Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

^marg.| {CMT3d1.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Sol appropians, antequam appareat, mittit radios suos et facit albescere orientem, ut precedens aurora adventum diei demonstret; sic Dominus natus in mundo, antequam appareat, per doctrinam spiritus sui fulgore transmisso illuminavit Ioannem, ut precedens ille adventum annuntiet salvatoris et ideo post ortum Christi enarratum, doctrinam eius enarraturus evangelista et baptismum, in quo testimonium habuit, de precursore et baptista premittit, dicens:

In diebus autem illis venit Ioannes Baptista predicans in deserto Iudee¹*.

¹ Iudee] om. Ed1953

^marg.| {CMT3d1.2} REMIGIUS. − His autem verbis, beati Ioannis Mattheus² non solum tempus et locum et personam sed etiam officium et studium demonstrat. Tempus generale demonstrat cum dicit: in diebus ³ illis .^A

^A ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2018}

² Mattheus As115 Li446] om. Ed1953

³ diebus As115 Li446 ] + autem Ed1953

^marg.| {CMT3d1.3} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − Hoc autem tempus Lucas per terrenas potestates expressit cum dixit^a: « Anno quinto decimo» etc.⁴ Sed intelligere debemus Mattheum cum diceret in diebus illis, in multo longiori spatio accipi voluisse. Mox enim ut narravit regressum de Egypto Christum, quod utique tempore infantie vel pueritie eius⁵* factum est ut possit stare quod Lucas de illo cum duodecim esset annorum narravit, continuo intulit in diebus autem illis. N on utique pueritie tantum⁶ illius dies insinuans sed omnes dies ab eius nativitate usquequo predicare cepit Ioannes.^B ^b

^a Lc. 3, 1.

^b ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 6, § 19, CSEL 43, p. 115.22-117.1: «Lucas autem per potestates terrenas significantius ipsa tempora expressit praedicationis uel baptismi iohannis dicens: anno autem quinto decimo imperii tiberii caesaris, procurante pontio pilato iudaeam, tetrarcha autem Galilaeae Herode, philippo autem fratre eius tetrarcha itureae et traconitidis regionis et lysania abillianae tetrarcha, sub principibus sacerdotum anna et caifa, factum est uerbum domini super iohannem zachariae filium in deserto. nec tamen intellegere debemus hos dies, id est hoc tempus harum potestatum, significasse mattheum, cum diceret in illis diebus, sed in multo longioris temporis spatio uoluisse accipi quod ait in illis diebus. Mox enim ut narrauit regressum de aegypto christum mortuo Herode, quod utique tempore infantiae uel pueritiae eius factum est, ut possit constare quod lucas de illo, cum duodecim annorum esset, gestum narrauit in templo hierusalem, cum ergo infantem uel puerum ex aegypto reuocatum commemorasset, mattheus continuo intulit: in diebus autem illis uenit iohannes baptista, non utique tantummodo pueritiae illius dies insinuans, sed omnes dies ab eius natiuitate usque ad tempus, quo praedicare et baptizare coepit iohannes, quo iam tempore christi aetas iuuenilis inuenitur, qui coaeui erant ipse et iohannes et triginta ferme annorum narratur fuisse, cum ab illo baptizatus esset». [FG2013]

^B ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2022}

⁴ etc] om. Ed1953

⁵ infantie... eius] pueritie vel infantie Ed1953

⁶ tantum] tñ/tû As115, tñ (tamen) Li446 (cacogr.)

^marg.| {CMT3d1.4} REMIGIUS. − Personam ostendit cum dicit venit Ioannes id est manifestavit se, qui tamdiu prius siluerat⁷.^C

^C ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2018}

⁷ siluerat As115 Li446 ] latuerat Ed1953

^marg.| {CMT3d1.5} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁸ − Sed quare necessarium fuit ut Ioannes Christum preveniret operum testimonio Christum predicante primo quidem ut hinc Christi dignitatem discas, quod sicut pater, ita et ipse prophetas habet, secundum illud Zacharie^c: « Et tu, puer, propheta Altissimi vocaberis ». Deinde ut nullam causam inverecundie Iudeis relinquat quod et ipse demonstrat dicens^d: « Venit Ioannes neque manducans neque bibens, et dicunt demonium habet. venit filius hominis manducans et bibens, et dicunt ecce homo edax ». Sed et aliter necessarium erat ab alio prius dici que de Christo erant, et non ab ipso; alias Iudei quid dixissent, qui post testimonium Ioannis dixerunt^e: « Tu testimonium perhibes de teipso testimonium tuum non est verum ».

^c Lc. 1, 76.

^d Lc. 7, 34.

^e Io. 8, 14.

⁸ In homiliario Li446 ] om. Ed1953

^marg.| {CMT3d1.6} REMIGIUS. − Officium subiungit cum dicit: baptista .^D

^D ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT3d1.7} GLOSSA. ⁹* − In quo Domini viam¹⁰ preparavit. Nisi enim baptizare¹¹ homines consuescerent, baptismum Christi abhorrerent.^E ^f

^f ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 3, 1, PL 162, 1261C: « In diebus illis venit Joannes , id est manifestavit se, qui tam diu prius siluerat. Venit praedicans, venit baptizans, ut in utroque Domino viam praepararet, [1261C] qui et praedicaturus et baptizaturus erat. Nisi enim homines baptizari consuescerent, baptismum Christi abhorrerent». [MM2021]

^E ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2018}

⁹ Glossa As115 Li446] om. Ed1953

¹⁰ viam Li446 Ed1953 ] om. As115

¹¹ baptizare As115 Li446 ] baptizari Ed1953

^marg.| {CMT3d1.8} REMIGIUS. ¹²* − Studium ostendit cum ait: Predicans .^F

^F ¶Codd. : As115 Li446 (24vb) Ed1953 {MM2018}

¹² Remigius As115 Li446] om. Ed1953

^marg.| {CMT3d1.9} RABANUS. − Quia etiam Christus predicaturus erat. Postquam enim visum fuit idoneum tempus, scilicet circa triginta annos, incipiens predicationem suam, viam Domino¹³ preparavit.^G

^G ¶Codd. : Li446 (24vb) Ed1953 {MM2018}

¹³ Domino] Domini Li446

^marg.| {CMT3d1.10} REMIGIUS. − Locum subiungit dicens: In deserto Iudee .^H

^H ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2018}

^marg.| {CMT3d1.11} MAXIMUS. − Ubi ad predicationem eius nec insolens turba perstreperet nec infidelis auditor ridiret¹⁴*, sed hi tantum audire possent qui predicationem cura divini cultus expeterent.^I ^g

^g ¶Fons : Paulus Diaconus Warnefridus , Homiliarius, 2, hom. 41: In natale sancti Ioannis Baptistae. Sermo beati Maximi episcopi, Grégoire 1980, p. 460.
<cuius fons> Maximus Taurinensis (pseudo) , Homiliae, 3 de sanctis, hom. 65, PL 57, 385B-C: «Ut enim venerandus Baptista muto patri aperuit linguam, ita aures hominum [385C] salutaris gratiae innovavit auditum. Clamat autem in deserto, ubi praedicationem ejus nec insolens turba perstreperet, infidelis rideret auditor, sed hi tantum audire possunt [possent cod. S. Crucis in Ierusalem], qui praedicantem verbum salutis, cura tantum divini cultus expeterent, et adverterent eum vera enuntiare de Christo, qui per assertionem justitiae, ut illicitas Herodis nuptias increparet, nec regem timuisset offendere, nec squalorem carceris declinasset, nec tyrannico gladio refugisset occidi».
<ex quo> <diff.> Anselmus, In Mt. (loc. cit.), PL 162, 1262C. [MM2018]
<Non hab.> LLT [MM2020]

^I ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2018}

¹⁴ rideret As115] rediret Li446 Ed1953

^marg.| {CMT3d1.12} HIERONYMUS. Super Isaiam. − Vel in hoc considerandum est quod salutare Dei et gloria Domini non predicatur in Ierusalem sed in solitudine Ecclesie et in deserta gentium multitudine.^J ^h

^h ¶Fons : Hieronymus , In Is., lib. 11, c. 40, § 3, CCSL 73, lin. 19 sqq.: «in quo animaduertendum, quod rectae uiae domini et semitae dei nostri, impletio uallium et montium, collium que humiliatio, et prauorum correctio, et asperorum rupium que campestria, et gloria domini et salutare dei nostri, non praedicetur in hierusalem sed in solitudine ecclesiae et in deserta gentium multitudine, de qua supra legimus: laetare deserta sitiens, exsultet solitudo, et floreat quasi lilium». [MM2020]

^J ¶Codd. : Li446 (24vb) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CMT3d1.13} HILARIUS. ¹⁵* − Vel etiam ad Iudeam venit desertam Dei frequentatione, non populi, ut predicationis locus, eorum quibus predicatio erat commissa¹⁶*, solitudinem testaretur.^K ⁱ

ⁱ ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 2 § 2.9-11, SChr 254, p. 102: «Nam [+ et β edd.] ad desertam Iudaeam uenitur [venit β Ed1510 Ed1693] desertam Dei frequentatione, non populi et uacuam sancti Spiritus habitatione, non hominum, ut praedicationis locus eorum quibus praedicatio erat missa solitudinem protestaretur». [MM2020]

^K ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2019}

¹⁵ Hilarius] + In Mattheum Ed1953

¹⁶ commissa] missa Ed1953

^marg.| {CMT3d1.14} GLOSSA. − Vel typice desertum significat vitam a mundi illecebris segregatam que penitentibus competit.^L ^j

^j ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 2, 18) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 11a° marg.], ed. Gloss-e : «IN DESERTO. Forma penitentibus, locus conversationis, non frequentia hominum, sed desertum. Vestitus non mollis ad fluxum, sed asper, victus tenuis et inusitatus. Typice. Desertum significat sanctorum vitam a mundi illecebris segregatam». <ex quo> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 3, 1, PL 162, 1262C: « Typice autem, secundum Bedam, desertum illud significat sanctorum vitam a mundi illecebris segregatam». [MM2021]

^L ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d1.15} AUGUSTINUS. In libro de penitentia. ¹⁷* ¹⁸ − Nisi autem peniteat aliquem vite veteris, novam non potest inchoare.^M

^M ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁷ De... penitentie] in libro de penitentia Li446

¹⁸ In libro de penitentia] De utilitate penitentie Ed1953

^marg.| {CMT3d1.16} HILARIUS. ¹⁹* − Et ideo penitentiam, regno celorum propinquante²⁰*, pronuntiat, per quam est reditus ab errore et²¹* recursus a crimine et post vitiorum pudorem professio desinendi,

¹⁹ Hilarius] + ut supra Ed1953

²⁰ propinquante] appropinquante Ed1953

²¹ et] om. Ed1953

Dicens: Penitentiam agite.^N ^k

^k ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 2 § 2.13-16, SChr 254, p. 104: «Paenitentiam quoque regno caelorum propinquante pronuntiat, per quam est reditus ab errore et recursus a crimine et post uitiorum pudorem professio desinendi, ut deserta Iudaea meminisset eum se suscepturam, in quo caelorum est regnum, non uacuam deinceps futuram, si se a ueteribus uitiis paenitentiae confessione purgasset». [MM2020]

^N ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d1.17} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Ubi manifestat in ipso principio, quia benigni regis est nuntius non enim peccatoribus minus intendebat, sed indulgentiam promittebat. Solent reges nato sibi filio, indulgentiam in regno suo donare; sed ante transmittunt acerbissimos exactores. Deus autem nato sibi filio, volens donare indulgentiam peccatorum, premisit quasi exactorem exigentem, et dicentem penitentiam agite. O exactio que non fecit pauperes, sed divites reddit. Nam cum quis debitum iustitie sue reddiderit, Deo nihil prestat, sed sibi lucrum sue salutis acquirit. Penitentia enim cor emundat, sensus illuminat et ad susceptionem Christi preparat humana precordia; unde subiungit:

Appropinquabit enim regnum celorum.

^marg.| {CMT3d1.18} HIERONYMUS. − Primus Baptista Ioannes regnum celorum predicat ut precursor Domini hoc honoretur privilegio.^O ^l

^l ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p.16.221-222: «Primum baptista iohannes regnum caelorum praedicat ut praecursor domini hoc honoretur priuilegio». [FG2013]* .

^O ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d1.19} CHRYSOSTOMUS. ²²* {hom 10} − Ideoque quod numquam Iudei audierunt neque etiam a prophetis, celos et regnum quod ibi est, predicat, et nihil de cetero de terra dicit. Sic ergo ex novitate eorum que dicuntur erigit eos ad querendum eum qui predicatur.^m

^m ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 10, § 2, PG 57, 186.51-60: «Διὸ καὶ πρῶτον τότε ἃ μηδέποτε ἤκουσαν Ἰουδαῖοι, μήτε παρὰ προφητῶν, μήτε παρ’ ἄλλων τινῶν, ἀνακηρύττει λαμπρᾷ τῇ φωνῇ, τῶν οὐρανῶν καὶ τῆς ἐκεῖ βασιλείας μεμνημένος, οὐδὲν περὶ τῆς γῆς λέγων λοιπόν. Βασιλείαν δὲ ἐνταῦθα τὴν παρουσίαν αὐτοῦ τὴν προτέραν καὶ τὴν ἐσχάτην φησί. Καὶ τί τοῦτο πρὸς Ἰουδαίους; φησίν· οὐδὲ γὰρ ἴσασι τί λέγεις. Διὰ γὰρ τοῦτο οὕτω λέγω, φησὶν, ἵνα ὑπὸ τῆς ἀσαφείας τῶν λεγομένων διεγειρόμενοι, ἔλθωσιν εἰς τὸ ζητῆσαι τὸν κηρυττόμενον». [ACB2014]

²² Chrysostomus Li446 ] + In Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT3d1.20} REMIGIUS. − Regnum autem celorum quatuor modis dicitur nempe Christus, secundum illudⁿ: « Regnum Dei intra vos est »; sancta Scriptura, secundum illud^o: « Auferetur a vobis regnum Dei, et dabitur genti facienti fructum eius »; sancta Ecclesia, secundum illud^p: « Simile est regnum celorum decem virginibus »; supernum solium, secundum illud^q: « Multi venient ab oriente et occidente et recumbent in regno celorum ». Et hoc totum hic potest intelligi.

ⁿ Lc. 17, 21.

^o Lc. 21, 43.

^p Lc. 25, 1.

^q Lc. 8, 11.

^marg.| {CMT3d1.21} GLOSSA. − Dicit autem appropinquabit regnum celorum quia nisi appropinquaret, nemo redire posset quia infirmi et ceci via, que est Christus, carebant.^P ^r

^r ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 3, 2) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 11a° marg.], ed. Gloss-e : «APPROPINQUABIT ENIM. Nisi appropinquaret nemo redire posset, quia infirmi et ceci via que est Christus carebant, quam parans Ioannes penitentiam anteponit». [MM2022]

^P ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d1.22} AUGUSTINUS. In libro De consensu evangelistarum. ²³* − Hec²⁴ autem verba Ioannis alii evangeliste pretermiserunt. Iam vero quod sequitur:

²³ in libro] om. Ed1953

²⁴ Hec] Hoc Li446

Hic est qui dictus est per Isaiam prophetam dicentem²⁵‘‘ vox clamantis in deserto, rectas facite semitas eius‘‘.

²⁵ Is. 40, 3.

^marg.| Ambigue positum est, nec elucet utrum ex persona sua evangelista commemoraverit, an adhuc verba eiusdem Ioannis secutus adiunxerit, ut totum hoc Ioannes dixisse intelligatur: penitentiam agite appropinquabit enim regnum celorum. Hic est enim de quo dictum est per Isaiam prophetam. Neque enim hoc movere debet quia non ait ego sum, sed hic est; nam et Mattheus dixit: « Invenit hominem sedentem in telonio»^s, et non dixit invenit me . Quod si ita est, non est mirum si et interrogatus quid diceret de seipso, sicut narrat Ioannes evangelista^t: « Respondit: ego vox clamantis in deserto ».^u

^s Mt. 9, 9.

