eleazar, id est Deus meus adiutor, secundum illud ^gb: « Deus meus adiutor meus”. Est et Mathan, id est donans vel donatus, secundum illud ^gc: « Dedit dona hominibus » et^gd: « Sic Deus dilexit mundum ut filium suum unigenitum daret³⁰⁰* ».^CG ^ge

^gb Ps. 17, 3.

^gc Eph. 4, 8.

^gd Io. 3, 16.

^ge ¶Fons : <revera> Cf. Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1247C: «Eliud, id est Deus meus, convenit Christo, qui dicit: Deus meus, utquid dereliquisti me? (Mt. 27, Mc. 15) Eleazar, id est Deus meus adjutor, ille est qui ex persona hominis dicit: Deus meus adjutor meus, et sperabo in eum. Matham, id est donans vel donatus, est ille qui dedit dona hominibus, et de quo dicitur: Sic Deus dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum daret».
<potius quam> <ex quo> Glossa ordinaria (Mt. 1, 15) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 6a marg.], ed. Gloss-e : « Eleazar , id est Deus meus adiutor . Ille est qui ex persona hominis dixit: Deus meus sperabo in eum. Mathan : donans vel donatus . Ille est qui dedit dona hominibus et de quo dicitur: ‘ ’Sic Deus dilexit mundum ut filium suum daret ’’». [MM2020]

^CG ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2019}

²⁹⁹ Glossa Li446 ² ( corr. marg .) Ed1953 ] Remigius Li446 *

³⁰⁰ unigenitum daret] inv. Ed1953

^marg.| {CMT1d6.7} REMIGIUS. − Est et Iacob supplantans quia non solum ipse supplantavit diabolum sed et huius potestatem suis fidelibus dedit, secundum illud^gf: « Ecce dedi vobis potestatem calcandi supra serpentes ». Est et Ioseph, id est apponens secundum illud^gg: « Ego veni ut vitam habeant et abundantius habeant ».^CH

^gf Lc. 10, 19.

^gg Io. 10, 10.

^CH ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CMT1d6.8} RABANUS. ³⁰¹ − Sed videamus quid moraliter isti patres significent quia post Iechoniam qui dicitur preparatio Domini. Sequitur:

³⁰¹ Rabanus] + mor<aliter> rubr. marg. pr. man. As115 Li446

Salatiel,

^marg.| id est petitio mea Deus. Qui enim preparatus est non petit nisi solum Deum. Sed iterum fit

Zorobabel,

^marg.| id est magister Babylonis, scilicet terrenorum hominum quos facit cognoscere de Deo quod pater est, quod sonat

Abiud

^marg.| et tunc ille populus resurget³⁰²* a vitiis.
Unde sequitur:

³⁰² resurget] resurgit Ed1953

Eliacim,

^marg.| qui resurrectio interpretatur. Et idem ad bene operandum adiutus, quod sonat

Azor,

^marg.| fit

Sadoch,

^marg.| id est iustus. Et tunc dicit fidelis per dilectionem proximi³⁰³. Ipse est frater meus quod sonat

³⁰³ per dilectionem proximi Li446 (pro Xⁱ)] per dilectionem Christi As115, dilectionem proximi Ed1953

Achim,

^marg.| et per dilectionem Dei dicit Deus meus quod sonat

Eliud.

^marg.| Et sequitur:

Eleazar,

^marg.| id est Deus meus adiutor. Quia recognoscit Deum suum adiutorem ad quid autem tendit, ostendit

Mathan

^marg.| qui dicitur donum vel donans. Exspectat enim Deum datorem. Sicut autem ³⁰⁴*luctatus est in principio et vitia³⁰⁵ supplantavit, sic³⁰⁶ et in fine vite, quod ad

³⁰⁴ sicut autem As115 Li446² ] sicut Li446*, et sicut Ed1953

³⁰⁵ vitia] iustitia As115

³⁰⁶ sic] sicut Li446

Iacob

^marg.| pertinet et sic pervenitur ad Ioseph, id est ad augmentum virtutum.^CI ^gh

^gh ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1247A: «MORALITAS. Sed videamus quam moralitatem isti patres in nobis generent. Jechonias, id est praeparatio Domini. Postquam enim aliquis salutem Domini promeritus est, nihil aliud restat, nisi ut occurrat Domino venienti ad nuptias cum lampade praeparatus, vel ad adversitates tolerandas, si contigerint. Sequitur Salathiel, id est petitio mea Deus. Qui enim praeparatus est, non petit nisi solum Deum. Sed tamen interim fit Zorobabel, id est magister Babylonis. Magister enim terrenorum hominum fit aliquando civis Jerusalem, tunc scilicet cum aliquis sanctus fit praelatus super homines morantes in confusione, quos verbo et exemplo instruit. Sed [1247B] modo e converso nos miseri facimus, qui civem Babyloniae facimus magistrum Jerusalem. Et cum bene instruxerit justus praelatus subditos, facit recognoscere de Deo quod pater meus iste, quod sonat Abiud, et tunc ille populus resurgit a vitiis. Sequitur enim Eliachim, qui resurrectio Domini interpretatur. Et tunc ad bonum operandum est adjutus, quod sonat Azor, et ita efficitur justus. Sadoch enim interpretatur justus, unde Sadech justitia dicitur, et inde Melchisedech, id est rex justitiae. Sicut enim Christus resurrexit et ascendit, et Spiritum sanctum misit, sic populus Dei prius resurgit in baptismate, adjuvatur a Spiritu sancto, ad bene operandum in confirmatione, et sic efficitur justus, et vere justus, quia diligit proximum et Deum, [1247C] quod habemus per sequentia nomina. Achim enim dicitur frater meus iste; et Eliud, Deus meus. Dicit igitur fidelis per dilectionem proximi: Iste est frater meus. Et per dilectionem Dei recognoscit Deus meus. Sequitur Eleazar, id est Deus meus adjutor. Componitur enim ex Eliud et Azor. Eliud enim sonat Deus meus, et Azor adjutor vel adjutus. Et ad quid recognoscat Deum adjutorem suum, ostendit Mathan, qui donum vel donans dicitur. Per bonam enim operationem exspectat Deum datorem, et sicut luctatus est in principio, et vitia supplantavit, sic et in fine vitae suae oportet jugiter luctari. Unde Jacob postea sequitur, et sic pervenitur ad cumulum virtutum et augmentum, quod per Joseph notatur. [1247D] Joseph enim augmentum dicitur. Sed super omnes virtutes necessaria est incarnatio Christi, sine qua nullus potest salvari, quae designatur per Mariam. Incarnatio enim Christi fuit nobis stella in mari et lux in tenebris; per quam incarnationem natus est Jesus, qui ducet nos in terram repromissionis, ille scilicet qui dicitur Christus; hoc ideo dicit, ut ostendat eum esse Messiam. Iste nos salvavit, et reges et sacerdotes fecit». [MM2022]

^CI ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2020]

^prol.| [Mt. 1, 1-16 legitur tertio nocturno in Natale Domini; cf. Ordinarium OP 42; Vigilia Nativitatis: Barré (Homéliaires carolingiens)]

^marg.| { CMT1d7.1} GLOSSA<TOR>. − Post omnes generationes patrum ponit ultimo generationem Ioseph viri Marie, propter quam omnes alie introducuntur, dicens:^CJ ^gi

^gi ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.
<Non hab.> Glossa ordinaria, PL, LLT. [MM2020]

^CJ ¶Codd. : Li446 (9rb) Ed1953 {MM2018}

Iacob autem genuit Ioseph.

^marg.| {CMT1d7.2} HIERONYMUS. − Hunc locum obiicit nobis Iulianus Augustus de dissonantia evangelistarum cur Mattheus Ioseph filium dixit Iacob, et Lucas filium eum appellaverit Heli; non intelligens consuetudinem Scripturarum, quod alter secundum naturam, alter secundum legem ei pater sit. Scimus enim hoc per Moysen Deo iubente preceptum^gj: « Ut si frater aut propinquus absque liberis mortuus fuerit, alius eius accipiat uxorem ad suscitandum semen fratris vel propinqui sui ». Super hoc Africanus, temporum scriptor, et Eusebius Cesariensis plenius disputaverunt. ^gk

^gj Dt. 25, 5-6.

^gk ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. I, CCSL 77, p.9-46-56: «Hunc locum obicit nobis iulianus augustus dissonantiae evangelistarum, cur evangelista Mattheus Ioseph filium dixerit iacob, et lucas filium eum appellauerit heli, non intellegens consuetudinem scripturarum quod alter secundum naturam, alter secundum legem ei pater sit. scimus enim hoc per Moysen Deo iubente praeceptum ut, si frater aut propinquus absque liberis mortuus fuerit, alius eius accipiat uxorem ad suscitandum semen fratris uel propinqui sui. super hoc et africanus temporum scriptor et Eusebius Caesariensis in libris diaphonias evangeliorum plenius disputarunt». [FG2013]

^marg.| {CMT1d7.3} <EUSEBIUS.> Ex Ecclesiastica historia. ³⁰⁷ − Mathan enim et Melchi diversis temporibus ex una eademque uxore Iescha nomine singulos filios procrearunt. Quia Mathan per Salomonem descendit, uxorem eam primum ceperat, et relicto filio uno Iacob nomine, defunctus est. Post cuius obitum, quoniam lex viduam alii viro non vetat nubere, melchi, qui per mathan genus ducit, cum esset ex eadem tribu, sed non ex eodem genere, relictam mathan accepit uxorem, ex qua ipse suscepit filium nomine heli, per quos ex diverso patrum genere efficiuntur Iacob et heli uterini fratres; quorum alter, id est Iacob, fratris heli sine liberis defuncti uxorem ex mandato legis accipiens, genuit Ioseph, natura quidem generis suum filium; propter quod et scribitur Iacob autem genuit Ioseph. Secundum legis vero preceptum, heli efficitur filius Iacob quia frater erat et ad suscitandum fratris semen acceperat uxorem eius. Et per hoc recta invenitur atque integra generatio et ea quam Mattheus enumerat et ea quam Lucas, qui legalem successionem, que velut adoptione quadam erga defunctos constat, competenti satis per hoc designavit indicio, observans ne in huiusmodi successionibus genuisse aliquem nominaret.^gl

^gl ¶Fons : Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (transl. Rufini), lib. 1, c. 7, § 7-10, GCS 9.1, p. 57.17 -59.14: «Est ergo modus iste: Matthan et Melchi diversis temporibus de una eadem que uxore Estha nomine singulos filios procrearunt, quia Matthan, qui per Salomonem descendit, uxorem eam primus acceperat et relicto uno filio Iacob nomine defunctus est. post cuius obitum, quoniam lex viduam alii viro non vetat nubere, Melchi qui per Nathan genus ducit, cum esset ex eadem tribu, sed non ex eodem genere, relictam Matthae accepit uxorem, ex qua et ipse suscepit filium nomine Heli, per quod ex diverso patrum genere efficiuntur Iacob et Heli uterini fratres, 9. quorum alter, id est Iacob, fratris Heli sine liberis defuncti uxorem ex mandato legis accipiens genuit Ioseph natura quidem germinis suum filium, propter quod et scribitur: Iacob autem genuit Ioseph, secundum legis vero praeceptum Heli efficitur filius, cuius Iacob, quia frater erat, uxorem ad suscitandum fratri semen acceperat. 10. et per hoc rata invenitur atque integra generatio et ea, quam Matthaeus enumerat dicens: Iacob autem genuit Ioseph, et ea, quam Lucas competenti observatione designat dicens quod putabatur esse filius Ioseph, qui fuit Iacob. qui et ipse subsonante eadem distinctione Heli esse filius putabitur, qui fuerat Melchi, quia legalem hanc successionem, quae velut adoptione quadam erga defunctos constat magis quam germinis veritate, conpetenti satis per hoc designavit indicio observans evangelista, ne omnino in huiuscemodi successionibus genuisse aliquem nominaret, per quod digna distinctione non descendens, sed ascendens usque ad Adam et ad ipsum usque pervenit deum». [MM2019]

³⁰⁷ Ex ... historia Li446 ] Historia autem Ecclesiastica Ed1953

^marg.| {CMT1d7.4} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − Commodius enim filius eius dictus est a quo fuerat adoptatus, quam si diceretur ab illo genitus cuius carne non erat natus. Mattheus autem dicens: Abraham genuit Isaac, et in hoc perseverans donec diceret Iacob genuit Ioseph, satis expressit eum patrem produxisse secundum ordinem generationum a quo Ioseph non adoptatus, sed genitus erat. Quamquam si etiam Lucas genitum diceret Ioseph ab Heli, nec sic nos hoc verbum perturbare deberet; neque enim absurde quisquam dicitur non carne sed caritate genuisse quem sibi filium adoptaverit. ^gm

^gm ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 3, § 5, CSEL 43, p. 85.20-86.15: «Commodius enim filius eius dictus est, a quo fuerat adoptatus, quam diceretur ab illo genitus, cuius carne non erat natus. mattheus autem dicens: abraham genuit isaac, isaac genuit iacob, adque ita in hoc uerbo quod est genuit perseuerans, donec in ultimo diceret: iacob autem genuit Ioseph, satis expressit ad eum patrem se perduxisse ordinem generantium, a quo Ioseph non adoptatus, sed genitus erat. quamquam si etiam lucas genitum diceret Ioseph ab heli, nec sic nos hoc uerbum perturbare deberet, ut aliud crederemus quam ab uno evangelista gignentem, ab altero adoptantem patrem fuisse commemoratum. neque enim absurde dicitur quisque non carne, sed caritate genuisse, quem filium sibi adoptauerit, aut uero etiam nos, quibus dedit deus potestatem filios eius fieri, de natura adque substantia sua nos genuit sicut unicum filium, sed utique dilectione adoptauit». [FG2013]

^marg.| {CMT1d7.5} <EUSEBIUS.> Ex Ecclesiastica Historia. ³⁰⁸ − Hec³⁰⁹ autem non nobis ad subitum³¹⁰ reperta aut absque ullis auctoribus commentata³¹¹ sunt, sed ipsi salvatoris nostri secundum carnem propinqui, seu studio tanti seminis³¹² demonstrandi seu edocendi que secundum veritatem gesta sunt, hec tradiderunt.^CK ^gn

^gn ¶Fons : Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (transl. Rufini), lib. 1, c. 7, § 11, GCS 9.1, p. 59. 1.17 -59.14: «Haec autem non nobis ad subitum repperta aut absque ullis auctoribus commentata sunt, sed ipsi haec salvatoris nostri secundum carnem propinqui, seu studio tanti seminis demonstrandi sive docendi [seu edocendi N F² ] quae secundum veritatem gesta sunt, tradiderunt, addentes etiam haec, quod cum Idumaei latrones Ascalonitanae civitati inruentes et de Apollinis templo, quod muro urbis adhaerebat, cum ceteris spoliis etiam Antipatrum Herodis cuiusdam aeditui filium captivum diripuissent, accidisse postmodum, ut ad amicitias Hyrcani pontificis Antipater perveniret, 12. cuius principatum quod in quam plurimis iuvisset, defuncto eodem Hyrcano Herodi filio suo a Romanis per ambitionem regnum Iudaeae gentis acceperit ». [MM2021]

^CK ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2018} {MM2021}

³⁰⁸ E. h. Li446] inv. Ed1953

³⁰⁹ Hec Mt366 Ed1953 ] Hoc Li446

³¹⁰ subitum Li446 ] lubitum cacogr . Ed1953

³¹¹ commentata] commendata Mt366

³¹² seminis] sanctis Li446

^marg.| {CMT1d7.6} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − Merito autem³¹³ Lucas, qui non ab initio evangelii sui sed a baptismo Christi generationes enarrat tamquam sacerdotem in expiandis peccatis magis assignans, adoptionis originem ipse suscepit, quia per adoptionem efficimur filii Dei credendo in filium Dei. Per carnalem vero generationem, quam Mattheus prosequitur filius Dei potius propter nos homo factus est. Satis autem ostendit Lucas se dixisse Ioseph filium Heli, quod illi fuerit adoptatus, cum Adam filium dixerit Dei per gratiam, quam postea peccando amisit, tamquam filius in paradiso constitutus sit.^go

^go ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 4, § 11, CSEL 43, p. 92.15-93.8: «Lucas autem non ab initio, sed a baptismo christi generationes enarrat, nec descendendo sed ascendendo, tamquam sacerdotem in expiandis peccatis magis signans, ubi eum uox de caelo declarauit, ubi testimonium iohannes ipsi perhibuit dicens: ecce qui tollit peccata mundi. ascendendo autem transit et Abraham et peruenit ad Deum, cui mundati et expiati reconciliamur. merito et adoptionis originem ipse suscepit, quia per adoptionem efficimur filii dei credendo in filium dei. per carnalem uero generationem filius dei potius propter nos filius hominis factus est. satis autem demonstrauit non se ideo dixisse Ioseph filium heli, quod de illo genitus, sed quod ab illo fuerit adoptatus, cum et ipsum adam filium dixit dei, cum sit factus a Deo, sed per gratiam quam postea peccando amisit tamquam filius in paradiso constitutus sit». [FG2013]

³¹³ autem] –que Li446

^marg.| {CMT1d7.7} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ³¹⁴* − Positis igitur progenitoribus universis et finiens in Ioseph³¹⁵, addit virum Marie, monstrans quod propter illam et hunc in genealogia posuit.^CL ^gp

^gp ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 2, PG 57, 41.42-46 : «Εἰπὼν τοίνυν τοὺς προγόνους ἅπαντας, καὶ τελευτήσας εἰς τὸν Ἰωσὴφ , οὐκ ἔστη μέχρι τούτου, ἀλλὰ προσέθηκεν· Ἰωσὴφ τὸν ἄνδρα Μαρίας · δεικνὺς ὅτι δι’ ἐκείνην καὶ τοῦτον ἐγενεαλόγησεν». [ACB2014]*

^CL ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

³¹⁴ homiliario] scrips., omel. Li446, homelia Ed1470 , Matthaeum Ed1953

³¹⁵ finiens in Ioseph] Ioseph infiniens Li446

^marg.| {CMT1d7.8} HIERONYMUS. − Cum autem virum audieris, suspicio tibi^gqnon subeat nuptiarum sed recordare consuetudinis Scripturarum, quod sponsi viri et sponse vocantur uxores³¹⁶*.^CM ^gr

^gq s. t.] inv. Ed1953

^gr ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p.9-57-59: «Cum uirum audieris suspicio tibi non subeat nuptiarum, sed recordare consuetudinis scripturarum quod sponsae uocentur uxores». [FG2013]

^CM ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

³¹⁶ sponsi ... uxores Li446 ] sponse uxores et sponsi viri vocantur Ed1953

^marg.| {CMT1d7.9} GENNADIUS. De ecclesiasticis dogmatibus. ³¹⁷ − Natus est autem Dei filius ex homine, id est ex Maria, et non per hominem, id est ex viri coitu, sicut Ebion dicit.
Unde signanter subdit:.^CN ^gs ^gt

^gs ¶Fons : Gennadius Massiliensis , Liber sive diffinitio Ecclesiasticorum dogmatum [CP 958], c. 2, ed. Turner, JThSt 7 (1905) 90.1-2 = Turner JThSt 8 (1907) 108.17-18 (Lucca cod. 490, f. 233) ; ed. Oehler , Corpus haereseologici, Berlin, 1857, p. 336.11-12 ; ed. Elmenhorst, c. 71, PL 58, 981C; PL 42 1214: «Natus est ergo Dei Filius ex homine, [+ et PG58 Oehler] non per hominem, id est non [om. Lucca] ex viri coitu, sicut Hebion dicit: sed carnem ex virginis corpore trahens, et non de caelo secum afferens, sicut Marcion, Origenes et Eutyches affirmant: neque in phantasia, id est absque carne, sicut Valentinus: neque δοκήσει, id est neque putative imaginatum, sed corpus verum: non tantum carnem ex carne, sicut Marcianus, sed verus deus ex divinitate, et verus homo ex carne, unius filius, in divinitate verbum patris et deus, in homine anima et caro». [MM2015]*

^gt ¶Nota : Les passages de Gennade retenus par la Catena sont communs à toutes les versions du texte. Leurs infimes particularités relèvent d’un état « révisé ou secondaire » de celui-ci et ne sont pas en soit caractéristiques du recours à la recensio aucta de Bracharius (éd. Oehler) qui transmet elle-aussi un texte « révisé ». [MM2021]

^CN ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

³¹⁷ Gennadius] cancel . Li446 ² | De ... dogmatibus Li446 ² (al. m. marg.) Ed1953 ] om. Li446 *

De qua natus est Iesus.

^marg.| {CMT1d7.10} AUGUSTINUS. De heresibus. − Quod est contra Valentinum, qui dixit Christum nihil assumpsisse de virgine, sed per illam tamquam per rivum aut fistulam transisse³¹⁸*.^CO ^gu

^gu ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De haeresibus, § 8, CCSL 46, p. 294.1-8: «Valentiniani a Valentino, qui de natura rerum multa fabulosa confinxit, triginta aeonas, id est saecula, asserens exstitisse quorum principium esse profundum et silentium, quod profundum etiam patrem appellat. Ex quibus duobus uelut ex coniugio processisse perhibet intellectum et ueritatem, et protulisse in honorem patris aeonas octo; de intellectu autem et ueritate processisse uerbum et uitam, et protulisse aeonas decem; porro de uerbo et uita processisse hominem et Ecclesiam, et protulisse aeonas duodecim; itaque octo et decem et duodecim fieri triginta aeonas, habentes, ut diximus, primum principium de profundo et silentio; Christum autem a Patre missum, id est a profundo, spiritale uel caeleste corpus se cum attulisse nihil que assumpsisse de uirgine Maria, sed per illam tamquam per riuum aut per fistulam sine ulla de illa assumpta carne transisse. Negat etiam resurrectionem carnis, solum per christum spiritum et animam salutem accipere affirmans». [FG2013]

^CO ¶Codd. : Li446, Ed1953 {MM2018}

³¹⁸ transisse Li446 ] pertransisse Ed1953

^marg.| {CMT1d7.11} AUGUSTINUS. Contra Faustum. ³¹⁹ − Cur autem³²⁰ carnem ex utero femine assumere voluerit, summa consilii penes ipsum est sive quod utrumque sexum hoc modo honorandum iudicavit, assumendo formam viri et nascendo de femina, sive aliqua alia causa quam non temere dixerim.^CP ^gv

^gv ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Contra Faustum, lib. 26, § 7, CSEL 25, p. 736.6-11: «Cur autem illa omnia in carne ex utero feminae adsumpta pati uoluerit, summa consilii penes illum est: siue quod utrumque sexum, quem creauerat, etiam hoc modo commendandum honorandum que iudicauit adsumendo formam uiri et nascendo de femina, siue aliqua alia causa. Quaenam illa sit, non temere dixerim; illud tamen fidenter dicam nec aliter factum esse, quam evangelica ueritas docuit, nec aliter fieri oportuisse, quam Dei sapientia iudicauit». [FG2013]

^CP ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

³¹⁹ Contra Faustum Ed1953 ] om. Li446 * , Augustinus de questione novi et veteris Testamenti al. man. marg. compl. min. plumb. eras. Li446 ²

³²⁰ Cur autem Ed1953 ] Curam Li446 * , Cur Li446 ²

^marg.| {CMT1d7.12} AUGUSTINUS. De questionibus Novi et Veteris Testamenti. ³²¹ − [b] Quod autem per olei unctionem prestabat Deus his qui in reges ungebantur, hoc prestitit Spiritus sanctus homini Christo addita expiatione; [a] quare natus, Christus est appellatus.
Et hoc est quod dicitur:

³²¹ De ... Testamenti Li446 ² (al. man. marg.) Ed1953 ] om. Li446 *

Qui vocatur Christus.^CQ ^gw

^gw ¶Fons : <revera> Ambrosiaster , Quaestiones Veteris et Novi Testamenti, qu. 49, § 1 , CSEL 50, p. 96. 5-8; PL 35, 2249: «[a] Et haec est unctio carnis corporis saluatoris, quare et natus 'Christus' est appellatus. [b] quod enim per olei unctionem praestabat deus ministerio profetarum his, qui in reges unguebantur, hoc praestitit spiritus sanctus homini Christo addita expiatione, quia anteriores christi solam potestatem imperii accipiebant per unctionem». [FG2017]

^CQ ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d7.13} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − Non tamen erat fas ut eum ob hoc a coniugio Marie separandum putaret quod non ex eius concubitu, sed virgo peperit Christum; hoc enim exemplo magnifice insinuatur fidelibus coniugatis et servata pari consensu continentia, posse permanere coniugium non permixto corporis sexu, sed custodito mentis affectu; presertim quia nasci eis filius potuit sine ullo complexu carnali. ^gx

^gx ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 1, § 2, CSEL 43, p. 82.13-83.1: «Neque enim fas erat ut eum ob hoc a coniugio mariae separandum putaret, quod non ex eius concubitu,sed uirgo peperit christum. hoc enim exemplo magnifice insinuatur fidelibus coniugatis etiam seruata pari consensu continentia posse permanere uocari que coniugium non permixto corporis sexu, sed custodito mentis affectu, praesertim quia nasci eis etiam filius potuit sine ullo conplexu carnali, qui propter solos gignendos filios adhibendus est». [FG2013]

^marg.| {CMT1d7.14} AUGUSTINUS. De nuptiis et concupiscentia. ³²² − Omne autem nuptiarum bonum impletum est in illis parentibus Christi fides, proles et sacramentum. Prolem cognoscimus ipsum Dominum, fidem quia nullum adulterium, sacramentum quia nullum divortium.^CR ^gy

^gy ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De nuptiis et concupiscentia, lib. 1, c. 11 § 13, CSEL 42, p. 225.25-26: « Omne itaque n uptiarum bonum inpletum est in illis parentibus christi, proles, fides, sacramentum. Prolem cognoscimus ipsum dominum iesum, fidem, quia nullum adulterium, sacramentum, quia nullum diuortium ». [MM2018]*

^CR ¶Codd. : Li446, Ed1953 {MM2018}

³²² De ... concupiscentia Ed1953 ] De nup<tiis et> concupiscentia Li446

^marg.| {CMT1d7.15} HIERONYMUS. − Querat autem diligens lector, et dicat: Cum Ioseph non sit pater Domini salvatoris, quid pertinet ad Dominum generationis ordo deductus usque ad Ioseph? Cui respondebimus primo, non esse consuetudinis Scripturarum ut mulierum in generationibus ordo texatur, deinde ex una tribu fuisse Ioseph et Mariam unde ex lege eam accipere cogebatur ut propinquam et quod simul censentur in Bethleem, ut de una videlicet stirpe generati. ^gz

^gz ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p.10-64-71: «Quaerat diligens lector et dicat: cum Ioseph non sit pater domini saluatoris, quid pertinet ad dominum generationis ordo deductus usque ad Ioseph? cui respondebimus primum non esse consuetudinis scripturarum ut mulierum in generationibus ordo texatur, deinde ex una tribu fuisse Ioseph et mariam, unde ex lege eam accipere cogebatur ut propinquam, et quod simul censentur in bethleem ut de una uidelicet stirpe generati». [FG2013]

^marg.| marg. | {CMT1d7.16} AUGUSTINUS. De nuptiis et concupiscentia. ³²³ − Fuit etiam³²⁴ series generationis usque ad Ioseph ^{|pecia 3|} ³²⁵ perducenda³²⁶ ne in illo coniugio virili sexui, utique potiori, fieret iniuria, cum veritati nihil deperiret quia ex semine David et Ioseph erat et³²⁷ Maria.^CS ^ha

^ha ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De nuptiis et concupiscentia, lib. 1, c. 11, § 12, CSEL 42, p. 225.19*: «Unde et series generationum, cum parentes christi conexione successionis commemorantur, usque ad Ioseph potius, sicut factum est, fuerat perducenda, ne in illo coniugio uirili sexui utique potiori fieret iniuria, cum ueritati nihil periret, quia ex semine dauid, ex quo uenturus praedictus est christus, et Ioseph erat et maria». [MM2018]

^CS ¶Codd. : Li446 Gz378 Ed1953 {MM2018} {MM2021}

³²³ De nuptiis et concupiscentia] om. Gz378

³²⁴ etiam Li446 ] et Ed1953

³²⁵ pecia 3] Gz378

³²⁶ perducenda] procucenda Ed1953

³²⁷ et Ioseph erat et Li446 ] erat Ed1953

^marg.| {CMT1d7.17} AUGUSTINUS. ³²⁸ − Nos ergo credimus etiam Mariam fuisse in cognatione David quia eis scripturis credimus que utrumque dicunt et Christum ex semine David secundum carnem, et eius matrem Mariam, non cum viro concumbendo sed virginem.^CT ^hb

^hb ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Contra Faustum, lib. 23, § 9, CSEL 25, p. 714.20-23: «Nos ergo credimus etiam Mariam fuisse in cognatione Dauid, quia scripturis eis credimus, quae utrumque dicunt. Et Christum ex semine Dauid secundum carnem et eius matrem mariam non cum uiro concumbendo, sed uirginem». [FG2013]

^CT ¶Codd. : Li446, Ed1953 {MM2018}

³²⁸ Augustinus Li446 ] + Contra Faustum Ed1953

^marg.| {CMT1d7.18} EX GESTIS. ³²⁹ − Cavendus autem est et ³³⁰ hic Nestorii hec ³³¹ error qui sic dicit: [a] “Cum divina Scriptura dictura est aut nativitatem Christi que ex Maria virgine est, aut mortem, nusquam videtur ponens ‘Deus’, sed aut ‘Christus’ aut ‘Filius’ aut ‘Dominus’, quoniam hec³³² tria naturarum sunt³³³ significativa duarum: aliquando quidem³³⁴ huius, aliquando vero illius, aliquando autem et istius et illius³³⁵. [b] Accipe autem ad hoc testimonium: Iacob genuit Ioseph virum Marie de qua natus est Iesus qui dicitur Christus . [c] Deus enim Verbum secunda ex muliere³³⁶ non eguit nativitate”.^CU ^hc

^hc ¶Fons : [a] Nestorius, Codex 17 in dogmate [ACO 1/4/3, p. 367], in: Gesta concilii Ephesini, Collectio Casinensis, pars prior, ACO , t. 1/3/1, p. 75.2-5: «Cum igitur divina Scriptura dictura est aut nativitatem Christi, que ex Maria virgine est, aut mortem, nusquam videtur ponens Deus sed aut Christus aut Filius aut Dominus, quoniam hec tria [ om. T/p] naturarum sunt significativa duarum: aliquando quidem huius, aliquando vero [=C, autem C * T * U S, quidem T] illius, aliquando autem istius et illius».
[b] Nestorius , Epistula ad Cyrillum ‘Iniurias quidem’, Concilium Ephesinum, Collectio Casinensis, pars prior, in ACO, t. 1/3, p. 25.3-5: «Accipe, si placet, et aliud testimonium: lacob autem genuit Ioseph uirum Marie, ex qua natus est Iesus, qui dicitur Christus» <=> Concilium Constantinopolitanum 2 sub Iustiniano habitum, actio 6, ACO, t. 4/1, p. 152.23-25.
[c] Nestorius , Epistula ad Cyrillum ‘Iniurias quidem’, Concilium Ephesinum, Collectio Casinensis, pars prior, in ACO, t. 1/3, p. 24.20-21: «Multa dicere de hoc ualens et primum quidem neque natiuitatis in dispensatione, sed humanationis sanctos illos memoriam fecisse patres, breuis sermonis in initiis pollicitationem sentio refrenare sermonem et ad secundum tue dilectionis mouere capitulum , in quo naturarum quidem laudabam diuisionem secundum humanitatis et deitatis rationem et earum in unius persone coniunctionem et quod deus uerbum secunda ex muliere non eguisse dicitur natiuitate, et passionis incapabilem profiteri deitatem» <=> Collectio Veronensis, ACO 1/2, p. 42.8 <=> Concilium Constantinopolitanum 2 sub Iustiniano habitum, actio 6, ACO, t. 4/1, p. 152.6.
¶Nota : Le recours direct à la Casinensis ne fait aucun doute. Elle seule permet de lire à la lettre les trois passages cités par Thomas. Pour la source de [a] , il faut exclure les lieux parallèles dont la Catena s’écarte trop: Collectio Casinensis, pars prior, ACO , t. 1/3/1, p. 133.25-28; Collectio Veronensis, ACO 1/1/2, p. 59.6-9: «... aliquando autem illius...»; Collectio Palatina, ACO 1/1/5, p. 105.2-12; Concilium Chalcedonense, actio 1, ACO 1/2/3, p. 222.6-9. Le texte cité en [c] concorde dans toutes les version de cette sentence éditées dans les ACO, alors que les contextes varient quelque peu. Thomas évite tous les mots variants, ce qui rend impossible l’identification précise du témoin utilisé. [MM2015] [MM2018]