^t Io. 1, 23.

^u ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 12, § 12, CSEL 43, p. 123.2-124.10: «Haec uerba iohannis alii praetermiserunt. iam uero quod sequitur mattheus et adiungit: hic est enim qui dictus est per esaiam prophetam dicentem: uox clamantis in deserto: parate uiam domini, rectas facite semitas eius, ambigue positum est, nec elucet, utrum ex persona sua idem mattheus hoc commemorauerit, an adhuc uerba eiusdem iohannis secutus adiunxerit, ut totum hoc iohannes dixisse intellegatur: paenitentiam agite, adpropinquauit enim regnum caelorum. hic est enim qui dictus est per esaiam prophetam, et cetera. neque enim hoc mouere debet, quia non ait ego sum enim qui dictus sum per esaiam prophetam, sed ait hic est enim qui dictus est. solet quippe esse talis locutio et ipsorum evangelistarum matthei et iohannis. nam et mattheus dixit: inuenit hominem sedentem in teloneo, nec dixit inuenit me, et iohannes: hic est, inquit, discipulus, qui testimonium perhibet de his et scripsit haec et scimus quia uerum est testimonium eius, non dixitego sum aut uerum est testimonium meum. dominus autem ipse saepissime dicit filius hominis aut filius dei, et non dicit ego, et: oportebat, inquit, christum pati et resurgere tertio die, non ait oportebat me pati. potuit ergo et iohannes baptista, cum dixisset: agite paenitentiam, adpropinquauit enim regnum caelorum, de se ipso adiungere quae sequuntur hic est enim qui dictus est per esaiam prophetam, et cetera, ut post uerba eius mattheus ita narrationem contexat: ipse autem iohannes habebat uestimentum de pilis camelorum, et cetera. quod si ita est, non mirum si et interrogatus, quid diceret de se ipso, sicut narrat iohannes evangelista: ego, ait, uox clamantis in deserto, sicut iam dixerat praecipiens, ut agerent paenitentiam». [FG2013]

^marg.| {CMT3d1.23} GREGORIUS. In homiliario. ²⁶* − Sicut autem , quia unigenitus Filius Verbum Patris vocatur, secundum illud ^v: « In principio erat Verbum ». Ex ipsa autem nostra locutione cognoscimur quia vox sonat ut²⁷ verbum possit audiri. Adventum itaque Domini Ioannes precurrens vox dicitur, quia per eius ministerium Patris Verbum ab hominibus auditur.^Q ^w

^v Io. 1, 1.

^w ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 2.39-46, CCSL 141, p. 47: «Scitis, fratres carissimi, quia Vnigenitus Filius Verbum Patris uocatur, Iohanne attestante qui ait: In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Et ex ipsa uestra locutione cognoscitis quia prius uox sonat, ut uerbum postmodum possit audiri. Iohannes ergo uocem se esse asserit, quia Verbum praecedit. Aduentum itaque dominicum praecurrens uox dicitur, quia per eius ministerium Patris Verbum ab hominibus auditur». [FG2013]*

^Q ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

²⁶ homiliario] scrips., in omel’ Li446 , evangelia Ed1953

²⁷ ut] et Li446

^marg.| {CMT3d1.24} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Vox etiam est sonus confusus, nullum secretum cordis ostendens, sed hoc tantummodo significans quia vult aliquid dicere ille qui clamat; verbum autem est sermo mysterium cordis aperiens. Ad hec, vox inter homines et animalia communis est; verbum autem est hominum tantum. Ideo ergo Ioannes dictus est vox, non verbum, quia per eum Deus sua consilia non demonstravit, sed hoc solum quod Deus aliquid facere in hominibus meditabatur; postea autem per filium suum plenissime mysterium sue voluntatis aperuit.

^marg.| {CMT3d1.25} RABANUS. − Qui recte vox clamantis ob fortitudinem predicationis dicitur. Tribus autem modis clamor accidit hoc est, si longe positus est cui loquatur, si surdus, si per indignationem; et hec humano generi acciderunt.

^marg.| {CMT3d1.26} GLOSSA. − Est igitur Ioannes quasi vox Verbi clamantis. Verbum enim clamat in voce, id est Christus in Ioanne.^R ^x

^x ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 3, PL 162, 1262C: «Erat igitur Joannes quasi vox Verbi clamantis: Verbum enim clamabat in voce, id est Christus in Joanne».
<Non hab.> Glossa ordi naria (Gloss-e). [MM2019]

^R ¶Codd. : Li446 (25rb) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CMT3d1.27} BEDA. − Sicut etiam clamavit in omnibus qui a principio aliquid divinitus dixerunt. Et tamen iste solus est vox quia per eum presens Verbum ostenditur quod alii longe nuntiaverunt.^S ^y

^y ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Mt. 4, 17) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 15b° marg.], ed. Gloss-e : « Penitentiam agite . Eadem que preco predicat, ut ostendatur non alius quam qui in voce clamaverat. Christus enim verbum quod clamat in Iohanne organo et in omnibus qui ab initio aliquid divinitus dixerunt, et tamen iste solus vox quia per eum presens verbum ostenditur quod alii longe nuntiaverunt. Inter enim vocem et verbum nihil est medium, sed ut vox sonuit mox verbum percipitur, sicut Iohannes clausus destitit, Christus virtutibus claruit. Unde Iohannes est figura prophetarum et legis, qui vere sunt vox clamantis sapientie Dei, quorum Iohannes est finis, quibus cessantibus solum verbum quod in eis sonuerat per se ostenditur». <Non hab.> Beda, opera authentica. [MM2019]

^S ¶Codd. : Li446 (25rb) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CMT3d1.28} GREGORIUS. ²⁸* − Ipse autem Ioannes est clamans in deserto , quia derelicte ac destitute Iudee solatium redemptoris annuntiat.^T ^z

^z ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 2.46-48, CCSL 141, p. 47: «Aduentum itaque dominicum praecurrens uox dicitur, quia per eius ministerium Patris Verbum ab hominibus auditur. Qui etiam in deserto clamat, quia derelictae ac destitutae Iudaeae solacium [+ suae A] redemptionis annuntiat». [FG2013]

^T ¶Codd. : Li446 (25rb) Ed1953 {MM2020}

²⁸ Gregorius] + In evangelia Ed1953

^marg.| {CMT3d1.29} REMIGIUS. − Quantum autem ad historiam attinet, in deserto clamabat quia remotus erat a turbis Iudeorum. Quid autem clamet, insinuat cum subiungit:

Parate viam Domini etc.²⁹*^U

^U ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

²⁹ etc.] om. Ed1953

^marg.| {CMT3d1.30} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Sicut³⁰ enim magno regi in expeditionem venturo preparatores precedunt qui sordida abluunt, dirupta componunt, sic et Dominum nostrum precessit Ioannes qui ab humanis cordibus penitentie scopis peccatorum sordes eiiceret et que dissipata fuerant, spiritualium preceptorum ordinatione componeret.

³⁰ Sicut] Sic Li446

^marg.| {CMT3d1.31} GREGORIUS. In homiliario. ³¹* − Omnis autem qui fidem rectam et bona opera predicat, Domino ad corda audientium viam parat, rectas Deo³²* semitas facit, dum mundas in³³* animo cogitationes per sermonem bone predicationis format.^V ^aa

^aa ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 3.44-48, CCSL 141, p.155: «Omnis qui fidem rectam et bona opera praedicat, quid aliud quam uenienti Domino ad corda audientium uiam parat? ut haec uis gratiae penetret, lumen ueritatis illustret, ut rectas Deo semitas faciat, dum mundas in animo cogitationes per sermonem bonae praedicationis format». [FG2013]*
<ex quo> Beda Venerabilis, In Mc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 438.66-70: «Quid autem clamaret aperitur cum subditur: parate uiam domini rectas facite semitas eius. Omnis qui fidem rectam et bona opera praedicat quid aliud quam uenienti domino ad corda audientium uiam parat ut haec uis gratiae penetret et [ut Greg.] lumen ueritatis illustret ut rectas deo semitas faciat dum mundas in animo cogitationes per sermonem bonae praedicationis format» = Beda Venerabilis, In Lc., lib. 1, c. 3, CCL 120, lin. 2241 sqq. = Rabanus Maurus , In Mt., lib. 1, CCCM 174, p. 73.10 sqq.
<ex quo> Glossa ordinaria, Lc. 3, 4, [Strasbourg, t. 4: Erfurt, f. 995va; facsim., p. 150a Cas574], ed. Gloss-e.irht.cnrs.fr. : « Parate viam etc. Qui fidem et opera predicat bona quid aliud quam venienti Domino ad corda audientium viam parat ut hec vis gratie illustret, ut rectas Deo semitas faciat? Dum mundas in animo cogitationes per sermonem predicationis format».
<Paral. Thomae de Aquino> CMT3d1.31 (Gregorius) CMC1d2.15 (Beda) CLC3d2.9 (Gregorius) [MM2022]

^V ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2022}

³¹ homiliario] scrips., omel’ Li446 , evangelia Ed1953

³² Deo] Domino Ed1953

³³ in] om. Ed1953

^marg.| {CMT3d1.32} GLOSSA. – [1] Vel fides est via qua Verbum ad cor descendit. [2-3] Cum mores in melius mutantur, fiunt³⁴ semite recte. |^W ^ab||

^ab ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 3, 17) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 11a = Cas574], ed. Gloss-e : «[1] VIAM DOMINI. fides est via qua verbum ad cor ascendit. [2] Via Domini ad cor dirigitur cum sermo eius diligenter auditur. [3] Rectas facite id est mores in melius mutate et sic fient semite recte».
<cuius fons> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1262D: «Rectas, id est, ut recta intentione fiant, non pro terreno, sed coelesti modo, vel secundum Gregorium: Via Domini ad cor dirigitur, cum sermo illius diligenter auditur».
<cuius fons> Cf. Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 2, p. 47.49-51: «Via Domini ad cor dirigitur cum Veritatis sermo humiliter auditur».
<Non hab.> Glossa (Cas239); Anselmus Laudunensis in Mt., Alençon, BM, ms. 26, f. 102v-103r ; PL; LLT [MM2020]

^W ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020} {MM2022}

³⁴ fiunt] fu<er>it cacogr. Li446

^marg.| {CMT3d2.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Postquam ostendit quia ipse est vox clamantis in deserto, prudenter evangelista subiunxit:

Ipse autem Ioannes habebat vestimentum de pilis camelorum³⁵.

³⁵ habebat vestimentum de pilis camelorum] etc. Li446

^marg.| In quo ostenditur que sit vita ipsius. Nam ipse quidem testificabatur³⁶ de Christo. Vita autem eius de ipso. Nemo enim³⁷* potest esse alterius testis idoneus, nisi prius fuerit suus.^X

^X ¶Codd. : Li446 (25rb) Ed1953 {MM2020}

³⁶ testificabatur] testificatur Li446

³⁷ enim] autem Ed1953

^marg.| {CMT3d2.2} HILARIUS. ³⁸* − Fuerat³⁹* enim predicanti Ioanni sicut ⁴⁰* locus opportunior ita ⁴¹* et vestitus utilior et cibus aptior.^Y ^ac

^ac ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 2 § 2.7-8, SChr 254, p. 102: «Fuerat enim praedicanti et locus opportunior et uestitus utilior et cibus aptior, sed subest gestis rebus exemplum et in eo operatio ipsa meditatio est».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2020]

^Y ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

³⁸ Hilarius] + in Matthaeum Ed1953

³⁹ Fuerat] Fuerant Ed1953

⁴⁰ sicut] et Ed1953

⁴¹ ita] om. Ed1953

^marg.| {CMT3d2.3} HIERONYMUS. − De pilis enim ⁴²* habebat vestimentum, non de lana. Aliud austere vestis indicium est, aliud luxurie mollioris.^Z ^ad

^ad ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p.17.242-245: « Ipse autem iohannes habebat uestimentum de pilis camelorum et zonam pelliciam circa lumbos suos . de pilis, inquit, habebat, non de lana. aliud austerae uestis indicium est, aliud luxoriae mollioris». [FG2013]*
<Paral. Thomae de Aquino> CMC1.4-8§ 3.7 [MM2019]

^Z ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁴² enim] + camelorum Ed1953

^marg.| {CMT3d2.4} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Servis autem Dei non convenit habere vestimentum ad speciem visionis vel ad carnis delectamentum, sed tantum ad tegumentum nuditatis. Habebat enim Ioannes vestem non mollem neque delicatam, sed cilicinam, gravem et asperam, et conterentem corpus potius quam foventem, ut de virtute anime eius ipse habitus corporis loqueretur.
Sequitur:

et zonam pelliceam circa lumbos suos.

^marg.| Consuetudo enim erat apud Iudeos ut zonis laneis uterentur ideo iste, quasi durius aliquid facere volens, zona pellicea cingebatur.

^marg.| {CMT3d2.5} HIERONYMUS. − Porro quod sequitur esca eius erat locuste et mel silvestre, habitatori solitudinis congruum est, ut non delicias ciborum, sed necessitates humane carnis expleret.^ae

^ae ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p.17.247-250: «Porro quod sequitur, esca eius erat lucustae et mel siluestre, habitatori solitudinis congruum est ut non delicias ciborum sed necessitatem humanae carnis expleret». [FG2013]*
<Paral. Thomae de Aquino> CMC1.4-8 § 3.7 [MM2019]

^marg.| {CMT3d2.6} RABANUS. − Tenui victu contentus, et ex minutis volatilibus et melle invento in truncis arborum. In dictis autem Arnulphi Galliarum episcopi reperimus minimum genus locustarum fuisse in deserto Iudee, que corpusculis in modum digiti manus exilibus et brevibus in herbis facile capiuntur, cocteque in o leo pauperem prebent gustum. Similiter narrat, in eodem deserto esse arbores habentes lata folia et rotunda, lactei coloris, et melliti saporis, que natura fragilia manibus fricantur et eduntur, et hoc est quod mel silvestre dicitur.

^marg.| {CMT3d2.7} REMIGIUS. − Sub hoc autem habitu vestimentorum et vilitate ciborum ostendit se peccata totius generis humani deflere.^AA ^af

^af ¶Fons : Remigius Autissiodorensis , In Mt., c. 9., Madrid, Bibl. nac., 198, f. 20va : «Sub ista namque asperitate vestium et vilitate cyborum non commendavit beatus Iohannes temporalia bona nec docut esse mala quia omnia a bono Deo creata sunt. Sed sub hoc autem habitu vestimentorum et vilitate ciborum ostendit se peccata totius generis humani deflere». [MM2019]*

^AA ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d2.8} RABANUS. − Potest et habitus et victus⁴³* eius, qualitatem interne conversationis exprimere. Nam austerioribus utebatur indumentis quia vitam peccantium increpavit.^AB ^ag

^ag Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 1 (Mt. 3), CCCM 174, p. 74.28-33 sqq.: «Potest habitus et uictus eius per significationem etiam qualitatem internae conuersationis eius non inconuenienter exprimere. Namque austerioribus utebatur indumentis (sicut etiam Dominus in laudibus eius protestatus est, dicens ad Iudaeos: Quid existis uidere? Hominem mollibus uestitum? Ecce, qui mollibus uestiuntur, in domibus regum sunt), quia uitam peccantium non blandimentis fouit, sed uigore asperae inuectionis increpauit, dicens: Genimina uiperarum, quis uobis demonstrauit fugere a futura ira? » [MM2022]

^AB ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2022}

⁴³ victus] gustus Ed1953

^marg.| {CMT3d2.9} HIERONYMUS. − Zona quidem pellicea qua cinctus fuit et Elias, mortificationis⁴⁴* indicium.^AC ^ah

^ah ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p.17.246-247: «Zona autem pellicia qua accinctus fuit et helias mortificationis σύμβολον est». [FG2013]

^AC ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁴⁴ mortificationis] + est Ed1953

^marg.| {CMT3d2.10} RABANUS. − Locustas et mel silvestre edebat quia dulce⁴⁵* sapiebat⁴⁶ turbis predicatio eius⁴⁷ sed citius finem sortita est. In melle enim dulcedo, in locustis⁴⁸ est alacer volatus sed cito deciduus.^AD ^ai

^ai Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 1 (Mt. 3), CCCM 174, p. 74.38-42 sqq.: «Locustas et mel siluestre edebat, quia dulce quidem sapiebat turbis praedicatio eius, existimante populo et cogitantibus omnibus in cordibus suis de eo, ne forte ipse esset Christus, sed ocius finem sortita intellegentibus eius auditoribus, quia non ipse Christus, sed praecursor et propheta esset Christi. In melle etenim dulcedo, in locustis est alacer uolatus, sed cito deciduus». [MM2022]

^AD ¶Codd. : Li446 Md214 Ed1953 {MM2021} {MM2022}

⁴⁵ dulce] dulcius Ed1953

⁴⁶ sapiebat] capiebat Md214 (c acogr.)