^CU ¶Codd. : Li446 P17231 (8va) Ed1474 Ed1953 {MM2013} {MM2018} {MM2022}

³²⁹ Ex gestis Li446 ] Concilium Ephesinum P17231 Ed1953, ARGESTF. consilii ! Ed1474

³³⁰ et Li446] om. P17231 Ed1953

³³¹ hec Li446] om. P17231 Ed1474 Ed1953

³³² quoniam hec] quam ? hic Ed1474

³³³ sunt Li446] om. P17231 Ed1474 Ed1953

³³⁴ quidem] autem Ed1474

³³⁵ istius et illius Li446 ] illius et istius inv. P17231 Ed1474 Ed1953

³³⁶ muliere] mulere cacogr. Ed1474

^marg.| {CMT1d7.19} AUGUSTINUS. Contra Felicianum. − Sed non alius Dei et alius hominis, sed idem Christus Dei et hominis filius fuit. Et sicut in uno homine aliud animus et aliud corpus, sic in mediatore Dei et hominum aliud Dei filius, aliud hominis filius fuit, unus tamen ex utroque Christus Dominus fuit. Aliud, inquam, pro discretione substantie, non alius pro unitate persone. Sed obiicit hereticus : Nescio quomodo natum doceatis ex tempore quem coeternum patri dicitis iam fuisse. Nasci enim est velut quidam motus rei non extantis antequam nascatur, id agens beneficio nativitatis ut sit. Quo colligitur, eum qui erat nasci non potuisse, et si nasci potuit, non fuisse. Ad quod respondetur ab Augustino. Fingamus, sicut plerique volunt, esse in mundo animam generalem que sic ineffabili motu semina cuncta vivificet ut non sit concreta cum genitis. Nempe cum hec in uterum passibilem materiam ad usus suos formatura pervenerit, unam facit secum esse personam eius rei, quam non eandem constat habere substantiam; et fit, operante anima et patiente materia, ex duabus substantiis unus homo, cum anima aliud doceatur esse, aliud caro. Sicque animam nasci fatemur ex utero, quam ad uterum venientem vitam dicimus contulisse concepto. Nasci, inquam, ex matre dicitur qui ex hac sibi corpus aptavit in quo nasci posset, non quia antequam nasceretur, quantum ad se attinet, ipsa penitus non fuisset. Sic ergo, immo multo incomprehensibilius atque sublimius, natus est susceptione perfecti hominis de matre filius Dei, qui per omnipotentiam singularem omnibus genitis est causa nascendi.^hd

^hd ¶Fons : <revera> Vigilius Thapsensis , Contra Felicianum Arianum de Unitate Trinitatis [CPL 808], c. 11-12, PL 42, 1166 (c. 14-16, PL 62, 344B-345B) : «Afficitur in corpore mens doloribus corporis, fatigatur corpus cogitationibus mentis: et unum tamen horum proprium est corporis, alterum mentis; quod dum uni homini acciderit, et corporis commune videtur, et mentis. Sic post partum virginis, non alius Dei, et alius hominis, sed idem Christus Dei et hominis filius fuit. Et sicut in uno homine aliud animus, aliud corpus: sic in Mediatore Dei et hominum, aliud Dei Filius, aliud hominis fuit; unus tamen ex utroque Christus Dominus fuit. Aliud, inquam, pro discretione substantiae: non alius, pro unitate personae. [capitulum 12] Felicianus : In superioribus quidem me ad credendam Christi ex matre nativitatem salva perpetuitate compuleras: sed quia contra rationem vi orationis extorta non in nobis possunt esse continua; idcirco cum ad propositionem meam sollicita intentione respicio, necdum mihi videor in his quae a te dicta sunt invenisse quod quaero. Nescio enim quomodo natum doceatis ex tempore, quem coaeternum Patri dicitis jam fuisse. Nasci enim est velut quidam motus rei non exstantis antequam nascatur, id agens beneficio nativitatis ut sit. Quo colligitur, Christum qui erat, nasci non potuisse; si nasci potuit, non fuisse. Augustinus : [...] Fingamus ergo, sicut plerique volunt, esse in mundo animam generalem, quae sic ineffabili motu semina cuncta vivificet, ut non sit concreta cum genitis, sed vitam praestet ipsa gignendis. Nempe cum haec in uterum passibilem, materiam ad usus suos formatura pervenerit, unam secum facit esse personam ejus rei, quam non eamdem constat habere substantiam: et fit operante anima et patiente materia, ex duabus substantiis unus homo; cum aliud anima doceatur, aliud caro: sicque animam nasci fatemur ex utero, quam ad uterum venientem [1167] vitam dicimus contulisse concepto. Nasci, inquam, ex matre dicitur, quia ex hac sibi corpus aptavit, in quo nasci posset: non quia antequam nasceretur, quantum ad se attinet, ipsa penitus non fuisset. Et hic si verborum vim, quotidiani sermonis contemplator attendas, contraria proponimus, oppugnantia praedicamus: et in his tamen verum constat esse quod dicimus. Ex matris utero cum corpore scimus animam nasci: sed etiam matre priorem videmus animam praedicari. In filio mater animam gignit: sed tamen etiam in ipsa matre non nisi animus vivit, sine quo ne ipsa quidem potest esse quae genuit. Itaque si originem animantis potentiae requiramus, prior est matre, et ex hac rursus nata videtur esse cum sobole: prior, inquam, anima, per quam mater est animata; prior mater, per quam in filio nata videtur et anima: sed non mater in carnem animam vertit, nec carnem in animam commutavit; sed animatam carnem de utero matris, idem carnis et animae et totius hominis Creator exhibuit: qui per dispensationem analogiae diversa jungentis in uno atque eodem homine, et utrumque insolubili unitate conjunxit, et neutrum ex alterius participatione confudit. Sic ergo, imo multo incomprehensibilius atque sublimius natus est susceptione perfecti hominis de matre Filius Dei, qui est per omnipotentiam singularem genitis omnibus, non facultas tantum, sed et causa nascendi: secundum hominem, inquam, de virgine natus est Deus; eo pacto quo cum corpore nasci docetur et animus: non quia utriusque est una substantia, sed quia ex utroque fit una persona: non alius homo corpus, et alius animus; sed unus homo corpus et animus ». [MM2022]

^marg.| {CMT1d8.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imderfectum,hom.1} − Positis generationibus ab Abraham usque ad Christum, eas in tres partes divisit per generationes quatuordecim quia ter completis quatuordecim generationibus mutatus est in Iudeis status hominum. Ab Abraham enim usque ad David fuerunt sub iudicibus, a David usque ad transmigrationem Babylonis sub regibus, a transmigratione usque ad Christum sub pontificibus. Hoc ergo vult demonstrare sicut semper completis quatuordecim generationibus mutatus est hominum status, sic completis quatuordecim generationibus a transmigratione ad Christum necesse est a Christo mutari similiter hominum statum; quod et factum est. Post Christum enim omnes gentes sub uno Christo iudice, rege et pontifice facte sunt; unde quando iudices, reges et pontifices Christi dignitatem prefigurabant, semper principia eorum in figura fuerunt Christi primus iudicum Iesus nave, primus regum David, primus pontificum Iesus filius Iosedech. Hoc in figura Christi fuisse, dubitat nemo.

^marg.| {CMT1d8.2} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ³³⁷* − Vel ideo [a] in tres partes divisit omnes generationes³³⁸ demonstrans quod neque regimine transmutato facti sunt meliores³³⁹, sed sub iudicibus, regibus, pontificibus³⁴⁰ et sacerdotibus in eisdem permanserunt malis. [b] Propter quod et captivitatem Babylonis commemorat manifestans quod neque ex hoc sunt correcti. [c] Descensus autem in Egyptum non meminit quia Egyptios non³⁴¹ timebant sicut Babylonios vel Assyrios ³⁴², et quia illud erat antiquum, hoc autem recens et quia illuc non propter peccata deducti fuerant³⁴³ sicut in Babylonem ³⁴⁴.^CV ^he

^he ¶Fons : [a] Chrysostomus , In Mt., hom. 4, Burgundionis versio (F = Firenze, BML, Plut. 14.dex.4, f. 12rb ): «In tres divisit partes generationes universas, monstrans quod neque urbanitatibus transmutatis facti sunt meliores, sed et a iudicibus et a regibus et paucis [sic] principibus possessi in eisdem erant malis. Et neque presidibus neque sacerdotibus neque regibus eos gubernantibus». [b] Chrysostomus , In Mt., hom. 4, Burgundionis versio (F, f. 12va): «Rememorat autem et captivitatis illius decendentes facti sunt magis sobrii ut omnifariam necessaria appareat eius presentia». <vel> Ibid., hom. 4, § 1, Aniani versio, PG 58, 1005: «Bena autem etiam captivitatis Babylonicae recordatur, ut scilicet doceat populum Iudaeorum ne illa quidam castigatione correctum, modisque omnibus necessariam fuisse Christi praesentiam». [c] Chrysostomus , In Mt., hom. 4, Burgundionis versio (F, f. 13ra): «Quid utique autem, ut transmigrationis Babillonice meminit, non meminit et descensum Egypti? Quoniam illos quidem non adhuc timebant; de his autem tremebant adhuc. Et illuc quidem antiquus erat. Hoc autem recens et noviter factum, et illuc quidem non propter peccata deducti sunt». <vel> Ibid., hom. 4, § 2, Aniani versio, PG 58, 1006: «Cur autem sicut Babylonicae captivitatis meminit, non etiam descensus in Aegyptum? Quia hos non timebant, Babylonios vero audire sine timore non poterant, et quod illud quidem esset antiquum, hoc vero recens, atque oculis semper occurrens, et illuc quidem non propter peccata abducti fuerant, hic vero ob scelera translati». [MM2016.01.25]
<cuius fons> [a] Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 1, PG 57, 39.27-33: «Εἰς τρεῖς διεῖλε μερίδας τὰς γενεὰς ἁπάσας, δεικνὺς ὅτι οὐδὲ τῶν πολιτειῶν μεταβληθεισῶν ἐγένοντο βελτίους, ἀλλὰ καὶ ἀριστοκρατούμενοι, καὶ βασιλευόμενοι, καὶ ὀλιγαρχούμενοι, ἐν τοῖς αὐτοῖς ἦσαν κακοῖς · καὶ οὔτε δημαγωγῶν, οὔτε ἱερέων, οὔτε βασιλέων αὐτοὺς διεπόντων, ἔσχον τι πλέον εἰς ἀρετῆς λόγον». [ACB2014] [b] Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 1, PG 57, 39.41-44: «Ἀναμιμνήσκει δὲ καὶ τῆς αἰχμαλωσίας ἐκείνης καλῶς , δηλῶν ὅτι οὐδὲ ἐκεῖ κατελθόντες, ἐγένοντο σωφρονέστεροι· ὥστε πάντοθεν ἀναγκαίαν φανῆναι τὴν αὐτοῦ παρουσίαν». [c] Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 2, PG 57, 41.28-34: «Τί δήποτε δὲ, ὥσπερ τῆς μετοικεσίας Βαβυλῶνος ἐμνήσθη, οὐκ ἐμνήσθη καὶ τῆς καθόδου τῆς εἰς Αἴγυπτον; Ὅτι ἐκείνους μὲν οὐκέτι ἐδεδοίκεσαν, τούτους δὲ ἔτρεμον ἔτι· καὶ τὸ μὲν ἀρχαῖον ἦν, τὸ δὲ νεαρὸν καὶ ἄρτι γεγενημένον· κἀκεῖ μὲν οὐ δι’ ἁμαρτήματα κατηνέχθησαν , ἐνταῦθα δὲ διὰ παρανομίας ἀπηνέχθησαν». [ACB2013]

^CV ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

³³⁷ homiliario] scrips., omel. Li446 , homelia Ed1470 , Mattheum Ed1953

³³⁸ omnes generationes] iter. Li446 (in ras.)

³³⁹ meliores] mulieres Li446 * (al. m. corr.)

³⁴⁰ pontificibus] principibus Li446

³⁴¹ non] + adhuc Li446

³⁴² Babylonios vel Assyrios] Assyrios vel Parthos Li446

³⁴³ fuerant] sunt Li446

³⁴⁴ Babylonem] Babylone Li446

^marg.| {CMT1d8.3} AMBROSIUS. Super Lucam. − Illud autem non pretermittendum putamus quod a David temporibus usque ad Iechoniam, cum septemdecim fuerint reges Iudee, quatuordecim generationes Mattheus posuit. Oportet autem cognoscere, posse plures esse successiones, pauciores generationes; possunt enim diutius vivere aliqui et serius generare, aut certe penitus exortes generationis existere; itaque non que regum, eadem generationum tempora.^hf

^hf ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, § 45, CCSL 14, p. 100.787-101.812: «Illud quoque non praetermittendum putamus, quod a Dauid temporibus usque ad Iechoniam, hoc est usque ad captiuitatem, cum xvii fuerint reges Iudaeae, xiiii generationes sanctus Matthaeus posuerit et rursus ab Iechonia usque ad Ioseph cum uiritim generationes xii conputentur, postea xiiii generationes descriptas esse memorauerit. Sic enim habes: omnes generationes ab Abraham usque ad Dauid generationes xiiii et a Dauid usque ad transmigrationem Babylonis generationes xiiii et a transmigratione Babylonis usque ad Christum generationes xiiii. Et primum oportet cognoscere, quod ante iam diximus, posse plures esse successiones, pauciores generationes; possunt enim diutius uiuere aliqui et serius generare aut certe penitus exsortes generationis exsistere. Itaque non quae regum eadem generationum tempora. Unde et Matthaeus eos quos ad generationem non putauit pertinere praeteriit. Nam si propositum esset ei successiones describere, rationabiliter moueremur, cur cum Regnorum libris et Paralipomenis conueniat quod post Joram Ochozias regnauerit et Iodam, et Amasias, Amasiae autem successerit Ozias, sanctus Matthaeus tres illos reges praeterierit, Ochoziam, Iodam et Amasiam et post Ioram Iosaphat subiecerit. Sed non eum in regum successione, sed in generatione subiecit, denique generationum relatorem se fuisse memorauit. Potuit autem fieri ut et Ioram tardius generauerit et Iosaphat serius perceperit regnum atque ita Ioram patri suo, cui in potestatem non successit, in generatione successerit». [FG2013]

^marg.| { CMT1d8.4} GLOSSA<TOR>. − Vel potest dici tres reges esse pretermissos ³⁴⁵, ut superius dictum est.^CW ^hg

^hg ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. Cf. Glossa ordinaria (Mt. 1, 8) marg. [Strasbourg, t. 4: Erfurt, f. 921ra; facsim., p. 5a] ed. Gloss-e : «Hic tres reges sunt intermissi, vel ideo quia propositum fuit evangeliste tres tesseredecades ponere, vel quia Ioram miscuerat se generi Iezabel, et dictum est per prophetam in throno regni quemquam non esse sessurum de domo Achab, nisi in quarta generatione, ideo memoria eius a sancta generatione tollitur usque ad tertiam generationem, purgata vero labe gentilis familie, in quarta origo Christi numeratur». [MM2018] [FG2018]

^CW ¶Codd. : As115 (7ra) Li446 Ed1953 {MM2018}

³⁴⁵ pretermissos As115 Ed1953 ] pretermissi Li446

^marg.| {CMT1d8.5} AMBROSIUS. Super Lucam. − Rursus ergo cum a Iechonia usque ad Ioseph generationes duodecim computentur, postea quatuordecim generationes descriptas esse commemoravit. Sed si diligenter advertas, hic quoque quatuordecim generationum poteris invenire rationem. Duodecim enim a Ioseph numerantur, tertiadecima est Christus; duos autem Ioachim, id est duos Iechonias fuisse historia indicat, patrem et filium. Non igitur suppressit alterum evangelista, sed utrumque significat. Ita, addito minori Iechonia, generationes quatuordecim computantur.^hh

^hh ¶Fons : [a] Ambrosius , Super Lucam, lib. 3, CCSL 14, § 45, p. 100.790-792; § 46, p. 101.813-102.847: «[§ 45] Illud quoque non praetermittendum putamus, quod a Dauid temporibus usque ad Iechoniam, hoc est usque ad captiuitatem, cum xvii fuerint reges Iudaeae, xiiii generationes sanctus Matthaeus posuerit et rursus ab Iechonia usque ad Ioseph cum uiritim generationes xii conputentur, postea xiiii generationes descriptas esse memorauerit. [...] [§ 46] Quod uero post Iechoniam xii generationes enumerasse uidetur evangelista, si diligenter aduertas, hic quoque xiiii generationum poteris inuenire rationem; xii enim usque ad Ioseph numerantur, non usque ad Christum, tertius decimus est Christus ex Ioseph. Sed nihil refert utrum in duabus generationibus an una mendacium sit; tamen ne hic quidem capareum aliquem scopulum et naufragium inuenies ueritatis. Duos enim Ioachim, hoc est duos Iechonias fuisse historia indicat, unum ante transmigrationem, alterum in ipsa transmigratione generatum, id est patrem et filium. [...] Et bene sanctus Matthaeus a propheta noluit discrepare, ut non Ioachim, sed Iechoniam nominaret. Simul, ut supra diximus, maiorem fructum dominicae pietatis adstruxit, si generis nobilitatem non in omnibus Dominus requisiuit, sed de captiuis et peccatoribus congrue nasci uoluit, qui remissionem ueniebat praedicare captiuis. Non igitur subpressit alterum evangelista, sed utrumque signauit, quod uterque Iechonias dictus sit. Ita addito iuniore Iechonia generationes xiiii conputantur. Ergo illa Matthaeus». [FG2013]

^marg.| {CMT1d8.6} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Vel unus Iechonias bis numeratur in evangelio, semel ante transmigrationem, iterum autem post transmigrationem. Hic enim Iechonias, cum esset unus, duas habuit conditiones fuit enim et³⁴⁶ rex ante transmigrationem, quasi rex factus a populo Dei; factus est et privatus post transmigrationem. Ideo ante transmigrationem numeratur inter reges quasi rex, post transmigrationem autem inter privatos quasi privatus³⁴⁷.^CX ^hi

^hi ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 628-40 sqq ; P14469, f. 12va ; St-Omer, BM, 90, f. 12va ; V6254, f. 6va : «Si enim justum fuerit [fuit P14469 V6254], ut propter solam commixtionem generis Achab et Jezabel tollerentur de numero regum supradicti tres reges, quamvis [+ et P14469] a populo legibus fuerant [fuerint P14469] constituti in regno: quare non erat justum ut similiter tolleretur et Joachin, quem Pharao vi hostili [in regno PL] hostili fecerat regem, et non populus Dei patrio [praevio PL] jure? Et sic Jechonias iste, qui est filius quidem Joachin, nepos autem Josiae, sublato patre suo Joachin de numero regum, ipse positus est pro eo quasi filius Josiae. Et bis nominatur in Evangelio; semel quidem ante transmigrationem, videlicet pro numero quartodecimo: iterum autem nominatur post transmigrationem, quasi pro numero primo, hoc modo: Josias autem genuit Jechoniam, videlicet quartumdecimum. Jechonias autem post transmigrationem genuit Salathiel, videlicet quasi primus. Et invenitur Jechonias hic duorum numerum tenere, patris sui, et suum. Hic enim Jechonias cum esset unus, duas habuit conditiones: fuit enim et rex ante transmigrationem, quasi regificatus a populo Dei: factus est et privatus post transmigrationem, quasi ductus captivus. Ideo ante transmigrationem quidem computatur [PL P14469 Som90, computabatur V6254] inter reges quasi rex, post transmigrationem autem computatur inter privatos quasi privatus». [MM2022]

^CX ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2022}

³⁴⁶ et] om. Li446

³⁴⁷ quasi privatus As115 Li446 ] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d8.7} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. ³⁴⁸ − Vel ideo unus in illis progenitoribus bis numeratur, id est Iechonias, a quo facta est quedam in extraneas gentes deflexio quoniam in babyloniam transmigratus est. Ubi autem ordo a rectitudine flectitur ut eat in diversum, tamquam angulum facit; illud autem quod in angulo est bis numeratur. Et hic iam Christum prefigurat a circumcisione ad preputium migraturum, et lapidem angularem futurum. ^hj

^hj ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 4, § 10, CSEL 43, p. 91.17-92.3: «Unus quippe in illis progeneratoribus bis numeratur, id est Iechonias, a quo facta est quaedam in extraneas gentes deflexio, quando in babyloniam transmigratum est. ubi autem ordo a rectitudine flectitur adque, ut eat in diuersum, tamquam angulum facit, illud quod in angulo est bis numeratur, in fine scilicet prioris ordinis et in capite ipsius deflexionis. et hoc ipsum etiam praefigurabat christum a circumcisione ad praeputium, tamquam ab hierusalem ad babyloniam quodammodo migraturum et hinc adque hinc utrisque in se credentibus tamquam lapidem angularem futurum». [FG2013]

³⁴⁸ De consensu] In libro praem. Li446

^marg.| {CMT1d8.8} REMIGIUS. − Ideo autem quatuordecim posuit generationes quia denarius significat decalogum, quaternarius vero quatuor libros evangelii; unde in hoc ostendit concordiam legis et evangelii. Ideo etiam quaterdenarium numerum triplicavit, ut ostenderet quia perfectio legis, prophetie et gratie, in fide sancte trinitatis consistit.

^marg.| {CMT1d8.9} GLOSSA. − [b] Vel in hoc numero septiformis gratia Spiritus sancti significatur. [d] Hic enim numerus ex septem conficitur. [c] Quod autem geminatur significat gratiam Spiritus sancti corpori et anime esse necessariam ad salutem. [a] Sic ergo hec³⁴⁹ generatio dividitur in tres tesseredecades³⁵⁰*. Prima est ab Abraham usque ad David, ita quod David ibi³⁵¹ includitur sed secunda a David usque ad transmigrationem, ita quod³⁵² David ibi non includitur, sed transmigratio sub eo continetur. Tertia est a transmigratione usque ad Christum, in qua si dicamus Iechoniam bis numeratum, transmigratio inclusa est. In prima significantur homines ante legem, in qua³⁵³ quosdam homines naturalis legis invenies, scilicet Abraham, Isaac et Iacob et omnes³⁵⁴ usque ad Salomonem³⁵⁵. In secunda significantur homines sub lege. Omnes enim qui in ea inveniuntur sub lege fuerunt. In tertia homines gratie quia terminatur ad Christum qui gratie dator fuit, in qua etiam liberatio a captivitate Babylonie facta est significans liberationem a captivitate diaboli per Christum factam³⁵⁶.^CY ^hk

^hk ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1248B-1249B: «[a] Omnes ergo hae generationes [1248C] dividuntur in tres tessarescedecades. Prima est ab Abraham usque ad David, ita quod David ibi includitur; secunda a David usque ad transmigrationem, ita quod David ibi non includitur, sed in transmigratione sub ea continetur; tertia est a transmigratione usque ad Christum, in qua, si dicamus Jechoniam bis numeratum, transmigratio inclusa est. In prima tessarescedecade significantur homines ante legem, in qua quosdam homines naturalis legis invenies, sicut Abraham, Isaac et Jacob, et omnes usque ad Salomonem; in secunda tessarescedecade significantur homines sub lege, et omnes qui in ea inveniuntur, sub lege fuerunt; in tertia, homines gratiae, in qua Christus continetur, qui gratiae dator [1248D] fuit: in qua etiam liberatio a captivitate Babyloniae facta est, significans liberationem a captivitate diaboli per Christum factam. Isti ergo omnes qui per distinctionem diversorum temporum ponuntur in hac generatione, omnes universaliter Christi fideles significare dicuntur, tum propter vitae dignitatem, tum propter nominum suorum interpretationem. Unde per quaterdenarium numerum omnes computantur, quia omnes qui justificantur, oportet ut compleant praecepta Veteris Testamenti, quod habemus per decem qui Decalogum significant: et praecepta Novi, quod habemus per quaternarium, qui quatuor Evangelia significat. Quatuordecim enim conficitur ex quatuor et decem. [b] Vel in hoc numero septiformis gratia sancti Spiritus significatur. [1249A] Ipse enim ex septem et septem conficitur. [c] Quod autem geminatur, significat gratiam Spiritus sancti corpori et animae esse necessariam, ad hoc, ut salventur. Omnes enim simul accepti, quadraginta duo sunt, si duo Jechoniae intelligantur, in quibus universitas fidelium exprimitur. [d] Iste enim numerus conficitur ex senario et septenario, quia sexies septem quadraginta duo sunt. Per senarium sex opera misericordiae intelliguntur, per septenarium requies aeterna designatur, quia in septima die requievit Deus ab omni opere suo, quod patrarat (Gn. 2)».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2020]

^CY ¶Codd. : As115 (7rb) Li446 ( 10vb ) Ed1953 {MM2018} {FG2018}

³⁴⁹ hec As115 Ed1953 ] hoc Li446

³⁵⁰ tesseredecades As115 Li446 ] tesseradecades Ed1953

³⁵¹ ibi As115 Ed1953 ] om. Li446

³⁵² ita quod As115 Ed1953 ] itaque Li446

³⁵³ qua Li446 Ed1953 ] om. As115

³⁵⁴ et omnes As115 Li446] om. Ed1953

³⁵⁵ Salomonem Li446 Ed1953 ] Salmon As115

³⁵⁶ diaboli per Christum factam As115] diaboli per Christum Li446, per Christum factam Ed1953

^marg.| {CMT1d8.10} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − [c] Cum autem quaterdenas generationes tribus distinxisset articulis, non tamen eas dixit in summa, ut diceret: fiunt omnes quadraginta et due . Unus enim in illis progenitoribus bis numeratur, scilicet Iechonias; sic ergo non quadraginta et due, quod faciunt ter quatuordecim, sed propter unam bis numeratam quadraginta et una generationes fiunt. [a] Mattheus igitur, qui regiam in Christo constituerat insinuare personam, excepto Christo quadraginta homines in generationum serie numeravit. Numerus enim iste illud tempus significat quo in hoc seculo regi nos oportet a Christo, secundum disciplinam laboriosam, quam significat illa virga ferrea de qua in psalmis legitur: « Reges eos in virga ferrea »^hl. [b] Quod autem numerus iste hanc temporalem vitam eternamque significet, illa interim causa de proximo occurrit, quod et tempora annorum quadripartitis vicibus currunt, et mundus ipse quatuor partibus terminatur, ab oriente et occidente, aquilone et meridie. Quadraginta autem quatuor habent decem. Porro ipsa decem ab uno usque ad quatuor progrediente numero consummantur. ^hm

^hl Ps. 2, 9.

^hm ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 4, § 8, CSEL 43, p. 88.24-89.9: «Acute quippe animaduersum est mattheum, qui regiam in christo instituerat insinuare personam, excepto ipso christo quadraginta homines in generationum serie nominasse. numerus autem iste illud tempus significat, quo in hoc saeculo et in hac terra regi nos oportet a christo secundum disciplinam laboriosam, qua flagellat deus, ut scriptum est, omnem filium, quem recipit, de qua dicit Apostolus per tribulationem nos oportere intrare in regnum dei. quam significat etiam illa uirga ferrea, de qua in psalmo legitur: reges eos in uirga ferrea, cum superius dixisset: ego autem constitutus sum rex ab eo super sion montem sanctum eius». [b] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 4, § 9, CSEL 43, p. 90.16-91.2: «Cur autem iste numerus hanc temporalem terrenam que significet uitam, illa interim causa de proximo occurrit, quamuis sit alia fortasse secretior, quod et tempora annorum quadripertitis uicibus currunt et mundus ipse quattuor partibus terminatur, quas aliquando uentorum nomine scriptura commemorat, ab oriente et occidente, ab aquilone et meridie. quadraginta autem quater habent decem. porro ipsa decem ab uno usque ad quattuor progrediente numero consummantur». [c] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 4, § 10, CSEL 43, p. 91.11-92.10: «Cum enim quater denas generationes tribus distinxisset articulis dicens ab Abraham usque ad dauid generationes esse quattuordecim et a dauid usque ad transmigrationem babyloniae alias quattuordecim totidem que alias usque ad natiuitatem christi, non tamen eas duxit in summam ut diceret: fiunt omnes quadraginta duae. unus quippe in illis progeneratoribus bis numeratur, id est Iechonias, a quo facta est quaedam in extraneas gentes deflexio, quando in babyloniam transmigratum est. ubi autem ordo a rectitudine flectitur adque, ut eat in diuersum, tamquam angulum facit, illud quod in angulo est bis numeratur, in fine scilicet prioris ordinis et in capite ipsius deflexionis. et hoc ipsum etiam praefigurabat christum a circumcisione ad praeputium, tamquam ab hierusalem ad babyloniam quodammodo migraturum et hinc adque hinc utrisque in se credentibus tamquam lapidem angularem futurum. haec tunc in figura praeparabat deus rebus in ueritate uenturis. nam et ipse Iechonias, ubi angulus iste praefiguratus est, interpretatur praeparatio dei. sic ergo iam non quadraginta duae, quod faciunt ter quattuordecim, sed propter unum bis numeratum quadraginta una generationes fiunt, si et ipsum christum adnumeremus, qui huic regendae uitae nostrae temporali adque terrenae tamquam numero quadragenario regaliter praesidet». [FG2013]

^marg.| {CMT1d8.11} GLOSSA. − [a] Vel denarius ad decalogum refertur, quaternarius ad presentem vitam que per quatuor tempora transit. [b] Vel per decem Vetus Testamentum, per quatuor Novum.^CZ ^hn

^hn ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1249B: «Denarius ad Decalogum refertur, quaternarius ad praesentem vitam, quae per quatuor tempora transigitur: ver, aestatem, autumnum et hiemem. Omnes enim sancti praecepta legis in praesenti servare debent. Vel, per decem Vetus Testamentum, per quatuor Novum, ut superius intelligitur».
<potius quam> [a] Cf. Glossa ordinaria (Mt. 1, 17) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 6a marg.: Mattheus in hac vita ], ed. Gloss-e : «Mattheus in hac vita que quattuor temporum cursu labitur, in qua regi nos oportet a Christo secundum laboriosam disciplinam qua filios flagellat, que in decem propter decalogi mandata signatur, per quadragenarium numerum regem Christum venisse testatur, addito binario propter duo testamenta quibus regi nos oportet. [b] Cf. Glossa ordinaria (Mt. 1, 17) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 6a marg.: In tres ], ed. Gloss-e : «Quattuor enim et decem Novum et Vetus Testamenta indicant, quia via ad Christum per decem verba legis et quattuor evangelia predicatur, ita tamen ut quicquid ascribitur Trinitati que Deus est consecremus, quia nulla preceptio impletur nisi hic numerus colendi Deum teneatur». [MM2019]

^CZ ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT1d8.13} REMIGIUS. − Si quis autem voluerit dicere quod sunt quadraginta et due generationes, quia non est unus Iechonias, sed duo, dicendum est quod et iste numerus congruit sancte Ecclesie; nascitur enim a septenario et senario nam sexies septem quadraginta et duo faciunt. Senarius refertur ad laborem, septenarius vero ad requiem.

^prol.| [Mt. 1, 18-21 legitur in Vigilia Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 579]

^marg.| {CMT1d9.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.1} − Quoniam superius dixerat Iacob autem genuit Ioseph cui desponsata Maria genuit Iesum , ne aliquis audientium estimaret sic³⁵⁷* esse Christi³⁵⁸* nativitatem quomodo precedentium patrum, ipse ordinem narrationis sue precidens dicit: Christi autem generatio sic erat , ac si dicat generatio quidem eorum quos exposuimus patrum sic fuit quemadmodum retuli.

³⁵⁷ estimaret sic] inv. Ed1953

³⁵⁸ esse] + Christi Li446

Christi autem³⁵⁹ generatio

³⁵⁹ autem] om. Li446

^marg.| non ita³⁶⁰* sed

³⁶⁰ ita] sic Ed1953

sic³⁶¹* erat: Cum esset desponsata etc.³⁶²*^DA

^DA ¶Codd. : As115 (7va) Li446 (11ra) Ed1953 {MM2019}

³⁶¹ sic cum Clementina] ita Ed1953

³⁶² etc.] mater Ed1953

^marg.| {CMT1d9.2} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ³⁶³* − [b] Quasi enim aliquid novum dicturus promittit³⁶⁴* modum generationis dicere, [a] ne audiens virum Marie communi* estimes natum esse lege nature.^DB ^ho

^ho ¶Fons : [a] Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 2, PG 57, 41.46-48: «Εἶτα ἵνα μὴ ἀκούσας Ἄνδρα Μαρίας, τῷ κοινῷ νομίσῃς τετέχθαι τῆς φύσεως νόμῳ». [b] Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 2, PG 57, 41.55-57: «Ὡς γὰρ μέλλων τι καινότερον ἐρεῖν, ἐπαγγέλλεται καὶ τὸν τρόπον λέγειν». [ACB2014] [MM2019]

^DB ¶Codd. : As115 (7va) Li446 (11ra) Ed1953 {MM2019}

³⁶³ homiliario] scrips., omel’ As115 Li446 , homelia Ed1470 , Matthaeum Ed1953

³⁶⁴ promittit] premittit Ed1953

^marg.| {CMT1d9.3} REMIGIUS. − Potest etiam³⁶⁵ ad superiora referri hoc modo: Sic erat Christi generatio sicut dixi, id est Abraham genuit Isaac etc.³⁶⁶ ^DC

^DC ¶Codd. : As115 (7va) Li446 (11ra) Mt366 Ed1953 {MM2018} {FG2018}

³⁶⁵ etiam As115 Li446 ] autem Ed1953

³⁶⁶ etc. As115 Li446] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d9.4} HIERONYMUS. − Sed quare³⁶⁷ non de simplici Virgine sed de³⁶⁸ desponsata concipitur? Primum ut per generationem Ioseph origo Marie monstraretur, secundo ne lapidaretur a Iudeis ut adultera, tertio ut in Egyptum fugiens haberet solacium mariti. Martyr etiam Ignatius quartam addit causam ut partus, inquiens, eius celaretur a ³⁶⁹* diabolo, dum eum putat non de virgine, sed de uxore generatum.^DD ^hp

^hp ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p.10-64-71: «Quare non de simplici uirgine sed de desponsata concipitur? primum ut per generationem Ioseph origo mariae monstraretur, secundo ne lapidaretur a iudaeis ut adultera, tertio ut aegyptum fugiens haberet solacium. martyr ignatius etiam quartam addidit causam cur a sponsa conceptus sit: ut partus, inquiens, eius celaretur diabolo, dum eum putat non de uirgine sed de uxore generatum». [FG2013* ]

^DD ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2018} {FG2018}

³⁶⁷ Sed quare] Sequar? Li446

³⁶⁸ de As115 Ed1953 ] om. Li446

³⁶⁹ a As115 Li446] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d9.5} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. ³⁷⁰ − Ideo autem³⁷¹* desponsata et domi habita; nam quemadmodum in ea que³⁷² in domo viri concipit, intelligitur conceptio naturalis, ita in ea que extra domum concipit³⁷³*, est suspecta coniunctio.^DE ^hq

^hq ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 631.1-11 ; P144 69, f. 14va ; St-Omer, BM, 90, f. 14rb ; V6254, f. 7va : «Ideo autem de [et PG] desponsata et domi habita, ut desponsatio ipsa fidelis [+ esset PG], et fornicationis ‎opprobrium a matre repelleret, et virginitatis gratiam [gloriam PG] nascituro Domino reservaret.‎ Sic [Si V6254 PG] enim quia in domo sponsi peperit, infideles Judei dixerunt, Nonne hic est Jesus [om. V6254] filius Joseph? ⸢‎quanto magis si extra domum sponsi peperisset, dicturi fuerant: Nonne hic est Jesus filius ‎meretricis?‎ [om. Som P14469] Nam quemadmodum in ea que in domo viri concipit, intelligitur conceptio maritalis: sic in ea ‎que extra domum concipit, est suspecta conceptio ». [MM2021]‎

^DE ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2021}

³⁷⁰ Chrysostomus super Mattheum As115 Li446 ² ] om. Li446 *

³⁷¹ autem] + et Ed1953

³⁷² que] qui Li446

³⁷³ concipit] concepit Li446

^marg.| {CMT1d9.6} HIERONYMUS. Contra Helvidium. − [1] Sciendum autem quod Helvidius , quidam homo turbulentus, accepta materia disputandi, blasphemare contra Dei matrem incepit. [2] Cuius prima propositio fuit: ‘Mattheus loquitur sic cum esset desponsata ’. Ecce, inquit, habes³⁷⁴ desponsatam, non commendatam, ut dicitis; et utique non ob aliud desponsatam nisi quoniam nupturam.^DF ^hr

^hr ¶Fons : [1] Hieronymus , Adversus Helvidum de Mariae virginitate perpetua, § 1-2, PL 23, 193A2-194A2 [=Chadwickcol.183A-185A]: «nuper rogatus a fratribus, ut aduersus libellum cuiusdam heluidii responderem, facere distuli: non quod difficile fuerit, hominem rusticanum, et uix primis quoque imbutum litteris, super ueri assertione conuincere: sed ne respondendo dignus fieret, qui uinceretur. huc accedebat quod homo turbulentus, et solus in uniuerso mundo sibi et laicus et sacerdos (qui, ut ait ille, loquacitatem facundiam existimat, et maledicere, omnibus, bonae conscientiae signum arbitratur) accepta materia disputandi, amplius inciperet blasphemare, et quasi de sublimi loco in totum orbem ferre sententiam: me que quia ueritate non posset, laceraret conuiciis. [...] igitur sanctus mihi inuocandus est spiritus, ut beatae mariae uirginitatem suo sensu, ore meo defendat. inuocandus est dominus iesus, ut sacri uentris hospitium, cuius decem mensibus inhabitator fuit, ab omni concubitus suspicione tueatur. ipse quoque deus pater est imprecandus, ut matrem filii sui, uirginem ostendat fuisse post partum, quae fuit mater antequam nupta. [...]»
[2] Hieronymus , Adversus Helvidum de Mariae virginitate perpetua, § 3, PL 23, 194B2-195A12 [=Chadwickcol.183A]: «3. prima eius propositio fuit: "matthaeus loquitur: christi autem generatio sic erat : cum esset desponsata mater eius maria ioseph, priusquam conuenirent, inuenta est habens in utero de spiritu sancto . ioseph autem uir eius, cum esset iustus, et nollet eam traducere, uoluit occulte dimittere eam. haec autem eo cogitante, ecce angelus domini in somnis apparuit ei, dicens : ioseph, fili dauid, ne timeas accipere mariam coniugem tuam . Quod enim natum est in ea, de Spiritu sancto est. ecce, inquit, habes desponsatam, non commendatam, ut dicis, et utique non ob aliud desponsatam, nisi quandoque nupturam». [MM2019]

^DF ¶Codd. : Li446 (11rb) Ed1953 {MM2019}

³⁷⁴ habes] homines cacogr. Li446

^marg.| {CMT1d9.7} ORIGENES. − Desponsata quidem fuit³⁷⁵ Ioseph, non tamen in concupiscentia iuncta. Mater eius , inquit, mater immaculata, mater incorrupta, mater intacta. Mater eius. Cuius eius ? Mater est Dei unigeniti, Domini regis, omnium plasmatoris et redemptoris cunctorum.^DG ^hs

^hs ¶Fons : <revera> Paulus Diaconus Warnefridus , Homiliarius, 1, hom. 15 § 1 : In vigilia natalis Domini ad nonam. Omelia Origenis, Grégoire 1980, p. 432 ; ed. Origenes Werke 12, GCS 41, p. 239.7-13 (PL 95, 1163A) : «Vel ideo fuerat [fuit Lit. OP] desponsata Ioseph ut nato infanti vel ipsi Mariae curam videretur gerere Ioseph, sive in Aegyptum iens vel inde denuo veniens. Ideo desponsata fuit Ioseph, non tamen in concupiscentia iuncta. Mater, inquit, eius, mater immaculata, mater incorrupta, mater intacta. Mater eius: cuius eius? Mater Dei unigeniti, Domini et regis omnium, plasmatoris et creatoris cunctorum».
<ex quo> = Liturgia O. P., Breviarium (Vigilia natalis Domini, lect. 2-3 vel 8-9), cod. Roma, Santa Sabina, XIV-L-1, f. 89vb ; Lectionarium temporale, in vigilia natalis Domini. lectio 1 vel 7. Omelia Origenis, cod. Roma, Santa Sabina, XIV-L-1, f. 145vb: «Vel ideo desponsata fuit Ioseph ut nato infanti... - ... cunctorum ».
¶Nota : La substitution de redemptoris à creatoris relève ici et de l’option méthodologique de préférer la richesse sémantique aux répétitions synonymiques, et du souci théologique d’éviter que le jeu de la communication des idiomes ne se fasse au détriment de la centralité de l’économie du Salut. - Sur l’attribution, cf. G. Morin , «Les homélies latines sur saint Matthieu attribuées à Origène», Rev. Bén. 1942, p. 3-11. [MM2019] [MM2020] [MM2022]

^DG ¶Codd. : As115 Li446 (11rb) Mt366 Ed1475C Ed1953 {MM2019} {MM2022}

³⁷⁵ qu. fuit] inv. Ed1953

^marg.| {CMT1d9.8} CYRILLUS. ³⁷⁶* − [1] Quid enim videbit aliquis in sancta virgine preter alias³⁷⁷ si Dei mater non sit sed Christi vel Domini , ut Nestorius dicit ? Nihil enim absurdum est, etiam si voluerit quis matrem³⁷⁸ uniuscuiusque³⁷⁹ unctorum³⁸⁰, Christi nominare genitricem. Sola vero preter illas sancta virgo et Christi genitrix simul et Dei genitrix ³⁸¹ intelligitur ac dicitur. Genuit enim non purum hominem secundum nos³⁸²*, sed incarnatum potius et hominem factum ex Deo Patre Verbum. Sed forsitan illud ais: Dic mihi, putasne divinitatis mater³⁸³ facta est virgo ? Et ad hoc quoque dicimus³⁸⁴ quia natum est ex ipsa Dei substantia eius³⁸⁵ Verbum et sine principio temporis semper existens ³⁸⁶ * genitori. In novissimis autem temporibus, quoniam « caro factum est »^ht, hoc est unitum carni animam habenti rationalem, natum dicitur etiam³⁸⁷* carnaliter per mulierem. Assimilatur autem quodammodo nativitati que ³⁸⁸* secundum nos hoc sacramentum.

^ht Io. 1, 14.

³⁷⁶ Cyrillus] lac. Bo1655, + Ad Ioannem Antiochenum Ed1953

³⁷⁷ alias] + mulieres Ed1475C

³⁷⁸ matrem] macule Bo1655

³⁷⁹ uniuscuiusque] uniuscuius Li446 Cbg132 Gz378

³⁸⁰ unctorum] cunctorum Ed1474

³⁸¹simul et Dei genitrix codd. T46² (corrector pr. m. marg.) Ed1470 Ed1474 Ed1475 Ed1475C Ed1476] om. hom. T46* Arag2 Ed1482 Ed1486 Ed1493 Ed1953, simul Ed1657

³⁸² nos codd. Ed1475C Ed1476 Ed1657] vos Arag2 Ed1470 Ed1474 Ed1475 Ed1482 Ed1486 Ed1493 Ed1953

³⁸³mater] om. Arag2 Ed1482 Ed1486 Ed1493, matrem Ed1475C

³⁸⁴ dicimus] dñis Li446

³⁸⁵ eius] om. Ed1476

³⁸⁶ existens] + aequale Ed1657, coexistens Ed1953

³⁸⁷ dicitur etiam] inv. Arag2 Ed1470 Ed1474 Ed1475 Ed1475C Ed1476 Ed1482 Ed1486 Ed1493 Ed1657 Ed1953

³⁸⁸ que] + est Ed1493 Ed1657 Ed1953

^marg.| {CMT1d9.9} LEO PAPA. In sermone de Nativitate. ³⁹⁷ − Non autem te Dei conceptus turbet, partus te non confundat auditus, quando virginitas quicquid est humani pudoris excusat. Aut que hic verecundie lesio, ubi iniit³⁹⁸ deitas cum amica sibi semper integritate consortium. Ubi est interpres angelus, fides pronuba, desponsatio³⁹⁹* castitas, donatio virtus, iudex conscientia, causa Deus, conceptio integritas, virginitas partus, virgo mater?^DI ^hv

^hv ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 148 § 3, inc. «Hodie fratres hesternum debemus», CCSL 24B, p. 920.44-50: «Concepit uirgo, uirgo peperit: non te conceptus turbet, partus te non confundat auditus, quando uirginitas quicquid est humani pudoris excusat. Aut quae tibi uerecundiae laesio, ubi init deitas cum amica sibi semper integritate consortium, ubi est interpres angelus, fides pronuba, disponsatio castitas, dominatio uirtus, iudex conscientia, causa deus, conceptus integritas, uirginitas partus, uirgo mater?»
<vel> Paschasius Radbertus , De partu uirginis, lib. 2, CCCM 56C (E.A. Matter, 1985), p. 47-89.265: «Idcirco sicut Petrus Rauennatis in sermone suo monet: Non te conceptus turbet, non te partus confundat auditus, quando uirginitas quidquid est humani pudoris excusat. Quae hic, inquit, uerecundiae laesio, ubi iniit deitas cum amica sibi semper integritate consortium? Ubi est interpres angelus, fides pronuba, desponsatio castitas, denotatio uirtus, iudex conscientia, causa Deus, conceptus integritas, uirginitas partus, uirgo mater?»
¶Nota : L’attribution de ce sermon de Pierre Chrysologue à Léon le Grand, dont il était un proche conseiller, n’a été répertoriée ni par la Clavis Patristica Pseudepigraphorum Medii Aevi, 1990 (cf. Ambrosius § 153), ni par R. Gryson, Répertoire général des auteurs ecclésiastiques et latins, t. 2, 2007, p. 702. Voir aussi A. Olivar, Los sermones de San Pedro Crisólogo, Montserrat, 1962. On notera néanmoins 1° les sermons de Léon et de Pierre Chrysologue étaient parfois copiés dans le même manuscrit; par exemple Registrum bibliothecae Gregorii XI, n° 1596: «Item sermones Leonis pape et P. Ravennatis in volumine cooperto de viridi…»; 2° la parenté entre le début de la citation de P. Chrysologue et ce passage du second sermon de Léon pour la Nativité: Leo Magnus , Tractatus septem et nonaginta, tract. 22 § 2, versio β, CCSL 138, p. 92.57-58: «Origo dissimilis […] sed divina potestate subnixum est, ut virgo conceperit, virgo peperit, virgo permanserit». [MM2015]
<Non hab.> ACO [MM2019]

^DI ¶Codd. : As115 ( 7vb) Li446 (11va ) Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2015} {FG2018}

³⁹⁷ Leo papa As115 Ed1470 Ed1953 ] leo. pape Li446

³⁹⁸ iniit As115 ² Li446 ² Ed1470 Ed1953 ] uiuit vel innit As115* Li446 *

³⁹⁹ desponsatio As115 Li446] dispensatio Ed1470 Ed1493 Ed1953

^marg.| {CMT1d9.10} CYRILLUS. Ad Ioannem Antiochenum. − Sed si de celo et non ex ipsa, sanctum corpus Christi factum esse diceremus, ut Valentinus ⁴⁰⁰ ^hw, quomodo iam⁴⁰¹* intelligeretur Dei genitrix Maria?^DJ ^hx

^hw Cf. supra CMT1d1.27.Augustinus: nota.

^hx ¶Fons : Cyrillus Alexandrinus , Epistola 39 Exultent coeli de pace Iohanni Antiochiae [CPG 5339], § 6 laud. in Collectione Cassinensis pars prior, ACO 1/3, p. 189.20-22: «sed si de celo et non ex ipsa sanctum corpus omnium nostrum saluatoris Christi factum esse diceremus, quomodo iam intellegeretur dei genetrix?»
<potius quam> Cyrillus Alexandrinus , Epistola 39 Exultent coeli de pace Iohanni Antiochiae, laud. in Gestis Chalcedonensis, actio 1, ACO 2/3, p. 88.22-24 = actio 2(3), ACO 2/3, p. 271.18-20: «sed si de celo et non ex ipsa sanctum corpus omnium nostrum saluatoris Christi factum esse dicamus, quomodo iam intellegatur dei genetrix esse ?» = Collectio Veronensis, ACO 1/2, p. 105.30-31.

^DJ ¶Codd. : As115 ( 7vb) Arag2 Cbg132 Dur111 Li446 Ed1470 Ed1953 {MM2019} {MM2021}

⁴⁰⁰ ut Valentinus] om. Dur111

⁴⁰¹ quomodo iam] quando Li446 , quomodo Arag2 Ed1470 Ed1953

Maria.

^marg.| {CMT1d9.11} BEDA. Super Lucam. − Interpretatur autem Maria stella maris hebraice, domina syriace quia et lucem salutis et Dominum mundo edidit.|^DK ^hy

^hy ¶Fons : <revera> Zacharias Chrysopolitanus , Unum ex quattuor, lib. 1, c. 3, PL 186, 54A: «[BEDA] Interpretatur autem Maria, stella maris Hebraice; domina, Syriace, quia et lucem salutis et Dominum mundo edidit, edocta per angelum: cum econtra suasu diaboli femina seducta, peccati tenebras et servitutem intulerit».
<cuius fons> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 470 sqq.: «Maria autem hebraice stella maris syriace uero domina uocatur et merito quia et totius mundi dominum et lucem saeculis meruit generare perennem». [MM2019]

^DK ¶Codd. : As115 ( 7vb) Li446 (11va ) Ed1470 Ed1953 {MM2019}

Ioseph.

^marg.| {CMT1d9.12} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Ideo⁴⁰² fabro lignario Maria desponsata erat, quoniam Christus Ecclesie sponsus omnem⁴⁰³* salutem hominum operaturus erat per lignum crucis.^DL ^hz

^hz ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 630 .69 ; St-Omer, BM, 90, f. 14rb : «Sed ut per omnia filii paternae nativitatis perfectum imitarentur exemplum, ideo et Maria desponsata erat fabro lignario: quoniam et Christus sponsus Ecclesiae omnem salutem hominum et omne opus suum per lignum crucis fuerat operaturus». [MM2019]

^DL ¶Codd. : As115 ( 7vb) Li446 (11va ) Ed1470 Ed1953 {MM2019}

⁴⁰² Ideo] Ideoque Ed1470 Ed1953

⁴⁰³ omnem] omnium Ed1470 Ed1953

^marg.| {CMT1d9.13} CHRYSOSTOMUS. In homiliario ⁴⁰⁴* − Quod autem sequitur: Antequam convenirent non dicitur ‘antequam duceretur in domum sponsi’. Etenim iam intus erat. Consuetudo enim multoties veteribus erat in domo desponsatas habere, quod et nunc quoque fieri videtur et generi Lot intus cum ipso erant^ia.^DM ^ib

^ia Cf. Gn. 19, 30: «Ascenditque Lot de Segor, et mansit in monte, due quoque filiie eius cum eo (timuerat enim manere in Segor) et mansit in spelunca ipse, et due filie eius cum eo».

^ib ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 4 (Mt. 1, 18), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 10va : «Quoniam antequam convenirent ipsi inventa est in utero habens de Spiritu sancto. Non dixit antequam conducerent ipsam in domum sponsi etenim intus erat. Consuetudo enim multotiens veteribus erat in domo desponsatas habere cum et nunc hoc factum videat aliquis. Et generi autem Loth intus erant cum ipso. Intus igitur et ipsa cum Ioseph erat.
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4.2, PG 57, 42.31-36 : «τότε ἐκπλήττει τῇ τοῦ παραδόξου πράγματος ἐπαγωγῇ, λέγων, ὅτι Πρὶν ἢ συνελθεῖν αὐτοὺς, εὑρέθη ἐν γαστρὶ ἔχουσα ἐκ Πνεύματος ἁγίου. Οὐκ εἶπε· Πρὶν ἢ ἀχθῆναι αὐτὴν εἰς τὴν οἰκίαν τοῦ νυμφίου· καὶ γὰρ ἔνδον ἦν. Ἔθος γὰρ τοῖς παλαιοῖς ὡς τὰ πολλὰ ἐν οἰκίᾳ τὰς μεμνηστευμένας ἔχειν, ὅπου γε καὶ νῦν τοῦτο γινόμενον ἴδοι τις ἄν· καὶ οἱ γαμβροὶ δὲ τοῦ Λὼτ ἔνδον ἦσαν μετ’ αὐτοῦ. Ἔνδον οὖν καὶ αὐτὴ μετὰ τοῦ Ἰωσὴφ ἦν». [ACB2014]*
¶Nota : La traduction semble avoir été légèrement retouchée sur le grec (γε =quoque, omis par Burgundio). La forme generi (au lieu de generes) comme pluriel de gener à la deuxième déclinaison est héritée de Burgundio. [MM2020]

^DM ¶Codd. : Li446 (11va ) Ed1953 {MM2020}

⁴⁰⁴ homiliario] scrips., omel’ As115 Li446 , homelia Ed1470 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT1d9.14} GLOSSA<TOR>. − Sed dicitur antequam convenirent ad carnis commixtionem.^DN ^ic ^id

^ic ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino
<potius quam> Glossa ordinaria (Mt. 1, 18) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 6b marg.], ed. Gloss-e : «Non quod postea convenerint, sed ostendit proximum tempus nuptiarum in quo nuptiarum solennia celebrantur». [MM2019]
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e, Cas239, Cas574); LLT; PL.

^id ¶Nota : Thomas explicite ici ce que tous les commententateurs se contentent de suggérer à mots couverts. [MM2020]

^DN ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {FG2018} {MM2018}

^marg.| {CMT1d9.15} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Ut non ex compassione ⁴⁰⁵ carnis et sanguinis⁴⁰⁶ nasceretur qui ideo natus est ut carnis et sanguinis solveret passionem.^DO ^ie

^ie ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 632.26-29 ; St-Omer, BM, 90, f. 15ra : «Ideo ergo Dominus conceptus est priusquam convenirent, ut non ex passione carnis et sanguinis nasceretur: qui ideo venit, ut carnis et sanguinis solveret passionem, et mutaret in spiritum». [MM2019]

^DO ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁴⁰⁵ compassione As115 Ed1953 ] compassionis Li446

⁴⁰⁶ sanguinis] + solveret passionem Li446

^marg.| {CMT1d9.16} AUGUSTINUS. In libro de nuptiis et concupiscentia. ⁴⁰⁷* {1 ,12} − Nuptialis etiam concubitus ibi non fuit quia in carne peccati fieri non poterat sine ulla carnis concupiscentia que accidit ex peccato, sine qua concipi voluit qui futurus erat sine peccato, ut hinc etiam doceret omnem que de concubitu nascitur, carnem esse peccati; quandoquidem sola, que non inde nata est, non fuit caro peccati.

⁴⁰⁷ In libro de nup<tiis> et concupiscentia As115 Li446 ] De nuptiis et concupiscentia Ed1470 Ed1953

^marg.| {CMT1d9.17} AUGUSTINUS. In sermone de Nativitate. ⁴⁰⁸ − [1] Nascitur etiam ab intacta femina Christus quia fas non erat ut virtus per voluptatem⁴⁰⁹, castitas per luxuriam, per corruptionem incorruptio nasceretur. Nec poterat nisi novo ordine adventare de celo qui vetustum mortis destruere veniebat imperium. [2] Regnum⁴¹⁰ igitur tenuit virginitatis que regem genuit castitatis. [3] Ideo etiam Dominus noster virgineum sibi requisivit hospitium habitandi, ut nobis ostenderet Deum in casto corpore portari debere. [4] Ergo qui scripsit lapideas tabulas sine stylo ferreo, ipse gravidavit Mariam Spiritu sancto.^DP ^if

^if ¶Fons :
[1] Augustinus Hipponensis (pseudo), Sermones Caillau Guillon, Sermo 8, in natali Domini 2 (inc. «Fratres carissimi quantum magnitudo» , § 1 ex Homiliare Cassinensi C12 (Cassino, cod. 12, n° 2 = Maurini, in natali Domini 15) in Augustini opera omnia, t. 23, Paris, 1836, p. 92 .
<cuius fons> <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 148 bis, in nativitate Domini 1, CCSL 24B, lin. 20-22 sqq.: « Nascitur ab intacta femina christus, quia fas non erat, ut uirtus per uoluptatem, castitas per luxuriam, per corruptionem incorruptio nasceretur. Nec poterat <nisi> nouo ordine aduentare de caelo, qui uetustum mortis destruere ueniebat imperium ». <Non hab.> R. Grégoire , Les homéliaires du Moyen Âge.
[2] Augustinus Hipponensis (pseudo), Sermones supposititios, sermo 195 de sanctis: De annuntiatione dominica 3 (inc. «Castissimum Mariae») [CPL 368, PLS 2, 854], § 1, PL 39, 2107: «Dicat et Maria: Et ego te filium generavi; sed virginitatem meam non violavi: regnum tenui virginitatis, et regem genui castitatis: ingredientem et egredientem habui in palatio ventris Filium imperatoris, et de manibus meis non amisi clavem regii pudoris».
[3] Augustinus Hipponensis (pseudo ?), Sermones auctoris incerti, de tempore, sermo 125 (al. 6, al. 23) In natali Domini 9 (inc. «Nativitatem Domini nostri Jesu Christi secundum carnem»), § 1, PL 39, 1993.9-11 : «Nativitatem Domini nostri Jesu Christi secundum carnem ita Evangelista apertissime demonstravit, ut ostenderet eum ex Spiritu sancto et Maria virgine natum, propter haereticorum astutiam, qui negant Deum hominem suscepisse. Sed ideo Dominus noster virgineum sibi requisivit hospitium, ut nobis ostenderet in casto corpore Deum portari debere».
[4] Augustinus Hipponensis (pseudo), Sermones supposititios, sermo 195 de sanctis: De annuntiatione dominica 3 (inc. «Castissimum Mariae») [CPL 368, PLS 2, 854], § 6, PL 39, 2110: «Virga etiam Aaron annis sicca quam plurimis sine aqua revixit, in templo floruit, nucesque clausa sub tecto produxit. Ergo qui scripsit lapideas tabulas sine stilo ferreo, ipse gravidavit Mariam Spiritu sancto: et qui produxit panem in eremo sine seminatore, ipse fecundavit Virginem sine corruptione: et qui fecit virgam sine pluvia germinare, ipse fecit filiam David sine semine generare». [MM2020]

^DP ¶Codd. : As115 (8ra1) Li446 Md214 Ed1570 Ed1953 {MM2020}

⁴⁰⁸ in... nativitate] om. Md214, in sermone 6 de nativitate Ed1953

⁴⁰⁹ voluptatem] voluntatem cacogr. Md214

⁴¹⁰ regnum] + impii Li446

Inventa est in utero habens⁴¹¹.

⁴¹¹ habens As115 Li446 ] + de Spiritu sancto Ed1953

^marg.| {CMT1d9.18} HIERONYMUS. − Non ab alio inventa est nisi a Ioseph, qui pene licentia maritali omnia noverat.^DQ ^ig

^ig ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 10-81-11.83: «Non ab alio inuenta est nisi a Ioseph qui paene licentia maritali futurae uxoris omnia nouerat». [FG2013]*

^DQ ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2018} {FG2018}

^marg.| {CMT1d9.19} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.1} − Nam, sicut historia non incredibilis docet, quando gesta sunt que refert Lucas, Ioseph absens erat; nec enim conveniens est putare presente Ioseph introisse angelum ad Mariam et dixisse que dixit, et Mariam respondisse quecumque respondit. Et si credamus angelum potuisse intrare ad eam et loqui, plane tamen Mariam abiisse in montana et mansisse cum Elisabeth mensibus tribus possibile non fuit presente Ioseph, quia necesse erat ut absentationis eius et mansionis diutine requireret causas. Postquam autem rediit peregre post tot menses, invenit eam gravidam manifeste.

^marg.| {CMT1d9.20} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴¹² − Proprie autem dicit inventa est , quod de non excogitatis dici consuetum est. Ne autem molestes evangelistam interrogando qualiter sit natus ex virgine, breviter expedivit se dicens de Spiritu sancto; quasi dicat: Spiritus sanctus est qui est hoc miraculum operatus. Neque enim Gabriel neque Mattheus amplius dicere potuerunt.^ih ⁱⁱ

^ih ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 3, Burgundionis versio. [MM2017]

ⁱⁱ ¶Fons : Chrysostomus , PG 57, 42.47 – 43.10: «Κυρίως δὲ σφόδρα καὶ τὸ, Εὑρέθη ἐ ν γαστρὶ ἔχουσα , τέθεικεν· ὅπερ ἐπὶ τῶν παραδόξων, καὶ παρ’ ἐλπίδα πᾶσαν ἐκβαινόντων, καὶ οὐ προσδοκωμένων λέγεσθαι εἴωθε . Μὴ τοίνυν περαιτέρω χώρει, μηδὲ ζήτει πλέον τι τῶν εἰρημένων, μηδὲ λέγε·Καὶ πῶς τὸ Πνεῦμα εἰργάσατο τοῦτο ἐκ παρθένου; Εἰ γὰρ τῆς φύσεως ἐργαζομένης ἀδύνατον ἑρμηνεῦσαι τῆς διαπλάσεως τὸν τρόπον, πῶς τοῦ Πνεύματος θαυματουργοῦντος δυνησόμεθα ταῦτα εἰπεῖν; Ἵνα γὰρ μὴ κόπτῃς τὸν εὐαγγελιστὴν, μηδὲ ἐνοχλῇς συνεχῶς ταῦτα ἐρωτῶν, εἰπὼν τὸν ἐργασάμενον τὸ θαῦμα, ἀπηλλάγη. Οὐδὲν γὰρ οἶδα, φησὶ, πλέον, ἀλλ’ ἢ ὅτι ἐκ Πνεύματος ἁγίου γέγονε τὸ γεγενημένον. Αἰσχυνέσθωσαν οἱ τὴν ἄνω περιεργαζόμενοι γέννησιν. Εἰ γὰρ ταύτην τὴν μυρίους ἔχουσαν μάρτυρας, καὶ πρὸ τοσούτων ἀνακηρυχθεῖσαν χρόνων, καὶ φανεῖσαν, καὶ ψηλαφηθεῖσαν, οὐδεὶς ἑρμηνεῦσαι δύναται, ποίαν καταλείπουσι μανίας ὑπερβολὴν οἱ τὴν ἀπόῤῥητον ἐκείνην περιεργαζόμενοι καὶ πολυπραγμονοῦντες; Οὐδὲ γὰρ ὁ Γαβριὴλ, οὐδὲ ὁ Ματθαῖος ἐδυνήθησάν τι πλέον εἰπεῖν, ἀλλ’ ἢ ὅτι ἐκ Πνεύματος μόνον». [ACB2014]

⁴¹² homiliario] scrips., omel’ As115 Li446 , homelia Ed1470 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT1d9.21} GLOSSA. − Hoc ergo quod dicitur est ex Spiritu sancto , evangelista ex parte sua adduxit, ut cum diceretur habere in utero , omnis mala removeretur suspicio a mentibus audientium.^ij

^ij ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1250C: «Sequitur: De Spiritu sancto . Hoc ex parte sua evangelista adjunxit, ut cum diceretur habere in utero, omnis mala removeretur suspicio a mentibus audientium».
<ex quo> <potius quam> Glossa ordinaria (Mt. 1, 18) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 6b marg.], ed. Gloss-e : «INVENTA EST. Invenit Ioseph in utero habere , sed non de Spiritu sancto sciebat esse, cum postea ut dubius deliberaret dimittere eam. Apostolus autem hoc addit ne interim subreperet suspicio lectori». [MM2019]

^marg.| {CMT1d9.22} HIERONYMUS. In expositione catholice fidei. ⁴¹³ − Non autem, sicut quidam sceleratissime opinantur, Spiritum sanctum dicimus fuisse pro semine, sed potentia ac⁴¹⁴ virtute Creatoris dicimus operatum.^DR ^ik

^ik ¶Fons : Hieronymus ( pseudo) , Epist. 16, PL 30, 181 [CPL633] <revera> Pelagius , Libellus fidei [CPL731], § 4, PL 45, 1717: «Nec, ut quidam sceleratissime opinantur, Spiritum sanctum dicimus fuisse pro semine, sed potentia et virtute creatoris operatum». <vel> Pelagius , Libellus fidei [CPL768], PL 48, 500BC: «Ipsum autem Dei Filium, qui absque initio aeternitatem cum Patre et Spiritu sancto possidet, dicimus in fine saeculorum perfectum naturae nostrae hominem suscepisse ex Maria semper [500C] virgine, et Verbum carnem esse factum, assumendo hominem, non permutando Deitatem: nec, ut quidam sceleratissime opinantur, Spiritum sanctum dicimus pro semine, sed potentia ac virtute Creatoris operatum». <=> Augustinus Hipponensis ( pseudo ), Sermones supposititios, sermo 236. De fide catholica, IV, 4, PL 39, 2182. <=> Opus Caroli regis contra synodum (Libri Carolini), lib. 3, c. 1, MGH Conc. 2, Suppl. 1, p. 337.15-17.
<ex quo> Ivo Carnotensis , De ecclesiasticis sacramentis et officiis ac praecipuis per annum festis sermones Homiliae, sermo 32, PL 162, 605C: «Non, ut quidam... sceleratissime opinantur, Spiritum sanctum dicimus pro semine, sed potentia ac virtute Creatoris operatum».
<ut laud.> Alexander Halensis , Summa Fratris Alexandri, liber 3, pars 3, inquisitio 2, tractatus 2, quaestio 2, tit.: 1, c. 2, num. 705, Quarrachi, p. 1126b20: «b. Item, Hieronymus , in Symbolo suo ad Damasum Papam:"'Conceptus est de Spiritu Sancto', non, sicut quidam sceleratissime opinantur, Spiritus Sanctus fuit ibi pro semine, sed virtute creatoris operatus est".
<Paral. Thomae de Aquino> S umma theologiae III q. 32 a. 2 arg. 2 (cf. ad 2): «Dicit enim Hieronymus, in Expositione Catholicae fidei, non, sicut quidam sceleratissimi opinantur, spiritum sanctum dicimus fuisse pro semine, sed potentia et virtute creatoris dicimus esse operatum, id est formatum, corpus Christi». [MM2019]