⁴⁷ eius] est Li446

⁴⁸ locustis] locustes Li446*

^marg.| {CMT3d2.11} REMIGIUS. − Per Ioannem autem, qui Dei gratia interpretatur, significatur⁴⁹ Christus, qui mundo gratiam attulit. Per vestimentum illius designatur Ecclesia gentium.^AE ^aj

^aj ¶Fons : Remigius Autissiodorensis , In Mt., c. 9., Madrid, Bibl. nac., 198, f. 21ra : «Per Iohannem, qui Dei gratia interpretatur, Christus significatur, et congrue quidem Dei gratia Deus qui mundo gratiam Dei attulit. Per vestimentum illius designatur Ecclesia gentium. Que bene vestimentum Dei dicitur, iuxta illud quod Dominus per Hieremiam prophetam ait: Vivo ego dicit Dominus quia omnibus his velut vestimento vestieris». [MM2019]

^AE ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2021}

⁴⁹ significatur] sig<n>atur Li446

^marg.| {CMT3d2.12} HILARIUS. ⁵⁰* − Cum exuviis⁵¹ immundarum pecudum, quibus gentiles pares existimantur, Christi predicator induitur, fitque sanctificatum habitu prophetali quidquid in eis vel inutile ⁵² fuerat ante⁵³* vel sordidum. Zone autem precinctio, efficax in omne opus bonum est apparatus, ut ad omne ministerium ⁵⁴* Christi simus⁵⁵ accincti. In esum etiam eliguntur locuste fugaces hominum, et ad omnem adventum nostri sensum⁵⁶* evolantes nos scilicet, qui ab omni sermone et congressu ipsis quibusdam corporum⁵⁷* saltibus efferebamur⁵⁸ voluntate vagi⁵⁹, in operibus inutiles, in verbis queruli, sede peregrini; nunc sumus sanctorum alimonia et satietas prophetarum electi, simul cum melle silvestri, dulcissimum ex nobis cibum non ex alveariis legis, sed ex truncis silvestrium arborum prebituri.^AF ^ak

^ak ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 2 § 2.21-35, SChr 254, p. 104: «Pilis etiam camelorum uestis adtexta peregrinum propheticae istius praedicationis habitum designat, cum exuuiis immundarum pecudum, quibus pares existimamur, Christi praedicator induitur; fit que sanctificatum habitu prophetali, quidquid in nobis uel inutile fuerat ante uel sordidum. Zonae autem praecinctio efficax in omne opus bonum est apparatus, ut ad omne ministerium Christi uoluntate simus accincti. In esum etiam eliguntur locustae fugaces hominum et ad omnem aduentus nostri sensum euolantes, nos scilicet qui ab omni sermone et congressu prophetarum ipsis quibusdam corporum saltibus efferebamur. Voluntate uagi, [+ in β] operibus inutiles, [+ in β] uerbis queruli, sede peregrini nunc sumus sanctorum alimonia et satietas prophetarum electi simul cum melle siluestri, dulcissimum ex nobis cibum non ex alueariis legis, sed ex truncis siluestrium arborum praebituri». [MM2020]

^AF ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁵⁰ Hilarius] + In Mattheum Ed1953

⁵¹ exuviis] exsuviis Li446

⁵² inutile] utile Li446

⁵³ ante] aut Ed1953

⁵⁴ ministerium] mysterium Ed1953

⁵⁵ simus] sumus Li446 * , scimus Li446 ²

⁵⁶ sensum] sensumque Mt366, sensus Ed1953

⁵⁷ corporum] corporis Ed1953

⁵⁸ efferebamur] efferebamus Li446

⁵⁹ vagi] magi Li446

^marg.| {CMT3d3.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.2} − Conversatione Ioannis exposita, convenienter subiungit tunc exibat ad eum; amplius enim resonabat conversatio vite eius in eremo, quam vox clamoris ipsius.

^marg.| {CMT3d3.2} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁶⁰* − [a] Erat enim mirabile in humano corpore tantam patientiam videre quod utique⁶¹* et Iudeos magis attrahebat, magnum Eliam in eo videntes. [b] Conferebat autem ad stuporem quod dereliquerat eos gratia prophetarum, et post longum tempus reversa videbatur ad eos. Predicationis etiam modus immutatus ad id proderat. Nihil enim assuetorum apud alios prophetas audiebant, puta prelia et victorias babylonicas⁶² et persas⁶³* sed celos, et quidem⁶⁴ illic regnum, et iudicium⁶⁵* supplicium gehenne.
Dicit autem quod ⁶⁶*: ^al

^al ¶Fons : [a] Chrysostomus , In Mt., hom. 10, § 4, PG 57, 188.18-21: «Καὶ γὰρ ἦν θαυμαστὸν καὶ παράδοξον ἐν ἀνθρωπίνῳ σώματι τοσαύτην καρτερίαν ἰδεῖν· ὃ δὴ καὶ τοὺς Ἰουδαίους μᾶλλον ἐφείλκετο, τὸν μέγαν Ἠλίαν ἐν αὐτῷ βλέποντας». [b] Chrysostomus , In Mt., hom. 10, § 5, PG 57, 189.49-57: «Συνετέλει δὲ εἰς ἔκπληξιν καὶ τὸ διὰ πολλοῦ τοῦ χρόνου προφήτην φανῆναι· καὶ γὰρ ἐπέλιπεν αὐτοὺς τὸ χάρισμα, καὶ διὰ μακροῦ πρὸς αὐτοὺς ἐπανῆλθε τοῦ χρόνου. Καὶ ὁ τοῦ κηρύγματος δὲ τρόπος ξένος καὶ παρηλλαγμένος. Οὐδὲν γὰρ τῶν συνήθων ἤκουον, οἷον, πολέμους καὶ μάχας καὶ νίκας τὰς κάτω, καὶ λιμοὺς καὶ λοιμοὺς, καὶ Βαβυλωνίους καὶ Πέρσας, καὶ πόλεως ἅλωσιν, καὶ τὰ ἄλλα τὰ συνήθη· ἀλλ’ οὐρανοὺς καὶ τὴν ἐκεῖ βασιλείαν, καὶ τὴν ἐν τῇ γεέννῃ κόλασιν». [ACB2014]

⁶⁰ homiliario] scrips., omel. Li446, Matthaeum Ed1953

⁶¹ utique] denique Ed1953

⁶² babylonicas] babylonias Li446, Babylonis Mt366

⁶³ persas] persicas Ed1953

⁶⁴ quidem] quod Mt366

⁶⁵ iudicium] om. Ed1953

⁶⁶ quod] tunc Ed1953

exibat ad eum⁶⁷ Ierosolyma et omnis Iudea et omnis regio circa Iordanem

⁶⁷ Tunc exibat ad eum] quod exibat Li446

et baptizabantur ab eo in Iordane.^AG

^AG ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d3.3} GLOSSA. ⁶⁸ − Baptismo precurrente, non peccata dimittente.^AH ^am

^am ¶Fons : = <Glossa ordinaria (Mt. 3, 6), [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 11b° interl.], ed. Gloss-e . [MM2020]

^AH ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁶⁸ Glossa] ~~ Li446

^marg.| {CMT3d3.4} REMIGIUS. − Baptismus enim Ioannis figuram gerebat catechumenorum. Nam sicut modo catechizantur pueri ut digni fiant sacramento baptismatis, ita Ioannes baptizabat ut baptizati ab eo, postea devote vivendo digni fierent accedere ad Christi baptismum. In Iordane autem baptizabat, ut ibi aperiretur ianua regni celestis ubi datus est aditus filiis Israel terram promissionis intrandi.
Sequitur:

Confitentes peccata sua.

^marg.| {CMT3d3.5} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. ⁶⁹ {Opus imperfectum,hom.3} − Ad comparationem enim sanctitatis Ioannis quis poterat arbitrari se iustum sicut enim vestis candida si fuerit posita iuxta nivem, ad comparationem nivis sordida invenietur, sic ad comparationem Ioannis omnis homo videbatur immundus; et ideo peccata sua confitebantur. Confessio autem peccatorum testimonium est conscientie timentis Deum. Perfectus enim timor solvit omnem pudorem. Illic autem turpitudo confessionis aspicitur ubi futuri iudicii pena non creditur. Et quia ipsum erubescere pena est gravis, ideo iubet nos Deus confiteri peccata nostra ut verecundiam patiamur pro pena nam et hoc ipsum pars iudicii est.

⁶⁹ Super Mattheum] om.Li446* (al. m. compl.)

^marg.| {CMT3d3.6} RABANUS. − Bene autem qui baptizandi erant exire ad prophetam dicuntur quia, nisi quis ab infirmitate recedat, pompe⁷⁰ diaboli ac mundi illecebris abrenuntiet, baptismum salubre consequi non poterit. Bene autem in Iordane, qui ‘descensio eorum’ dicitur, baptizabantur⁷¹* quia de superbia vite ad humilitatem vere confessionis descenderant. Exemplum autem ⁷² iam tunc confitendi peccata ac meliorem vitam promittendi baptizandis dabatur.^AI ^an

^an ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 1 (Mt. 3), CCCM 174, p. 76.96-77.8 sqq.: «Bene autem qui baptizandi erant exire ad prophetam dicuntur, quia, nisi quis ab infidelitate recedat et a perfidorum consortio egrediens pompae diaboli ac mundi inlecebris abrenuntiet, baptismum salubre consequi non poterit. Vnde apte sequitur:"Et baptizabantur ab illo in Iordane, confitentes peccata sua". Iordanes enim Ebraeo uocabulo 'descensio eorum' dicitur. Nam bene in Iordane baptizabantur, qui de superbia uitae et actibus ueteris hominis ad humilitatem uerae confessionis et emendationem morum descenderant, quia tunc rite quisque baptismum percipit, si per confessionem peccatorum a superbia recesserit et melioris uitae professione priscae conuersationi penitus interdixerit. Exemplum enim iam tunc confitendi peccata ac meliorem uitam promittendi eis, qui baptisma accipere desiderant, dabatur». [MM2022]

^AI ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2022}

⁷⁰ pompe] pompo Li446

⁷¹ baptizabantur] baptizantur Ed1953

⁷² autem] om. Li446

^marg.| {CMT3d4.1} GREGORIUS. In Pastorali. ⁷³* − Pro qualitate audientium formari debet sermo doctorum ut et⁷⁴* ad sua singulis congruat et tamen a⁷⁵ communis edificationis arte⁷⁶* numquam recedat.^AJ ^ao

^ao ¶Fons : Gregorius Magnus , Regula Pastoralis, pars 3, prol. 13, CCSL 141 = Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 30, par. 3, CCSL 143B, lin. 97: «Pro qualitate igitur audientium formari debet sermo doctorum, ut et ad sua singulis congruat, et tamen a communis aedificationis arte numquam recedat».
<ex quo> sententia gregoriana perdiffusa, ut laud. = Rabanus Maurus, In Mt., lib. 7, CCCM 174A, p. 644.27 <ex quo> = Beda Venerabilis , In Lc., lib. 4, c. 12, CCSL 120, lin. 1112 <ex quo> Cf. Rabanus Maurus, De institutione clericorum, liber 3, c. 37, Fontes Christiani 61/1-2, t. 2, p. 606.8: «Cum enim orationis exhibet perfectionem, necesse est, ut perpendat auditorum qualitatem, quia"ut reverendae memoriae Gregorius Nazianzenus edocuit, non una eadem que cunctis exhortatio congruit, quia nec cunctos par morum qualitas astringit. [...]. Pro qualitate igitur audientium formari debet sermo doctorum, ut ad sua singulis congruat, et a communis aedificationis arte numquam recedat»: <ex quo> Otfridus Wizanburgensis , Glossae in Matthaeum, c. 24, par. 45, CCCM 200, lin. 338-341: «Lucas dicit: Tritici mensuram, ostendens quod pro qualitate audientium formari debet sermo doctorum, ut ad sua singulis congruat et tamen a communis edificationis arte numquam recedat» Garnerius Sancti Victoris , Gregorianus, lib. 2, c. 5: De gallo, PL 193, 74B.et passim.
¶Nota 1 : Thomas pourrait avoir eu connaissance de cette sentence très répandue par l’Institutio clericorum de Raban comme en témoigne l’attribution de Li446 issue d’un premier état de la Catena corrigé par la suite soit par quelqu’un qui en a identifié la source première, soit par quelqu’un qui, en raison du titre in Pastorali, a remplacé Raban par Grégoire, plus connu et, dans ce cas, source effective de l’Institutio clericalis de Raban. La Catena retient cependant dès l’origine les détails de la source grégorienne: «ut et... et tamen... arte», souvent omis par les compilateurs postérieurs, dont Raban semble-t-il.
¶Nota 2 : L’accord Md214 T46 sur la leçon ad totalement aberrante indique une dépendance commune à l’égard d’un témoin. [MM2019]

^AJ ¶Codd. : As115 (17rb) Li446 ( 26ra ) Md214 (19r) Mt366 T46 (18va) Ed1470 (55r) Ed1953 {MM2019}

⁷³ Gregorius In pastorali As115 T46 Ed1470 ] Rabanus in Pastorali Li446 , lac. Md214, Glossa Fi263 Gregorius Regula pastoralis Ed1953 ,

⁷⁴ et] om. T46* Ed1953

⁷⁵ a] ad Md214 T46

⁷⁶ arte] arce As115 T46 Ed1470 Ed1953

^marg.| {CMT3d4.2} GLOSSA<TOR>. ⁷⁷ − Unde necesse fuit ut post doctrinam quam Ioannes turbis ⁷⁸ tradiderat, evangelista etiam illius ⁷⁹ doctrine faceret mentionem qua instruxit eos qui provectiores ⁸⁰ videbantur.^AK ^ap
Et ideo dicit:

^ap ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. <Non hab.> Gloss-e Albertus Magnus e-corpus, LLT, PL [MM2019]

^AK ¶Codd. : As115 Li446 Md214 (19rb) T46 Ed1470 Ed1953 {MM2019}

⁷⁷ Glossa] lac. Md214

⁷⁸ turbis] + iudeorum Md214

⁷⁹ illius] ipsius Md214

⁸⁰ provectiores] provectores Md214 (cacogr.)