^DR ¶Codd. : As115 (8ra) Li446 (12ra) Arag2 Ed1470 Ed1657 Ed1775 Ed1953 {MM2018} {FG2018}

⁴¹³ Hieronymus ... fidei As115 Li446 Arag2 Ed1470 Ed1657 ] Augustinus ser. III. de Trinitate contra Arrianos (serm. CXCI. de tempore) Ed1775, Augustinus. In sermone de Trinitate. {3 , serm. 191} Ed1953

⁴¹⁴ ac Li446 Arag2 Ed1470 Ed1775 Ed1953] ha cacogr. As115

^marg.| {CMT1d9.23} AMBROSIUS. In libro de Spiritu Sancto. ⁴¹⁵ − Quod enim ex aliquo est, aut ex substantia est aut ex potestate eius est ex substantia, sicut Filius qui⁴¹⁶ a Patre; ex potestate, sicut ex Deo omnia, quomodo et in utero habuit Maria ex Spiritu sancto .^DS ^il

^il ¶Fons : Alexander Halensis , Summa Fratris Alexandri, lib. 3, pars. 3, inquisitio 2, tractatus 2, q. 2, tit. 1, c. 2, num. 705, Quarrachi, p. 1127a.30: «Unde Ambrosius, in libro De Spiritu Sancto: "Quod ex aliquo, aut ex substantia aut ex potestate eius; ex substantia, sicut Filius ex Patre; ex potestate, sicut ex Deo omnia"» <ex quo> = Ambrosius, De Spiritu sancto, lib. 2, c. 5 § 42, CSEL 79, p. 102.80: «Quod ergo ex aliquo est, aut ex substantia est aut ex potestate eius; ex substantia sicut filius, qui ait: Ex ore altissimi prodivi, sicut spiritus, qui a patre procedit, de quo dicit filius: Ille me clarificabit, quia de meo accipiet; ex potestate autem, sicut illud est: Unus deus pater, ex quo omnia».
<Paral. Thomae de Aquino> Summae theologiae tertia pars, q. 32 a. 2 ad 1: «Ad primum ergo dicendum quod corpus Christi, quia non est consubstantiale spiritui sancto, non proprie potest dici de spiritu sancto conceptum, sed magis ex spiritu sancto, sicut Ambrosius dicit, in libro de spiritu sancto, quod ex aliquo est, aut ex substantia aut ex potestate eius est, ex substantia, sicut filius, qui a patre est; ex potestate, sicut ex Deo omnia, quo modo et in utero habuit Maria ex spiritu sancto».
¶Nota : Thomas cite Ambroise ici, peut-être, par l’intermédiaire la sententiarisation d’Alexandre de Halès. C’est en tout cas dans la Catena le seul emprunt qu’il fait à cette œuvre d’Ambroise qu’il connaît bien par ailleurs. [MM2019]

^DS ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2019}

⁴¹⁵ In libro] om. Ed1953

⁴¹⁶ Qui] quia Li446

^marg.| {CMT1d9.24} AUGUSTINUS. In Enchiridion. ⁴¹⁷ − [b] Profecto autem iste modus quo natus est Christus de Spiritu sancto insinuat nobis gratiam Dei, qua homo nullis precedentibus meritis, in ipso exordio nature sue quo esse cepit, Verbo Dei copularetur in tantam persone unitatem ut idem ipse esset filius Dei. [a] Sed cum illam creaturam quam virgo concepit et peperit, quamvis ad solam personam filii pertinentem tota Trinitas fecerit (neque enim separabilia sunt opera trinitatis), cur in ea facienda⁴¹⁸ solus Spiritus sanctus nominatus est? An et quando unus trium in aliquo opere nominatur, universa operari Trinitas intelligitur? ^DT ^im

^im ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, Enchiridion de fide, spe et caritate, c. 12 (al. 40), CSSL 46, lin. 19-23 ; 51 sqq.: «an quia fecit eum? quoniam dominus noster iesus christus in quantum deus est, omnia per ipsum facta sunt; in quantum autem homo est, et ipse factus est, sicut apostolus dicit: factus est ex semine dauid secundum carnem. sed cum illam creaturam quam uirgo concepit et peperit, quamuis ad solam personam filii pertinentem, tota trinitas fecerit - neque enim separabilia sunt opera trinitatis - cur in ea facienda solus spiritus sanctus nominatus est? an et quando unus trium in aliquo opere nominatur uniuersa operari trinitas intellegitur? ita uero est, et exemplis doceri potest. sed non est in hoc diutius immorandum. […] cum itaque de aliquo nascatur aliquid etiam non eo modo ut sit filius, nec rursus omnis qui dicitur filius de illo sit natus cuius dicitur filius, [b] profecto modus iste quo natus est christus de spiritu sancto non sicut filius, et de maria uirgine sicut filius, insinuat nobis gratiam dei qua homo, nullis praecedentibus meritis, in ipso exordio naturae suae quo esse coepit, uerbo deo copularetur in tantam personae unitatem ut idem ipse esset filius dei qui filius hominis, et filius hominis qui filius dei, ac sic in naturae humanae susceptione fieret quodammodo ipsa gratia illi homini naturalis quae nullum peccatum posset admittere. quae gratia propterea per spiritum sanctum fuerat significanda quia ipse proprie sic est deus ut dicatur etiam dei donum; unde sufficienter loqui, si tamen id fieri potest, ualde prolixae disputationis est.».
<ex quo> = [a] Petrus Lombardus, Sententiae, lib. 3, d. 4, c. 1, § 2, ed. I. Brady , p. 38.14-19. [b] Petrus Lombardus, Sententiae, lib. 3, d. 4, c. 2, § 3, ed. I. Brady , p. 39.20-24. [MM2020]

^DT ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁴¹⁷ in Enchiridion] scrips., in Encheridion As115 Li446 , Enchiridion ad Laurentium Ed1775 Ed1953

⁴¹⁸ facienda] faciendo Li446

^marg.| {CMT1d9.25} HIERONYMUS. Contra Helvidium. − Sed inquit Helvidius neque de non conventuris evangelista dixisset priusquam convenirent , quia nemo de non pransuro dicit antequam pranderet; quasi si quis diceret: Antequam in portu pranderem ad Africam navigavi, non posset stare sententia nisi ei in portu prandendum sit quandoque. Aut non potius sit intelligendum sic quod ante, licet sepe et sequentia indicet, tamen nonnumquam ea tantum que prius cogitabantur ostendit; nec necesse sit ut cogitata fiant cum ideo aliud intervenerit ne ea que cogitata sunt fierentⁱⁿ.

ⁱⁿ ¶Fons : Hieronymus , Adversus Helvidum de Mariae virginitate perpetua, § 4, PL 23, 195C1-196A1 [=Chadwickcol.185B-C]: «in eo uero quod ait, neque enim de non conuenturis euangelista dixisset: priusquam conuenirent: quia nemo de non pransuro dicit, antequam pranderet, doleam ne, an rideam, nescio." imperitiae arguam, an temeritatis accusem? quasi si quis dixerit: antequam in portu pranderem, ad africam nauigaui, non possit stare sententia, nisi ei in portu prandendum quandoque sit. aut si uelimus dicere: paulus apostolus antequam ad hispanias pergeret, romae in uincula coniectus est. aut certe illud: heluidius antequam poenitentiam ageret, morte praeuentus est: statim aut paulo post uincula ad hispanias sit eundum: aut heluidio poenitentia agenda post mortem; cum scriptura dicat: in inferno autem quis confitebitur tibi? ac non potius sit intelligendum, quod ante praepositio, licet saepe consequentiam indicet, tamen nonnumquam ea tantum quae prius cogitabantur, ostendat . unde nec necesse sit ut cogitata fiant, cum aliud ideo interuenerit, ne ea quae cogitata sunt, fierent». [MM2019]

^marg.| {CMT1d9.26} HIERONYMUS. − Non ergo sequitur ut postea convenerint, sed Scriptura quod factum non sit ostendit.^DU ^io

^io ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 11.82-85: «Quod autem dicitur: antequam conuenirent, non sequitur ut postea conuenerint, sed scriptura quid factum non sit ostendit». [FG2013]*

^DU ¶Codd. : As115 Li446 Ed1775 Ed1953 {MM2018} {FG2018}

^marg.| {CMT1d9.27} REMIGIUS. − Vel hoc verbum ‘conveniendi’, non ipsum concubitum, sed tempus significat nuptiarum, id est quando ea que fuerat sponsa incipit esse uxor. Est enim sensus antequam convenirent , id est antequam rite solemnia nuptiarum celebrarent.

^marg.| {CMT1d9.28} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. ⁴¹⁹ − [a] Hoc quemadmodum factum sit, quod hic pretermisit, Lucas exponit post commemoratum conceptum Ioannis ita enarrans: « In mense autem sexto missus est angelus »^ip; et infra: « Spiritus sanctus superveniet in te »^iq. Hoc ergo est quod Mattheus commemoravit dicens: Inventa est in utero habens de Spiritu sancto . Nec contrarium est, quia Lucas exposuit quod Mattheus pretermisit; sicut non est contrarium, quia Mattheus deinceps continet quod Lucas pretermisit. Sequitur enim: Ioseph autem vir eius cum esset iustus usque ad eum locum ubi scriptum est ^ir: « De magis quod per aliam viam reversi sunt in regionem suam ». [b] Si quis autem velit unam narrationem ex omnibus que de Christi nativitate dicuntur ab alterutro, si hec pretermittuntur, ordinare sic potest: Christi generatio sic erat: Fuit in diebus Herodis usque ibi: Mansit autem Maria cum illa quasi mensibus tribus, et reversa est in domum suam ^is . ^it
Et tunc addendum est quod hic dicitur:

^ip Lc. 1, 26.

^iq Mt. 1, 35.

^ir Mt. 2, 12.

^is Lc. 1, 56.

^it ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 4, § 14, CSEL 43, p. 95.5-96.10: «Hoc quemadmodum factum sit, quod hic praetermisit, lucas exposuit post commemoratum conceptum iohannis ita narrans: [...] et respondens angelus dixit ei: spiritus sanctus superueniet in te et uirtus altissimi obumbrabit tibi, ideo que et quod nascetur sanctum uocabitur filius dei, et cetera quae ad id quod nunc agitur non pertinent. hoc ergo mattheus commemorauit dicens de maria: inuenta est in utero habens de spiritu sancto, nec contrarium est quia lucas exposuit id quod mattheus praetermisit, cum de spiritu sancto mariam concepisse uterque testetur, sicut non est contrarium quia mattheus deinceps conectit quod lucas praetermittit . Sequitur enim et dicit mattheus: Ioseph autem uir eius cum esset iustus et nollet eam traducere, uoluit occulte dimittere eam». [b] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 5, § 17, CSEL 43, p. 99.15-19: «Si quis autem uelit unam narrationem ex omnibus quae de christi natiuitate et infantia uel pueritia in utriusque narratione ab alterutro seu dicuntur seu praetermittuntur, ordinare sic potest: christi autem generatio sic erat. fuit in diebus Herodis regis iuda sacerdos quidam nomine zacharias de uice abia et uxor illi de filiabus aaron et nomen eius elisabeth». [FG2013]

⁴¹⁹ De] in libro praem. Li446

Et inventa est in utero habens de Spiritu sancto.

^prol.| [Mt. 1, 18-21 legitur in Vigilia Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 579]

^marg.| {CMT1d10.1} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴²⁰* − Cum dixisset evangelista quod ex Spiritu sancto et sine concubitu inventa est in utero habens, ne suspectum haberes⁴²¹* Christi discipulum quasi grandia de suo magistro fingentem, introducit Ioseph per ea que passus est, ad fidem eorum⁴²²* que dicta sunt conferentem.
Unde dicit: ^DV ^iu

^iu ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 4 (Mt. 1, 18), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 11ra : «Cum dixisset quod ex Spiritu sancto est et sine concubitu et aliunde approbat sermonem ut enim nullus dicat unde hoc manifestum est, quis scivit, quis audivit tale aliquid umquam contingens neque suspectum habeas discipulum, ut gratificantem {grata enarrantem} didascalo et hec fingentem, introducit Ioseph per ea que passus est ad fidem eorum que dicta sunt conferentem, ac si diceret {Mattheus} per ea que enuntiat: Si non credis mihi et suspicaris meum testimonium, crede iuro». [MM2017] [MM2020]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt. (Mt. 1, 17), hom. 4, § 3, PG 57, 43.40-50 : «Εἰπὼν ὅτι ἐκ Πνεύματος ἁγίου, καὶ συνουσίας χωρὶς, καὶ ἑτέρωθεν κατασκευάζει τὸν λόγον. Ἵνα γὰρ μή τις λέγῃ, Πόθεν τοῦτο δῆλον; τίς εἶδε, τίς ἤκουσε τοιοῦτόν τί ποτε συμβεβηκός; μηδὲ ὑποπτεύσῃς τὸν μαθητὴν, ὡςχαριζόμενοντῷδιδασκάλῳταῦταπλάττοντα, εἰσάγει τὸν Ἰωσὴφ, δι’ ὧν ἔπαθε, πρὸς τὴν τῶν εἰρημένων συντελοῦντα πίστιν, μονονουχὶ λέγων δι’ ὧν ἀπαγγέλλει· Εἰ ἀπιστεῖς ἐμοὶ, καὶ ὑποπτεύεις μου τὴν μαρτυρίαν, πίστευσον τῷ ἀνδρί. Ἰωσὴφ γὰρ, φησὶν, ὁ ἀνὴρ αὐτῆς, δίκαιος ὤν». [ACB2014]*
¶Nota : «Grandia... fingentem»: La Catena corrige et remanie par une manoeuvre acrobatique une partie de la traduction de Burgundio, marquée par deux participe présents. Pour y remédier, elle opère un triple transfert morphologique, syntaxique et sémantique au terme duquel le verbe principal et le complément d’objet direct sont interchangés: χαριζόμενον (‘gratifiant’) est traduit par grandia qui prend la place et la forme substantivée de son complément d’objet direct πλάττοντα (‘choses imaginées’); d’autre part πλάττοντα, participe passé substantivé, prend en latin la forme participiale du verbe principal: fingentem. L’inversion grammaticale a pour corrolaire un transfert sémantique. Alors que Chrysostome dit: «... attribuant gratuitement au maître des choses imaginaires», Thomas traduit: «... imaginant le maître comme un monstre»; cf. A. Sleumer-J. Schmid , Kirchenlateinisches Wörterbuch, 1996, p. 365 : «grandĭă, ĭŭm n. Ungeheuer, Seegetier». Partant du sens de χᾰρίζω, le traducteur glisse vers la notion de réalité imaginaire puis vers celle de monstre et rencontre le lexème grandia qu’il choisi en raison de sa proximité phonétique avec gratificare. Grandia peut aussi être pris adverbialement (Forcellini: art. «Grandis»): «... poussant au comble l’imagination». On peut aussi supposer que grandia a été lu ici à la place de grata, comme le suggère la glose grata enarrantem qui se lit dans Vg384 au-dessus de gratificantem (χαριζόμενον). En l’absence de certitude, l’éditeur s’en tiendra au textus receptus: grandia. [MM2020]

^DV ¶Codd. : Li446 (12ra ) Ed1953 {MM2018}

⁴²⁰ Chrysostomus] Crisous Li446 | homiliario] scrips., omel. As115 Li446 , homelia Arag2 Ed1470 , homel. Ed1775, Matthaeum (h om. 4) Ed1953

⁴²¹ haberes Li446 ] habeas Ed1953

⁴²² eorum Li446] om. Ed1953

Ioseph autem vir eius cum esset iustus.

^marg.| {CMT1d10.2} AUGUSTINUS. In sermone de Nativitate. ⁴²³ − Intelligens enim Ioseph Marie uterum gravidari, turbatur quod Mariam quam de templo Domini acceperat et nondum cognoverat gravidam sentiebat; secumque estuabat, disputans et dicens: Quid faciam? Prodo aut taceo ? Si prodidero, adulterium⁴²⁴* non consentio, sed nevum⁴²⁵* crudelitatis incurro quia secundum Moysi sententiam lapidandam eam esse cognosco. Si tacuero, malo consentio et cum adulteris portionem meam pono. Quoniam ergo tacere malum est, adulterium prodere peius est, dimittam eam a coniugio.^DW ^iv

^iv ¶Fons : Augustinus Hipponensis (pseudo), Sermo 195 De annuntiatione Domini 3 (inc.‘Castissimum Mariae’) [CPL 368, PLS 2, 854], § 4, PL 39, 2109: «Nescit interea Joseph Mariae sponsus, quid cum ea egerit angelus. Subito Joseph intuitu familiari et licentia maritali aspicit Mariam conjugem suam: vidit in ea tumescentes venas in gutture, et attenuari faciem, postremum vidit eam gressibus gravari; intellexit Mariae uterum gravidari. Turbatur Joseph homo justus, quod Mariam quam [2109] de templo Domini acceperat, et nondum cognoverat, gravidam sentiebat, et quam non meruerat in conjugii honore, jam haberet in confusione; secumque diu aestuans ac disputans, dicit: Unde hoc contigit? quid evenit? Non cognovi, non tetigi; si non tetigi, non violavi; si non violavi, non gravidavi. Heu! heu! quid contigit? quid, putas, evenit? per quem Maria sic cecidit? quem sibi plus quam me adulantem invenit? ego enim cum licentiam haberem maritalem, ante thorum nuptiarum puellarem non vexavi pudorem. Timui, multumque pertimui, quod in illo Mosaico libro Legis sententiali est verbo praefixum: quod quaecumque virgo paternam domum foedaverit adulterio, morienda lapidibus subjacebit: similiter et vir qui pudoris vestimentum patri non detulerit, coramque testibus replicaverit, pudorisque signaculum non demonstraverit, moriendum et ipsi cum virgine erit. Utrosque ergo libidinarios hac Moyses sententia feriri voluit, simulque adulteros perire mandavit. Sic namque ait: Auferetis opprobium de domo Israel; et omnis qui audierit, timebit, et non aget impie. Hanc Moysi sententiam praecavebam, ipsamque luxuriam in meo corpore refrenabam, maxime quia et David filiam esse, et regali me functum sacerdotio praenoscebam. Sed quoniam nihil mirum est, nihil novum, nihil absconsum quod non reveletur, et occultum quod non in publicum veniat, in David regis filia aliquando recolo historiam. David regem in Bersabee Uriae Cethaei mulierem audacia extulit regalis, nec eum timor terruit maritalis: Mariam David regis filiam cogitatio impulit puellaris, nec eam tenuit terror parentalis. Quid ergo faciam? quid agam? Anxior, gemo, doleo, curro, consilium quaero, nec plenum invenio. Prodo, aut taceo? Quid faciam penitus nescio. Prodo adulterium, aut taceo propter opprobrium? Si prodidero, adulterium quidem non consentio, sed naevum crudelitatis incurro; quia secundum librum Moysi lapidandam esse cognosco. Si tacuero, malum consentio; et cum adulteris portionem meam pono. Quoniam ergo tacere malum est, adulterium prodere pejus est; ne per me fiat homicidium, dimittam tacite conjugium. Cogitavit, inquit, Joseph, sicut Evangelium dicit, occulte dimittere Mariam conjugem suam». [MM2020]

^DW ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁴²³ sermone] + 14 (10 de tempore) Ed1953

⁴²⁴ adulterium] adulterio Ed1953

⁴²⁵ vitium] nem’i cacogr. Li446

^marg.| {CMT1d10.3} AMBROSIUS. Super Lucam. − Pulchre autem docuit sanctus Mattheus quid facere debeat iustus qui opprobrium* coniugis deprehenderit, ut incruentum ab homicidio, castum ab adulterio prestare se debeat. Et ideo dicit: cum esset iustus . Ubique ergo in Ioseph iusti gratia et persona servatur ut testis ornetur. Lingua enim iusti loquitur iudicium veritatis^iw.^DX ^ix

^iw Cf. Ps. 36, 30: «Os iusti meditabitur sapientiam et lingua eius loquetur iudicium».

^ix ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 2, § 5, CCSL 14, p. 32.77-33.87: «Pulchre autem docuit sanctus Matthaeus quid facere debeat iustus, qui probrum [opprobrium x (familia codicum G g E T M s)] coniugis deprehenderit, ut incruentum ab homicidio, castum ab adulterio praestare se debeat; qui enim coniungitur meretrici unum corpus est. Ergo ubique in Ioseph iusti gratia et persona servatur, ut testis ornetur; os enim iusti mendacium nescit et lingua eius loquitur iudicium, iudicium eius loquitur veritatem. Nec te moueat quod frequenter scriptura coniugem dicit; non enim uirginitatis ereptio, sed coniugii testificatio nuptiarum celebratione denique quam non accepit nemo dimittit et ideo qui uolebat dimittere fatebatur acceptam».

^DX ¶Codd. : As115 Li446 Arag2 Ed1953 {MM2018} {FG2018}

^marg.| {CMT1d10.4} HIERONYMUS. ⁴²⁶* − [b] Sed quomodo Ioseph, cum crimen celet uxoris, iustus describitur? [a] In⁴²⁷ lege enim preceptum est non solum reos, sed et⁴²⁸ conscios criminis obnoxios esse peccato.^DY ^iy

^iy ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 11.87-93: «Si qui fornicariae coniungitur, unum corpus efficitur. Et [a] in lege praeceptum est non solum reos sed et conscios criminum obnoxios esse peccati. [b] quomodo Ioseph cum crimen celet uxoris, iustus scribitur ? sed hoc testimonium mariae est quod Ioseph, sciens illius castitatem et admirans quod euenerat, celat silentio cuius mysterium nesciebat». [FG2013* ]

^DY ¶Codd. : As115 Li446 Ed1470 Arag2 Ed1775 Ed1953 {MM2018} {FG2018}

⁴²⁶ Hieronymus Ed1775 Ed1953] om. As115 Li446 Ed1470 Arag2

⁴²⁷ In] Hieronymus praem. As115 Li446, Chrysos. in homilia praem. Ed1470 Arag2 (cf. infra)

⁴²⁸ et As115 Li446] om. Ed1470 Arag2 Ed1775 Ed1953

^marg.| {CMT1d10.5} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴²⁹* {hom.4} − Sed sciendum quod iustum hic virtuosum in omnibus dicit. Est enim iustitia specialis quedam, ut avaritiam non habere, et altera universalis virtus; et sic nomine iustitie maxime utitur Scriptura. Iustus igitur existens, id est benignus et mitis, voluit occulte dimittere eam, que non solum traductioni, sed etiam pene secundum legem obnoxia videbatur. Sed Ioseph utrumque remisit quasi supra legem vivens. Sicut enim sol antequam radios monstret mundum clarificat, sic et Christus antequam nasceretur multa signa perfecte virtutis apparere fecit.^iz

^iz ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 3-4, Burgundionis versio. [MM2017]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4, PG 57, 43.50 – 44.5: «Δίκαιον ἐνταῦθα τὸν ἐνάρετον ἐν ἅπασι λέγει. Ἔστι μὲν γὰρ δικαιοσύνη καὶ τὸ μὴ πλεονεκτεῖν· ἔστι δὲ καὶ ἡ καθόλου ἀρετή· καὶ μάλιστα ἐπὶ τούτου τῇ τῆς δικαιοσύνης προσηγορίᾳ κέχρηται ἡ Γραφὴ, ὡς ὅταν λέγῃ· Ἄνθρωπος δίκαιος , ἀληθινός · καὶ πάλιν, Ἦσαν δὲ δίκαιοι ἀμφότεροι . Δίκαιος οὖν ὢν , τουτέστι, χρηστὸς καὶ ἐπιεικὴς, ἠβουλήθη λάθρα ἀπολῦσαι αὐτήν . Διὰ τοῦτο λέγει τὸ συμβὰν πρὸ τῆς γνώσεως, ἵνα μὴ ἀπιστήσῃς τοῖς μετὰ τὴν γνῶσιν γεγενημένοις. Καίτοιγε οὐ παραδειγματισμοῦ μόνον ὑπεύθυνος ἦν ἡ τοιαύτη, ἀλλὰ καὶ κολάζεσθαι αὐτὴν ὁ νόμος ἐκέλευεν».
Cf. PG 57, 44.19-28: «Ἐπειδὴ γὰρ τὸ μὲν κατέχειν ἔνδον παρανομίας εἶναι ἐδόκει, τὸ δὲ ἐκπομπεύειν καὶ εἰς δικαστήριον ἄγειν, θανάτῳ παραδοῦναι ἠνάγκαζεν· οὐδὲν τούτων ποιεῖ, ἀλλ’ ὑπὲρ νόμον ἤδη πολιτεύεται. Ἔδει γὰρ τῆς χάριτος παραγενομένης πολλὰ λοιπὸν εἶναι τὰ σημεῖα τῆς ὑψηλῆς πολιτείας. Καθάπερ γὰρ ὁ ἥλιος καὶ μηδέπω τὰς ἀκτῖνας δείξας, πόῤῥωθεν τῷ φωτὶ καταυγάζει τῆς οἰκουμένης τὸ πλέον· οὕτω καὶ ὁ Χριστὸς μέλλων ἀνίσχειν ἀπὸ τῆς μήτρας ἐκείνης, καὶ πρὶν ἢ ἐξελθεῖν, τὴν οἰκουμένην κατέλαμψεν ἅπασαν». [ACB2014]

⁴²⁹ Chrysostomus in homiliario] scrips., Chrysostomus in omel. As115 Li446 Ed1775, Hieronymus Arag2 Ed1470 ( cf. supra), Chrysostomus in Matthaeum (h om. 4) Ed1953

^marg.| {CMT1d10.6} AUGUSTINUS. De verbis Domini. ⁴³⁰ {serm.16} − Vel aliter. Si solus nosti quia aliquis peccaverit in te, eum vis coram hominibus arguere, non es corrector sed proditor. Unde vir iustus Ioseph tanto flagitio quod de uxore fuerat suspicatus, magna benignitate pepercit. Estuabat utique certa adulterii suspicio; et tamen, quia ipse solus sciebat, noluit eam divulgare sed occulte dimittere, volens prodesse peccanti, non punire peccantem.

⁴³⁰ De verbis Domini As115 Li446 ² (al. m. marg.) Ed1953 ] De verbo Domini Ed1470 Arag2 , om. Li446 *

^marg.| {CMT1d10.7} HIERONYMUS. ⁴³¹ − Vel hoc testimonium Marie est quod Ioseph sciens illius castitatem et admirans quod evenerat, celat silentio cuius mysterium nesciebat.^DZ ^ja

^ja ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 11.91-93: «Sed hoc testimonium Marie est quod Ioseph sciens illius castitatem et admirans quod evenerat, celat silentio cuius mysterium nesciebat». [FG2018]*

^DZ ¶Codd. : As115 Li446 Ed1470 Arag2 Ed1775 Ed1953 {MM2018} {FG2018}

⁴³¹ Hieronymus As115 Li446 ² (corr. marg.) Ed1470 Arag2 Ed1953 ] Augustinus Li446 *

^marg.| {CMT1d10.8} REMIGIUS. − Videbat enim gravidam quam noverat castam; et quia legerat^jb: « Egredietur virga de radice Iesse », unde noverat⁴³²* Mariam duxisse originem et legerat etiam^jc: « Ecce virgo concipiet ». Non diffidebat hanc prophetiam in ea esse implendam.^EA ^jd

^jb Is. 11, 1.

^jc Is. 7, 14.

^jd ¶Fons : Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] (Mt. 1 in vigilia nativitatis), c. 2: Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 15vb: «Videbat gravidam quam vere noverat castam; et quia legerat in propheta: de radice Iesse exiet virga et flos de radice eius ascendet», et noverat beatam Mariam originem duxisse de stripe David qui fuit filius Iesse et legerat etiam: «Ecce virgo in utero concipiet et pariet filium». Idcirco non discredebat vel diffidebat hanc prophetiam esse implendam in ea».[MM2020]

^EA ¶Codd. : As115 ( 8va), Li446 (12va ) , Arag2 Ed1953 {MM2018}

⁴³² noverat As115 Li446] novit Ed1470 Arag2 Ed1953

^marg.| { CMT1d10.9} ORIGENES. − Sed si suspicionem in ea non habebat, quomodo iustus erat ut immaculatam⁴³³ dimitteret ? Ideo ergo dimittere volebat quoniam magnum sacramentum in ea esse cognoscebat cui approximare se indignum estimabat⁴³⁴.^EB ^je

^je ¶Fons : Paulus Diaconus Warnefridus , Homiliarius, 1, hom. 15 § 2 : In vigilia natalis Domini ad nonam. Omelia Origenis, Grégoire 1980, p. 432 ; ed. Origenes Werke 12, GCS 41, p. 241.19-25 (PL 95, 1163B-C) : « Si suspicionem in ea habebat, quomodo iustus erat ? si ergo non est suspicatus vel tale aliquid cogitavit, cur eam dimittere volebat ? ut inmaculatam et sanctam vellet dimittere ? iniustum enim et hoc erat. sed enim simplicem sensum audi huius orationis. loseph iustus erat et illa virgo inmaculata erat. sed ideo eam dimittere volebat, quoniam virtutem mysterii et sacramentum quoddam magnificum in eadem cognoscebat, cui adproximare sese indignum aestimabat».
<ex quo> Cf. Zacharias Chrysopolitanus , Unum ex quattuor, lib. 2, c. 4 (commentarius), PL 186, 71B: «[ORIG.] Si suspicionem in ea habebat, quomodo justus erat? Si non est suspicatus, cur eam dimittere volebat? Injustum enim erat, ut immaculatam dimittere vellet. Ideo ergo eam dimittere volebat, quoniam magnum sacramentum in ea esse cognoscebat. Cui approximare sese indignum aestimabat, sicut et beatus Petrus se Domino humilians ait: Recede a me, Domine, quoniam homo peccator sum (Lc. 5); et centurio: Non sum dignus ut intres sub tectum meum (Mt. 8). Et Elisabeth ad Mariam ».
<potius quam> Petrus Abelardus , Sic et non, qu. 61, sententia 1, ed. B. Boyer, R. McKeon, 1976-1977 : «EX HOMILIA ORIGENIS IN VIGILIA NATALIS DOMINI: Ioseph autem vir eius, inquit, cum esset homo iustus, et nollet eam traducere, voluit occulte dimittere eam. Noluit eam traducere, noluit eam accipere, noluit eam male diffamare, sed occulte dimittere. Haec illo inquit cogitante. Quaerendum nobis est, quid cogitaverit. Haec cogitabat, ut eam dimitteret. Si suspicionem in eam habebat quomodo iustus erat? Si non est suspicatus vel tale aliquid cogitavit cur dimittere voluit immaculatam et sanctam? Iniustum enim et hoc erat. Sed enim simplicem sensum audi huius rationis. Ideo eam dimittere volebat, quoniam virtutem mysterii et sacramentum quoddam magnificum in ea cognoscebat, cui approximare se indignum aestimabat ».
<non hab.> Liturgia O. P., Lectionarium temporale, in vigilia natalis Domini. Omelia Origenis, cod. Roma, Santa Sabina, XIV-L-1, f. 145vb: «Que fuit neccessitas... -...unigenitus Deus ».
¶Nota : La compacité de la sentence thomasienne est quasi identique à celle de l’Unum ex quatuor. La Catena prend le relais de la liturgie dominicaine d’Humbert de Romans qui ne lit que des extraits du passage qui précède. - Sur l’attribution, cf. G. Morin , «Les homélies latines sur saint Matthieu attribuées à Origène», Rev. Bén. 1942, p. 3-11. [MM2020] [MM2022]

^EB ¶Codd. : As115 Gz378 (9vb) Li446 Ed1953 {MM2019} {MM2022}

⁴³³ immaculatam] -culata Gz378

⁴³⁴ estimabat] extimabat codd.

^marg.| {CMT1d10.10} GLOSSA. − Vel cum vellet eam dimittere iustus erat; cum occulte , pius notatur, eam ab⁴³⁵ infamia defendens. Et hoc est cum esset iustus voluit dimittere eam; cum nollet eam traducere in publicum, id est diffamare, voluit hoc facere occulte.^EC ^jf

^jf ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1251A: «Si mala erat, rei malae sociari non debebat. Si bona erat, timebat quod non esset dignus. Itaque medium consilium invenit, ut occulte eam dimittat, ut eam dimissam non videatur dimisisse, sed semper loquatur cum ea, et semper procuret eam, et tamen in assidua cohabitatione non recipiat, cum vellet eam dimittere, quia justus erat, occulte, pius nominatur, eam ab infamia defendens, et hoc est, cum justus esset voluit dimittere; cum nollet traducere in publicum, id est infamare, voluit hoc facere occulte. Ubi nos habemus traducere, Graeci habent propalare». [MM2020]
¶Nota : La suite du passage cité est dans la Glose ordinaire (Mt. 1, 19), ed. Gloss-e , mais la Catena ne la reprend pas, devançant peut-être la critique d’Erasme, Annotationes (Mt. 1, 19), Opera omnia, 6-5, p. 82.379-389. Voir aussi CMT1d10.12. [MM2022]

^EC ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2020} {MM2022}

⁴³⁵ ab] animo As115

^marg.| {CMT1d10.11} AMBROSIUS. Super Lucam. − Nemo autem quam non accepit dimittit et ideo quam volebat dimittere fatebatur acceptam.^ED ^jg

^jg ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 2, § 5, CCSL 14, p. 33.86-87: «Nec te moueat quod frequenter scriptura coniugem dicit; non enim uirginitatis ereptio, sed coniugii testificatio nuptiarum celebratione denique quam non accepit nemo dimittit et ideo qui uolebat dimittere fatebatur acceptam». [FG2013]*

^ED ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2018} {FG2018}

^marg.| {CMT1d10.12} GLOSSA. ⁴³⁶ − [1] Vel cum nollet ⁴³⁷ eam traducere in domum suam ad cohabitationem assiduam [2] voluit occulte dimittere eam , id est tempus nuptiarum mutare. [3] [b] Vera enim virtus est cum nec pietas sine iustitia nec sine pietate servatur iustitia, que separate ab invicem dilabuntur. [a] Vel iustus erat per fidem, qua credebat Christum de virgine nasciturum. Unde voluit se humiliare ante tantam gratiam.^EE ^jh

^jh ¶Fons : [1-2] Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] (Mt. 1 in vigilia nativitatis), c. 2: Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 15vb = BAV, Vat. lat. 648, f. 14va = Mantova, Bibl. Teresiana, ms. 342, f. 11rb = Urb. lat. 89, f. 12rb : «[1] Et hoc est quod ait [dicit Mt342] evangelista: Ioseph autem vir eius cum esset iustus* et nollet eam traducere id est palam facere sed [2] occulte voluit dimittere id est tempus nuptiarum mutare».
* Ioseph… iustus] Mt342 Urb89 V648
<ex quo> <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1251A: «Itaque medium consilium invenit, ut occulte eam dimittat, ut eam dimissam non videatur dimisisse, sed semper loquatur cum ea, et semper procuret eam, et tamen in assidua cohabitatione non recipiat, cum vellet eam dimittere, quia justus erat, occulte, pius nominatur, eam ab infamia defendens, et hoc est, cum justus esset voluit dimittere; cum nollet traducere in publicum, id est, infamare, voluit hoc facere occulte. Ubi nos habemus traducere, Graeci habent propalare. Vel, cum noluit eam traducere in domum suam ad cohabitationem assiduam. Itaque diu cogitavit».
[3] Glossa ordinaria (Mt. 1, 19) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 7a marg.], ed. Gloss-e : «[a] IUSTUS. Per fidem qua credebat Christum de virgine nasciturum, et voluit se humiliare ante tantam gratiam». [b] «Vera virtus est, cum nec pietas sine iustitia, nec sine pietate iustitia, que separate ab invicem dilabuntur».
<Non hab.> BAV, Vat. lat. 648, f. 14rb ; Madrid, Bibl. nac., 198, f. 10va diff.
<Paral. Thomae de Aquino> Summa theologiae, IIIa, q. 29 a. 2 arg. 3: «Praeterea, Mt. 1 dicitur, Ioseph, vir eius, [1] cum esset iustus, et nollet eam traducere, idest, in domum suam ad cohabitationem assiduam, [2] voluit eam occulte dimittere, idest, tempus nuptiarum mutare, ut Remigius exponit. Ergo videtur quod, nondum nuptiis celebratis, nondum esset verum matrimonium, praesertim cum, post matrimonium contractum, non liceat alicui sponsam dimittere».
¶Nota : La sentence combine une phrase du commentaire d’Anselme avec Remi qui est la source probable d’Anselme à cet endroit et deux sentences de la Glose ordinaire. La Somme de théologie cite les segments 1 (Anselme) et 2 (Rémi) selon la rédaction de la Catena, mais sous l’autorité de Rémi. Il est possible qu’il avait conscience des erreurs de la version parisienne dont il aurait pu préparer une correction. Il est pour le moins certain que ses dossiers préparatoires gardaient la trace des attributions des sous-unités textuelles des sentences composites. [MM2020] .

^EE ¶Codd. : Arag2 As115 Li446 Md214 Ed1953 {MM2018} {MM2020}

⁴³⁶ Glossa] in ras . Li446

⁴³⁷ nollet] vollet Md214, vellet As115 cum Anselmo

^prol.| [Mt. 1, 18-21 legitur in Vigilia Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 579]

^marg.| {CMT1d11.1} REMIGIUS. − Quia , sicut dictum est , cogitabat Ioseph occulte Mariam dimittere. Hoc autem, si fecisset, perpauci essent qui non magis autumarent⁴³⁸* eam esse meretricem quam virginem. Idcirco repente consilium Ioseph divino mutatum est consilio.
Unde dicitur: ^EF ^ji

^ji ¶Fons : [1-2] Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] (Mt. 1 in vigilia nativitatis), c. 2: Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 15vb -16ra = BAV, Vat. lat. 648, f. 14va = Mantova, Bibl. Teresiana, ms. 342, f. 11rb = Urb. lat. 89, f. 12rb : «Et hoc est quod ait [dicit Mt342] evangelista: Ioseph autem vir eius cum esset iustus* et nollet eam traducere id est palam facere sed occulte voluit dimittere id est tempus nuptiarum mutare. Quod si fecisset perpauci essent qui non magis autumarent eam meretricem quam virginem. Et idcirco repente consilium Ioseph divino mutatum est consilio».
* Ioseph… iustus] om. Md198 Mt342 Urb89 V648
<Non hab.> Madrid, Bibl. nac., 198, f. 10va diff. [MM2020]

^EF ¶Codd. : Gz378 Li446 (12vb ) Ed1470 Ed1657 Ed1953 {MM2018} {MM2020} {MM2022}

⁴³⁸ autumarent] suspicarentur Ed1470 Ed1657 Ed1953

Hec autem eo cogitante.

^marg.| {CMT1d11.2} GLOSSA. − In quo notatur animus sapientis⁴³⁹ qui nihil temere vult incipere.^EG ^jj

^jj ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1251B: «In quo notatur animus sapientis, qui nihil temere vult incipere».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e). [MM2020]

^EG ¶Codd. : Gz378 Li446 (12vb ) Ed1470 Ed1657 Ed1953 {MM2018} {MM2020} {MM2022}

⁴³⁹ sapientis] sapientes Li446

^marg.| {CMT1d11.3} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴⁴⁰* − Notatur etiam mansuetudo Ioseph quia nulli enarravit suam suspicionem neque ei que suspecta erat sed in se cogitabat.^EH ^jk

^jk ¶Fons : Chrysostomus, In Mt., hom. 4 (Mt. 1, 20), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 11vb : «Vides hominis mansuetudinem non solum quia non punivit sed quia neque enarravit alicui neque ipsique in suspicionem erat sed secundum seipsum cogitabat et ipsi virgini studens occultare causam». [MM2020]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 5, PG 57, 45.38-41 : «Ὁρᾷς τοῦ ἀνδρὸς τὴν ἐπιείκειαν; Οὐ μόνον ὅτι οὐκ ἐκόλασεν, ἀλλ’ ὅτι οὐδὲ ἐξεῖπέ τινι, οὐδὲ αὐτῇ τῇ ὑποπτευομένῃ, ἀλλὰ καθ’ ἑαυτὸν ἐλογίζετο». [ACB2014]*
<Non hab.> Aniani translatio differt (PG 58, 1011 ) [MM2020]

^EH ¶Codd. : Li446 (12vb ) Ed1470 Ed1657 Ed1953 {MM2018} {MM2020}

⁴⁴⁰ homiliario] scrips., homel. Li446 , homelia Ed1470, Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT1d11.4} AUGUSTINUS. In sermone de Nativitate. ⁴⁴¹ − Sed Ioseph, ista cogitante, non timeat Maria David filia quoniam, sicut David veniam contulit sermo propheticus, sic Mariam liberat angelus salvatoris. Ecce enim iterum virginis ille paranymphus Gabriel advenit.
Unde sequitur:^EI ^jl

^jl ¶Fons : Augustinus Hipponensis (pseudo), Sermones supposititios, sermo 195 de sanctis: De annuntiatione dominica 3 (inc. «Castissimum Mariae») [CPL 368, PLS 2, 854], § 5, PL 39, 2109: «Sed non timeat Maria David illius magni regis filia, quoniam sicut in David veniam contulit sermo prophetalis, sic Mariam liberat angelus Salvatoris. [...] 6. Sequitur de eodem argumento. Ecce iterum Virginis ille paranymphus, non homo, sed angelus Gabriel ille conspicuus, coeli cursor aequissimus, medio noctis libramine dicit ad Joseph in visione: Joseph, inquit, fili David, cur tantum tribularis, quid multum contristaris, cur in somno cogitando desudas, cur vigilando tristis ambulas, cur de Maria malam tibi ingeris suspicionem, cum ipsa tibi generatura sit Salvatorem?» [MM2020]

^EI ¶Codd. : Li446 Ed1470 Ed1953 {MM2020}

⁴⁴¹ sermone] + 14 Ed1953

Ecce angelus Domini apparuit Ioseph⁴⁴².

⁴⁴² Ioseph] ei Clementina

^marg.| { CMT1d11.5} GLOSSA<TOR>. − Hoc igitur ⁴⁴³ verbo apparuit significatur potestas apparentis qui, quando vult et quomodo, exhibet se videndum.^EJ ^jm

^jm ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.
<Non hab.> Remigius ; Glossa ordinaria ; Anselmus Laodunensis, PL ; LLT ; Hugo de Sancto Caro. [MM2020]

^EJ ¶Codd. : Li446 (13ra ) Ed1470 Ed1657 Ed1953 {MM2018} {MM2020}

⁴⁴³ igitur] om. Li446

^marg.| {CMT1d11.6} RABANUS. − Quomodo autem angelus Ioseph apparuerit demonstratur cum dicitur in somnis , id est quomodo Iacob scalam vidit^jnper imaginationem quamdam oculis cordis ostensam.^EK ^jo

^jn Cf. Gn. 28, 12-13.

^jo ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 1, CCCM 174, p. 44: «Quomodo autem angelus Ioseph apparuerit, demonstratur, cum dicitur"in somnis", id est quomodo Iacob scalam uidit, per imaginationem uidelicet quandam oculis cordis ostensam». [MM2018]*

^EK ¶Codd. : Li446 (13ra ) Ed1470 Ed1953 {MM2018} {MM2020}

^marg.| {CMT1d11.7} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴⁴⁴* − [a] Ideo autem non apparuit manifeste Ioseph sicut pastoribus quia valde fidelis erat. [c] Pastores autem indigebant quasi rudes. [b] Virgo autem indiguit quasi primo de maximis instruenda. Similiter etiam et ⁴⁴⁵* Zacharias indiguit ante conceptionem prolis mirabili visione.^EL ^jp

^jp ¶Fons : Cf. Chrysostomus, In Mt., hom. 4 (Mt. 1, 20), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 11vb : «[a] Hec autem eo cogitante in somnio apparuit angelus Ioseph. Et propter quid non manifeste quemadmodum pastoribus et Zacharie et Virgini ? Valde fidelis erat vir et non indigebat visione hac. [b] Virgo quidem enim quasi multum magnum evangelizata {docenda} et maius quam Zacharias et ante rem indigebat et paradoxa id est inopinabili visione. [c] Pastores autem {indigebant} quasi rusticius dispositi. Hic autem post conceptionem anima iam a perniciosa suspicione assumpta et parata existente ad optimam spem transponi si appareret aliquis qui adhoc dirigeret, confestim suscipit revelationem». [MM2020]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 5, PG 57, 45.46-56 : «[a] Ταῦτα δὲ αὐτοῦ ἐνθυμουμένου, κατ’ ὄναρ φαίνεται ὁ ἄγγελος. Καὶ διὰ τί μὴ φανερῶς, καθὼς τοῖς ποιμέσι καὶ τῷ Ζαχαρίᾳ καὶ τῇ Παρθένῳ; Σφόδρα πιστὸς ἦν ὁ ἀνὴρ, καὶ οὐκ ἐδεῖτο τῆς ὄψεως ταύτης. [b] Ἡ μὲν γὰρ Παρθένος, ἅτεπολὺμέγα εὐαγγελιζομένη, καὶ τοῦ Ζαχαρίου μεῖζον, καὶ πρὸ τοῦ πράγματος, ἔχρῃζε καὶ παραδόξου ὄψεως· [c] οἱ δὲ ποιμένες, ἅτε ἀγροικικώτερον διακείμενοι. Οὗτος δὲ μετὰ τὸν τόκον, τῆς ψυχῆς λοιπὸν ὑπὸ τῆς πονηρᾶς ὑποψίας καταληφθείσης, καὶ ἑτοίμου οὔσης πρὸς χρηστὰς μεταθέσθαι ἐλπίδας, εἰ φανείη τις ὁ πρὸς τοῦτο ὁδηγῶν, εὐκόλως δέχεται τὴν ἀποκάλυψιν».
<Non hab.> Aniani translatio differt (PG 58, 1011 ) [MM2020]
¶Nota : La sentence a été complètement réécrite par Thomas. [ACB2014]*. Cette recomposition légèrement glosée ne s’appuie pas plus sur le grec que sur Burgundio et tend même à s’en éloigner quelque peu. Les rustici ne sont pas les rudes ; ἀγροικικώτερον ne peut être la cause de cette substitution assez révélatrice de l’évolution des repères sociologiques qui s’opère dans la mentalité d’un intellectuel vivant au cœur des plus grandes villes du 13^e siècle pour lequel le type de l’ignorant est moins le seul rural que l’homme non instruit qui se rencontre partout. [MM2020]

^EL ¶Codd. : Li446 (13ra ) Ed1953 {MM2018}

⁴⁴⁴ homiliario] scrips., homel. Li446 , Matthaeum Ed1953

⁴⁴⁵ et] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d11.8} GLOSSA. − [1] Apparens autem ⁴⁴⁶* angelus nomen exprimit, genus commemorat et timorem excludit dicens: Ioseph fili David ⁴⁴⁷. [2] Ioseph: c um ex nomine vocat⁴⁴⁸, quasi notum et familiarem sibi ostendit.^EM ^jq

^jq ¶Fons : [1] Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. Cf. Glossa ordinaria (Mt. 1, 20) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 7a interl. Cas574], ed. Gloss -e: «Ioseph fili David, familiarem et notum ostendit cuius nomen et genus dicit». Cf. Ambrosius , Super Lucam, lib. 5, § 10, CCSL 14, p. 138.87: «Perfecta enim dilectio timorem excludit foras» ut laud. CLC5d5.20.
[2] <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1251D: «Duobus modis fit apparitio angelica: Vigilanti, assumendo aereum corpus; dormienti, imprimendo imaginationem, et tamen angelus qui praesens Joseph erat nullum corpus habebat. Hae visiones Judaeis erant notae et frequentes. Angelus Domini dicitur, ne malignus putetur. Et ait: Joseph. Cum ex nomine vocat, quasi notum et familiarem sibi ostendit, et attentum reddit cum dicat: Fili David».
<Non hab.> LLT ; Glossa ordinaria in loc. cit. ; Hugo de Sancto Caro.
¶Nota : Thomas est l’auteur de la rédaction du premier segment de la sentence composée à partir d’expressions empruntées à la Glose et au vocabulaire patristique. [MM2020]

^EM ¶Codd. : Li446 (13ra ) Ed1953 {MM2018}

⁴⁴⁶ autem] om. Ed1953

⁴⁴⁷ David] + etc. Li446

⁴⁴⁸ cum ... vocat Li446 ] eum ex nomine Ed1953

^marg.| {CMT1d11.9} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Filium David eum nominans, voluit eum adducere in memoriam promissionis Dei ad David ut de semine eius Christus nasceretur.^EN ^jr

^jr ¶Fons : = Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1, 20), PG 56, 634 .11-13. [MM2021]

^EN ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d11.10} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴⁴⁹* − Dicens autem noli timere , monstrat eum iam timere ne offenderet Deum quasi adulteram habens; alias neque cogitasset eam expellere.^js

^js ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 6, PG 57, 46.28-30: «Εἰπὼν δὲ, Μὴ φοβηθῇς, δείκνυσιν αὐτὸν δεδοικότα, μὴ προσκρούσῃ τῷ Θεῷ ὡς μοιχαλίδα ἔχω, ὡς εἰ μὴ τοῦτο ἦν, οὐδ’ ἂν ἐνενόησεν ἐκβαλεῖν». [ACB2014]

⁴⁴⁹ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT1d11.11} SEVERIANUS. ⁴⁵⁰ − Sponsus etiam ne timeat admonetur quia pius animus, dum compatitur, plus pavescit, ac si dicat: Hic non est mortis causa sed vite quia que vitam parturit non meretur occidi.^EO ^jt

^jt ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 145 de Natale Domini § 5, Inc. «Audituri estis hodie», in nonnullis codd. «Severiano – vel Severino – episcopo» tributus, SL 24B, p. 892-893: «Ioseph, fili dauid, noli timere. Sponsae causas sponsus ne timeat admonetur. Et uere pius animus dum compatitur, plus pauescit. Ioseph, fili dauid, noli timere. Quam uides, uirtus est ista, non crimen. Hic non humanus lapsus est, sed est diuinus inlapsus. Hic praemium est, non reatus. Hic incrementum caeli est, non est corporis detrimentum. Hic non est proditio personae, iudicis est secretum. Hic palma cognitoris est, non supplicii poena. Hic hominis furtum non est, thesaurus est dei. Hic non est mortis causa, sed uitae. Et ideo noli timere, quia quae uitam parturit, non meretur occidi». [MM2018]

^EO ¶Codd. : Li446 (13rb ) Ed1470 Ed1953 {MM2018}

⁴⁵⁰ Severianus Ed1775 Ed1953 ] Sever. Li446, Severus Ed1470

^marg.| {CMT1d11.12} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Dicens etiam ne timeas , cognitorem⁴⁵¹* se cordis eius ostendere voluit, ut per hoc futurorum bonorum, que de Christo erat dicturus, faceret fidem^EP.^ju

^ju ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1), PG 56, 634 .13-16: «Dicens autem, Ne timeas, cognitorem se cordis ejus ostendere voluit, ut per haec futurorum bonorum, quae de Christo erat dicturus, faceret fidem: quia Quod nascetur de ea, de Spiritu sancto est». [MM2019]

^EP ¶Codd. : Li446 (13ra ) Ed1953 {MM2018}

⁴⁵¹ cognitorem Li446 ] cognitionem Ed1953

^marg.| {CMT1d11.13} AMBROSIUS. Super Lucam. − Non autem te moveat quod eam coniugem vocat. Non enim virginitatis ereptio, sed coniugii testificatio, nuptiarum celebratio declaratur.^EQ ^jv

^jv ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 2, § 5, CCSL 14, p. 33.83-86: «Nec te moueat quod frequenter scriptura coniugem dicit; non enim uirginitatis ereptio, sed coniugii testificatio nuptiarum celebratio ne declaratur. Denique quam non accepit nemo dimittit et ideo qui uolebat dimittere fatebatur acceptam». [FG2013]

^EQ ¶Codd. : Li446 (13ra ) Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d11.14} HIERONYMUS. Contra Helvidium. − Non tamen est putandum quod ex eo⁴⁵² quod uxor est appellata, sponsa esse⁴⁵³ desierit. Cum hanc esse Scripture divine consuetudinem⁴⁵⁴* noverimus, quod sponsos viros et sponsas appellet⁴⁵⁵ uxores sicut Deuteronomii^jwtestimonio approbatur⁴⁵⁶: « Si quis, inquit, invenerit virginem desponsatam viro in campo, et vim faciens dormierit cum ea, moriatur, quia humiliavit uxorem proximi sui ».^ER ^jx

^jw Dt. 22, 25.

^jx ¶Fons : Hieronymus , Adversus Helvidum de Mariae virginitate perpetua, § 4, PL 23, 196B1-9 [Chadwickcol.186C-187A]: «et rursum: exsurgens autem ioseph a somno, fecit sicut praecepit ei angelus domini, et accepit uxorem suam, nullum mouere debet, quasi ex eo quod uxor est appellata, sponsa esse desierit: cum hanc esse scripturae diuinae consuetudinem nouerimus, ut sponsas appellet uxores. sicut in sequentibus deuteronomii testimoniis approbatur: si quis, inquit, inuenerit uirginem desponsatam uiro in campo, et uim faciens dormierit cum ea, morte moriatur, quia humiliauit uxorem proximi sui». [MM2020]

^ER ¶Codd. : Li446 (13ra ) Ed1953 {MM2018}

⁴⁵² eo Ed1953 ] deo cacogr. Li446

⁴⁵³ esse] omne Li446

⁴⁵⁴ Scripture divine consuetudinem Li446 ] consuetudinem Scripture Ed1953

⁴⁵⁵ appelet] appelent Li446

⁴⁵⁶ approbatur] conprobatur Li446

^marg.| {CMT1d11.15} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴⁵⁷* − Dicens ⁴⁵⁸* autem noli timere accipere , id est intus⁴⁵⁹* retinere; iam enim mente dimissa erat.^ES ^jy

^jy ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 6, PG 57, 46.38-40: «Τί δέ ἐστι, Παραλαβεῖν Ἔνδον κατέχειν· ἤδη γὰρ αὐτῷ τῇ διανοίᾳ ἀπολέλυτο». [ACB2014] [MM2019]

^ES ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

⁴⁵⁷ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

⁴⁵⁸ Dicens] Dicit Ed1953

⁴⁵⁹ intus] domi Ed1775 Ed1953

^marg.| {CMT1d11.16} RABANUS. − Vel noli timere accipere ⁴⁶⁰* nuptiali conventu et assidua cohabitatione.^ET ^jz

^jz ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1251C: «Ostendit quare hoc cogitabat, quia scilicet timebat se rei incognitae sociare. Accipe Mariam conjugem tuam, nuptiali conventu et assidua cohabitatione».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e). [MM2020]

^ET ¶Codd. : Li446 Ed1470 Ed1953 {MM2018}

⁴⁶⁰ accipere] + eam Ed1470 Ed1953

^marg.| {CMT1d11.17} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.1} − Propter tres autem causas apparuit angelus Ioseph hoc dicens ei. Primo, ne iustus homo ignorans faceret rem iniustam ex proposito iusto. Deinde propter honorem ipsius matris. Nam si dimissa fuisset, apud infideles turpi suspicione⁴⁶¹ carere non poterat. Tertio, ut intelligens Ioseph sanctam conceptionem, diligentius se custodiret ab illa quam prius. Ideo tamen non ante conceptionem virginis venit ad Ioseph, ut nec cogitaret hec⁴⁶² que cogitavit nec⁴⁶³ pateretur que passus est Zacharias⁴⁶⁴ culpam infidelitatis incurrens de⁴⁶⁵ conceptione coniugis iam longeve. Incredibilior enim erat res virginem posse concipere quam anum.^EU

^EU ¶Codd. : Li446 (13rb ) Ed1953 {MM2019}

⁴⁶¹ suspicione Li446 ² (al. m. post.) Ed1953 ] susceptione Li446 *

⁴⁶² hec] hoc Li446

⁴⁶³ nec] ne Li446

⁴⁶⁴ Zacharias] Zachariis Li446

⁴⁶⁵ de] om. Li446

^marg.| {CMT1d11.18} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴⁶⁶* − [d] Vel ideo turbato iam Ioseph angelus venit ut appareat Ioseph sapientia et ut hoc ipsum fieret ei eorum que dicebantur demonstratio. Dum enim audit ab angelo que intra se cogitaverat, indubitabile signum erat quod a Deo mitteretur, cuius solius est scire cordis secreta. Sermo etiam evangeliste insuspicabilis fit, demonstrans Ioseph passum quod probabile est virum pati. [a] Virgo etiam omnem malam suspicionem effugit , ex hoc quod vir , qui zelotypiam passus erat ⁴⁶⁷ , eam suscepit et post conceptionem servavit. [b] Ideo autem virgo Ioseph hec que angelus nuntiat ⁴⁶⁸* non dixit, quia non estimabat sibi credi a sponso et maxime iam in suspicione⁴⁶⁹ adducto. Virgini autem ante conceptionem annuntiat angelus ne, si post conceptionem differret, in angustia esset. [c] Oportebat autem extra turbationem esse illam matrem que omnium conditorem recepit.^EV ^ka

^ka ¶Fons : [a] Cf. Chrysostomus, In Mt., hom. 4 (Mt. 1, 20), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 11rb : «Et nos autem multos scimus animam eligentes amittere, magis quam in zelotipie suspicionem incidere. Hic autem neque suspicio erat ventris tumore arguente. Sed tamen ita erat a passione purus ut nollet neque in parvissimis contristare virginem. Quoniam enim retinere quidem eam intus iniquitatis esse estimabat propalare autem et in iudicium ducere morti tradere cogebat, nichil horum facit sed supra legem iam vivebat. Oportebat enim cum gratia iam advenisset, multa esse signa excelse urbanitatis. [...] Hinc et hic Ioseph multam demonstrabat philosophiam. Neque enim reclamavit neque improperavit sed prohicere temptavit solum».
<cuius fons> Cf. Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 4-5, PG 57, 44. 15-24 : «Καὶ ἡμεῖς δὲ πολλοὺς ἴσμεν τὴν ψυχὴν ἑλομένους προέσθαι μᾶλλον, ἢ εἰς ζηλοτυπίας ὑποψίαν ἐμπεσεῖν. Ἐνταῦθα δὲ οὐδὲ ὑποψία ἦν, τοῦ τῆς γαστρὸς ὄγκου διελέγχοντος. Ἀλλ’ ὅμως οὕτως ἦν πάθους καθαρὸς, ὡς μὴ θελῆσαι μηδὲ ἐν τοῖς μικροτάτοις λυπῆσαι τὴν Παρθένον. Ἐπειδὴ γὰρ τὸ μὲν κατέχειν ἔνδον παρανομίας εἶναι ἐδόκει, τὸ δὲ ἐκπομπεύειν καὶ εἰς δικαστήριον ἄγειν, θανάτῳ παραδοῦναι ἠνάγκαζεν· οὐδὲν τούτων ποιεῖ, ἀλλ’ ὑπὲρ νόμον ἤδη πολιτεύεται. Ἔδει γὰρ τῆς χάριτος παραγενομένης πολλὰ λοιπὸν εἶναι τὰ σημεῖα τῆς ὑψηλῆς πολιτείας [...] Ἐντεῦθεν καὶ οὗτος πολλὴν ἐπεδείκνυτο φιλοσοφίαν· οὔτε γὰρ ἐνεκάλεσεν, οὔτε ὠνείδισεν, ἀλλ’ ἐκβαλεῖν ἐπεχείρησε μόνον».
<Non hab.> Hugo de Sancto Caro.
[b] Chrysostomus, In Mt., hom. 4 (Mt. 1, 20), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 11va : «Propterea non dixit a principio hoc angelus et virgo autem# eadem de causa siluit. Non enim estimabat credi a sponso, rem annuntians inopinabilem sed et irritare magis ut peccatum factum obumbrans. Si enim ipsa tantam gratiam susceptura humanum quid patitur et ait qualiter erit hoc quoniam virum non cognosco ? Multo magis ille dubitasset utique et maxime a muliere audiens in suspicionem deducta. Propterea virgo quidem nichil ei dicit. Angelus autem tempore vocante assistit. Cur autem ait non et in virgine hoc fecit et post conceptionem ei evangelizat ? Ut non in turbatione esset et angustia multa. Etenim decens erat si verum nescisset cogitare eam aliquod de seipsa inconveniens et ad suffocationem venire et ad ensem non ferentem verecundiam. [...] Ut igitur hec non fierent, venit ante conceptionem angelus».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 4-5, PG 57, 44.52 – 45.9 : «Διὰ τοῦτο οὐκ εἶπεν ἐξ ἀρχῆς ὁ ἄγγελος· καὶ ἡ Παρθένος δὲ τῆς αὐτῆς ἕνεκεν αἰτίας ἐσίγησεν. Οὐ γὰρ ἐνόμιζε πιστεύεσθαι παρὰ τῷ μνηστῆρι, πρᾶγμα ἀπαγγέλλουσα ξένον· ἀλλὰ καὶ παροξύνειν μᾶλλον αὐτὸν, ὡς ἁμάρτημα γεγενημένον συσκιάζουσα. Εἰ γὰρ αὐτὴ ἡ ὑποδέχεσθαι μέλλουσα τοσαύτην χάριν, ἀνθρώπινόν τι πάσχει, καί φησι· Πῶς ἔσται τοῦτο ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω ; πολλῷ μᾶλλον ἐκεῖνος ἀμφέβαλλεν ἄν· καὶ μάλιστα παρὰ γυναικὸς ἀκούων τῆς ὑποπτευομένης . [§ 5] Διὰ ταῦτα ἡ Παρθένος μὲν οὐδὲν αὐτῷ λέγει, ὁ δὲ ἄγγελος τοῦ καιροῦ καλοῦντος ἐφίσταται. Τίνος οὖν ἕνεκεν, φησὶν, οὐχὶ καὶ ἐπὶ τῆς Παρθένου τοῦτο ἐποίησε, καὶ μετὰ τὴν κύησιν αὐτὴν εὐηγγελίσατο; Ἵνα μὴ ἐν ταραχῇ ᾖ καὶ θορύβῳ πολλῷ. [...] Ἵν’ οὖν ταῦτα μὴ γένηται, ἦλθε πρὸ τῆς συλλήψεως ὁ ἄγγελος».
[c] Chrysostomus, In Mt., hom. 4 (Mt. 1, 20), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 11va : «Etenim oportebat extra turbationem esse vulvam illam quam omnium conditor ascendit».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 5, PG 57, 45.21-23: «Καὶ γὰρ ἔδει ταραχῆς ἐκτὸς εἶναι τὴν νηδὺν ἐκείνην, ᾗ ὁ πάντων Δημιουργὸς ἐπέβη».
[d] Chrysostomus, In Mt., hom. 4 (Mt. 1, 20), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 11vb -12ra: «Venit itaque angelus turbato iam Ioseph et enim et propter ea que dicta sunt et ut appareat eius philosophia differt sui presentiam. [...] Ideoque post suspicionem evangelizatur ut hoc ipsum fiat ei eorum que dicuntur demonstratio. Hec enim audire angelo dicente cum ipse nulli enuntiaverit sed in mente excogitasset, indubitabile ei tribuebat signum quod a Deo missus est. Ipsius enim solius est ineffabilia {vel cogitationes} cordis scire. Vide itaque quot efficiuntur et viri philosophia demonstratur et ad fidem ei confert quod oportune dictum est et sermo insuspicabilis efficitur, monstrans quod passus est que decens erat pati virum».
<cuius fons> Chrysostomus, In Mt., hom. 4 § 5, PG 57, 45. 33-37 ; 46. 1-10 : «Ἔρχεται τοίνυν ὁ ἄγγελος, θορυβουμένου τοῦ Ἰωσήφ. Καὶ γὰρ καὶ τῶν εἰρημένων ἕνεκεν, καὶ ἵνα φανῇ αὐτοῦ ἡ φιλοσοφία, ἀναβάλλεται τὴν παρουσίαν. [...] Διὸ μετὰ τὴν ὑποψίαν εὐαγγελίζεται, ἵνα αὐτὸ τοῦτο γένηται αὐτῷ τῶν λεγομένων ἀπόδειξις. Τὸ γὰρ μηδενὶ ἐξειπεῖν, ἀλλ’ ἃ κατὰ διάνοιαν ἐνεθυμήθη, ταῦτα ἀκοῦσαι λέγοντος τοῦ ἀγγέλου, ἀναμφισβήτητον αὐτῷ παρεῖχε σημεῖον τοῦ παρὰ Θεοῦ λέγοντα ἀφῖχθαι· αὐτοῦ γὰρ μόνου τὰ ἀπόῤῥητα τῆς καρδίας εἰδέναι ἐστίν. Ὅρα γοῦν πόσα γίνεται· καὶ ἡ τοῦ ἀνδρὸς φιλοσοφία διαδείκνυται, καὶ πρὸς τὴν πίστιν αὐτῷ συμβάλλεται τὸ εὐκαίρως λεχθὲν, καὶ ὁ λόγος ἀνύποπτος γίνεται, δεικνὺς ὅτι ἔπαθεν ἅπερ εἰκὸς ἦν παθεῖν ἄνδρα». [ACB2014]* [MM2020]
<Paral. Thomae de Aquino> CMT1d11.18 , CLC1d4.4 , CLC1d8.8
¶Nota : Thomas revient par trois fois dans laCatenaaurea sur le même passage de Chrysostome qui compare la double annonciation de l’ange à la Vierge et à Joseph. Certaines phrases de ce passage ont donc fait l’objet de plusieurs traductions différentes dans la Catena :CMT1d11.18 à partir de Burgundio; CLC1d4.4 à partir du grec de la chaîne de Nicétas (Krikones § 49) et CLC1d8.8 scholion grec non identifié. Il disposait en outre de la traduction originale de Burgundio et de celle d’Anianus. [MM2020]

^EV ¶Codd. : As115 Li446 Ed1470 Ed1953 {MM2018} {MM2020}

⁴⁶⁶ homiliario] scrips., omel. Li446, ho. Ed1470 , Matthaeum Ed1953

⁴⁶⁷ erat] est Ed1470 Ed1953

⁴⁶⁸ nuntiat] nuntiarat Ed1470 Ed1953

⁴⁶⁹ suspicione] suspicionem Ed1470 Ed1953

^marg.| {CMT1d11.19} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴⁷⁰* − Non solum autem angelus ab iniqua commixtione virginem excusat sed et supra naturam concepisse demonstrat, non solum timorem auferens sed et letitiam addens.
Unde subdit:^EW ^kb

^kb ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 4 (Mt. 1, 18), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 12ra : «Non enim solum ab iniqua ait eruta est mixtione sed et supra naturam concepit . Non igitur timorem abstrahas solum sed et letare multum».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4 § 6, PG 57, 46.51-55 : «Οὐ γὰρ μόνον παρανόμου, φησὶν ἀπήλλακται μίξεως, ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ φύσιν κυεῖ. Μὴ τοίνυν τὸν φόβον ἐκλύσῃς μόνον, ἀλλὰ καὶ εὐφραίνου μειζόνως· Τὸ γὰρ ἐν αὐτῇ γεννηθὲν ἐκ Πνεύματός ἐστιν ἁγίου». [ACB2014]*
<Non hab.> Aniani translatio differt (PG 58, 1011-1012 ) [MM2020]

^EW ¶Codd. : As115 Li446 Ed1657 Ed1470 Ed1953 {MM2020}

⁴⁷⁰ Chrysostomus in homiliario] om. Ed1775 Ed1953

Quod enim in ea natum⁴⁷¹ est, de Spiritu sancto est⁴⁷².