Videns autem multos Phariseorum et Sadduceorum venientes ad baptismum etc.⁸¹*

⁸¹ etc. As115 Li446 Md214 T46] suum Ed1953

^marg.| {CMT3d4.3} ISIDORUS. In libro Etymologiarum. ⁸² − Pharisei et Sadducei inter se contrarii sunt. Nam Pharisei ex hebreo in latinum interpretantur divisi, eo quod traditionum et observationum iustitiam preferunt. Unde divisi vocantur a populo quasi per iustitiam. Sadducei interpretantur iusti. Vindicant enim sibi quod non sunt, corporum resurrectionem negant, et animam cum corpore interire predicant. Hi tantum quinque libros legis recipiunt, prophetarum vaticinia⁸³ respuunt.^AL ^aq

^aq ¶Fons : Isidorus Hispalensis , Etymologiarum siue Originum libri, lib. 8, c. 4, § 3, ed. Lindsay: «Pharisaei [negant Christum uenisse nec nulla in rebus praedictis communicant] [Pharisaei et Saducaei inter se contrarii sunt. Nam Pharisaei ex Hebraeo in Latinum interpretantur Diuisi, eo quod traditionum et obseruationum, quas illi δευτερήσεις uocant, iustitiam praeferunt. Vnde et diuisi uocantur a populo, quasi per iustitiam]. Saducaei [negant resurrectionem, dicentes dictum esse in Genesi:"Dudum terra es, et in terram ibis"]. [Sadducaei interpretantur iusti. Vindicant enim sibi quod non sunt, corporis resurrectionem negant, et animam interire cum corpore praedicant. Hi quinque tantum libros Legis recipiunt, Prophetarum uaticinia respuunt]». [MM2018]

^AL ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2019}

⁸² Isidorus… Etymologiarum] lac. Md214

⁸³ vaticinia] vaticina Li446

^marg.| { CMT3d4.4} GLOSSA<TOR>. ⁸⁴ − Hos ergo qui inter Iudeos maiores videbantur videns Ioannes ad suum baptismum ⁸⁵* venire ^AM ^ar

^ar ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator: Thomas de Aquino. <Non hab.> Glossa ordinaria (loc. cit. etc.) (Gloss-e), LLT, PL. [MM2022]

^AM ¶Codd. : As115 Li446 Md214 Mt366 Ed1953 {MM2019} {MM2022}

⁸⁴ Glossa] lac. Md214

⁸⁵ suum bap.] inv. Ed1953

dixit eis: Progenies viperarum, quis⁸⁶ demonstravit vobis⁸⁷* fugere a ventura ira?

⁸⁶ quis] qui Li446

⁸⁷ demonstravit vobis] vobis demonstrabit Ed1953

^marg.| {CMT3d4.5} REMIGIUS. ⁸⁸ − Consuetudo Scripturarum est ab imitatione⁸⁹ operum nomina imponere, secundum illud⁹⁰* ^as: « Pater tuus Amorrheus ». Sic et isti ab imitatione viperarum, progenies viperarum dicuntur⁹¹.^AN

^as Ez. 16, 45.

^AN ¶Codd. : As115 Li446 Li446 Md214 Mt366 Ed1953 {MM2020} {MM2022}

⁸⁸ Remigius] lac. Md214

⁸⁹ imitatione] mutatione Md214

⁹⁰ illud] + Ezechielis Ed1953

⁹¹ dicuntur] om. Md214

^marg.| {CMT3d4.6} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. ⁹² {Opus imperfectum,hom.3} − Sicut enim artificiosus medicus si viderit egrotantis colorem, intelligit speciem passionis, sic Ioannes venientium ad se Phariseorum pravas cogitationes intellexit; forsitan enim apud se cogitaverunt imus, et confitemur peccata nostra; nullum laborem nobis imponit; baptizemur, et consequamur⁹³ indulgentiam peccatorum. insipientes, numquid facta digestione impuritatis, non est necessaria sumptio medicine sic multa diligentia necessaria est homini post confessionem et baptismum, ut vulnus⁹⁴ peccatorum perfecte sanetur; ideo dicit: P rogenies viperarum . Natura enim viperarum est quod statim cum momorderit hominem, currit ad aquam, quam si non invenerit, moritur. Ideo istos dicebat progeniem viperarum, quia peccata mortifera committentes currebant ad baptismum, ut sicut vipere per aquam tantum pericula mortis evaderent. Item viperarum natura est rumpere viscera matrum suarum, et sic⁹⁵ nasci. Quoniam ergo Iudei assidue persequentes prophetas corruperunt matrem suam synagogam, ideo progenies viperarum nuncupantur. Item vipere a foris speciose sunt et quasi picte, intus autem veneno replete. Ita et isti pulchritudinem sanctitatis ostendebant in vultu.^AO

^AO ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁹² super Matthaeum] om. Md214

⁹³ consequamur] consequimur Li446

⁹⁴ vulnus] nullus cacogr. Li446

⁹⁵ sic] si Li446* (al. post. corr.)

^marg.| {CMT3d4.7} REMIGIUS. ⁹⁶ − Cum ergo dicitur⁹⁷: Quis demonstravit⁹⁸* vobis fugere a ventura ira ? subauditur ‘nisi Deus’.^AP

^AP ¶Codd. : As115 Li446 Md214 T46 Ed1953 {MM2020}

⁹⁶ Remigius] om. Li446

⁹⁷ dicitur] dierum cacogr. Md214

⁹⁸ demonstravit] demonstrabit Ed1953

^marg.| {CMT3d4.8} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Vel quis vobis demonstravit⁹⁹* ? Num¹⁰⁰ Isaias propheta ? Absit¹⁰¹. Si enim ipse vos docuisset, non spem in aqua tantum poneretis ¹⁰²*, sed etiam in operibus bonis. Ille enim dicit ¹⁰³ ^at: « Lavamini et mundi estote; auferte nequitiam ab animabus vestris, discite bene facere ». Numquid etiam¹⁰⁴ David dicens^au: « Lavabis me et super nivem dealbabor? » Absit. Ille enim sic dicit postea^av: « Sacrificium Deo spiritus contribulatus ». Si ergo essetis discipuli David, cum gemitu ad baptismum veniretis.^AQ

^at Is. 1, 16.

^au Ps. 50, 9.

^av Ps. 50, 19.

^AQ ¶Codd. : As115 Li446 Md214 T46 Ed1953 {MM2020}

⁹⁹ demonstravit] demonstrabit Ed1953

¹⁰⁰ num] nunc Li446, nisi Md214, numquid T46

¹⁰¹ absit] abit Li446

¹⁰² tantum poneritis] inv. Ed1953

¹⁰³ Si enim ipse vos docuisset , non spem in aqua poneretis tantum sed etiam in operibus bonis. Ille enim dicit] om. As115

¹⁰⁴ etiam] + et Md214

^marg.| {CMT3d4.9} REMIGIUS. − Si vero¹⁰⁵ quis demonstrabit ¹⁰⁶ sub futuro legatur¹⁰⁷ tempore, is¹⁰⁸* est sensus: Quis doctor¹⁰⁹, quis predicator dabit vobis consilium ut¹¹⁰ possitis evadere iram¹¹¹ eterne damnationis?^AR

^AR ¶Codd. : As115 Li446 Md214 T46 Ed1953 {MM2020}

¹⁰⁵ vero] ergo Li446

¹⁰⁶ quis demonstrabit] qud’emonstrabit cacogr. Md214

¹⁰⁷ legatur] legatus cacogr. Md214

¹⁰⁸ is] hic Ed1953

¹⁰⁹ Quis doctor] om. Md214

¹¹⁰ ut] non cacogr. T46

¹¹¹ iram] illam Md214

^marg.| {CMT3d4.10} AUGUSTINUS. Nono De civitate Dei. ¹¹²* − Deus autem ¹¹³ propter quamdam operum similitudinem, non propter affectionum infirmitatem, secundum¹¹⁴ Scripturas, irascitur, nec tamen ulla passione turbatur. Hoc enim verbum vindicte usurpavit effectus, non ille turbulentus affectus. Si ergo vultis fugere ¹¹⁵*:^AS ^aw

^aw ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De civitate Dei, lib. 9, c. 5, CCSL 47, p. 254.40-255.44: «Sed adhuc merito quaeri potest, utrum ad uitae praesentis pertineat infirmitatem etiam in quibusque bonis officiis huiusce modi perpeti affectus, sancti uero angeli et sine ira puniant, quos accipiunt aeterna dei lege puniendos, et miseris sine miseriae compassione subueniant, et periclitantibus eis, quos diligunt, sine timore opitulentur; et tamen istarum nomina passionum consuetudine locutionis humanae etiam in eos usurpentur propter quandam operum similitudinem, non propter affectionum infirmitatem, sicut ipse deus secundum scripturas irascitur, nec tamen ulla passione turbatur. hoc enim uerbum uindictae usurpauit effectus, non illius turbulentus affectus». [FG2017]*

^AS ¶Codd. : As115 Li446 Md214 T46 Ed1953 {MM2020}

¹¹² .IX. – De civitate Dei T46 ] scrips., inv. As115 Li446, cuull’ ix° d’ci.dicitur Md214, De civitate Dei Ed1953

¹¹³ autem] enim Md214

¹¹⁴ secundum] sed Li446

¹¹⁵ fugere] effugere Ed1953

Facite dignum fructum¹¹⁶ penitentie.

¹¹⁶ fructum] om. Li446

^marg.| {CMT3d4.11} GREGORIUS. In homiliario. ¹¹⁷* − In quibus verbis notandum est quod non solum fructus penitentie, sed dignos penitentie admonet esse faciendos. Sciendum enim est, quia quisquis illicita nulla commisit, huic iure conceditur ut licitis utatur; at si quis in culpam lapsus est, tanto a se debet licita abscindere quanto se meminit et illicita perpetrasse. Uniuscuiusque ergo conscientia convenitur, ut tanto maiora querat bonorum operum lucra per penitentiam, quanto graviora sibi intulerit damna per culpam. Sed Iudei de generis nobilitate gloriantes, idcirco se agnoscere peccatores nolebant quia de Abrahe stirpe descenderant; et ideo recte dicitur:

¹¹⁷ homiliario] scrips., omel’ Li446 , evangelia Ed1953

Et ne velitis dicere intra vos: Patrem habemus Abraham.^ax

^ax ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, CCSL 141, § 8.147-162, § 9.163-166, p. 159-160: «[§ 8] In quibus uerbis notandum est quod amicus sponsi non solum fructus paenitentiae, sed dignos paenitentiae admonet esse faciendos. Aliud namque est fructum facere, aliud dignum paenitentiae facere. Vt enim secundum dignos paenitentiae fructus loquamur, sciendum est quia quisquis illicita nulla commisit, huic iure conceditur ut licitis utatur; sic que pietatis opera faciat, ut tamen, si noluerit, ea quae mundi sunt non relinquat. At si quis in fornicationis culpa, uel fortasse, quod est grauius, in adulterio lapsus est, tanto a se licita debet abscidere, quanto se meminit et illicita perpetrasse. Neque enim par fructus esse boni operis debet eius qui minus et eius qui amplius deliquit, aut eius qui in nullis et eius qui in quibusdam facinoribus cecidit. Per hoc ergo quod dicitur: Facite fructus dignos paenitentiae, uniuscuiusque conscientia conuenitur, ut tanto maiora quaerat bonorum operum lucra per paenitentiam, quanto grauiora sibi intulit damna per culpam. [...] [§ 9] Sed Iudaei de generis nobilitate gloriantes, idcirco se agnoscere peccatores nolebant, quia de Abrahae stirpe descenderant. Quibus recte dicitur: Et ne coeperitis dicere: Patrem habemus Abraham». [FG2013]

^marg.| {CMT3d4.12} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹¹⁸* − Hoc¹¹⁹* autem dixit, non prohibens¹²⁰* dicere ex illo se esse, sed prohibet¹²¹ in hoc confidere, virtuti anime non insistentes.^AT ^ay

^ay ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., homilia 11, Burgundionis versio,
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 11, § 2, PG 57, 194.22-25: «Ταῦτα δὲ ἔλεγεν, οὐ κωλύων αὐτοὺς λέγειν ἐξ ἐκείνων εἶναι τῶν ἁγίων, ἀλλὰ κωλύων μὴ τούτῳ θαῤῥεῖν, τῆς κατὰ ψυχὴν ἀρετῆς ἀμελοῦντας». [ACB2014]*

^AT ¶Codd. : As115 Li446 T46 Ed1953 {MM2020}

¹¹⁸ homiliario] scrips., omel’ Li446, Matthaeum Ed1953

¹¹⁹ Hoc] Hec Ed1953

¹²⁰ prohibens] + illos Ed1953

¹²¹ prohibet] prohiberet Li446

^marg.| {CMT3d4.13} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Quid enim prodest ei quem sordidant mores, generatio clara ? Aut quid nocet illi generatio vilis, quem mores adornant? Melius est enim alicui ut in eo glorientur parentes quia talem filium habent, quam ut ipse in parentibus glorietur. Sic et vos nolite gloriari dicentes quia patrem habemus Abraham, sed magis erubescite quia filii estis eius¹²² et sanctitatis eius non estis heredes. De adulterio enim natus videtur qui non assimilat patrem¹²³*.^AU ^az

^az ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 5 (Mt. 3, 9), PG 56, 651.39-41,67-72 [= St-Omer, BM, 90, f. 26ra-b ]: «Quid enim prodest ei, quem sordidant mores, generatio clara? aut quid nocet illi [ei Som90] generatio vilis, quem mores adornant? Ipse se vacuum ab omnibus bonis actibus ostendit, qui gloriatur in patribus. Quid profuit Cham, quod filius fuit [fuit filius Som90] Noe? nonne separatus de medio filiorum? Qui secundum carnem frater natus fuerat, secundum animum factus est servus. Nec familia ejus sancta potuit defendere impios mores. Aut quid nocuit Abrahae, quod [quia Som90] patrem habuit Thare [Tharam Som90] luteorum deorum cultorem? nonne separatus a genere suo positus est in caput fidelium, ut jam non diceretur filius peccatorum, sed pater sanctorum? Nec potuerunt gloriam ejus sordidare paterni errores. Nam et aurum de terra nascitur, sed non est terra, et aurum quidem eligitur, terra autem contemnitur. Et stannum de argento egreditur, sed non est argentum. Itaque argentum collatum servatur, stannum autem foras expellitur. Melius est de contemptibili genere clarum fieri, quam de claro genere contemptibilem nasci. Qui enim de claro genere clarus nascitur, gloria claritudinis ejus non est ejus solius, sed communis videtur cum genere. Qui autem de contemptibili genere clarus egreditur, tota gloria claritudinis ejus, ejus solius est. Item, qui de contemptibili genere contemptibilis nascitur, turpitudo contemptibilitatis illius [om. Som90] non ejus solius, sed etiam generis ejus. Qui autem de claro genere contemptibilis nascitur, omnis turpitudo illius, ejus solius est. Ideo melius est, ut in te glorientur parentes, qui [quia Som90] talem filium habent, quam tu glorieris in parentibus. Sic et vos nolite gloriari dicentes, quia patrem habemus Abraham: sed magis erubescite, quia filii ejus estis, et sanctitatis ejus non estis heredes. Ipse enim suo testimonio se convincit, quia de adulterio natus est, qui non similatur patri [similat patrem Som90]».
¶Nota : Les variations des témoins montrent ici que les exemplar parisiens ont fait l’objet de retouches ponctuelles dont les copistes n’ont pas également tenu compte et dont rien ne garantit l’origine thomasienne. Le passage omis par Li446 n’est emprunté, ni de près ni de loin à aucune des autorités citées. Ce pourrait être un ajout marginal esquissé dans l’antigraphe et différemment pris en compte par les exemplars qui en dépendent, ou une correction de pecia différemment reproduite par les copistes. La correction de T46 le suggère mais ne prouve rien. - Il est encore trop tôt, à la date de cette note, pour tirer de ce lieu critique des conclusions générales ; on voudra bien la considérer comme une hypothèse de travail à vérifier. [MM2020]

^AU ¶Codd. : As115 Md214 Mt366 Li446 T46 Ed1953 {MM2020}

¹²² eius] huius praem. Li446

¹²³ patrem Li446 ] + Parentum igitur gloriam excludens As115 T46* (+ dicit et ne velitis dicere etc. marg. T46²), + Parentum igitur gloriam excludens dicit et ne velitis dicere etc. Md214 ( Rabanus). Par. gl. igitur Md214 ) Mt366 T46² (marg. pr. man.), Parentum igitur gloriam excludit dicens et ne velitis dicere Ed1953

^marg.| {CMT3d4.14} RABANUS. − [b] Quia ergo preco veritatis ad dignum penitentie fructum faciendum eos incitare volebat, ad humilitatem provocabat, sine qua nullus penitere potest, [a] subdens:

Dico enim vobis quia¹²⁴* potens est Deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahe.^AV ^ba

^ba ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 1 (Mt. 3), CCCM 174, p. 78.55-60 sqq.: «[a] Quibus recte dicitur: ET NE VELITIS DICERE INTRA VOS: PATREM HABEMVS ABRAHAM. [b] DICO ENIM VOBIS, QVONIAM POTENS EST DEVS DE LAPIDIBVS ISTIS SVSCITARE FILIOS ABRAHAE. [c] Quia ergo praeco ueritatis ad dignum paenitentiae fructum faciendum eos incitare uolebat, ad humilitatem prouocabat, sine qua nullus rite paenitere potest, et omnem arrogantiae tumorem abscidere satagebat, quia omnis arrogantia abhominatio est apud Deum». [MM2020]

^AV ¶Codd. : As115 Mt366 Li446 T46 Ed1953 {MM2020}

¹²⁴ quia] quoniam codd.@ Ed1953

^marg.| {CMT3d4.15} REMIGIUS. − Fertur, quod in eo loco predicavit Ioannes circa Iordanem, ubi iubente Deo duodecim lapides de medio alveo Iordanis sublati positi sunt. Potuit ergo fieri ut hos demonstrando diceret de lapidibus istis .