⁴⁷¹ natum] natus As115

⁴⁷² de... est] etc. Ed1657

^marg.| {CMT1d11.20} GLOSSA. − [1] Aliud est nasci in ea et aliud ab ea. Nasci ab ea est prodire in lucem, nasci in ea est idem quod ⁴⁷³ concipi. [2] Vel secundum prescientiam⁴⁷⁴* angeli quam habet ex Deo, cui futurum quasi preteritum est, natum dicitur.^EX ^kc ^kd

^kc ¶Fons : [1] <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1251C-D: «Aliud est nasci in ea, aliud ab ea. Nasci ab ea, est [1251D] prodire in lucem; nasci in ea, concipi».
<potius quam> Glossa ordinaria (Mt. 1, 20) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 7a marg. = Cas574;om. Cas239], ed. Gloss-e : «IN EA NATUM. De ea nasci, est in lucem produci. In ea vero nasci est concipi».
[2] Glossa ordinaria (Mt. 1, 20) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 7a marg. = Cas574;om. Cas239], ed. Gloss-e : «Vel secundum prescientiam angeli quam habet ex Deo, cui futurum quasi preteritum ‘natum’ dicitur».

^kd ¶Nota : Thomas corrige la sous-sentence [1] de la Glose ordinaire à partir de la source identifiée par Thomas dans le commentaire d’Anselme de Laon. [MM2020]

^EX ¶Codd. : As115 Li446 Ed1470 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁴⁷³ quod] om. Li446

⁴⁷⁴ prescientiam] presentiam Ed1953

^marg.| {CMT1d11.21} AUGUSTINUS. De questionibus Novi et Veteris Testamenti. ⁴⁷⁵ − Sed si de Spiritu sancto natus est Christus, cur dictum est^ke: « Sapientia edificavit sibi domum? ». Domus ista gemina ratione debet intelligi. Primum enim domus Christi Ecclesia est, quam edificavit sibi sanguine suo. Deinde potest et corpus eius dici domus eius, sicut dicitur templum eius. Factum autem Spiritus sancti, factum filii Dei est, propter nature et voluntatis unitatem; sive enim Pater faciat sive Filius sive Spiritus sanctus, trinitas est que operatur. Et quidquid tres fecerint, Dei unius est.^kf

^ke Prv. 9, 1.

^kf ¶Fons : <revera> Ambrosiaster , Quaestiones Veteris et Novi Testamenti, qu. 52, titulus , CSEL 50, p. 98.10-26; PL 35, 2251: «Si de spiritu sancto natus est christus, id est effectu eius ex maria caro factus, cur dictum est: 'sapientia', quae utique christus est, 'aedificauit sibi domum'? Quaestio ista gemina ratione debet intellegi primum enim domus Christi ecclesia est, quam aedificauit sibi sanguine suo. deinde potest et corpus eius dici domus ipsius, sicut dicitur et templum eius. si enim propter habitationem dicitur templum dei, non absurde dicetur et domus, sicut legimus in lege. sed si effectu spiritus sancti factum est corpus, quod et domum posse dici arbitramur, quare ad personam Christi relatum est. quaeritur. factum filii factum patris est, quia utriusque una uirtus est. simili modo etiam factum spiritus sancti factum filii dei est propter naturae et uoluntatis unitatem. siue enim pater faciat siue filius siue spiritus sanctus, trinitas est quae operatur: et quicquid tres fecerint, dei unius est operatio.». [FG2017]

⁴⁷⁵ De questionibus ... Testamenti Ed1450 Ed1775 Ed1953 ] in libro de questionibus veteris et Novi Testamenti Li446

^marg.| {CMT1d11.22} AUGUSTINUS. Enchiridion. ⁴⁷⁶ − Numquid tamen ideo dicturi sumus patrem hominis Christi esse Spiritum sanctum, ut Deus pater verbum genuerit, Spiritus sanctus hominem? Quod ita absurdum est ut nulle fideles aures id valeant sustinere. Quomodo ergo dicimus Christum natum de Spiritu sancto, si non eum genuit Spiritus sanctus ? An quia fecit eum? Inquantum enim homo est, factus est, sicut Apostolus dicit^kg: « Factus ex semine David secundum carnem ». Neque enim quia mundum istum fecit Deus, dici eum fas est Dei filium aut natum ex Deo, sed factum vel creatum vel conditum. Hic autem, cum confiteamur eum natum de Spiritu sancto et Maria virgine, quomodo non sit filius Spiritus sancti, et sit filius Marie virginis? Non ergo concedendum est quicquid de aliqua re nascitur, continuo eiusdem rei filium nuncupandum. Ut enim omittam aliter de homine nasci filium, aliter capillum, pediculum et lumbricum, quorum nihil est filius, certe homines qui nascuntur ex aqua et spiritu, non aque filios recte eos dixerit quispiam, sed Dei patris et matris Ecclesie. Sic ergo de Spiritu sancto natus est et filius Dei patris est, non Spiritus sancti.^kh

^kg Rm. 1, 3.

^kh ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Enchiridion de fide, spe et caritate, c. 12, CSSL 46, lin. 1-42 sqq.: «Numquid tamen ideo dicturi sumus patrem hominis christi esse spiritum sanctum, ut deus pater uerbum genuerit, spiritus sanctus hominem, ex qua utraque substantia christus unus esset, et dei patris filius secundum uerbum et spiritus sancti filius secundum hominem, quod eum spiritus sanctus tanquam pater eius de matre uirgine genuisset? quis hoc dicere audebit? nec opus est ostendere disputando quanta alia sequantur absurda, cum hoc ipsum iam ita sit absurdum ut nullae fideles aures id ualeant sustinere. proinde sicut confitemur, dominus noster iesus christus, qui de deo deus, homo autem natus est de spiritu sancto et de uirgine maria, utraque substantia, diuina scilicet atque humana, filius est unicus dei patris omnipotentis, de quo procedit spiritus sanctus. quomodo ergo dicimus christum natum de spiritu sancto, si non eum genuit spiritus sanctus? an quia fecit eum? quoniam dominus noster iesus christus in quantum deus est, omnia per ipsum facta sunt; in quantum autem homo est, et ipse factus est, sicut apostolus dicit: factus est ex semine dauid secundum carnem. sed cum illam creaturam quam uirgo concepit et peperit, quamuis ad solam personam filii pertinentem, tota trinitas fecerit - neque enim separabilia sunt opera trinitatis - cur in ea facienda solus spiritus sanctus nominatus est? an et quando unus trium in aliquo opere nominatur uniuersa operari trinitas intellegitur? ita uero est, et exemplis doceri potest. sed non est in hoc diutius immorandum. illud enim mouet, quomodo dictum sit: natus de spiritu sancto, cum filius nullo modo sit spiritus sancti. neque enim quia mundum istum fecit deus, eum fas est dici filium, aut eum natum de deo, sed factum uel creatum uel conditum uel institutum ab illo, uel siquid huiusmodi recte possumus dicere. hic ergo, cum confiteamur natum de spiritu sancto et uirgine maria, quomodo non sit filius spiritus sancti et sit filius uirginis mariae, cum et de illo et de illa sit natus, explicare difficile est: procul dubio quippe non sic de illo ut de patre, sic autem de illa ut de matre natus est. non igitur concedendum est quidquid de aliqua re nascitur continuo eiusdem rei filium nuncupandum. ut enim omittam aliter de homine nasci filium, aliter capillum peduculum lumbricum, quorum nihil est filius; ut ergo haec omittam, quia tantae rei deformiter comparantur, certe qui nascuntur ex aqua et spiritu, non aquae filios eos rite dixerit quispiam, sed plane dicuntur filii dei patris et matris ecclesiae. sic ergo de spiritu sancto natus est, filius dei patris, non spiritus sancti». [MM2020]

⁴⁷⁶ Enchiridion] in eucherim ! Li446, in enchiridion Ed1450 Ed1775

^prol.| [Mt. 1, 18-21 legitur in vigilia Natalis Domini; cf. Ordinarium OP 579]

^marg.| {CMT1d12.1} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴⁷⁷* − Quia hoc quod angelus ad Ioseph dixerat supra humanam cogitationem et legem nature erat, non solum ex preteritorum revelatione confirmat que dixerat, sed etiam ex futuris, dicens:

⁴⁷⁷ homiliario] scrips., omel. Li446, homelia Ed1470 , Matthaeum Ed1953

Pariet autem filium.^ki

^ki ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 6, PG 57, 46.55 – 47.8: «Παράδοξον τὸ εἰρημένον, ὑπερβαῖνον ἀνθρώπινον λογισμὸν, καὶ ἀνώτερον τῶν τῆς φύσεως νόμων. Πῶς οὖν πιστεύσει ὁ τούτων ἄπειρος τῶν διηγημάτων ἀνήρ; Ἀπὸ τῶν παρελθόντων, φησὶν, ἀπὸ τῶν ἀποκαλύψεων. Διὰ γὰρ τοῦτο τὰ ἐν τῇ διανοίᾳ πάντα ἐξεκάλυψεν, ἅπερ ἔπαθεν, ἅπερ ἔδεισεν, ἅπερ ποιῆσαι ἐβουλεύσατο, ἵνα ἐξ ἐκείνων καὶ τοῦτο πιστώσηται· μᾶλλον δὲ, οὐκ ἀπὸ τῶν παρελθόντων μόνον, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τῶν μελλόντων αὐτὸν ἐπάγεται. Τέξεται δὲ, φησὶν, υἱὸν». [ACB2014].

^marg.| {CMT1d12.2} GLOSSA. − Ut enim non videretur Ioseph amplius coniugio non esse necessarius cum conceptio esset facta sine eius auxilio, ostendit quod quamvis non sit necessarius conceptui, tamen utilis est procurationi quia ipsa pariet filium, et tunc matri et filio erit necessarius ; matri ut ab infamia defendat, filio ut eum nutriat et circumcidat. Que circumcisio notatur ubi dicit:

Et vocabis nomen eius Iesum.

^marg.| In circumcisione enim solet dari nomen. ^kj

^kj ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1251D: «Et ne videretur sibi Joseph amplius conjugio esse necessarius, cum conceptio esset facta sine officio ejus, ostendit quod quamvis non sit necessarius conceptui, tamen utilis est procurationi, quia ipsa pariet filium, et tunc matri et filio erit necessarius. Matri, ut ab infamia defendat; filio, ut eum nutriat et circumcidat; quae circumcisio notatur ubi dicit: Et vocabis nomen ejus Jesum. In circumcisione enim solet dari nomen. Quod dicit vocabis, sed non impones, quia ab aeterno impositum est».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2020]

^marg.| {CMT1d12.3} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Non autem dixit pariet tibi filium sicut ad Zachariam^kk: Ecce Elisabeth uxor tua pariet tibi filium quia mulier que ex viro concipit, marito suo filium parit quia magis ex illo est quam de ipsa. Hec autem que non⁴⁷⁸ de viro conceperat, non viro filium peperit sed sibi tantummodo.^EY ^kl

^kk Lc. 1, 13.

^kl ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1, 21), PG 56, 634 .35-40: «Non dixit, Pariet tibi filium, sicut ad Zachariam: Ecce Elizabeth uxor tua concipiet et pariet tibi ‎filium (Lc. 1. 13): quia mulier, quae ex viro concipit, marito suo filium parit: quia magis ex illo ‎est, quam de ipsa.‎ Hec autem, quae non de viro conceperat, non filium illi peperit, sed sibi tantummodo». [MM2021]

^EY ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2021}

⁴⁷⁸ que non] inv. Li446

^marg.| {CMT1d12.4} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴⁷⁹* − Vel indeterminate hoc posuit ut ostendat⁴⁸⁰ quod eum peperit orbi terrarum universo.^EZ ^km

^km ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 6, PG 57, 47.22-23: «μετέωρον αὐτὸ θείς· οὐ γὰρ αὐτῷ ἔτικτεν, ἀλλὰ τῇ οἰκουμένῃ πάσῃ». [ACB2014]

^EZ ¶Codd. : Li446 Ed1450 (p. 30)] Ed1953 {MM2018}

⁴⁷⁹ homiliario] scrips., omel. Li446, homelia Ed1470 , Matthaeum Ed1953

⁴⁸⁰ ut] + sedeat Li446

^marg.| {CMT1d12.5} RABANUS. − Dicit autem vocabis nomen et non imponens quia ab eterno impositum est.^FA ^kn

^kn ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1251D: «Et vocabis nomen ejus Jesum. In circumcisione enim solet dari nomen. Quod dicit vocabis, sed non impones, quia ab aeterno impositum est».
<potius quam> Glossa ordinaria (Mt. 1, 21) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 7a marg.], ed. Gloss-e : «nomen eius: non impones quod ab eterno impositum est». [MM2020]

^FA ¶Codd. : Li446 Ed1450 [p. 30] Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d12.6} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁴⁸¹* − Hinc autem ostendit admirabilem esse partum quia Deus est qui nomen desuper per angelum mittit, nec nomen quodcumque sed quod est infinitorum bonorum thesaurus. Ideoque interpretatur illud angelus, bonam substituens spem, et ex hoc ad credendum quod dicebatur inducit. ⸢Ad talia enim credenda facilius accedere consuevimus⁴⁸²*.^FB ^ko

^ko ¶Fons : Chrysostomus, In Mt., hom. 3 (Mt. 1, 21), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 12rb : «Ideoque nomen peperit sed orbi terrarum universo. Ideoque nomen excelsus venit ferens angelus. Et hinc monstrans mirabilem existentem fetum quia Deus est qui denominationem desuper mittit per angelum Ioseph. Neque enim hoc simplex fuit sed infinitorum bonorum thesaurus. Ideoque interpretatur illud angelus, bonam sustituens spem, et hac ad fidem eum inducens. Ad talia enim facilius repere consuevimus . Ideoque et magis eis credere concupiscimus».
<potius quam > Chrysostomus, In Mt., hom. 3 (Mt. 1, 21), § 7, Aniani versio, PG 58, 1013-1014 = Troyes, BM, 38, f. 17vb: «Propterea et nomen eius de celo angelum detulisse evangelista memoravit ut hinc quoque ostenderet mirabilem illum esse partum quo ejus nomen ad Ioseph et per angelum et a Deo missum doceret. Nam et ipsum vocabulum non inaniter positum est quod certe mille continet thesaurus bonorum. Propter quod illud etiam angelus interpretatur boni merentem spebus animando et hoc quoque illum modo ad credendum quod loquitur invitat. Facile namque sollicitamur ad prospera et promptius fidem accommodamus [commodamus Tr38] secundis».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 7, PG 57, 47.25-32 : «Διὰ τοῦτο καὶ τὸ ὄνομα ἐκ τῶν οὐρανῶν ἦλθε κομίζων ὁ ἄγγελος, καὶ ἐντεῦθεν δεικνὺς θαυμαστὸν ὄντα τὸν τόκον, τῷ τὸν Θεὸν εἶναι τὸν τὴν προσηγορίαν ἄνωθεν πέμποντα διὰ τοῦ ἀγγέλου τῷ Ἰωσήφ. Οὐδὲ γὰρ τοῦτο ἁπλῶς ἦν , ἀλλὰ μυρίων ἀγαθῶν θησαυρός. Διὸ καὶ ἑρμηνεύει τοῦτο ὁ ἄγγελος, καὶ χρηστὰς ὑποτείνει ἐλπίδας, καὶ ταύτῃ πρὸς πίστιν αὐτὸν ἐπαγόμενος. Πρὸς γὰρ ταῦτα ἐπιῤῥεπέστερον εἰώθαμεν ἔχειν· διὸ καὶ μᾶλλον αὐτοῖς πιστεύειν φιλοῦμεν». [ACB2014] [MM2022]

^FB ¶Codd. : Li446 Ed1570 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁴⁸¹ homiliario] scrips., omel. Li446, homelia Ed1470 , Matthaeum Ed1953

⁴⁸² Ad talia… consuevimus] Facilius namque sollicitamur ad prospera et promptius fidem accommodamus secundis Ed1570 Ed1953

^marg.| {CMT1d12.7} HIERONYMUS. − Iesus enim hebreo sermone salvator dicitur. Etymologiam ergo nominis significavit⁴⁸³ dicens:

⁴⁸³ significavit Li446 Ed1450 ] significat Ed1775 Ed1450

Ipse enim salvum faciet populum suum a peccatis eorum.^FC ^kp

^kp ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 11.87-93: «Iesus hebraeo sermone saluator dicitur.aethimologiam ergo nominis eius evangelista signauit dicens: uocabis nomen eius: saluator, quia ipse saluum faciet populum suum». [FG]

^FC ¶Codd. : Li446 Ed1450 (30) Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT1d12.8} REMIGIUS. − Ostendit enim eundem totius mundi salvatorem, et nostre salutis auctorem. Salvat quidem non incredulos, sed populum suum , hoc est in se credentes. Salvat non tam a visibilibus hostibus quam potius invisibilibus, hoc est a peccatis. Salvat non armis pugnando sed peccata relaxando.^FD ^kq

^kq ¶Fons : Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] (Mt. 1 in vigilia nativitatis), c. 3: Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 16rb ; BAV, Vat. lat. 648, f. 14vb : «Ostendit enim eumdem totius mundi salvatorem, et nostre salutis auctorem. Salvat quidem non incredulos, non infideles sed populum suum hoc est in se credentem. Salvat non tam a visibilibus hostibus quam potius ab invisibilibus; hoc est, a peccatis. Salvat non armis pugnando sed peccata relaxando». [MM2020]

^FD ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT1d12.9} SEVERIANUS. ⁴⁸⁴ − [1] Veniant et audiant qui requirunt quis est quem Maria genuit? [2] « Ipse enim salvum faciet populum suum »^kr, non alterius salvum faciet populum. Unde? A peccatis eorum . Esse Deum qui peccata donat si christianis non credis, crede infidelibus, vel Iudeis dicentibus^ks: Nemo « potest peccata dimittere nisi solus Deus ».^FE ^kt

^kr Mt. 1, 21.

^ks Mc. 2, 7; Lc. 5, 21.

^kt ¶Fons : <revera> Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 145 de Natale Domini § 9, Inc. «Audituri estis hodie», in nonnullis codd. «Severiano – vel Severino – episcopo» tributus, SL 24B, [1] § 6, p. 893.74-897.106.75: « Veniant, audiant, qui requirunt qui sit, quem maria genuit ?» [2] § 9, p. 896.102-897: «“Paries filium, et uocabis nomen eius iesum , “ ipse enim saluum faciet populum suum”. Suum, non alterius saluum faciet. Vnde? a peccatis eorum. Esse deum, qui peccata donat, si christianis non credis, crede, infidelissime [infidelibus sine J O, infidelibus sane C Pa, om. Pz] uel iudaeis dicentibus: cum sis homo, facis te deum. Nemo"potest peccata dimittere, nisi solus deus”». [MM2018]

^FE ¶Codd. : Li446 Ed1450 [p. 30] Ed1775 Ed1953 {MM2018}

⁴⁸⁴ Severianus Ed1775 Ed1953 ] Sever. Li446, Severus Ed1470

^marg.| {CMT1d13.1} REMIGIUS. In homiliario. ⁴⁸⁵* − [b] Mos fuit huius⁴⁸⁶ evangeliste ea que dicit de⁴⁸⁷ Veteri Testamento confirmare propter Iudeos qui in Christum crediderant, ut agnoscerent ea esse completa in gratia evangelii que predicta fuerant in Veteri Testamento.

⁴⁸⁵ In homiliario] scrips., in omel. Li446 , om. Ed1953

⁴⁸⁶ huius Li446 Ed1450] om. Ed1775 Ed1953

⁴⁸⁷ de] om. Li446

^prol.| [a] Et ideo subdit:⁴⁸⁸*

⁴⁸⁸ ideo Li446] om. Ed1953

Hoc autem totum factum est etc.⁴⁸⁹*

⁴⁸⁹ etc. Li446] om. Ed1953

^marg.| Querendum autem est in hoc loco quare dixerit hoc totum factum esse, cum superius solam conceptionem narraverit. Sed sciendum quod hoc ideo dixit, ut demonstraret quod ante in prescientia⁴⁹⁰* Dei totum ⁴⁹¹* factum fuit quam fieret apud homines. Sive quia preteritarum rerum erat narrator, totum factum esse dixit, quia quando hoc scripsit iam totum factum erat.^FF ^ku

^ku ¶Fons : Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] (Mt. 1 in vigilia nativitatis), c. 3: Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 16rb ; BAV, Vat. lat. 648, f. 15ra6 : «[a] Hoc autem totum factum est ut adimpleretur quod dictum est a Domino per prophetam dicentem. Querendum est in hoc loco quare dixerit sanctus evangelista [+ hoc V648] totum factum esse, cum superius solam narraverit conceptionem. Et sciendum quia idcirco sanctus evangelista totum factum esse dixit ut per hoc demonstraret quod ante in presentia [prescientia in ras. V638²] Dei totum factum fuit quod [quam V648] fieret apud homines. Sive quia preteritarum rerum erat narrator. Et ideo totum factum esse dixit, quia quando hec scripsit iam totum factum erat. [b] Mos namque fuit huius sancti evangeliste pene omnia que dixit exemplis Veteris Testamenti confirmare maxime propter illos Iudeos qui ita crediderunt in Dominum Ihesum Christum ut timerent recedere a carnalil observatione legis ut tanto facilium retraheret eos ab ipso timore quanto iam viderent et agnoscerent ea esse completa in gratia evangelii que predicta vel gesta fuerant in Testamento Veteri». [MM2020]

^FF ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁴⁹⁰ prescientia Li446 ] presentia Ed1953

⁴⁹¹ totum Li446] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d13.2} RABANUS. − Vel hoc totum factum esse dicit ⁴⁹²* quod virgo desponsaretur, quod casta servaretur, quod gravida inveniretur, quod per angelum revelaretur

⁴⁹² dixit] dicit Ed1953

ut adimpleretur quod dictum est etc.⁴⁹³*

⁴⁹³ etc.] om. Ed1953

^marg.| Non enim hoc impleretur quod virgo conciperet et pareret, nisi desponsata esset, ne lapidaretur et, nisi ab angelo secretum detegeretur, et ita eam Ioseph acciperet, ne⁴⁹⁴ dimissa per infamiam efflueret et lapidatione periret. Si ergo ante partum periret, cassaretur⁴⁹⁵* prophetia que ait^kv «Pariet filium».^FG ^kw

^kv Is. 7, 14.

^kw ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1252A-B: «Hoc autem totum factum est, quod virgo desponsaretur, quod casta servaretur, quod gravida inveniretur, quod per angelum Joseph revelaretur, quod concepisse et paritura esse diceretur. Hoc, inquam, totum factum est, ut impleretur, quod dictum est a Domino per prophetam Isaiam dicentem (Is. 7): Ecce virgo. Non enim hoc impleretur, quod virgo conciperet et pareret, nisi desponsata esset, ne lapidaretur, et nisi inventa esset gravida, ut postea a Joseph occulte dimitteretur, et ita propalata non lapidaretur, et nisi ab angelo secretum detegeretur, et ita eam acciperet, ne aliquo modo eam esse dimissam per aliquam infamiam efflueret, et tunc lapidatione [1252B] periret. Si ergo ante partum periret, cassaretur prophetia, quae ait: Pariet filium. Quod necessarium erat impleri». [MM2022]

^FG ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2022}

⁴⁹⁴ ne] om. Li446

⁴⁹⁵ cassaretur] cessaretur Ed1953

^marg.| { CMT1d13.3} GLOSSA<TOR>. − Vel potest dici quod ‘ut’ non ponitur causaliter. Non enim ideo impletum est quia ⸢ predictum fuit sed potius ideo predictum fuit quia ⁴⁹⁶* implendum erat ⁴⁹⁷. Ponitur autem consecutive⁴⁹⁸ sicut et ⁴⁹⁹ in Genesi^kx: « Suspendit alterum in patibulo ut coniectoris veritas probaretur » quia, uno suspenso, coniectoris veritas est probata. Sic et ⁵⁰⁰ in hoc loco intelligendum est quod, hoc facto ⁵⁰¹, quod predictum est, prophetia impleta est.^FH ^ky

^kx Gn. 40, 22.

^ky ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. Cf. Hugo de Sancto Caro, Postille in Mt. 1, 22, t. 6, Venetiis, 1703, f. 6rb/p : « Ut adimpleretur, quod dictum est a Domino : I stud ‘ut’ finem connotat, quasi ut finem acciperet prophetia. Vel etiam consecutionem, non causam finalem. Simile habetur Gn. 40.d. «Suspendit alterum in patibulo, ut veritas coniectoris probaretur». Hugo de Sancto Caro, Postille in Mt. 4, 14, t. 6, Venetiis, 1703, f. 13va/a : « Ut adimpleretur : ‘Ut’ non causaliter ponitur, sed consecutive, quasi dicat, ut eventus rei probaret quod dixerat Propheta». Cf. Ibid., in Io. 17, 12, f. 387rb/g
<Paral. Thomae de Aquino> cf. Thomas de Aquino, Summae theologiae Prima Secundae, q. 79 a. 1 ad 2 ; In Ps. 50d2 ; In Rm. 3d1, n° 262 ; In Rm. 5d6, n° 452 ; In Rm. 15d2, n° 1174 ; In Io. reportatio, Io. 12, lect. 7, ed. Marietti, n° 1701 ; lect. 8, n° 1724 ; CMT1d13.3 ; CLC2d10.25 ; CIO11d1.10 ; CIO12d6.6 (vide notam)
<Non hab.> LLT ; PL: Glossa ordinaria (Gloss-e Cas574 in loc. cit.) ; Corpus Grammaticorum Latinorum ; Remigius in Mt. (loc. cit.) ; Hugo de Sancto Caro in Gn 40, 22.
¶Nota : La sentence est rédigée par Thomas à partir d’éléments qui semblent empruntés à Hugues de Saint-Cher. La distinction entre les prépositions ut, propter ou équivalentes causales, finales et consécutives est évoquée avec l’expression «ponitur causaliter / ponitur consecutive», attestée 10 fois dans le corpus thomasien. Elle est également attestée dans les chaînes byzantines citées par la Catena et fait partie du patrimoine exégétique commun. Voir les lieux parallèles indiqués ci-dessus et la note indiquée. [MM2020]

^FH ¶Codd. : As115 Li446 Md214 Mt366 Ed1891 Ed1953 {MM2020}

⁴⁹⁶ predictum… predictum fuit quia] om. h om. As115 Ed1891 Ed1953

⁴⁹⁷ sed potius ideo predictum fuit quia implendum erat] om. Ed1657

⁴⁹⁸ consecutive] consequentie Md214

⁴⁹⁹ et] om. Md214

⁵⁰⁰ sic et] sic Md214 , inv. Ed1657

⁵⁰¹ hoc facto] h’ factus Li446 * , hoc factum Li446 ²

^marg.| {CMT1d13.4} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁵⁰²* {hom.5} − Vel aliter. Quia vidit angelus abyssum divine misericordie, nature leges solutas, et eum qui erat omnibus superior, ad hominem, qui erat omnibus inferior, descendisse, hec et huiusmodi uno verbo ostendit dicens hoc autem totum factum est , quasi dicat ne putes quod hec nunc tantum Deo placeant, olim preordinata sunt; decenter enim angelus non virgini, sed Ioseph prophetiam inducit, quasi in prophetis meditanti et experto. Et primo quidem virginem coniugem appellaverat, nunc autem virginem propheta inducit, ut hoc etiam a propheta audiret quasi diu premeditatum. Unde ad fidem eorum que dicebantur inducit Isaiam, vel magis Deum; non enim dicit ut impleretur quod dictum est ab Isaia, sed quod dictum est a Domino per Isaiam.^kz

^kz ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 5, § 2, Burgundionis versio
<cuius fons> Cf. PG 57, 56.15-48: «Ἐπειδὴ γὰρ εἶδε τὸ πέλαγος καὶ τὴν ἄβυσσον τῆς φιλανθρωπίας τοῦ Θεοῦ, καὶ τὸ μηδέποτε ἐλπισθὲν εἰς ἔργον ἐλθὸν, καὶ φύσεως λυθέντας νόμους, καὶ καταλλαγὰς γινομένας, καὶ τὸν πάντων ἀνώτερον πρὸς τὸν πάντων κατώτερον κατιόντα, καὶ τὰ μεσότοιχα λυόμενα, καὶ τὰ κωλύματα ἀναιρούμενα, καὶ πολλῷ πλείονα τούτων ἕτερα γινόμενα, ἑνὶ ῥήματι τὸ θαῦμα παρέστησεν, εἰπών· Τοῦτο δὲ ὅλον γέγονεν, ἵνα πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν ὑπὸ τοῦ Κυρίου. Μὴ γὰρ νομίσῃς, φησὶν, ὅτι νῦν ταῦτα ἔδοξε· πάλαι προετυποῦτο. Ὅπερ καὶ ὁ Παῦλος πανταχοῦ δεῖξαι ἐσπούδασε. Καὶ παραπέμπει τὸν Ἰωσὴφ τῷ Ἡσαΐᾳ λοιπὸν, ἵνα κἂν τῶν αὐτοῦ ῥημάτων ἐπιλάθηται ἀφυπνισθεὶς, ἅτε πρόσφατον εἰρημένων, τῶν προφητικῶν, οἷς συνανεστράφη διαπαντὸς, ἀναμνησθεὶς, καὶ τὰ παρ’ αὐτοῦ λεχθέντα κατάσχῃ. Καὶ τῇ μὲν γυναικὶ οὐδὲν τούτων εἴρηκεν, ἅτε κόρῃ οὔσῃ καὶ ἀπείρως τούτων ἐχούσῃ· τῷ δὲ ἀνδρὶ, δικαίῳ τε ὄντι καὶ μελετῶντι προφήτας, ἐντεῦθεν διαλέγεται. Καὶ πρὸ μὲν τούτου, Μαριὰμ τὴν γυναῖκά σου, λέγει· ἐνταῦθα δὲ ὅτε τὸν προφήτην εἵλκυσεν εἰς τὸ μέσον, τότε αὐτῷ πιστεύει τὸ τῆς παρθενίας ὄνομα· οὐ γὰρ οὕτως ἀτάραχος ἔμενε, παρθένον παρ’ αὐτοῦ ἀκούων, εἰ μὴ πρῶτον καὶ παρὰ Ἡσαΐου. Καὶ γὰρ οὐδὲν ξένον, ἀλλὰ τὸ σύνηθες καὶ τὸ ἐν πολλῷ χρόνῳ μελετηθὲν ἔμελλεν ἀκούσεσθαι παρὰ τοῦ προφήτου. Διὰ τοῦτο ποιῶν εὐπαράδεκτον τὸ εἰρημένον ὁ ἄγγελος, παράγει εἰς μέσον τὸν Ἡσαΐαν. Καὶ οὐδὲ ἐνταῦθα ἵσταται, ἀλλ’ ἐπὶ τὸν Θεὸν ἀναρτᾷ τὸν λόγον· οὐ γὰρ αὐτοῦ εἶναί φησι τὸ εἰρημένον, ἀλλὰ τοῦ τῶν ὅλων Θεοῦ. Διὰ τοῦτο οὐκ εἶπεν, Ἵνα πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν ὑπὸ Ἡσαΐου, ἀλλὰ, Τὸ ῥηθὲν ὑπὸ τοῦ Κυρίου. Τὸ μὲν γὰρ στόμα Ἡσαΐου, ὁ δὲ χρησμὸς ἄνωθεν ἐφέρετο». [ACB2014]

⁵⁰² homiliario] scrips., homel. Li446 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT1d13.5} HIERONYMUS. Super Isaiam. − Quoniam autem premittitur in propheta ^la: « Dabit Dominus ipse vobis signum, novum debet esse atque mirabile ». Si autem iuvencula vel puella, ut Iudei volunt, et non virgo pariat, quale signum poterat appellari, cum hoc nomen etatis sit, non integritatis et revera virgo hebraice bethula appellatur, que in presenti loco non scribitur in propheta; sed pro hoc verbo positum est halma, quod preter Septuaginta omnes adolescentulam transtulerunt. Porro halma apud eos ambiguum est; dicitur enim et adolescentula et abscondita; ergo halma non solum puella vel virgo, sed virgo abscondita dicitur, et secreta, que numquam virorum patuerit aspectibus, sed magna parentum diligentia custodita sit. Lingua quoque punica, que de hebreorum fontibus manare dicitur, proprie virgo halma appellatur. In nostro quoque sermone halma dicitur sancta; omniumque pene linguarum verbis utuntur hebrei; et quantum cum mea pugno memoria, numquam me arbitror halma de muliere nupta legisse, sed de ea que est virgo, ut non virgo solummodo sit, sed in annis adolescentie; potest enim fieri ut virgo sit vetula. Ista autem virgo erat in annis puellaribus, vel certe virgo, non puella que adhuc virum nosse non posset.^lb

^la Is. 7, 14.

^lb ¶Fons : Hieronymus , In Is., lib. 3, c. 7 § 14, CCSL 73, lin. 14 sqq.: «quando autem dicitur: dabit dominus ipse uobis signum, nouum debet esse atque mirabile. sin autem iuuencula uel puella, ut iudaei uolunt, et non uirgo pariat, quale signum poterit appellari, cum hoc nomen aetatis sit, non integritatis? et reuera, ut cum iudaeis conferamus pedem, et nequaquam contentioso, fune praebeamus eis risum nostrae imperitiae, uirgo hebraice bethula appellatur, quae in praesenti loco non scribitur; sed pro hoc uerbo positum est alma, quod praeter lxx omnes adolescentulam transtulerunt. porro alma apud eos uerbum ambiguum est; dicitur enim et adolescentula et abscondita, id est ἀπόκρυφος. unde et in titulo psalmi noni, ubi in hebraeo positum est alamoth, ceteri interpretes transtulerunt: pro adolescentia, quod lxx interpretati sunt: pro absconditis. et in genesi legimus, ubi rebecca dicitur alma, aquilam non adolescentulam, nec puellam sed absconditam transtulisse. sunamitis quoque mulier, amisso filio, cum elisaei fuisset pedibus prouoluta et prohiberet eam giezi, audit a propheta: dimitte eam, quia in dolore est, et dominus abscondit a me. pro eo quod in latino dicitur: abscondit a me, in hebraeo scriptum est: eelim memmenni. ergo alma, non solum puella uel uirgo, sed cum ἐπιτάσει uirgo abscondita dicitur et secreta, quae numquam uirorum patuerit aspectibus, sed magna parentum diligentia custodita sit. lingua quoque punica, quae de hebraeorum fontibus manare dicitur, proprie uirgo alma appellatur. et ut risum praebeamus iudaeis, nostro quoque sermone alma sancta dicitur. omnium que paene linguarum uerbis utuntur hebraei, ut est illud in cantico canticorum de graeco φορεῖον, id est ferculum, sibi fecit salomon, quod et in hebraeo ita legimus. uerbum quoque nugas et mensuram hebraei eodem modo et eisdem appellant sensibus. et quantum cum mea pugno memoria, numquam me arbitror alma in muliere nupta legisse, sed in ea quae uirgo est; ut non solum uirgo sit, sed uirgo iunioris aetatis et in annis adolescentiae. potest enim fieri ut uirgo sit uetula, ista autem uirgo erat in annis puellaribus. uel certe uirgo, non puellula et quae adhuc uirum nosse non posset, sed iam nubilis. denique in deuteronomio sub puellae et adolescentulae nomine uirgo intellegitur». [MM2020]

^marg.| {CMT1d13.6} HIERONYMUS. Super Mattheum. ⁵⁰³ − Pro eo autem quod evangelista Mattheus dicit: In utero habebit , in propheta, quia futurum predicit, significat quod futurum sit et scripsit accipiet . Evangelista autem, quia non de futuro sed de preterito narrat historiam, mutavit accipiet et posuit habebit ; qui autem habet, nequaquam accepturus est.
Dicit autem:^lc

^lc ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 12.108-113: «Pro eo quod evangelista Mattheus dicit: in utero habebit, in propheta scriptum est: in utero accipiet. sed propheta quia futura praedicit significat quid futurum sit et scribit accipiet, evangelista, quia non de futuro sed de praeterito narrat historiam, mutauit accipiet et posuit habebit. qui enim habet, nequaquam accepturus est». [FG2013]*

⁵⁰³ Super Mattheum Li446 ] om. Ed1953

Ecce virgo in utero habebit et pariet filium.

^marg.| {CMT1d13.7} LEO. In epistola ad Flavianum. ⁵⁰⁴* − Conceptus quippe est de Spiritu sancto intra uterum virginis matris⁵⁰⁵, que ita illum salva virginitate edidit, quemadmodum salva virginitate concepit⁵⁰⁶.^FI ^ld

^ld ¶Fons : Leo Magnus , Epistola 28 (sive Tomus ad Flavianum de Eutyche in concilio Chalcedonensi laudatus), in Conciliorum oecumenicorum decreta, ed. Alberigo, 1973, p. 77b29-33; ACO 2/2, p. p. 25.23-24; Concilium Constantinopolitanum II, actio 6, ACO 4/2, p. 168.5-6: «Conceptus quippe est de Spiritu sancto intra uterum virginis matris, quae illum ita salva virginitate edidit quemadmodum salva virginitate concepit».
<potius quam> Cassiodorus , Expositio Psalmorum (Ps. 71), CCSL 98, p. 652.187-190 (ad verbum): «Unde etiam beatissimi papae Leonis corusco similis sermo resplenduit, ait enim… illum ita…»
¶Nota : Cf. Morard 2005. [MM 2015]

^FI ¶Codd. : Li446 Ed1953 {{MM2020}

⁵⁰⁴ In epistola] om. Ed1953

⁵⁰⁵ matris] martyris cacogr. Li446

⁵⁰⁶ edidit... virginitate] om. Li446 * , credidit quemadmodum Li446 ² (manu correctoris et sec. m.)

^marg.| {CMT1d13.8} AUGUSTINUS. In sermone de Nativitate. ⁵⁰⁷ − Qui enim dirupta corporum membra in aliis poterat reintegrare tangendo, quanto magis in sua matre quod invenit integrum non violavit nascendo? Crevit enim in eius partu corporis integritas potius quam decrevit, et virginitas ampliata est potius quam fugata.^FJ ^le

^le ¶Fons : Alanus de Farfa , Homiliare, pars hiemalis, n° 7; Eginon 7; Ottobeuren 17; Vienne 3 cf. R. Grégoire , Les homéliaires du Moyen Âge, p. 30; CPL 844; PLS 2, 847 = Fulgentius, sermo 36, PL 65, 899A-B .
<cuius fons> Augustinus Hipponensis (pseudo ?), Sermones auctoris incerti, de tempore, sermo 123: in natali Domini 7 (inc. «Nativitas Domini... totum mundum»), § 1, PG 39, 1191: «De coelis medicus transiens per virginem, post transitum suum illaesam fecit virginem permanere: qui enim disrupta corporum membra in aliis poterat redintegrare tangendo, quanto magis in sua matre quod invenit integrum, potuit non violare nascendo? Crevit enim in [om. PL65] ejus partu integritas corporis potius quam decrevit, et virginitas ampliata est potius quam fugata». [MM2020]

^FJ ¶Codd. : Li446 Ed1953 {{MM2020}

⁵⁰⁷ de Li446 ] 11 praem. Ed1953

^marg.| marg. | {CMT1d13.9} THEODORUS. In sermonibus Ephesini concilii. ⁵⁰⁸* − Quia vero [b] Fotinus⁵⁰⁹ purum hominem dicit qui natus est Dei non dicens partum, et qui ex vulva processit, hominem proponit a Deo divisum, dicat nunc quomodo natura humana per vulvam virginalem nata, virginitatem vulve servavit incorruptam? Nullius enim hominis mater virgo permansit. [a] Sed quia natus ^{|pecia 4|} ⁵¹⁰ est carne Deus Verbum, custodit virginitatem, seipsum⁵¹¹ per hoc⁵¹² verbum esse ostendens, neque enim nostrum⁵¹³ verbum cum paritur⁵¹⁴ corrumpit mentem, neque Deus Verbum partum eligens peremit virginitatem.
Sequitur: ^FK ^lf

^lf ¶Fons : [a] Theodotus Ancyranus , Homilia 1 In Natale Salvatoris, in: Gesta concilii Ephesini, Collectio Casinensis, pars prior, ACO, t. 1/3, 1929, p. 153.6-7.14-16: «Sed quia natus est carne verbum Deus, custodit virginitatem, seipsum ostendens per hoc Verbum. Vides quomodo factum est inopinabile sacramentum transcendens nature rationem. Quia enim est verbum Dei, palam est ex eo quod virginitatem non solvit. Que parit carnem puram a virginitate cessat. Neque enim nostrum verbum cum paritur corrumpit mentem, neque Deus verbum subsistentiale partum eligens peremit virginitatem». [b] Theodotius Ancyranus , Homilia 2 In Natale Salvatoris, in: Gesta concilii Ephesini, Collectio Casinensis, pars prior, ACO (E. Schwartz ed.) , t. 1/3, Berlin-Leipzig, 1929, p. 163.5-8: «Fotinus purum hominem dicit qui natus est Dei non dicens esse partum, et qui ex vulva processit, hominem proponit a Deo divisum, dicat nunc michi quomodo natura humana per vulvam virginalem nata, virginitatem vulvae servavit incorruptam? Nullius enim hominis mater virgo permansit». [MM2013]

^FK ¶Codd. : As115 Li446 Gz378 P17231 ( 12ra.va-b) Ed1876(31) Ed1953 . {MM2013}{MM2019} {MM2021}

⁵⁰⁸ Theodorus ... concilii Li449 (consilii) P17231] Theodorus in sermonibus As115 Gz378, Theodotus in serm. Ephesini Concilii Ed1953

⁵⁰⁹ Fotinus] Photinus Ed1953

⁵¹⁰ pecia 4] Gz378

⁵¹¹ seipsum] se Christum Gz378

⁵¹² per hoc] om. P17231 Ed1953

⁵¹³ nostrum] m<at>r<e>m ? Gz378

⁵¹⁴ paritur] patitur pr. m. Li446

Et vocabunt nomen eius Emmanuel.

^marg.| {CMT1d13.10} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁵¹⁵ − Consuetudo quidem est scripture res que contingunt pro nominibus ponere. Nihil ergo est aliud quod dicit vocabunt nomen eius Emmanuel , quam videbunt Deum cum hominibus. Unde non dicit vocabis sed vocabunt . ^lg

^lg ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 5, § 2, PG 57, 56.55 – 57.l. 3: «καὶ ἔθος τοῦτο τῇ Γραφῇ, τὰ συμβαίνοντα πράγματα ἀντὶ ὀνομάτων τιθέναι. Οὐδὲν οὖν ἄλλο δηλοῖ τὸ, καλέσουσιν Ἐμμανουὴλ, ἢ ὅτι Ὄψονται Θεὸν μετὰ ἀνθρώπων». [ACB2014]

⁵¹⁵ homiliario] scrips., homel. Li446 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT1d13.11} RABANUS. − Primo quidem angeli psallentes, secundo sermo ⁵¹⁶* apostoli predicantes⁵¹⁷, adhuc et sancti martyres, deinde cuncti credentes.^FL ^lh

^lh ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 1, CCCM 174, p. 48.3 sqq.: « Vocant nomen eius prius angeli psallentes in eius natiuitate atque gaudentes, sicut Deum omnium et regem pacis ad homines uenientem; deinde apostoli unigeniti Filii Dei dominationem atque uirtutem omnibus gentibus praedicantes; adhuc et sancti martyres contra ignes et gladios usque ad mortem resistentes; deinde cuncti credentes hoc ipsud nomen usque ad consummationem saeculi memorantes atque laudantes ».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2021]

^FL ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁵¹⁶ secundo sermo] sermo Li446 * ( sec. m. compl. marg .) , secundo Ed1953

⁵¹⁷ predicantes] predicantis Li446 ²

^marg.| {CMT1d13.12} HIERONYMUS. Super Isaiam. − [a] Septuaginta autem et⁵¹⁸* reliqui transtulerunt similiter vocabis , pro quo hic scriptum est vocabunt quod in hebreo non habetur. [c] Verbum autem ⁵¹⁹* carathim ⁵²⁰*, quod omnes interpretati sunt vocabis , potest intelligi ‘et vocabit’ quod ipsa scilicet virgo que concipiet et pariet Christum, Emmanuel appellatura sit nomine, [b] ^FM ^li

^li ¶Fons : Hieronymus , Commentarii in Isaiam, lib. 3, c. 7, § 14, CCSL 73, lin. 61-72 sqq.: «[a] quod que sequitur: et uocabis nomen eius Emmanuel, et lxx et tres reliqui similiter transtulerunt, pro quo in matthaeo scriptum est: uocabunt, quod in hebraeo non habetur. ergo iste puer qui nascetur ex uirgine, o domus dauid, nunc a te appelletur [b] Emmanuel, id est nobis cum deus, quia rebus ipsis probabis a duobus inimicis regibus liberata, deum te habere praesentem; et qui postea uocabitur iesus, id est saluator, eo quod uniuersum hominum genus saluaturus sit, nunc a te emmanuelis appelletur uocabulo. [c] uerbum carathi , quod omnes interpretati sunt uocabis, potest intellegi et uocabit, quod ipsa scilicet uirgo quae concipiet et pariet, hoc christum appellatura sit nomine. in multis testimoniis quae euangelistae uel apostoli de libris ueteribus assumpserunt, curiosius attendendum est, non eos uerborum ordinem secutos esse, sed sensum. unde et in praesenti loco, pro: concipiet in utero, matthaeus posuit: in utero habebit; et pro uocabis: uocabunt. hebraei hoc de ezechia filio Achaz prophetari arbitrantur, quod ipso regnante sit capta samaria, quod omnino probari non potest. siquidem Achaz, filius ioatham, regnauit super iudam et hierusalem annis sedecim, cui successit in regnum filius eius ezechias, annos natus uiginti quinque et regnauit super iudam et hierusalem annis uiginti nouem» [MM2020]

^FM ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2021}

⁵¹⁸ reliqui] + tres Ed1953

⁵¹⁹ autem] enim Ed1953

⁵²⁰ carathim Li446 ] charatim Ed1953

quod interpretatur nobiscum Deus.

^marg.| {CMT1d13.13} REMIGIUS. − Querendum autem est quis est interpretatus hoc nomen propheta aut evangelista aut aliquis translator sed sciendum quod propheta non est interpretatus, sancto autem evangeliste quid necesse fuerat interpretari, cum scriberet hebreo sermone fortassis quia hoc nomen obscurum erat apud Hebreos, idcirco dignum erat interpretatione. Sed magis credendum est quod aliquis translator sit interpretatus ne haberetur hoc nomen obscurum apud latinos. Hoc denique nomine due substantie, divinitatis scilicet et humanitatis, in una persona Domini Iesu Christi designantur, quia qui ante omnia secula ineffabiliter genitus est a Deo patre, idem ipse in fine temporum factus est Emmanuel, id est nobiscum Deus , ex virgine matre. Quod autem dicitur nobiscum Deus , potest intelligi hoc modo nobiscum factus est, id est passibilis mortalis et per omnia nostri similis absque peccato, sive quia substantiam nostre fragilitatis quam assumpsit, substantie sue divinitatis in unitate persone coniunxit.

^marg.| {CMT1d13.14} HIERONYMUS. Super Isaiam. − Sed sciendum quod Hebrei hoc de Ezechia filio Achaz prophetari arbitrantur, quod ipso regnante capta⁵²¹ sit Samaria; quod omnino probari non potest. Siquidem Achaz filius Ioathan regnavit super⁵²² Iudam⁵²³* et Ierusalem annis sexdecim, cui successit in regnum filius eius Ezechias annos natus viginti tres, et regnavit super Iudam⁵²⁴* et Ierusalem⁵²⁵* annis viginti novem. Quomodo ergo quam vidit primo anno Achaz prophetiam, de Ezechie conceptu dicitur et nativitate, cum eo tempore quo⁵²⁶* regnare cepit⁵²⁷* Achaz, iam novem esset Ezechias annorum nisi forte sextum Ezechie regni annum quo captivata⁵²⁸* est Samaria, infantiam eius appellari dicant, non etatis, sed imperii; quod coactum esse atque⁵²⁹* violentum etiam stultis patet. Quidam de nostris Isaiam prophetam duos filios habuisse contendit, Iasub⁵³⁰ et Emmanuel⁵³¹*. Emmanuel de prophetissa uxore sua esse generatum in typum Domini salvatoris. Hoc autem fabulosum est.^FN ^lj

^lj ¶Fons : Hieronymus , In Is., lib. 3, c. 7, § 14, CCSL 73, lin. 78 sqq.: «unde et in praesenti loco, pro: concipiet in utero, matthaeus posuit: in utero habebit; et pro uocabis: uocabunt. hebraei hoc de ezechia filio achaz prophetari arbitrantur, quod ipso regnante sit capta samaria, quod omnino probari non potest. siquidem achaz, filius ioatham, regnauit super iudam et hierusalem annis sedecim, cui successit in regnum filius eius ezechias, annos natus uiginti quinque et regnauit super iudam et hierusalem annis uiginti nouem. quomodo ergo, ut demus primo anno achaz hanc ad eum factam prophetiam, de ezechiae conceptu dicitur et natiuitate, cum eo tempore quo regnare coepit achaz, iam nouem ezechias esset annorum, nisi forte sextum ezechiae regni annum, quo est capta samaria, infantiam eius appellari dicant, non aetatis, sed imperii. quod coactum esse atque uiolentum, etiam et stultis patet. quidam de nostris esaiam prophetam duos filios habuisse contendit, iasub et Emmanuel; et Emmanuel de prophetissa uxore eius esse generatum, in typum domini saluatoris, ut prior filius iasub, quod interpretatur relictus, siue conuertens, iudaicum populum significet, qui relictus est, et postea reuersurus. secundum autem, id est Emmanuel et nobis cum deus, gentium uocationem, postquam uerbum caro factum est et habitauit in nobis. butyrum et mel comedet, ut sciat reprobare malum et eligere bonum. pro quo lxx transtulerunt: antequam sciat. quod que sequitur: assumere malum, in hebraico non habetur» [MM2020]

^FN ¶Codd. : As115 (10ra) Li446 Ed1953 {MM2020}

⁵²¹ capta] capita As115 Li446 *

⁵²² super] om. Li446 * , in Li446 ²

⁵²³ Iudam] Iudeam , Iudea Li446 ²

⁵²⁴ Iudam] Iudeam Ed1953

⁵²⁵ Ierusalem] Hierosolymam Ed1953

⁵²⁶ quo] cum Ed1953

⁵²⁷ cepit] ceperit (cepit) As115, ceperat Ed1953

⁵²⁸ captivata] capta Ed1953

⁵²⁹ atque] ac Ed1953

⁵³⁰ Iasub] Iasuch As115, Iasuph Li446

⁵³¹ Emmanuel] + et Ed1953

^marg.| {CMT1d13.15} PETRUS ALPHONSUS. ⁵³² − Non enim scitur quod aliquis homo illius temporis Emmanuel sit vocatus . Sed obiicit hebreus: Quomodo stare poterit quod hoc propter Christum dictum sit et Mariam, cum ab Achaz usque ad Mariam multa centena annorum transierunt? Sed: Licet ad Achaz loqueretur propheta, non solum tamen ad eum vel de suo tempore dicta est prophetia. Propter hoc enim dictum est: « Audite domus David », non ‘Audi tu⁵³³ Achaz’. Iterum: « Dabit Dominus ipse vobis signum »; addidit⁵³⁴* « ipse », ac si diceret: ‘non alius’. Ex quo potest intelligi ipsum Dominum signum esse futurum. Quod etiam pluraliter ait: « vobis », et non ‘tibi’, innuitur⁵³⁵: non propter Achaz vel ad ipsum solum hoc dictum fuisse ».^FO ^lk

^lk ¶Fons : Petrus Alfonsi , Dialogus, tit. 7, PL 157, 613D-614D (cf. ed. Firenze 2018, p. 244-258 sqq.): « Petrus . In primis igitur recordare quid per Isaiam ad Achaz dictum est, regem Juda: supervenientibus enim super eum hostibus suis, rege videlicet Armeniae, et rege Israel, sic ad eum locutus est Isaias: «Ne timeas, inquit, o Achaz, quia non destruetur Hierusalem, et ne dubites. Pete tibi signum a domino Deo tuo in profondum inferni, sive in excelsum supra»; et dixit Achaz: «Non petam et non temptabo Dominum» (Is 7). Cum autem cognovisset Isaias, quia non bona fide dixisset Achaz, imo quia Deum non timeret, aut amaret, respondens: «Audite, inquit, ergo domus David: nunquid parum [614A] vobis est molestos esse hominibus, quia molesti estis et Deo meo? Propter hoc dabit Dominus ipse vobis signum: Ecce virgo concipiet, et pariet filium, et vocabit nomen ejus Emmanuel» (Lc. 1, Mt. 1). Et haec quidam prophetia propter Christum dicta est, et ad beatam per angelum Mariam repetita. Moyses . Et quomodo hoc stare poterit quod haec quae ad Achaz nuntiavit Isaias, propter Christum ut asseris dicta sint et Mariam, cum ab Achaz usque ad Mariam multa, ut ipse nosti, annorum centena transierint? Petrus . Si propter Christum et Mariam dicta esse non credis, propter quem ergo prolata fuisse arbitraris? Moyses . Profecto propter uxorem Achaz, et [614B] filium ejus Ezechiam qui de ea natus est. Petrus . Falsum est quod dicis, et hoc per imperitiam astruitis, vel quia Deo nec reverentiam nec honorem exhibetis, quin de eo mentiri et male sentire praesumatis. Eo namque tempore quod haec ad Achaz dicta sunt, jam erat rex ipse, sed et filius ejus Ezechias novem jam annos transierat. Die etenim prima regni Achaz erat ipse viginti annorum, et regnavit annis sexdecim. Ezechias autem filius suus, qui ei proximus in regno successit viginti quinque annos habebat, quando regnare cœpit. Novem itaque annos habebat Ezechias, quando pater suus rex effectus est. Haec igitur de qua agimus prophetia, neque propter uxorem Achaz, neque propter filium suum Ezechiam dicta [614C] est. Moyses . Volo igitur mihi ostendas et explanes qualiter propter Mariam, et ejus filium dicta sit ista prophetia. Petrus . Multa certe in ipsis prophetiae verbis inveniam, quibus perfacillime convincam ipsam non propter Achaz vel filium ejus, imo propter Mariam et filium ejus Christum fuisse prolatam. Licet enim ad Achaz loqueretur propheta, non solum tamen ad eum, vel de suo tempore dicta est prophetia. Propter hoc enim dictum est (Is 7): «Audite, domus David», non ‘Audi, tu, Achaz’. Item quod propheta: «Dabit Dominus, inquit, ipse vobis signum», quia addidit, «ipse», ac si diceret non alius, ex hoc potest intelligi ipsum Dominum [614D] signum esse futurum. Quod etiam pluraliter ait, vobis, et non tibi, innuitur non propter Achaz vel ad ipsum solum hoc fuisse dictum». [MM2013]
<Non hab.> Vincentius Bellovacensis, Speculum (SourcEncyMe).

^FO ¶Codd. : Li446 (14vb) Ed1953 {MM2015}

⁵³² Alphonsus Ed1953 ] Alfonius Li446

⁵³³ Audi tu Li446 ] Audi tua pr. m. Li446, Audite Ed1953

⁵³⁴ addidit Li446 ] addit Ed1953

⁵³⁵ innuitur Li446 ] Ed1953

^marg.| {CMT1d13.16} HIERONYMUS. Super Isaiam. − Est ergo sic intelligendum quod dicitur ad Achaz iste puer qui nascetur ex virgine, domus David, nunc appelletur Emmanuel, id est nobiscum Deus, quia a rebus ipsis (probabiliter, a duobus regibus inimicis liberata) patebit Deum te habere presentem. Postea autem vocabitur Iesus, id est salvator, eo quod universum genus homini sit salvaturus. [2] Non mireris ergo, o domus David, ad rei novitatem, si virgo Deum pariat que tantam habeat potestatem ut multo post tempore nasciturus te nunc liberet invocatus.^ll

^ll ¶Fons : [1] Hieronymus , In Is., lib. 3, c. 7 § 14, CCSL 73, lin. 61-64 sqq.: «ergo iste puer qui nascetur ex uirgine, o domus dauid, nunc a te appelletur emmanuel, id est nobis cum deus, quia rebus ipsis probabis a duobus inimicis regibus liberata, deum te habere praesentem; et qui postea uocabitur iesus, id est saluator, eo quod uniuersum hominum genus saluaturus sit, nunc a te emmanuelis appelletur uocabulo. uerbum carathi, quod omnes interpretati sunt uocabis, potest intellegi et uocabit, quod ipsa scilicet uirgo quae concipiet et pariet, hoc christum appellatura sit nomine. in multis testimoniis quae euangelistae uel apostoli de libris ueteribus assumpserunt, curiosius attendendum est, non eos uerborum ordinem secutos esse, sed sensum».
[2] Hieronymus , In Is., lib. 3, c. 9, § 15, CCSL 73, lin. 4 sqq.: «et est sensus: o domus dauid, cui dei sermone praecipitur, ut uoces, id est inuoces, in periculo constituta nomen emmanuelis, id est nobis cum deus; non mireris ad rei nouitatem, si uirgo deum pariat, qui tantam habeat potestatem, ut multo post tempore nasciturus, te nunc liberet inuocatus; ipse est enim qui uisus est abraham, et locutus est cum moyse». [MM2020]

^marg.| {CMT1d13.17} AUGUSTINUS. Contra Faustum. − [1] Quis autem dementissimus diceret cum Manicheo, enervis⁵³⁶ esse fidei de Christo sine teste non credere, cum Apostolus dicat^lm: ‘Quomodo credent ei quem non audierunt autem⁵³⁷* quomodo audient sine predicante’ ? Ut autem non contemnerentur⁵³⁸ neque fabulosa ducerentur que apostoli nuntiabant, demonstrabatur⁵³⁹* hec a prophetis ante⁵⁴⁰* fuisse predicta, quia etsi attestabantur miracula, non defuissent qui magice potentie cuncta illa⁵⁴¹* tribuerent, nisi talis eorum cogitatio contestatione prophetica vinceretur. Magicis enim⁵⁴² artibus longe antequam nasceretur, prophetas sibi constituere a quibus prenuntiaretur, nemo utique diceret. [2] Si etiam dixerimus homini gentili⁵⁴³: Crede Christo quia Deus est et responderit: Unde credo? Prolataque auctoritate prophetarum, ostenderimus⁵⁴⁴* fidem prophetarum ex his que ventura cecinerunt evenisse ⁵⁴⁵* cernuntur. Credo enim quod eum non lateret quantas a regibus huius seculi persecutiones prius pertulerit christiana religio. Videat nunc ipsos reges terre, Christi imperio subiugatos omnesque gentes eidem servientes. Que omnia per prophetas fuerunt predicta. Hoc ergo audiens de Scriptura prophetica et cernens in universa terra completa, moveretur ad fidem.^FP ^ln

^lm Rom. 10, 14: «Quomodo ergo invocabunt, in quem non crediderunt? aut quomodo credent ei, quem non audierunt? quomodo autem audient sine praedicante?»

^ln ¶Fons : [1] Augustinus Hipponensis, Contra Faustum, lib. 12, § 45, CSEL 25, p. 374.1-23: «Quis enim dementissimus diceret eneruis esse fidei de Christo sine teste non credere? uellem mihi isti responderent, cuinam de Christo ipsi credidissent; an illam uocem de caelo audierunt: hic est filius meus? ei quippe uoci potius faustus nos iubet credere, qui de Christo non uult testibus hominibus credi, quasi ad nos etiam eiusdem uocis notitia sine homine teste peruenerit, cum et manifestum sit sic eam peruenisse, et Apostolus dicat: quomodo autem inuocabunt, in quem non crediderunt? aut quomodo credent ei, quem non audierunt? quomodo autem audient sine praedicante? aut quomodo praedicabunt, si non mittantur? sicut scriptum est: quam speciosi pedes eorum qui adnuntiant pacem, qui adnuntiant bona. uidetis certe, quemadmodum praedicationem doctrinae apostolicae propheticum testimonium comitetur. ut enim non contemnerentur neque fabulosa ducerentur, quae apostoli adnuntiabant, demonstrabantur haec a prophetis ante fuisse praedicta, quia etsi adtestabantur miracula, non defuissent - sicut etiam nunc adhuc quidam mussitant - qui magicae potentiae cuncta illa tribuerent, nisi talis eorum cogitatio contestatione prophetica uinceretur. magicis enim artibus longe antequam nascerentur, prophetas sibi constituere, a quibus praenuntiarentur, nemo utique diceret. sed uidelicet uetat nos Faustus de uero Christo hebraeis prophetis testibus credere, qui de falso Christo persarum erroribus credidit». [2] Augustinus Hipponensis, Contra Faustum, lib. 13, § 7, CSEL 25, p. 384.27-386.25: «Proinde constituite nobis aliquem catechizandum gentilem, in quo Faustus defecisse nos risit, ubi non ridendus, sed plangendus ipse defecit. si enim dixerimus homini gentili: crede Christo, quia Deus est, et responderit: unde credo? prolata que auctoritate prophetarum eis se non credere dixerit, quod illi hebraei sint, ipse paganus: ostendimus fidem prophetarum ex his, quae uentura cecinerunt et uenisse cernuntur. credo enim, quod eum non lateret, quantas a regibus huius saeculi persecutiones prius pertulerit christiana religio; [...] uideret etiam ipsos reges terrae Christi imperio iam salubriter subiugatos omnes que gentes eidem seruientes et legeretur ei de psalmo tanto ante praedictum: adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes seruient ei totum que psalmum ipsum, figurate tamquam in Salomonem dicitur, si legere uellet, inueniret Christum uere regem pacificum - hoc enim Salomonis nomen interpretatur -in quo cognosceret conpleta omnia, quae ibi dicuntur, longe remotissima ab illo homine Salomone rege Israhel. illum itidem Psalmum, ubi Deus unctus a Deo dicitur et utique Christus ipsa unctione declaratur idem que Christus Deus apertissime ostenditur, cum Deus unctus insinuatur, si considerare uellet, quae ibi de Christo, quae de ipsa Ecclesia dicta sunt, quae ibi quidem praedicta legeret, in orbe autem terrarum inpleta conspiceret, uideret quoque ipsa simulacra gentium per Christi nomen sic perire de orbe terrarum id que ipsum a prophetis praedictum esse disceret, audiret Hieremiam dicentem: sic dicetis illis: dii, qui caelum et terram non fecerunt, pereant a terra et de sub caelo.[...]. haec audiens de scriptura prophetica et cernens in uniuersa terra quid dicam, quemadmodum moueretur ad fidem, quando et hoc rebus ipsis probamus, cum per prophetiam ante tempora conscriptam et his temporibus inpletam corda fidelium sic firmari cognoscimus?» [FG2013]

^FP ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁵³⁶ enervis] eternis cacogr. Mt366

⁵³⁷ autem] aut Mt366 Ed1953

⁵³⁸ contemnerentur] contemnentur Li446

⁵³⁹ demonstrabatur] demonstrantur i Ed1953

⁵⁴⁰ ante] om. Ed1953

⁵⁴¹ illa] illi Ed1953

⁵⁴² enim] autem Mt366

⁵⁴³ gentili] gentium cacogr. Li446

⁵⁴⁴ ostenderimus] eis se nolle credere dixerit praem. Ed1953, ostendimus Li446

⁵⁴⁵ evenisse] et venisse Ed1953

^marg.| {CMT1d13.18} GLOSSA. − Horum ^lo ergo errorem evangelista excludit dicens: Ut adimpleretur quod dictum est ⁵⁴⁶ a Domino per prophetam etc.⁵⁴⁷* . Prophetia autem alia est ex predestinatione Dei, quam necessarium est evenire omnibus modis ut sine nostro impleatur arbitrio, ut illa de qua modo agimus. Unde dicit Ecce ad demonstrandam ⁵⁴⁸* certitudinem prophetie. Alia⁵⁴⁹* ex prescientia Dei, cui nostrum admiscetur arbitrium et cooperante gratia consequimur premium, vel ab ea iuste relicti⁵⁵⁰ tormentum; alia non ex prescientia, sed est quedam comminatio more humano facta, sicut⁵⁵¹ illud^lp« Adhuc quadraginta dies et Ninive subvertetur », intelligendo: nisi Ninivite corrigantur.^FQ ^lq ^lr

^lo Cf. CMT1d13.17: «Quis autem dementissimus diceret cum Manicheo…».