^marg.| {CMT3d4.16} HIERONYMUS. − [1] In quo Dei indicat potentiam quod qui de¹²⁵ nihilo cuncta fecerat¹²⁶, possit¹²⁷* et de¹²⁸ saxis durissimis populum procreare¹²⁹.
[2] Prima¹³⁰ enim sunt rudimenta fidei credere¹³¹ Deum posse¹³² quicquid voluerit.
[3] Ex¹³³ lapidibus autem generari homines, simile est¹³⁴ ei quod¹³⁵ ex Sara ¹³⁶ processit Isaac. Unde et¹³⁷ propheta dixit¹³⁸* ^bb: « Aspicite ad¹³⁹ petram de qua excisi¹⁴⁰ estis ». Huius igitur prophetie¹⁴¹ eos memores faciens, monstrat¹⁴² quod possibile est nunc etiam ¹⁴³ simile fieri¹⁴⁴.^AW ^bc

^bb Is. 51, 1.

^bc ¶Fons :
[1] Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p.17.251-18.257: «Potens est deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahae. lapides ethnicos uocat propter cordis duritiam. lege hiezechiel: auferam, inquit, a uobis cor lapiDeum et dabo cor carneum. in lapide duritia, in carne mollitudo monstratur; siue simpliciter dei indicat potentiam quod, qui de nihilo cuncta fecerit, possit et de saxis durissimis populum procreare». [FG2013]*
[2] <revera> Glossa ordinaria (Mt. 3, 9) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 924va° marg.], ed. Gloss-e : «DICO ENIM VOBIS. A carne retrahit ut cogitent opera predestinationis Dei. Prima sunt rudimenta fidei, credere Deum posse quicquid voluerit , ut qui omnia de nihilo creavit possit de lapidibus vel de pulvere filios Abrahe formare».
<cuius fons> Paschasius Radbertus , Expositio in Mt., lib. 2, CCCM 56, lin. 2640 sqq.: «Prima igitur rudimenta fidei sunt pro certo credere Deum quicquid uoluerit posse». [MM2020]
¶Nota : L’antigraphe de la Catena a omis le lemme attributif des deux sentences suivantes (CMT3d4.17: Glossa, CMT3d4.18: Chrysostome). Celles-ci ont été reçues de ce fait sous l’autorité de Jérôme jusqu’à l’édition Piana (Ed1570)
[3] <revera> Chrysostomus, In Mt., hom. 11 (Mt. 3, 8), Burgundionis versio, Vat. lat. 383, f. 35rb ; Firenze, BML, Plut. 14.dex.4, f. 41rb : «Quid: «Ex lapidibus enim generari homines, simile fuit a matrice illa procedere puerum quod et propheta enigmatice insinuans dixit: Inspicite ad firmam petram ex qua excisi estis et ad profundum laci ex quo effossi estis. Inspicite ad Abraham patrem vestrum et ad Sarram qua expressit vos. Huius igitur prophetie eos rememorans et monstrans quoniam et a principio ita mirabilem eum fecit patrem ac si et ex lapidibus ipsum fecisset, possibile et nunc hoc fieri et vide qualiter et terret et incidit». [MM2020]
<cuius fons> Chrysostomus, In Mt., hom. 11, § 2, PG 57, 194.45-56 (Oxford, 1839, p. 140.6 ): «Τῷ γὰρ ἐκ λίθων ἀνθρώπους γενέσθαι ὅμοιον ἦν τὸ ἀπὸ τῆς μήτρας ἐκείνης [τῆς σκληρᾶς om. Field (codd. E F)] προελθεῖν παιδίον. Ὅπερ οὖν καὶ ὁ Προφήτης αἰνιττόμενος ἔλεγεν· Ἐμβλέψατε εἰς τὴν στερεὰν πέτραν , ἐξ ἧς ἐλατομήθητε , καὶ εἰς τὸν βόθυνον τοῦ λάκκου, ἐξ οὗ ὠρύχθητε· ἐμβλέψατε εἰς Ἀβραὰμ τὸν πατέρα ὑμῶν, καὶ εἰς Σάῤῥαν τὴν ὠδίνουσαν ὑμᾶς. Ταύτης τοίνυν τῆς προφητείας αὐτοὺς ἀναμιμνήσκει, δεικνὺς ὅτι εἰ ἐξ ἀρχῆς οὕτω θαυμαστὸν αὐτὸν ἐποίησε πατέρα, ὡσανεὶ καὶ ἐκ λίθων αὐτὸν ἐποίησε, δυνατὸν καὶ νῦν τοῦτο γενέσθαι». [ACB2014] [MM2020]

^AW ¶Codd. : Arag2 As115 Cbg132 Fi263 Fi307 Fi308 Ka5 Li446 Md214 Mt366 T46 Urb27 Ed1470 Ed1475 C Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1745 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

¹²⁵ de] om. Ed1569

¹²⁶ fecerat] faceret Urb27*, facerat Urb27²

¹²⁷ possit] posset Arag2 Fi263 Ed1470 Ed1475C Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1745 Ed1657 Ed1876 Ed1953

¹²⁸ de] om. Ed1475C

¹²⁹ procreare] prodire Cbg132*

¹³⁰ Prima] Glossa praem. Ed1570 Ed1745 Ed1876 Ed1953

¹³¹ credere] creare Ed1569

¹³² posse] + facere Md214 | credere – Deum posse] inv. Ka5

¹³³ Ex] Chrysostomus praem. Ed1745 Ed1876 Ed1953, Chrysostomus in h om. Ed1570, Chrysostomus in Matthaeum Ed1953

¹³⁴ est] enim Ed1470 Ed1475C

¹³⁵ quod] qui T46²

¹³⁶ Sara] sacra cacogr. Fi307 Fi308

¹³⁷ et] om. Md214

¹³⁸ dixit] dicit Arag2 Ed1470 Ed1475C Ed1569 Ed1570 Ed1657 Ed1745 Ed1876 Ed1953, + Isai. 51 Ed1745 Ed1876

¹³⁹ ad] om. As115 Md214

¹⁴⁰ excisi] uicisi ? cacogr. Md214

¹⁴¹ prophetie] prophetis Md214

¹⁴² monstrat] demonstrat Mt366 Ka5

¹⁴³ nunc etiam] nunc Fi263, hic in cacogr. Md214

¹⁴⁴ fieri] fratres cacogr. Fi307 Fi308

^marg.| {CMT3d4.17} RABANUS. − Vel aliter. Lapidum nomine gentes significate sunt que lapides coluerunt.^AX

^AX ¶Codd. : Arag2 As115 Cbg132 Li446 Md214 Mt366 T46 Ed1470 Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d4.18} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Item lapis durus est ad opus sed cum factum fuerit opus ex eo, deficere nescit; sic et gens¹⁴⁵* cum difficultate quidem crediderunt¹⁴⁶*, tamen credentes permanent¹⁴⁷ in eternum in fide.^AY

^AY ¶Codd. : Arag2 Cbg132 Li446 Ed1571 Ed1953 {MM2020}

¹⁴⁵ gens] gentes Arag2 Ed1571 Ed1953

¹⁴⁶ quidem crediderunt] inv. Arag2 Ed1571 Ed1953

¹⁴⁷ permanent] manent Arag2

^marg.| {CMT3d4.19} HIERONYMUS. − Lege Ezechiel¹⁴⁸* ^bd“Auferam, inquit, a vobis cor lapideum et dabo vobis cor carneum”. In lapide duritia, in carne mollitudo monstratur.^AZ ^be

^bd Ez. 11, 19.

^be ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p.17.253-255: «Potens est deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahae. lapides ethnicos uocat propter cordis duritiam. lege hiezechiel: auferam, inquit, a uobis cor lapideum et dabo cor carneum. in lapide duritia, in carne mollitudo monstratur». [FG2013]*

^AZ ¶Codd. : Cbg132 Li446 Mt366 Ed1571 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

¹⁴⁸ Ezechiel] Ezechie. Ed1571 Ezechielem Ed1953

^marg.| {CMT3d4.20} RABANUS. − De lapidibus ergo filii Abrahe suscitati sunt, quia dum gentiles in Abrahe semine, id est in Christo, crediderunt, eius filii facti sunt cuius semini sunt uniti.
Sequitur:

Iam enim securis ad radicem arboris posita est.

^marg.| {CMT3d4.21} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Securis est acutissima ira consummationis, que totum precisura est mundum. Sed si posita est, quare non precidit quia rationales sunt arbores et in potestate habent facere bonum aut non facere; ut videntes ad radices suas positam esse securim, timeant et faciant fructum. Ergo denuntiatio ire, quod est securis positio, etsi in malis nihil agat, tamen a malis segregat bonos.

^marg.| {CMT3d4.22} HIERONYMUS. − Vel securis est predicatio evangelii, iuxta Ieremiam qui verbum Domini comparat securi cedenti¹⁴⁹ petram.^bf ^BA

^bf ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 18.258-261: «Ecce securis ad radicem arborum posita est. praedicatio sermonis evangelici, qui ex utraque parte acutus est gladius, securis appellatur iuxta hieremiam prophetam, qui uerbum domini securi comparat caedenti petram». [FG2013]

^BA ¶Codd. : Cbg132 Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁴⁹ cedenti] cedeti Li446

^marg.| {CMT3d4.23} GREGORIUS. In homiliario. ¹⁵⁰* − Vel securis est redemptor noster, qui velut ex manubrio et ferro, ex divinitate constans et humanitate, tenetur ex humanitate, sed incidit ex divinitate; que videlicet securis ad radicem arboris posita est, quia etsi per patientiam exspectat, videtur tamen quid factura est.

¹⁵⁰ homiliario] scrips., omel’ Li446 , evangelia Ed1953

Omnis enim arbor que non facit fructum bonum, excidetur, et in ignem mittetur

^marg.| quia unusquisque perversus paratam citius gehenne concremationem invenit qui hic fructum boni operis facere contemnit. Securim autem non iuxta ramos positam, sed ad radicem dicit cum enim malorum filii tolluntur, rami infructuose arboris abscinduntur; cum vero tota simul progenies cum parente tollitur, infructuosa arbor a radice abscissa est, ne remaneat unde prava iterum soboles succrescat.^bg

^bg ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20 § 10.191-203, CCSL 141, p. 161: «Securis uero scilicet Redemptor noster est, qui uelut ex manubrio et ferro tenetur ex humanitate, sed incidit ex diuinitate. Quae uidelicet securis iam ad radicem arboris posita est, quia etsi per patientiam exspectat, uidetur tamen quid factura est. Omnis enim arbor non faciens fructum bonum excidetur et in ignem mittetur, quia unusquisque peruersus paratam citius gehennae concremationem inuenit, qui hic fructum boni operis facere contemnit. Et notandum quod securim non iuxta ramos positam sed ad radicem dicit. Cum enim malorum filii tolluntur, quid aliud quam rami infructuosae arboris abscinduntur? Cum uero tota simul progenies cum parente tollitur, infructuosa arbor a radice abscissa est, ne iam remaneat unde praua iterum soboles succrescat». [FG2013]*

^marg.| {CMT3d4.24} CHRYSOSTOMUS. ¹⁵¹* − Cum autem dicit omnis , excludit primatum, quod¹⁵² est a nobilitate; quasi dicat: etsi nepos fueris Abrahe, sustinebis penam sine fructu manens.¹⁵³ ^bh

^bh ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 11, § 3, PG 57, 196.1-5: «Ὅταν δὲ εἴπῃ, Πᾶν, ἐκβάλλει πάλιν τὴν ἀπὸ τῆς εὐγενείας προεδρίαν. Κἂν γὰρ αὐτοῦ τοῦ Ἀβραὰμ ἔκγονος ᾖς, φησὶν, κἂν μυρίους ἔχῃς ἀριθμεῖν πατριάρχας, διπλῆν ὑποστήσῃ τὴν κόλασιν, ἄκαρπος μένων». [ACB2014]

¹⁵¹ Chrysostomus Li446 ] + In Matthaeum Ed1953

¹⁵² quod] qui Cbg132

¹⁵³ Cbg132 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d4.25} RABANUS. − Quatuor autem sunt species arborum quarum una tota est arida, cui assimilantur pagani; altera viridis sed sine fructu, cui assimilantur hypocrite; tertia viridis et¹⁵⁴ fructuosa, sed venenosa, cui assimilantur heretici; quarta viridis est, et fructum bonum gignit, cui assimilantur viri catholici.¹⁵⁵

¹⁵⁴ et] sed Cbg132* (cancel. sine correctione)

¹⁵⁵ Cbg132 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d4.26} GREGORIUS. In homiliario. ¹⁵⁶* − Igitur omnis arbor non faciens fructum bonum excidetur et in ignem mittetur quia paratam gehenne concremationem invenit qui hic boni operis fructum facere contemnit.^BB ^bi

^bi ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 10.195-198, CCSL 141, p. 161: «Omnis enim arbor non faciens fructum bonum excidetur et in ignem mittetur, quia unusquisque peruersus paratam citius gehennae concremationem inuenit, qui hic fructum boni operis facere contemnit». [FG2013]

^BB ¶Codd. : Cbg132 Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁵⁶ homiliario] scrips., omel’ Li446 , evangelia Ed1953

^prol.| [Parall. bibl.: Mt. 3, 11-12 // Lc. 3, 15-17]

^marg.| {CMT3d5.1} GLOSSA<TOR>. – Quia in precedentibus verbis Ioannes explicaverat quod supra summarie de agenda penitentia predicavit, restabat ut etiam distinctius predicaret quod de regni celorum appropinquatione iam dixerat. Et ideo dicit ¹⁵⁷*:^BC ^bj

^bj ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino. <Non hab.> Anselmus Laudunensis, Glossa ordinaria,LLT, PL, Albertus magnus e-corpus [MM2023]

^BC ¶Codd. : As115 (18ra) Cbg132 (24va) Li446 (27rb) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

¹⁵⁷ Et ideo dicit] Ideo dixit Ed1953

Ego quidem baptizo vos in aqua in penitentiam.

^marg.| {CMT3d5.2} GREGORIUS. In homiliario. ¹⁵⁸* − Ioannes non in spiritu sed¹⁵⁹* aqua baptizat quia peccata solvere non valebat; corpora quidem per aquam lavat sed tamen animas per veniam non lavat.^BD ^bk

^bk ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 3.71-73, CCSL 141, p. 48: «Iohannes non Spiritu sed aqua baptizat, quia peccata soluere non ualens, baptizatorum corpora per aquam lauat, sed mentem per ueniam non lauat». [FG2013]*
<Paral. Thomae de Aquino> CMT3d5.2 CIO1d20.5 .
¶Nota : Le souci de précision du vocabulaire théologique conduit Thomas à remplacer mentem par animas, terme plus adéquat pour signifier que le sujet de la grâce du baptême n’est pas seulement une faculté (mens) mais l’homme tout entier. Les deux occurrences de cet extrait dans la Catena font l’objet de la même correction, non repérable dans les apparats de l’édition critique des homélies de Grégoire. [MM2020]

^BD ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁵⁸ homiliario] scrips., omel’ Li446 , evangelia Ed1953

¹⁵⁹ sed] + in Ed1953

^marg.| {CMT3d5.3} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁶⁰* − [a] Cum enim nondum esset oblata hostia [c] neque peccatum solutum esset [b] nec¹⁶¹ spiritus descendisset in aquam, qualiter fieret remissio peccatorum sed quia Iudei nequaquam propria sentiebant peccata, et hoc erat eis causa malorum, advenit Ioannes, in cognitionem eos ducens propriorum peccatorum, penitentiam memorando.^BE ^bl

^bl ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 10, § 1-2, PG 57, 185.57 – 186.8: «[a] Οὔπω γὰρ τῆς θυσίας προσενηνεγμένης, [b] οὐδὲ τοῦ πνεύματος καταβάντος, [c] οὐδὲ τῆς ἁμαρτίας λυθείσης, οὐδὲ τῆς ἔχθρας ἀνῃρημένης, οὐδὲ τῆς κατάρας ἀφανισθείσης, πῶς ἔμελλεν ἄφεσις γίνεσθαι. Τί οὖν ἐστι τὸ, Εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν; Ἀγνώμονες ἦσαν οἱ Ἰουδαῖοι, καὶ τῶν οἰκείων οὐδέποτε ᾐσθάνοντο ἁμαρτημάτων, ἀλλὰ τοῖς ἐσχάτοις ὄντες ὑπεύθυνοι κακοῖς, ἐδικαίουν ἑαυτοὺς πανταχοῦ· ὅπερ αὐτοὺς μάλιστα ἀπώλεσε, καὶ τῆς πίστεως ἀπήγαγε. Τοῦτο γοῦν καὶ ὁ Παῦλος ἐγκαλῶν αὐτοῖς ἔλεγεν, ὅτι Ἀγνοοῦντες τὴν τοῦ Θεοῦ δικαιοσύνην, καὶ τὴν ἰδίαν ζητοῦντες στῆσαι, τῇ δικαιοσύνῃ τοῦ Θεοῦ οὐχ ὑπετάγησαν. Καὶ πάλιν· Τί οὖν ἐροῦμεν; Ὅτι ἔθνη, τὰ μὴ διώκοντα δικαιοσύνην, κατέλαβε δικαιοσύνην· Ἰσραὴλ δὲ διώκων νόμον δικαιοσύνης, εἰς νόμον δικαιοσύνης οὐκ ἔφθασε. Ἐπεὶ οὖν τοῦτο ἦν τὸ αἴτιον τῶν κακῶν, παραγίνεται ὁ Ἰωάννης, οὐδὲν ἕτερον ποιῶν, ἢ εἰς ἔννοιαν αὐτοὺς ἄγων τῶν οἰκείων ἁμαρτημάτων. Τοῦτο γοῦν καὶ τὸ σχῆμα αὐτοῦ ἐδήλου, μετανοίας καὶ ἐξομολογήσεως ὄν». [ACB2014]* [MM2020]

^BE ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2022}

¹⁶⁰ homiliario] scrips., omel. Li446, Matthaeum Ed1953

¹⁶¹ nec] neque Li446

^marg.| {CMT3d5.4} GREGORIUS. In homiliario. ¹⁶²* − Cur ergo baptizat qui peccata non relaxat, nisi ut precursionis sue ordinem servans, qui nasciturum nascendo prevenerat, baptizaturum quoque Dominum baptizando preveniret?^BF ^bm

^bm ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 3.74-77, CCSL 141, p. 48-49: «Cur ergo baptizat qui peccata per baptisma non relaxat, nisi ut praecursionis suae ordinem seruans, qui nasciturum nascendo praeuenerat, baptizaturum quoque Dominum baptizando praeueniret, et qui praedicando factus est praecursor Christi, baptizando etiam praecursor eius fieret imitatione sacramenti? Qui inter haec mysterium nostri Redemptoris annuntians, hunc in medio hominum et stetisse asserit, et nesciri, quia per carnem Dominus apparens (in carne Deus ueniens: A), et uisibilis exstitit corpore, et inuisibilis maiestate». [FG2013]*

^BF ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2022}

¹⁶² homiliario] scrips., omel. Li446, evangelia Ed1953

^marg.| {CMT3d5.5} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Vel missus erat Ioannes ad baptizandum, ut ad baptismum venientibus presentiam filii Dei in corpore predicaret, sicut ipse testatur alibi dicens^bnut manifestetur in Israel, ideo ego veni in aqua baptizare.^BG

^bn Io. 1, 31.

^BG ¶Codd. : Cbg132 Li446 Ed1953 {MM2022}

^marg.| {CMT3d5.6} AUGUSTINUS. Super Ioannem. − Vel ideo baptizat quia oportebat baptizari Christum. Sed quare non solus ipse baptizatus est a Ioanne, si ad hoc missus erat¹⁶³ Ioannes per quem baptizaretur Christus? Quia si solus Dominus baptizatus esset baptismate Ioannis, non deessent qui putarent baptismum Ioannis maiorem esse quam est baptismus¹⁶⁴* Christi, usque adeo ut solus Christus eo baptizari meruisset. ^BH ^bo

^bo ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 5, § 3.8-9, § 5.3-17, CCSL 36, p. 42-43: «[§ 3] Sed quare missus est Iohannes baptizans? Quia oportebat baptizari Christum. Quare oportebat baptizari Christum? quare oportuit nasci Christum? quare oportuit crucifigi Christum? [...] [§ 5] Ad hoc ergo accepit baptismum a Iohanne, ut accipiens quod inferius erat ab inferiore, ad id quod superius erat hortaretur inferiores. Sed quare non solus ipse baptizatus est a Iohanne, si ad hoc missus erat Iohannes, per quem baptizaretur Christus, ut pararet uiam Domino, id est ipsi Christo? Et hoc iam diximus; sed commemoramus, quia necessarium est praesenti quaestioni. Si solus Dominus noster Iesus Christus baptizatus esset baptismate Iohannis, tenete quod dicimus, non tantum ualeat saeculum, ut deleat e cordibus uestris quod ibi scripsit Spiritus Dei; non tantum ualeant spinae curarum, ut effocent semen quod seminatur in uobis; quare enim cogimur eadem repetere, nisi quia de memoria cordis uestri securi non sumus? Si ergo solus Dominus baptizatus esset baptismo Iohannis, non deessent qui sic eum haberent, ut putarent baptismum Iohannis maiorem esse, quam est baptismus Christi. Dicerent enim: Vsque adeo illud baptisma maius est, ut solus Christus eo baptizari meruisset». [FG2018]*

^BH ¶Codd. : Cbg132 Li446 Ed1953 {MM2022}

¹⁶³ erat] era Li446 (cacogr.)

¹⁶⁴ est baptismus] baptismum Ed1953

^marg.| {CMT3d5.7} RABANUS. − Vel ideo baptizabat¹⁶⁵* ut penitentes quos¹⁶⁶* hoc signaculo ab impenitentibus secernendo¹⁶⁷, ad baptismum dirigat¹⁶⁸ Christi.^BI

^BI ¶Codd. : Cbg132 Li446 Ed1953 {MM2022}

¹⁶⁵ baptizabat] baptizat Ed1953

¹⁶⁶ quos] om. Ed1953

¹⁶⁷ eterno] secernendo Ed1953

¹⁶⁸ dirigam] dirigat Ed1953

^marg.| {CMT3d5.8} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. ¹⁶⁹ {Opus imperfectum,hom.3} − Quia ergo propter Christum baptizabat, ideo ad baptismum¹⁷⁰* venientibus ipsum¹⁷¹* predicat appariturum et eminentiam potestatis eius annuntiat, dicens:^BJ

^BJ ¶Codd. : Cbg132 Li446 Ed1953 {MM2022}

¹⁶⁹ Super Mattheum] om. Li446

¹⁷⁰ baptismum] ipsum Ed1953

¹⁷¹ ipsum] Christum Ed1953

Qui autem post me venturus est, fortior me est.

^marg.| {CMT3d5.9} REMIGIUS. − Sciendum autem est quia¹⁷²* quinque modis venit Christus post Ioannem nascendo, predicando, baptizando, moriendo¹⁷³*, ad inferos descendendo. Et pulchre Dominus fortior dicitur¹⁷⁴* Ioanne quia ille purus homo, hic vero Deus et homo ac si Ioannes dicat¹⁷⁵*.^BK

^BK ¶Codd. : Cbg132 Li446 Ed1953 {MM2022}

¹⁷² autem est quia] est autem quod Ed1953

¹⁷³ moriendo] + et Ed1953

¹⁷⁴ fortior dicitur] inv. Ed1953

¹⁷⁵ ac si Ioannes dicat] om. Ed1953

^marg.| {CMT3d5.10} RABANUS. − ¹⁷⁶* Ego quidem fortis sum ad penitentiam invitando, ille peccata remittendo. Ego regnum celorum predicando, ille donando, ego in aqua baptizando, ille in Spiritu.^BL

^BL ¶Codd. : Cbg132 Li446 Ed1953 {MM2022}

¹⁷⁶ Rabanus] + Ac si Iohannes dicat Ed1953, cf. CMT3d5.9

^marg.| {CMT3d5.11} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁷⁷* − Cum autem audieris quia ¹⁷⁸ fortior me est , ne estimes secundum comparationem me hoc dicere neque enim inter servos illius ordinari sum dignus, ut vilissimam ministerii susciperem particulam. ^bp
Unde subdit:

^bp <cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 11, § 4, PG 57, 196.56-60: «Ὥστε ὅταν ἀκούσῃς, ὅτι Ἰσχυρότερός μου ἐστὶ, μὴ νομίσῃς κατὰ σύγκρισίν με τοῦτο εἰρηκέναι. Οὐδὲ γὰρ εἰς δούλους ἄξιός εἰμι τάττεσθαι ἐκείνου, οὐδὲ εἰς δούλους ἐσχάτους, οὐδὲ τὸ εὐτελὲς τῆς διακονίας ἀναδέξασθαι μέρος». [ACB2014]*

¹⁷⁷ homiliario] scrips., omel. Li446, Matthaeum Ed1953

¹⁷⁸ quia] quoniam Li446

Cuius non sum dignus calciamenta portare.

^marg.| {CMT3d5.12} HILARIUS. ¹⁷⁹* − Apostolis enim¹⁸⁰* circumferende predicationis gloriam derelinquens, quibus speciosis pedibus pacem Dei erat debitum nuntiare.^bq

^bq ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 2 § 4.10-12, SChr 254, p. 108: «Et quia legis opus esset iam inefficax ad salutem et Ioannes baptizandis in paenitentiam nuntius exstitisset - prophetarum enim officium erat a peccatis reuocare, Christi uero proprium saluare credentes -, se quidem baptizare in paenitentiam dicit, sed fortiorem esse uenturum, cuius ferendorum calceamentorum sit indignus officio, apostolis circumferendae praedicationis gloriam derelinquens, quibus speciosis pedibus pacem Dei erat debitum nuntiare». [MM2020]

¹⁷⁹ Hilarius] + in Matthaeum Ed1953

¹⁸⁰ enim] utique Ed1953

^marg.| {CMT3d5.13} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Vel per pedes Christi intelligere possumus Christianos, precipue apostolos, ceterosque predicatores, inter quos erat Ioannes Baptista. Calciamenta autem sunt infirmitates quibus operit predicatores. Hec ergo calciamenta Christi omnes predicatores portant et Ioannes etiam portabat sed se dignum non esse portare pronuntiat ut maiorem ostenderet gratiam Christi meritis suis.

^marg.| {CMT3d5.14} HIERONYMUS. − In alio evangelio ait: « Cuius non sum dignus solvere corrigiam calciamenti »^br. Hic humilitas, ibi ministerium demonstratur, quia Christus cum sponsus sit, et Ioannes non mereatur sponsi corrigiam solvere, ne vocetur domus eius, iuxta legem Moysi^bs, et exemplum Ruth^bt, domus discalciati. ^bu

^br Io 1, 27.

^bs Dt. 25, 10.

^bt Rt. 4, 8-11.

^bu ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 18.262-267: «Cuius non sum dignus calciamenta portare. in alio evangelio: cuius, ait, non sum dignus soluere corrigiam calciamenti. hic humilitas, ibi mysterium demonstratur quod christus sponsus sit et iohannes non mereatur sponsi corrigiam soluere, ne uocetur domus eius iuxta legem Moysi et exemplum ruth domus discalciati». [FG2013]

^marg.| {CMT3d5.15} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} ¹⁸¹ − Quia vero nemo potest dare dignius beneficium quam ipse est nec facere alterum quod ipse non est, recte subdit ille vos baptizabit in Spiritu sancto et igni. Ioannes quidem cum sit corporalis, spiritualem baptismum dare non potest, sed baptizat in aqua, que corpus est; et ideo corpus cum corpore baptizat. Christus autem spiritus est, quia Deus est. Spiritus etiam sanctus, Spiritus est; anima quoque spiritus est ideo spiritus cum Spiritu spiritum nostrum baptizat. baptismus autem spiritus proficit, quia ingrediens Spiritus circumplectitur animam, et quasi muro quodam inexpugnabili circuit eam, et non permittit ut carnales concupiscentie prevaleant contra eam. Non quidem facit ut caro non concupiscat, sed tenet animam ut ei non consentiat. et quoniam Christus Iudex est, baptizat in igne, id est in temptationibus; in igne autem baptizare non potest homo purus. Ille enim temptandi habet licentiam qui remunerandi habet potestatem. hic autem baptismus tribulationis, id est ignis, comburit carnem ut non germinet concupiscentias nam caro spirituales quidem penas non timet, sed carnales. Ideo ergo Dominus super servos suos carnales tribulationes mittit, ut timens angustias suas caro non concupiscat malum. vides ergo quia spiritus repellit concupiscentias, et prevalere non sinit; ignis autem ipsas concupiscentiarum radices comburit.

¹⁸¹ Chrysostomus] Augustinus perperam Li446

^marg.| {CMT3d5.16} HIERONYMUS. − Vel in Spiritu sancto et igni quia ignis est Spiritus sanctus, quo descendente, sedit quasi ignis super linguas credentium. Et impletus est sermo Domini dicens: « Ignem veni mittere in terram »^bv, sive quia, in presenti, spiritu baptizamur, et in futuro, igni, secundum illud Apostoli: « Uniuscuiusque opus quale sit, ignis probabit »^bw.^bx

^bv Lc. 12, 49.

^bw 1Cor. 3, 13.