^lp Ion. 3, 4.

^lq ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1252B-C: «Si ergo ante partum periret, cassaretur prophetia, quae ait: Pariet filium. Quod necessarium erat impleri. Prophetia alia ex praedestinatione Dei, quod necessarium est omnibus modis evenire, ut sine nostro impleatur arbitrio, ut illa de qua modo agimus. Alia ex praescientia Dei, cui nostrum admiscetur arbitrium, et cooperante gratia consequimur praemium, vel ab ea juste relicti, tormentum. Alia non ex praescientia, sed est quasi quaedam comminatio more humano facta. Sicut illud: Morieris et non vives (Is. 38). Et illud: Adhuc quadraginta dies, et Ninive subvertetur (Io. 4). Quae non implentur juxta hoc quod verba sonare videntur, et tamen vera est secundum quod intelligitur. Sicut enim comminando servo nostro dicimus: Interficiam te, tamen intelligendo, [1252C] nisi te correxeris; sic Deus, loquens more humano, ait: Adhuc quadraginta dies, et Ninive subvertetur, intelligendo, nisi Ninivitae corrigantur».
<Potius quam> Glossa ordinaria (Mt. 1, 22) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 7a marg.], ed. Gloss-e : differt.

^lr ¶Nota : La première phrase est un ajout de Thomas destiné à créer une continuité avec la sentence d’Augustin qui précède et fait allusion aux Manichéens dont parle Augustin dans la sentence précédente.

^FQ ¶Codd. : As115 Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁵⁴⁶ est] om. Li446

⁵⁴⁷ etc.] om. Ed1953

⁵⁴⁸ demonstrandam] demonstrandum Ed1953

⁵⁴⁹ alia] + est Ed1953

⁵⁵⁰ relicti] relicta Li446

⁵⁵¹ sicut] fuit cacogr. Li446

^marg.| {CMT1d14.1} REMIGIUS. − Eo aditu⁵⁵²* rediit vita quo ingressa est mors. Per inobedientiam enim Ade omnes perditi sumus, per obedientiam Ioseph omnes ad pristinum statum incipimus revocari. Nam his verbis magna nobis virtus obedientie commendatur, quibus dicitur:

⁵⁵² aditu] audito Ed1953

Exurgens autem Ioseph a sompnis⁵⁵³* fecit sicut preceperat ei angelus Domini.^FR ^ls

^ls ¶Fons : Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] (Mt. 1 in vigilia nativitatis), c. 3: Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 17ra ; BAV, Vat. lat. 648, f. 15vb : «Eo aditu [auditu V648* (eras. «u»)] rediit vita quo ingressa est mors. Id est per virginem feminam et per obedientem virum. De virgine terra creatus est Adam, de virgine femina natus est Christus. Per inobedientiam Ade omnes perditi sumus, per bonum obedientie istius Ioseph omnes ad pristinum gradum [statum V638] revocamur. Nam his verbis magna nobis virtus obedientie commendatur quibus dicitur: fecit sicut precepit ei angelus Domini». [MM2020]

^FR ¶Codd. : As115 (10rb) Li446 Ed1953 {MM2020}

⁵⁵³ a sompnis] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d14.2} GLOSSA. − [b] Non tantum ‘quod’ preceperat ⁵⁵⁴* angelus fecit sed etiam sicut precepit . [a] Quisquis etiam a Deo monetur, solvat moras, surgat a somno, faciat quod iubetur. ^lt ^lu

^lt ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 1, 24) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 7b marg.], ed. Gloss-e : «[a] Exsurgens . BEDA: Moraliter. Quisquis a Deo monetur, solvat moras, surgat a somno, faciat quod iubetur . [b] A utem Ioseph a somno [...] Fecit non tantum quod precepit angelus, sed etiam sicut precepit »
<cuius fons> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1252D: «Fecit non tantum quod praecepit angelus, sed etiam sic praecepit. Moralitas (Beda) Quisquis a Deo monetur solvat moras, surgat a somno, faciat quod jubetur».
<potius quam> Anselmus Laudunensis, In Mt., c. 1, Alençon, BM, ms. 26, f. 99rb : «Exurgens autem Ioseph a somno fecit sicut ei preceperat angelus Domini. Quisquis a Deo monetur solvat moras, surgat a somno, faciat quod iubetur sicut et iste qui tam a somno matris quam a sonno corporis exurgens, fecit non tantum quod precepit set et sicut precepit ei angelus».
<Paral. Thomae de Aquino> In Mt. reportatio, 1 § 6, Marietti n° 152: «Et ideo hic dicitur quod statim fecit sicut praecepit ei. Glossa: quisquis a Deo monetur, solvat moras, surgat a somno, faciat quod iubetur».

^lu ¶Nota : La Catena cite la Glose ordinaire et ne retient pas l’attribution fautive à Bède qui est affectée parfois à la leçon ‘morale’ de la sentence, plus proche ici de la version A du commentaire d’Anselme que de la version de la PL. Cette dernière s’avère être la recomposition fautive d’un commentaire continu qui emprunte à la version A et à la Glose ordinaire. [MM2019]

⁵⁵⁴ preceperat Li446 cum Ω^J Ω^F²] precepit Ed1953 cum Ω^MSFLP Rusch Clementina Weber

Et accepit Mariam coniugem suam.^FS

^FS ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CMT1d14.3} CHRYSOSTOMUS. ⁵⁵⁵ − Non in domum⁵⁵⁶ accepit eam, nec enim adhuc dimiserat eam de domo, sed de animo suo deposuerat eam, et iterum in animum suum eam recepit.

⁵⁵⁵ Chrysostomus Li446 ] + Super Mattheum Ed1953

⁵⁵⁶ domum] domo Li446

^marg.| {CMT1d14.4} REMIGIUS. − Vel accepit celebratis nuptiis ut coniux vocaretur, non tamen ut concumberet quia sequitur:^lv

^lv ¶Fons : Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] (Mt. 1 in vigilia nativitatis), c. 3: Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 17rb ; BAV, Vat. lat. 648, f. 15vb : «Accepit videlicet celebratis nuptiis accepit ut coniux vocaretur. Non tamen ut concumberent quia sequitur et non cognoscebat eam. Fuerunt quoque nonnulii qui dixerunt quod Ioseph beatam Mariam non celebratis nuptiis acceperit». [MM2020]

Et non cognoscebat eam.

^marg.| {CMT1d14.5} HIERONYMUS. Contra Helvidium. − Sed Helvidius superfluo labore desudat, cognoscendi verbum ad coitum magis quam ad scientiam esse referendum, quasi hoc quisquam negaverit et eas ineptias quas redarguit aliquando prudens quispiam potuerit suspicari⁵⁵⁷*. Deinde vult docere⁵⁵⁸* quod donec sive usque adverbium certum tempus significet, quo completo fiat id⁵⁵⁹* quod usque ad illud tempus non fiebat, ut hic: Non ⁵⁶⁰ cognoscebat eam

⁵⁵⁷ potuerit suspicari] inv. Ed1953

⁵⁵⁸ docere] dicere Li446 ² (al. m. 14 ? saec.) Ed1953

⁵⁵⁹ id] aliud Ed1953

⁵⁶⁰ Non] Nôn Li446

donec peperit filium.

^marg.| Apparet, inquit, cognitam esse post⁵⁶¹ partum, cuius cognitionem filii tantum generatio differebat. Et ad hoc approbandum congerit de scripturis exempla quam plurima. Ad quod respondemus et⁵⁶²* cognoscebat, et usque, vel donec in scripturis dupliciter intelligi⁵⁶³*. Et de eo quidem quod⁵⁶⁴* scriptum est⁵⁶⁵*, cognoscebat, ad coitum esse referendum ipse disseruit, nullo dubitante quin ad scientiam sepe referatur, ut ibi^lw: « Remansit puer Iesus in Ierusalem et non cognoverunt parentes eius ». Sic etiam donec in⁵⁶⁶ Scriptura sepe certum tempus, sicut ipse disseruit, significat, sepe infinitum, ut est illud^lx: « Donec consenescatis, ego sum ». Numquid postquam illi senuerint, Deus desistet⁵⁶⁷*. Et salvator in evangelio^ly: « Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem seculi ». Ergo post consummationem seculi a discipulis abscedet et Apostolus^lz: « Oportet illum regnare donec ponat inimicos sub pedibus eius ». Numquid postquam illi sub pedibus fuerint⁵⁶⁸*, regnare desistet? Intelligat ergo ea de quibus posset ambigi, si non fuissent scripta, significari, cetera vero nostre intelligentie derelinqui; iuxta quod evangelista illud indicat de quo scandalum poterat moveri, non eam cognitam esse a viro usque ad partum, ut multo magis intelligeremus cognitam non fuisse post partum.^FT ^ma

^lw Lc. 2, 43.

^lx Is. 46, 4.

^ly Mt. 28, 20.

^lz 1Cor. 15, 25.

^ma ¶Fons : Hieronymus , Adversus Helvidium de Mariae virginitate perpetua, § 5-7, PL 23, 198A3-200A9 [Chadwickcol.188B-190C]: «in quo primum aduersarius superfluo labore desudat, cognoscendi uerbum ad coitum magis, quam ad scientiam referendum: quasi hoc quisquam negauerit, et eas ineptias quas redarguit, aliquando prudens quispiam potuerit suspicari. deinde uult docere, quod donec, siue usque, aduerbium, certum tempus significet: quo completo fiat id, quod usque ad illud temporis quod praescriptum est, non fiebat, uelut in praesenti: et non cognoscebat eam, donec peperit filium. apparet, inquit, cognitam esse post partum, cuius cognitionem filii tantum differebat generatio. et ad hoc approbandum congerit de scripturis exempla quamplurima, more andabatarum gladium in tenebris uentilans, et linguae sonum ad confodienda sui tantum corporis membra concutiens. [§ 6] ad quod nos breuiter respondemus, et cognoscebat, et usque, sermonem, in scripturis sanctis, dupliciter intelligi. et de eo quidem quod scriptum est, cognoscebat, ad coitum esse referendum, ipse disseruit: nullo dubitante, quin ad scientiam saepe referatur, ut ibi: remansit puer iesus in ierusalem, et non cognouerunt parentes eius. nunc illud est ostendendum, ut quomodo ibi consuetudinem scripturae secutus est, sic etiam in donec, eiusdem scripturae auctoritate frangatur, quae saepe certum tempus (ut ipse disseruit) in eius assumptione significat, saepe infinitum ut est illud, quod deus ad quosdam loquitur in propheta: ego sum, ego sum, et donec senescatis ego sum. numquid postquam illi senuerint, deus esse desistet? et saluator in euangelio ad apostolos, ecce ego, inquit, uobis cum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. ergo post consummationem saeculi a discipulis suis dominus abscedet, et tunc quando in duodecim soliis iudicaturi sunt duodecim tribus Israel, domini consortio fraudabuntur? paulus quoque apostolus corinthiis scribens: primitiae, ait, christus: deinde hi qui sunt christi, qui in aduentu eius crediderunt: deinde finis, cum tradiderit regnum deo et patri, cum destruxerit omnem principatum et omnem potestatem et uirtutem. oportet enim illum regnare, donec ponat omnes inimicos sub pedibus eius; omnia enim sub pedibus eius subiecit. esto, de homine dictum sit, non negamus de eo qui passus est crucem, qui postea sedere iubetur a dextris. quid sibi uult hoc quod ait, oportet enim illum regnare, donec ponat omnes inimicos sub pedibus eius? numquid tandiu regnaturus est dominus, donec incipiant esse inimici sub pedibus eius; et postquam illi sub pedibus fuerint, regnare desistet: cum utique tunc magis regnare incipiet, cum inimici coeperint esse sub pedibus? dauid quoque in quarto graduum psalmo: sicut oculi ancillae in manibus dominae suae, ita oculi nostri ad dominum deum nostrum, donec misereatur nostri. ergo tandiu propheta oculos habebit ad dominum, quandiu misericordiam impetret, et post impetratam misericordiam, oculos torquebit in terram? qui in alio loco dicit: oculi mei defecerunt in salutare tuum, et in uerbum iustitiae tuae. poteram super hoc innumerabilia exempla congerere, et omnem lacessentis procacitatem, testimoniorum nube celare; uerum adhuc pauca subiiciam, ut his similia ipse sibi lector inueniat. [§ 7] loquitur in genesi sermo diuinus: et tradiderunt iacob deos alienos, qui erant in manibus eorum, et inaures quae erant in auriculis eorum. et abscondit ea iacob subter terebinthum, quae est in sichimis, et perdidit ea usque in hodiernum diem. item in fine deuteronomii: et defunctus est moyses seruus domini in terra moab per uerbum domini, et sepelierunt eum in geth, prope domum phegor, et nemo scit sepulcrum eius usque in diem istum. certe hodiernus dies illius temporis aestimandus est, quo historia ipsa contexta est, siue moysen dicere uolueris auctorem pentateuchi, siue ezram eiusdem instauratorem operis, non recuso. nunc hoc quaeritur, an id quod dictum est, usque in diem istum, ad illam referatur aetatem, qua libri editi siue conscripti sunt. doceat igitur post illam diem tot iam annorum usque ad nos uoluminibus exactis, aut idola, quae sub terebintho condita fuerant, reperta, aut moysi tumulum inuestigatum, quia obnixe asserit, post donec et usque, esse incipere, quod tandiu non fuit quandiu usque, compleretur et donec. quin potius animaduertat scripturae sanctae idioma, et nobis cum, in quo haesitabat, intelligat ea, de quibus posset ambigi, si non fuissent scripta, signari, caetera uero nostrae intelligentiae derelinqui. si enim adhuc recenti tempore, uiuentibus his qui uiderant moysen, sepulcrum eius potuit ignorari, multo magis tot saeculis praetereuntibus. iuxta quod et illud intelligitur de ioseph, euangelistam id indicasse, de quo scandalum poterat moueri, non eam cognitam esse a uiro suo usque ad partum, ut multo magis intelligeremus cognitam non fuisse post partum, a qua tunc se abstinuit, cum adhuc de uisione poterat fluctuare». [MM2020]

^FT ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁵⁶¹ post Li446 ² (al. m. post.)] om. Li446 *

⁵⁶² et] + non Ed1953

⁵⁶³ intelligi] intelligenda Ed1953

⁵⁶⁴ quod] om. Ed1953

⁵⁶⁵ est] + non Ed1953

⁵⁶⁶ in] om. Ed1953

⁵⁶⁷ desistet] desistit Ed1953

⁵⁶⁸ fuerint] erunt Ed1953

^marg.| {CMT1d14.6} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.1} − Ut si quis dicat donec ille vixit, non est hoc⁵⁶⁹ locutus, numquid per hoc significavit⁵⁷⁰ quia post mortem ille locutus est quod fieri non potest. Sic et Ioseph ante partum credibile fuit ut non⁵⁷¹ cognosceret eam⁵⁷² quia nondum cognoscebat mysterii dignitatem. Postquam vero cognovit quia facta est⁵⁷³* unigeniti Dei templum, quomodo poterat hoc usurpare sed sequentes eunomium putant, quia illi ausi sunt hoc dicere, quod Ioseph hoc facere⁵⁷⁴* ausus fuit, sicut insanus neminem reputat esse sanum.^FU

^FU ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁵⁶⁹ hoc] hic Li446

⁵⁷⁰ significavit] significavi Li446

⁵⁷¹ non] om. Li446

⁵⁷² eam] om. Li446

⁵⁷³ facta est] inv. Ed1953

⁵⁷⁴ facere] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d14.7} HIERONYMUS. Contra Helvidium. − Ad summam⁵⁷⁵* illud requiro cur se abstinuerit Ioseph usque ad partus diem? Respondebit utique quia angelum audierat dicentem quod in ea natum est. Qui ergo somnio tantum credidit ut uxorem non auderet tangere, hic postquam pastores audierat, magos viderat, miracula tanta cognoverat, templum Dei, Spiritus sancti sedem, Domini sui matrem audebat attingere?^mb

^mb ¶Fons : Hieronymus , Adversus Helvidum de Mariae virginitate perpetua, § 8, PL 23, 200A11-C9 [Chadwickcol.190C-191A]: «ad summam, illud requiro, quare se abstinuerit ioseph usque ad partus diem. respondebit utique, quia angelum audierit dicentem: quod enim in ea natum est, de spiritu sancto est. ad quod nos inferimus, et certe audierat, ioseph, fili dauid, ne timeas accipere mariam uxorem tuam. prohibitum ei fuerat, ne relinqueret, ne adulteram existimaret uxorem. numquid et a congressu coniugis separatus fuerat, cum utique ne separaretur magis fuisset admonitus? et audebat, inquit, uir iustus, dei in utero audiens filium, de uxoris coitu cogitare? pulchre. qui ergo somnio tantum credidit, ut uxorem non auderet attingere: is postquam pastorum uoce cognouerat, angelum domini uenisse de coelis, et dixisse ad eos: nolite timere. ecce euangelizo uobis gaudium magnum, quod erit omni populo, quia natus est uobis hodie saluator, qui est christus dominus in ciuitate dauid; et cum eo laudes militiae concinuisse coelestis: gloria in excelsis deo, et super terram pax hominibus bonae uoluntatis: qui simeonem iustum inter amplexus paruuli uiderat praedicantem, nunc dimittis seruum tuum, domine, secundum uerbum tuum in pace: quia uiderunt oculi mei salutare tuum: qui annam prophetissam, magos, stellam, herodem, angelos uiderat; qui, inquam, miracula tanta cognouerat, dei templum, spiritus sancti sedem, domini sui matrem audebat attingere?». [MM2020]

⁵⁷⁵ summam] summam Ed1953

^marg.| {CMT1d14.8} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − [1] Potest etiam dici quod verbum cognoscendi hic accipitur pro agnitione. [2] Vere enim non cognovit⁵⁷⁶* eam ante, cuius fuerat dignitatis; et postquam peperit, tunc cognovit eam, quia⁵⁷⁷* speciosior et dignior facta fuerat quam totus mundus, quia quem totus mundus capere non poterat, in angusto cubiculo uteri sui sola suscepit.^FV ^mc

^mc ¶Fons : [1] Non inveni. Cf. Parall. [2] Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 1 (Mt. 1, 25), PG 56, 635 .18-23: «Vere enim non cognovit eam ante, cujus fuerat dignitatis, quae unigeniti Dei facta fuerat mater: sed postquam peperit, tunc cognovit eam: quia speciosior et dignior facta fuerat, quam totus mundus. Nam quem totus mundus non capere poterat, nec merebatur accipere, quasi in angustum cubiculum uteri sui sola suscepit».
<Paral. Thomae de Aquino> [1] Thomas de Aquino, In Mt. 1, lectio 6, ed. Marietti, n° 155, p. 22b4: «Ubi sciendum quod hoc verbum cognoscere dupliciter accipitur in sacra Scriptura: quandoque pro agnitione, Io. 174, 7: et amodo cognoscetis eum et vidistis eum, aliquando pro carnali copula, sicut Gn. 4, 1: Adam vero cognovit uxorem suam Evam etc., scilicet carnaliter». Thomas de Aquino, Summae theologiae Secunda Secundae, q. 28 a. 3 ad 3: «Ad tertium dicendum quod quidam dixerunt hoc non esse intelligendum de cognitione carnis, sed de cognitione notitiae. Dicit enim Chrysostomus quod non cognovit eam Ioseph, antequam pareret, cuius fuerit dignitatis, sed, postquam peperit, tunc cognovit eam. Quia per ipsius prolem speciosior et dignior facta fuerat quam totus mundus, quia quem totus mundus capere non poterat, in angusto uteri sui sola suscepit. [...]».
¶Nota : La sous-sentence 1 n’a pas de source identifiée. Elle est probablement une glose de Thomas comme l’atteste le lieu parallèle de la Postille de Thomas sur Mt. qui exploite plusieurs sentences du dossier rassemblé par la Catena. [MM2019]

^FV ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2019}

⁵⁷⁶ cognovit] agnovit Ed1953

⁵⁷⁷ quia] qua Ed1953

^marg.| {CMT1d14.9} HILARIUS. In homiliario. ⁵⁷⁸* − Vel aliter. Propter sanctissime Marie glorificationem a Ioseph cognosci non potuit donec peperit. Dominum enim glorie habens in utero quomodo cognosceretur ? Si Moysi cum Deo colloquentis glorificata est facies “ut non possent intendere in eum filii Israel”^md, quanto magis Maria agnosci vel intueri non poterat, que Dominum potentie in utero habebat. Post partum autem a Ioseph agnita invenitur specie faciei, non tactu libidinis.^FW ^me

^md Cf. 2Cor 3, 7 .

^me ¶Fons : <revera> Fortunatianus Aquileiensis , Commentaria in evangelia, CSEL 103, p. 126.370 -127.383: «Ut ergo plenius demonstremus de sanctissimae Mariae glorificatione, quae idcirco ab [a β 1] loseph cognosci non potuit, donec peperit, dominum gloriae et totius potentiae habens in utero non cognoscebatur. Si [om. b v Mai] sanctissimi Moysi cum deo [domino Fi17.38] conloquentis glorificata est facies ita, ut non possent intendere in eum filii Israhel, sed velamen faciei suae ponens ad eos loquebatur, quanto magis sanctissima Maria agnosci vel intueri non poterat, quae, ut diximus, dominum potentiae in utero habebat, id est Emmanuelem? Sed plenius de hac ipsa re angelus Gabriel [om. Mai] dixit, cum ait ad Mariam: Spiritus sanctus superveniet in te et virtus altissimi*inumbrabit tibi. Hanc igitur inumbrationem [obumbrationem Mai] virtutis altissimi non obscuritatem, sed infinitam claritatem debemus intellegere: Sicuti enim oculis nostris, cum radios [radiis b v Mai] solis adtentius voluerimus intendere, hebetat visus et nimia [nimiam ob b v Mai] claritate [claritatem b v Mai] fit obscuritas, ut [+ videre Mai] ‘omnino nequeamus, sic ergo sanctissima Maria claritate virtutis altissimi obumbrata cognosci non poterat ab loseph, donec pareret. Post partum ergo hactenus, ut diximus, ab [a β Mai] loseph agnita [cognita Mai] invenitur, specie scilicet [om. β Mai] faciei, non contactu [tactu β Mai] libidinis».
<Paral. Thomae de Aquino> Summa theologiae, II II q. 28 a. 3 ad 3: «Ad tertium dicendum quod [...] Quidam vero hoc referunt ad notitiam visus. Sicut enim Moysi cum Deo colloquentis glorificata est facies, ut non possent intendere in eum filii Israel; sic Maria, claritate virtutis altissimi obumbrata, cognosci non poterat a Ioseph, donec pareret. Post partum autem a Ioseph agnita invenitur, specie faciei, non tactu libidinis».
<Non hab.> PL, LLT, Glossa ordinaria (Gloss-e)
¶Nota : On connaissait l’existence du commentaire des évangiles de Fortunatius d’Aquilée, le plus ancien connu, par la mention qu’en fait Jérôme et ses critiques à l’encontre de son auteur (De viris illustribus, 97). Mais il a fallu attendre 2012 pour que le commentaire intégral soit retrouvé, puis édité sous le nom de son auteur à partir d’un manuscrit anonyme du 9^e siècle conservé à la cathédrale de Cologne ( cod. 17 ). En dehors de ce témoin, que Thomas d’Aquin aurait pu consulter au temps de ses études auprès d’Albert, seuls quelques fragments de l’oeuvre, attribués à Fortunat, étaient accessibles dans des florilèges. Dans les homéliaires copiés en Italie, ils ont pris la forme d’homélies attribuées à Hilaire de Poitiers, notamment dans les manuscrits en écriture bénéventaine. Les leçons et l’attribution adoptée par la Catena indiquent que l’état final de la sentence provient effectivement d’un de ces homéliaires, sans qu’aucun de ceux qui ont été collationnés pour l’édition de Fortunat n’y corresponde exactement (sigle β de l’édition critique; voir note 2 infra). La Tertia pars toutefois, dans une question dont la rédaction est postérieure au retour de Thomas à Naples, cite à nouveau ce texte, mais de manière anonyme (en référence à des quidam). Il est possible que Thomas ait eu des doutes sur l’attribution à Hilaire. En 1657, Nicolaï a rejeté explicitement cette attribution sur la base de critères stylistiques et de sa connaissance – imparfaite - des oeuvres conservées d’Hilaire. En 1852, Angelo Mai, ayant découvert la source de la sentence dans les homéliaires mentionnés, a défendu l’attribution à Hilaire et critiqué avec virulence les arguments de Nicolaï. Mai se situe dans la ligne des détracteurs zélés de Nicolai, opposés à toute critique à l’égard du divus Thomas issu des éditions de la Contre-Réforme. En 2017, l’édition critique du commentaire intégral de Fortunatius par Lukas J. Dorfbauer infirme totalement la critique d’attribution de Mai, permet de comprendre la raison de l’attribution à Hilaire par la Catena et montre par conséquence le bien-fondé de la réserve de Nicolai (même si son érudition est partiellement prise en défaut); cf. ed. cit. supra, p. 26-27 ; A. Mai , «De nonnullis sancti Hilarii sermonibus [...] dissertatio praevia», Nova Patrum Bibliotheca, t. 1, 1852, p. 472 -476 et Tractatus 1, § 12 p. 484 d’après BAV, Vat. lat. 4222, f. 24rb .
¶Nota 2 :En raison de leçons incompatibles, il faut exclure l’origine de cette sentence des manuscrits suivants: BAV, Vat. lat. 4222, f. 24rb ; Firenze, BML, Plut. 17.38, f. 42 ; Plut. 17.40, f. 40rb ; Plut.18.24 (contient d’autres fragments; 2e vol.: Plut.17.42); Cassino, 103 (entré dans cette bibliothèque au 16^es.), Cassino 462; Benevento, Cap. 18. La leçonquomodo cognosceretur,si elle était retrouvée dans un ms., pourrait servir à identifier le manuscrit utilisé par Thomas;cognoscereturpourrait être une erreur induite par la lecture decognoscebaten écriture bénéventaine. Voir les mss. non collationnés par Dorfbauer: London, BL, Harley 3046; Cassino 99, p. 6-14; Cassino 106, Cassino 115, Vallicelliana, tom. VI; Vallicelliana A.10; Vallicelliana A. 16 [MM2019] [MM2020]

^FW ¶Codd. : As115 (10va) , Li446 (15vb) Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

⁵⁷⁸ In homiliario Li446] scrips., in homil’ Li446 , om. Ed1953

^marg.| {CMT1d14.10} HIERONYMUS. Super Mattheum. ⁵⁷⁹* − Ex hoc autem quod dicit ⁵⁸⁰* filium suum

⁵⁷⁹ Super Li446 ] In Ed1953

⁵⁸⁰ dicit As115 Li446 ] dicitur Ed1953

primogenitum,

^marg.| quidam perversissime suspicantur et alios filios habuisse Mariam dicentes primogenitum non dici nisi quia⁵⁸¹* habeat et fratres, cum hic mos divinarum⁵⁸²* Scripturarum sit ut primogenitum non eum vocent quem fratres sequuntur, sed eum qui primus natus sit.^FX ^mf

^mf ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 12.122-127: «Ex hoc quidam loco peruersissime suspicantur et alios filios habuisse mariam dicentes primogenitum non dici nisi quia habeat et fratres, cum hic mos diuinarum sit scripturarum, ut primogenitum non eum uocent quem fratres sequantur, sed eum qui primus natus sit. Lege supra dictum libellum aduersus heluidium». [FG2013]*

^FX ¶Codd. : As115 (f. 10va) , Li446 , Ed1953 {MM2019}

⁵⁸¹ qui] quia Li446

⁵⁸² divinarum] om. Ed1953

^marg.| {CMT1d14.11} HIERONYMUS. Contra Helvidium. − Alioquin si non est primogenitus nisi quem sequuntur et fratres, tamdiu sacerdotibus primogenita non debentur quamdiu et alia fuerint procreata.^FY ^mg

^mg ¶Fons : Hieronymus, Adversus Helvidum de Mariae virginitate perpetua, par. 10, PL 23, 202A16-B3 [= Chadwick col. 192C]: «Alioqui si non est primogenitus, nisi is tantum, quem sequuntur fratres, tamdiu sacerdotibus primogenita non debentur quamdiu et alia fuerint procreata; ne forte partu postea non sequente, unigenitus sit, et non primogenitus».
<Paral. Thomae de Aquino> CLC2§2 diffusius. [MM2019]

^FY ¶Codd. : As115 (10va) , Li446 , Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CMT1d14.12} GLOSSA. − Vel primogenitus dicitur inter omnes electos per gratiam. Proprie autem unigenitus Dei Patris vel Marie dicitur.
Sequitur:

Et vocavit nomen eius Iesum,

^marg.| die octavo quo fiebat circumcisio et nomen imponebatur.^FZ ^mh

^mh ¶Fons : Cf. Glossa ordinaria (Mt. 2, 25) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 7b marg. ], ed. Gloss-e : «PRIMOGENITUM. Primogenitum dicitur omne quod aperit vulvam sive aliud sequatur sive non ; vel primogenitus inter omnes electos per gratiam. Proprie autem unigenitus Dei Patris vel Marie dicitur. et vocavit nomen eius Iesum . die octavo quo fiebat circumcisio et nomen imponebatur».
<Non hab.> Anselmus in Mt. (PG 162) [MM2020]

^FZ ¶Codd. : As115 (10va) , Li446 , Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CMT1d14.13} REMIGIUS. − Liquet autem hoc nomen fuisse notissimum sanctis patribus et Dei prophetis, maxime illi qui dicebat^mi« Defecit in salutari tuo anima mea »; et^mj« Exultavit cor meum in salutari tuo ». Et illi qui dicebat^mk: « Exultabo in Deo Iesu meo ».^GA ^ml

^mi Ps. 118, 81.

^mj Ps. 12, 6.

^mk Hab. 3, 18.

^ml ¶Fons : Remigius Autissiodorensis , Homiliae duodecim, homilia 4 , PL 131, 891D: «Liquet hoc nomen fuisse notissimum sanctis Patribus et Dei prophetis, et maxime illi qui dicebat: «Defecit in salutare tuum anima mea;» id est in considerando salutare tuum anima mea defecit; et item: «exsultavit cor meum in salutari tuo» nec non illi qui dicebat: «Ego autem in Domino gaudebo, et exsultabo in Deo Jesu meo.» [MM2019]

^GA ¶Codd. : As115 (10vb) , Li446 (15vb) , Ed1953 {MM2019}

<55. - Matthei evangelium>

Capitulum 1

<55. Catena aurea in Matthaeum>

Capitulum 1