^bx ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 18.268-275: «Ille uos baptizabit in spiritu sancto et igni. siue quia ignis est spiritus sanctus ut acta apostolorum docent quo descendente sedit quasi ignis super linguas credentium et impletus est sermo domini dicentis: ignem ueni mittere super terram et quam uolo ut ardeat, siue quia in praesenti spiritu baptizamur et in futuro igni, apostolo quoque huic sensui congruente: uniuscuiusque opus quale sit ignis probabit». [FG2013]

^marg.| {CMT3d5.17} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁸²* − [c] Non autem dicit ‘Dabit vobis Spiritum sanctum’ sed baptizabit vos in Spiritu sancto , [b] copiam gratie metaphorice ostendens. [a] Per hoc etiam monstratur quod sola voluntate etiam in fide indiget ad iustificandum, non laboribus et sudoribus; et sicut facile est baptizari, ita facile est per eum transmutari et fieri meliores. [d] In igne vero vehementiam gratie, que vinci non possit, demonstrat; et ut intelligatur quod similes antiquis et magnis prophetis repente suos faciat propter hoc enim ignis meminit, quia plures visionum prophetalium per ignem apparuerunt.^by

^by ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 11, § 4-5, PG 57, 196.29–197.28: «[a] διὰ τούτων δεικνὺς, ὅτι γνώμης μόνον δεῖται καὶ πίστεως, οὐ πόνων καὶ ἱδρώτων· καὶ ὥσπερ εὔκολον βαπτισθῆναι, οὕτως εὔκολον μεταβληθῆναι καὶ γενέσθαι ἀμείνους. Κατασείσας τοίνυν αὐτῶν τὴν διάνοιαν τῷ φόβῳ τῆς κρίσεως, καὶ τῇ προσδοκίᾳ τῆς κολάσεως, καὶ τῷ ὀνόματι τῆς ἀξίνης, καὶ τῇ ἀποβολῇ τῶν προγόνων, καὶ τῇ εἰσαγωγῇ τῶν ἑτέρων τέκνων, καὶ τῇ διπλῇ τιμωρίᾳ τῆς ἐκτομῆς καὶ τοῦ ἐμπρησμοῦ, καὶ πάντοθεν αὐτῶν καταμαλάξας τὸ σκληρὸν, καὶ καταστήσας εἰς ἐπιθυμίαν τῆς ἀπαλλαγῆς τῶν τοσούτων κακῶν, τότε εἰσάγει τὸν περὶ τοῦ Χριστοῦ λόγον· καὶ οὐχ ἁπλῶς, ἀλλὰ μετὰ πολλῆς τῆς ὑπεροχῆς. Εἶτα τὸ μέσον αὐτοῦ καὶ ἐκείνου τιθεὶς, ἵνα μὴ δόξῃ χαριζόμενος τοῦτο λέγειν, ἀπὸ τῆς συγκρίσεως τῶν παρ’ ἑκατέρου διδομένων τοῦτο κατασκευάζει. Οὐ γὰρ εὐθέως εἶπεν, Οὐκ εἰμὶ ἄξιος αὐτοῦ λῦσαι τὸν ἱμάντα τοῦ ὑποδήματος, ἀλλὰ πρότερον τὸ εὐτελὲς τοῦ βαπτίσματος τοῦ ἑαυτοῦ θεὶς, καὶ δείξας ὡς οὐδὲν πλέον ἔχει τοῦ πρὸς μετάνοιαν αὐτοὺς ἀγαγεῖν (οὐ γὰρ εἶπεν, ὅτι Ὕδατι ἀφέσεως, ἀλλὰ Μετανοίας ) , τίθησι καὶ τὸ αὐτοῦ τὸ τῆς ἀφάτου δωρεᾶς γέμον. Ἵνα γὰρ μὴ ἀκούσας, φησὶν, ὅτι μετ’ ἐμὲ ἔρχεται, καταφρονήσῃς αὐτοῦ ὡς ὑστέρου παραγενομένου, μάθε αὐτοῦ τῆς δωρεᾶς τὴν δύναμιν, καὶ εἴσῃ σαφῶς, ὅτι οὐδὲν ἄξιον εἴρηκα, οὐδὲ μέγα, εἰπὼν, Οὐκ εἰμὶ ἄξιος λῦσαι τὸν ἱμάντα τοῦ ὑποδήματος. Ὥστε ὅταν ἀκούσῃς, ὅτι Ἰσχυρότερός μου ἐστὶ, μὴ νομίσῃς κατὰ σύγκρισίν με τοῦτο εἰρηκέναι. Οὐδὲ γὰρ εἰς δούλους ἄξιός εἰμι τάττεσθαι ἐκείνου, οὐδὲ εἰς δούλους ἐσχάτους, οὐδὲ τὸ εὐτελὲς τῆς διακονίας ἀναδέξασθαι μέρος. Διὰ τοῦτο οὐχ ἁπλῶς εἶπε, Τὰ ὑποδήματα, ἀλλ’ Οὐδὲ τὸν ἱμάντα· ὅπερ ἔσχατον πάντων ἐδόκει εἶναι. Εἶτα, ἵνα μὴ νομίσῃς ταπεινοφροσύνης εἶναι τὰ εἰρημένα, ἐπάγει καὶ τὴν ἀπὸ τῶν πραγ μάτων ἀπόδειξιν· Ἐκεῖνος γὰρ ὑμᾶς, φησὶ, βαπτίσει ἐν Πνεύματι ἁγίῳ καὶ πυρί. Εἶδες πόση τοῦ Βαπτιστοῦ ἡ σοφία; Ὅταν γὰρ αὐτὸς κηρύττῃ, τὰ φοβερὰ πάντα λέγει, καὶ ἀγωνίαν ἐμβάλλοντα· ὅταν δὲ πρὸς ἐκεῖνον πέμπῃ, τὰ χρηστὰ καὶ ἀνακτήσασθαι ἱκανά. Οὐ γὰρ τὴν ἀξίνην, οὐδὲ τὸ δένδρον τὸ ἐκκοπτόμενον καὶ καιόμενον καὶ εἰς πῦρ βαλλόμενον, οὔτε τὴν μέλλουσαν ὀργὴν εἰς μέσον ἄγει, ἀλλ’ ἁμαρτημάτων ἄφεσιν, καὶ τιμωρίας ἀναίρεσιν, καὶ δικαιοσύνην, καὶ ἁγιασμὸν, καὶ ἀπολύτρωσιν, καὶ υἱοθεσίαν, καὶ ἀδελφότητα, καὶ κληρονομίας κοινωνίαν, καὶ Πνεύματος ἁγίου δαψιλῆ χορηγίαν. Ταῦτα γὰρ πάντα ᾐνίξατο εἰπών· Βαπτίσει ὑμᾶς ἐν Πνεύ ματι ἁγίῳ· [b] καὶ αὐτῇ τῇ μεταφορᾷ τῆς λέξεως τὸ δαψιλὲς τῆς χάριτος ἐμφαίνων· [c] οὐ γὰρ εἶπε, Δώσει ὑμῖν Πνεῦμα ἅγιον, ἀλλὰ, Βαπτίσει ὑμᾶς ἐν Πνεύματι ἁγίῳ· [d] καὶ τῇ ἐπεξηγήσει τοῦ πυρὸς πάλιν τὸ σφοδρὸν καὶ ἀκάθεκτον τῆς χάριτος ἐνδεικνύμενος. Ἐννόησον γοῦν τίνας εἰκὸς ἦν γενέσθαι τοὺς ἀκούοντας, λογιζομένους ὅτι κατὰ τοὺς προφήτας ἀθρόον ἔσονται, καὶ κατὰ τοὺς μεγάλους ἐκείνους. Διὰ γάρ τοι τοῦτο καὶ πυρὸς ἐμνημόνευσεν, ἵνα εἰς ἔννοιαν αὐτοὺς τῆς μνήμης ἐκείνων ἀγάγῃ. Καὶ γὰρ ὅσαι σχεδὸν αὐτοῖς ὄψεις ἐφάνησαν, αἱ πλείους διὰ πυρὸς ἐφάνησαν· οὕτω τῷ Μωϋσῇ διελέχθη ἐν τῇ βάτῳ ὁ Θεός· οὕτω τῷ δήμῳ παντὶ ἐν τῷ ὄρει Σινᾶ· οὕτω τῷ Ἰεζεκιὴλ ἐπὶ τῶν Χερουβίμ». [ACB2014]

¹⁸² homiliario] scrips., omel. Li446, Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT3d5.18} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Patet ergo quod baptismus Christi non solvit Ioannis baptismum, sed in se inclusit qui enim baptizatur in nomine Christi, utrumque baptismum habet, et aque et Spiritus quia Christus et spiritus erat, et corpus suscepit, ut et corporale et spirituale baptisma daret. Ioannis autem baptismus non includit in se baptismum Christi, quia quod minus est, maius in se includere non potest. Ideo Apostolus cum invenisset quosdam ephesios Ioannis baptismate baptizatos, iterum baptizavit eos in nomine Christi, quia in spiritu non erant baptizati, quoniam et Christus iterum baptizavit eos qui a Ioanne fuerant baptizati, sicut sermo Ioannis demonstrat, dicens ego vos baptizo in aqua, ille vos baptizabit in spiritu. Nec videbatur iterum baptizare, sed semel quia enim amplius erat baptisma Christi quam Ioannis, novum dabatur, et non iteratum.

^marg.| {CMT3d5.19} HILARIUS. ¹⁸³ − Salutis igitur nostre et iudicii tempus designat in Domino, dicens: Baptizabit vos in Spiritu Sancto et igni , quia baptizatis in Spiritu sancto reliquum sit consummari igne iudicii.^BM ^bz
Unde subdit:

^bz ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 2 § 4.13-16, SChr 254, p. 108: «Salutis igitur nostrae et iudicii tempus designat in Domino dicens: Baptizabit uos in Spiritu sancto et igni, quia baptizatis in Spiritu sancto reliquum sit consummari igne iudicii, habens uentilabrum in manu et purgabit aream suam et congregabit triticum suum in horreum, paleas autem comburet igni inexstinguibili». [MM2020]

^BM ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁸³ Hilarius] + in Matthaeum Ed1953

Cuius ventilabrum in manu sua.

^marg.| {CMT3d5.20} RABANUS. − Per ventilabrum, id est palam, discretio iusti examinis designatur, quod habet Dominus in manu, id est in potestate, quia Pater omne iudicium dedit Filio.^BN
Sequitur:

^BN ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

Et permundabit aream suam.

^marg.| {CMT3d5.21} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.3} − Area id est Ecclesia, horreum vero¹⁸⁴ regnum celeste, ager autem hic mundus. Mittens ergo Dominus apostolos ceterosque doctores quasi messores, precidit omnes gentes de mundo et in aream Ecclesie congregavit. Hic ergo triturandi sumus, hic ventilandi: omnes enim homines in rebus carnalibus delectantur, sicut grana in palea. Sed qui fidelis est et boni cordis habet medullam, mox ut leviter tribulatus fuerit, negligens carnalia, currit ad Dominum; si autem modice fidei fuerit, vix cum grandi tribulatione; qui autem omnino infidelis est et vacuus, quantumcumque tribulatus fuerit, non transit ad Deum. Triticum autem cum primum trituratum fuerit, iacet cum paleis in uno loco confusum, postea autem ventilatur ut separetur; sic et in una Ecclesia fideles cum infidelibus habentur commixti; ideo movetur persecutio quasi ventus, ut ventilabro Christi iactati, qui iam disiuncti fuerant actibus, separentur et locis. et vide quia non dixit mundabit aream suam sed permundabit necesse est enim ut diversis modis temptetur Ecclesia donec permundetur. Et primum quidem ventilaverunt illam Iudei, deinde gentiles, modo heretici, postmodum perventilabit antichristus. Sicut enim quando modica est aura, non permundatur tota tritici massa, sed leviores palee iactantur, graviores autem remanent, sic et modo modico flatu temptationis sufflante pessimi homines recedunt. Si autem surrexerit maior tempestas, etiam illi qui videntur esse stabiles, sunt exituri. ideo necessaria est temptatio maior, ut permundetur Ecclesia.

¹⁸⁴ vero] autem Li446

^marg.| {CMT3d5.22} REMIGIUS. − Hanc etiam aream, scilicet Ecclesiam, Dominus mundat in hac vita, cum vel per iudicium sacerdotum mali de Ecclesia tolluntur, vel per mortem de hac vita abscinduntur.

^marg.| {CMT3d5.23} RABANUS. ¹⁸⁵ − Universaliter autem aree purgatio in fine perficietur, quando mittet angelos suos filius hominis et colliget de regno suo omnia scandala.^BO

^BO ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁸⁵ Rabanus] + perperam .XXXIIII. Moralium Li446 (cf. )

^marg.| {CMT3d5.24} GREGORIUS. Trigesimo quarto Moralium. ¹⁸⁶ − Nam post trituram vite presentis, in qua nunc triticum sub paleis gemit, ita illo extremi iudicii ventilabro triticum paleaque discernitur, ut nec in tritici horreum palee transeant, nec in palearum ignem horrei grana dilabantur.^BP ^ca
Et hoc est quod sequitur:

^ca ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 34, § 5, CCSL 143B, lin. 10 sqq.: «Nam post trituram uitae praesentis, in qua nunc triticum sub paleis gemit, ita illo extremi iudicii uentilabro inter triticum paleas que discernitur, ut nec in tritici horreum paleae transeant, nec in palearum ignem horrei grana delabantur». [MM2020]

^BP ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁸⁶ .XXXIIII. Moraralium] om. Li446 (cf. ), Moralium Ed1953

Et congregabit triticum suum in horreum, paleas autem comburet igni inextinguibili.

^marg.| {CMT3d5.25} HILARIUS. ¹⁸⁷ − Triticum suum, perfectos scilicet credentium fructus, dicit celestibus horreis recondendum; paleas vero infructuosorum hominum inanitatem.^BQ ^cb

^cb ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 2 § 4.13-16, SChr 254, p. 108: «Quod in manu Domini sit arbitrium indicat potestatis triticum suum, perfectos scilicet credentium fructus, horreis recondendum, paleas uero inutilium atque infructuosorum hominum inanitatem igne iudicii concremantis». [MM2020]

^BQ ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁸⁷ Hilarius] + In Mattheum Ed1953

^marg.| {CMT3d5.26} RABANUS. − Verum hoc inter paleas et zizania distat, quod palee non alio quam triticorum semine prodeunt, zizania vero diverso¹⁸⁸. Palee ergo sunt qui fidei sacramentis imbuuntur, sed solidi non sunt; zizania vero qui et opere et professione secernuntur a bonorum sorte.^BR

^BR ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁸⁸ diverso] de praem. Li446

^marg.| {CMT3d5.27} REMIGIUS. − Ignis autem inextinguibilis dicitur pena eterne damnationis sive quia quos semel suscepit, numquam extinguit, sed semper cruciat; sive ad differentiam ignis purgatorii, qui ad tempus accenditur et extinguitur.

^marg.| {CMT3d5.28} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − [a] Si autem queritur que verba potius Ioannes baptista dixerit, utrum que Mattheus an que Lucas an que Marcus eum dixisse commemorat, nullo modo hic laborandum esse iudicat qui prudenter intelligit ipsas sententias esse necessarias cognoscende veritati, quibuslibet verbis fuerint explicate. [b] Et in hoc apparet non debere nos arbitrari mentiri quemquam, si pluribus reminiscentibus rem quam audierunt vel viderunt, non eodem modo atque eisdem verbis eadem res fuerit indicata. Quisquis autem dicit evangelistis per Spiritus sancti potentiam hoc potuisse concedi ut nec in genere verborum nec in ordine nec in numero discreparent, non intelligit quanto amplius evangelistarum excellit auctoritas, tanto magis per eos fuisse firmandam ceterorum hominum vera loquentium securitatem. [c] Quod autem alius dixit cuius non sum dignus calciamenta portare, alius vero: « Calciamenti corrigiam solvere »^cc, non verbis tantum, sed et re ipsa videtur aliud esse. Merito ergo queri potest quid horum Ioannes dixerit. Verum enim videtur narrasse qui hoc potuit narrare quod ille dixit; qui autem aliud, etsi non est mentitus certe vel oblitus, aliquid pro alio dixisse putabitur. Omnem autem falsitatem abesse ab evangelistis decet, non solum eam que mentiendo promitur, sed etiam eam que obliviscendo. Ita si ad rem pertinet aliquid aliud intelligere ex utroque dictorum, recte existimandum est Ioannem utrumque dixisse, sive aliud alio tempore, sive confestim. Si autem nihil intendit Ioannes cum de calciamentis Domini diceret, nisi excellentiam eius et suam humilitatem, quodlibet dictorum dixerit, eandem tamen sententiam tenuit, quisquis etiam verbis suis per calciamentorum commemorationem eandem significationem humilitatis expressit; unde ab eadem voluntate non aberravit. Utilis ergo modus, et memorie commendandus, non esse mendacium cum quis voluntatem eius explicat de quo aliquid narrat, etiam dicens aliquid aliud quod ille non dixit; voluntatem tamen suam explicavit eandem quam et ille cuius verba commemorat. Ita enim salubriter dicimus nihil aliud esse querendum quam quid velit ille qui loquitur.^cd

^cc Mc 1, 7.

^cd ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 12, CSEL 43, § 27, p. 127.9-14; § 28, p. 127.20-128.18; § 29, p. 129.9-130.19: «[§ 27] Si ergo quaeritur, quae uerba potius iohannes baptista dixerit, utrum quae mattheus an quae lucas eum dixisse commemorat an quae Marcus in ipsis paucis quae illum dixisse posuit tacens cetera, nullo modo hinc laborandum esse iudicat qui prudenter intellegit ipsas sententias esse necessarias cognoscendae ueritati, quibuslibet uerbis fuerint explicatae [...] [§ 28] Et in hoc satis apparet, quod ad rem maxime pertinet, quoniam ueritas evangelii uerbo dei, quod supra omnem creaturam aeternum adque incommutabile permanet, per creaturam temporalibus signis et linguis hominum dispensato summum culmen auctoritatis optinuit, non nos debere arbitrari mentiri quemquam, si pluribus rem, quam audierunt uel uiderunt, reminiscentibus non eodem modo adque eisdem uerbis eadem tamen res fuerit indicata, aut siue mutetur ordo uerborum, siue alia pro aliis quae tamen idem ualeant uerba proferantur, siue aliquid uel quod recordanti non occurrerit uel quod ex aliis quae dicuntur possit intellegi minus dicatur, siue aliorum quae magis dicere statuit narrandorum gratia, ut congruus temporis modus sufficiat, aliquid sibi non totum explicandum, sed ex parte tangendum quisque suscipiat, siue ad inluminandam declarandam que sententiam nihil quidem rerum, uerborum tamen aliquid addat, cui auctoritas narrandi concessa est, siue rem bene tenens non adsequatur, quamuis id conetur, memoriter etiam uerba, quae audiuit, ad integrum enuntiare. quisquis autem dicit evangelistis certe per spiritus sancti potentiam id debuisse concedi, ut nec in genere uerborum nec in ordine nec in numero discreparent, non intellegit, quanto amplius evangelistarum excellit auctoritas, tanto magis per eos fuisse firmandam ceterorum hominum uera loquentium securitatem. [...] [§ 29] Quid ergo in his quae de narrationibus evangelistarum conlata proposui putandum est esse contrarium? an quod alius dixit cuius non sum dignus calciamenta portare, alii uero corrigiam calciamenti soluere? non enim uerbis aut uerborum ordine aut aliquo genere locutionis, sed etiam re ipsa uidetur aliud esse calciamenta portare, aliud corrigiam calciamenti soluere. merito ergo quaeri potest, quid iohannes dixerit non se dignum esse, utrum calciamenta portare an corrigiam calciamenti soluere. si enim alterum horum dixit, ille uerum uidetur narrasse qui hoc potuit narrare quod dixit, qui autem aliud, etsi non est mentitus, certe uel oblitus aliud pro alio dixisse putabitur. omnem autem falsitatem abesse ab evangelistis decet, non solum eam quae mentiendo promitur, sed etiam eam quae obliuiscendo. itaque si ad rem pertinet aliquid aliud intellegere ex eo quod dictum est calciamenta portare et aliquid aliud ex eo quod dictum est corrigiam calciamenti soluere, quid aliud accipiendum recte existimaueris nisi iohannem utrumque dixisse, siue aliud alio tempore siue contextim? potuit enim sic dicere cuius non sum dignus corrigiam calciamenti soluere nec calciamenta portare, ut unus evangelistarum hinc aliud, alii uero aliud, omnes tamen uerum narrauerint. si autem nihil intendit iohannes, cum de calciamentis domini diceret, nisi excellentiam eius et humilitatem suam, quodlibet horum dixerit, siue de soluenda corrigia calciamentorum siue de portandis calciamentis, eandem tamen sententiam tenuit, quisquis etiam uerbis suis per calciamentorum commemorationem eandem significationem humilitatis expressit, unde ab eadem uoluntate non aberrauit. utilis igitur modus et memoriae maxime commendandus, cum de conuenientia dicimus evangelistarum, non esse mendacium, cum quisque etiam dicens aliquid aliud quod etiam ille non dixit, de quo aliquid narrat, uoluntatem tamen eius hanc explicat quam etiam ille qui eius uerba commemorat. ita enim salubriter discimus nihil aliud esse quaerendum quam quid uelit qui loquitur». [FG2013]

^prol.| [Mt. 3, 13-17 legitur in In octava Epiphaniae; cf. Ordinarium OP 587]

^marg.| {CMT3d6.1} GLOSSA<TOR>. − Postquam predicatione sui precursoris Christus mundo prenuntiatus est, tandem qui diu latuerat, hominibus se manifestare voluit. ^BS ^ce
Unde dicitur:

^ce ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 3:13), ed. Sacra Pagina : « Tunc venit Iesus : ut qui diu latuerat manifestaretur » <cuius fons> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 1, PL 162, 1267B : « Tunc venit Jesus. Id est, incoepit apparere paulatim, qui diu latuerat ». [MM2023]z

^BS ¶Codd. : As115 Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

Tunc venit Iesus a¹⁸⁹ Galilea in Iordanem ad Ioannem ut baptizaretur ab eo.

¹⁸⁹ a] om. As115

^marg.| {CMT3d6.2} REMIGIUS. − Et¹⁹⁰* sciendum quod¹⁹¹ in his verbis describuntur persone¹⁹², loca, tempus et officium. Tempus, cum dicit tunc .^BT

^BT ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁹⁰ Et] Est Ed1953

¹⁹¹ quod] quia As115 Mt366

¹⁹² persone] persona Li446

^marg.| {CMT3d6.3} RABANUS. − Quando scilicet tricenarius erat in quo ostendit nullum vel sacerdotem vel predicatorem debere institui, nisi sit perfecte etatis. Ioseph tricenarius regimen Egypti suscepit. David ea etate regnum inchoavit. Ezechiel sub eodem tempore prophetiam promeruit.^BU

^BU ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d6.4} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁹³* − Quia etiam post baptismum hunc ¹⁹⁴*, legem cessare oportebat, hac etate ad baptismum venit, qui¹⁹⁵ potest omnia peccata suscipere ut, lege servata, nullus dicat quia ideo eam solvit quia implere non potuit.^BV ^cf

^cf ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 10, § 1, PG 57, 185.9-12: «Λύειν τὸν νόμον ἔμελλε μετὰ τὸ βάπτισμα τοῦτο λοιπόν· διὰ τοῦτο μέχρι ταύτης τῆς ἡλικίας τῆς πάντα δεχομένης τὰ ἁμαρτήματα, μένει αὐτὸν πληρῶν ἅπαντα, ἵνα μηδεὶς λέγῃ, ὅτι διὰ τὸ μὴ δύνασθαι αὐτὸν πληρῶσαι ἔλυσεν». [ACB2014]*

^BV ¶Codd. : As115 Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁹³ homiliario] Matthaeum Ed1953

¹⁹⁴ hunc cum graeco] hanc Ed1953

¹⁹⁵ qui] que As115

^marg.| {CMT3d6.5} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.4} − Tunc etiam¹⁹⁶, scilicet quando Ioannes predicaverat^cg: « Penitentiam agite », ut confirmaret predicationem ipsius et ut testimonium acciperet a Ioanne. Sicut autem cum processerit lucifer, lux solis non exspectat occasum luciferi, sed eo procedente, egreditur, et suo lumine obscurat illius candorem, sic et Christus non exspectavit ut cursum suum Ioannes impleret, sed adhuc eo docente apparuit.

^cg Mt. 3, 2.

¹⁹⁶ etiam] et Li446

^marg.| {CMT3d6.6} REMIGIUS. − Persone ponuntur cum dicit venit Iesus ad Ioannem, id est Deus ad hominem, Dominus ad servum, rex ad militem, lux ad lucernam. Loca designantur cum dicit a Galilea in Iordanem. Galilea enim transmigratio interpretatur. Quicumque ergo vult baptizari, transmigret de vitiis ad virtutes, et veniendo ad baptismum se humiliet. Iordanis enim interpretatur descensus.

^marg.| {CMT3d6.7} AUGUSTINUS. In sermone de Epiphania. − Multa autem mirabilia in hoc flumine sepius facta esse Scriptura sancta commemorat, inter cetera dicens: « Iordanis conversus est retrorsum ». Ante quidem retrorsum aque converse fuerant, modo retrorsum peccata conversa sunt; sicut etiam Elias in Iordane divisionem fecit aquarum, et Christus Dominus in eodem Iordane separationem operatus est peccatorum.^BW

^BW ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d6.8} REMIGIUS. − Officium designatur cum sequitur:

Ut baptizaretur ab eo.^BX

^BX ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d6.9} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.4} − Non ut ipse remissionem peccatorum acciperet per baptismum, sed ut sanctificatas aquas relinqueret postmodum baptizandis.^BY

^BY ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d6.10} AUGUSTINUS. In sermone de Epiphania. ¹⁹⁷* − [1] Salvator enim ideo baptizari voluit, non ut sibi munditiam¹⁹⁸ acquireret, sed ut nobis fluenta¹⁹⁹ mundaret. [2] Ex quo ille in aquas mergitur²⁰⁰*, ex eo omnium peccata abluit aqua. [3] Nec mirum quod aquam²⁰¹, hoc est substantiam corporalem, ad purificandam animam dicimus pervenire. Pervenit plane, et penetrat conscientie²⁰² universa latibula. Quamvis enim ipsa sit subtilis et tenuis, benedictione tamen Christi facta subtilior, occultas vite causas ad²⁰³* secreta mentis subtili ²⁰⁴* rore pertransit. Subtilior enim est benedictionum cursus quam aquarum meatus. Unde que de salvatoris baptismate benedictio fluxit, tamquam fluvius spiritualis, omnium gurgitum tractus, universorum fontium venas implevit.^BZ ^ch

^ch ¶Fons : <revera> [1] Maximus Taurinensis, Collectio sermonum antiqua, sermo 13a De baptismo Christi 2, CCSL 23, lin. 68 sqq. = Augustinus Hipponensis ( pseudo ), Sermones supposititi, sermo 135 in Epiphania Domini 5, § 4, PL 39, 2012: «Saluator autem ideo baptizari uoluit, non ut sibi munditiam adquireret, sed ut nobis fluenta mundaret».
[2] <revera> Maximus Taurinensis, Collectio sermonum antiqua, sermo 64 De epiphania (al. De baptismo Christi 1), CCSL 23, lin. 19 sqq. (PG 57, 554 b): «sed propter nos utique, qui multorum criminum peccatis obnoxii opus habebamus, ut in christi baptismo purgaremur; atque ideo uenit dominus ad lauacrum, non ut purificetur ipse aquis, sed ut nobis aquarum fluenta purificet. ⸢ Ex quo enim ille in aquis mersit, ex eo omnium credentium peccata deleuit. Necesse est autem ut omnium peccata deleuerit, qui omnium peccata suscepit*, sicut ait euangelista: hic est agnus dei, hic est qui tollit peccata mundi».
* Ex quo enim... delevit] Ex quo ille se in aquas mersit ex eo omnium peccata abluit. Necesse est autem ut omnium peccata dilueret qui omnium peccata suscepit BAV, Arch.Cap.S.Pietro.F.40, f. 27ra4 (PL 57, 554b)]
[3] <revera> Maximus Taurinensis, Collectio sermonum antiqua, sermo 13b De baptismo Christi 3, CCSL 23, lin. 30 sqq. = Augustinus Hipponensis ( pseudo ), Sermones supposititios, sermo 80, PL 39, 1901: «Nec miremini quod aquam, hoc est substantiam corporalem, ad purificandam animam dicimus peruenire. Peruenit plane, penetrat conscientiae uniuersa latibula. Quamuis enim ipsa subtilis et tenuis, benedictione tamen christi facta subtilior per occultas uitae causas ad secreta animae spiritali rore pertransit. Subtilior enim est benedictionum cursus quam aquarum meatus. Vnde et diximus quod in saluatoris baptismate benedictio, quae defluxit tamquam fluuius spiritalis, omnium gurgitum tractus et cunctorum fontium uenas infecerit».
<Paral. Thomae de Aquino>
[2] Summa theologiae, IIIa q. 66 a. 2 s. c.: «Sed contra est quod Augustinus dicit, in quodam sermone Epiphaniae, ex quo Christus in aquis immergitur, ex eo omnium peccata abluit aqua. Sed hoc fuit ante Christi passionem. Ergo Baptismus ante Christi passionem fuit institutus».
[3] Summa theologiae, IIIa q. 62 a. 4 ad 3: «Unde Augustinus dicit, in quodam sermone de Epiphania, nec mirum quod aquam, hoc est substantiam corporalem, ad purificandam animam dicimus pervenire. Pervenit plane, et penetrat conscientiae universa latibula. Quamvis enim ipsa sit subtilis et tenuis, benedictione tamen Christi subtilior, occultas vitae causas ad secreta mentis subtili rore pertransit». [MM2020]

^BZ ¶Codd. : As115 Li446 Mt366 Ed1570 Ed1953 {MM2020}

¹⁹⁷ In... Epiphania] om. Ed1953

¹⁹⁸ sibi munditiam] inv. Li446

¹⁹⁹ fluenta codd. Ed1570 etc.] fluentia Ed1953

²⁰⁰ ille in aquas mergitur] ipse in aquam demergitur Ed1570 Ed1953

²⁰¹ aquam As115 Ed1953 ] aqua Li446 , in aqua Mt366

²⁰² conscientie] conscientia Li446

²⁰³ ad] ac Ed1953

²⁰⁴ subtili] subtiliore Ed1570 Ed1953

^marg.| {CMT3d6.11} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.4} − Ad hoc²⁰⁵ autem ad baptismum venit ut qui humanam suscepit naturam, totum humane nature inveniatur implesse mysterium. Nam quamvis ipse non erat peccator, tamen naturam suscepit peccatricem. Propterea etsi pro se baptismate non egebat, tamen in²⁰⁶* aliis carnalis natura opus habebat.^CA

^CA ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

²⁰⁵ hoc] huc Li446

²⁰⁶ in] om. Ed1953

^marg.| {CMT3d6.12} AUGUSTINUS. In sermone de Epiphania. ²⁰⁷ − Item ideo baptizari voluit quia voluit²⁰⁸ facere quod faciendum omnibus imperabat; ut bonus magister doctrinam suam non tam verbis insinuaret quam actibus exerceret.^CB ^ci

^ci ¶Fons : <revera> Maximus Taurinensis, Collectio sermonum antiqua, sermo 100, CCSL 23, lin. 7 sqq. = sermo 8 de Epiphania (PL 57, 547 ) = Ambrosius (pseudo ), Sermones, sermo 12 De sancta Epiphania PL 17, 626C-D (BAV, Vat. lat. 1276 (saec. 15), f. 105v ): «Facere igitur prius uoluit quod faciendum omnibus imperabat, ut bonus magister doctrinam suam non tam uerbis insinuaret quam actibus exerceret, et ad fidem nos gestu pariter confirmaret et sensu». [MM2020]

^CB ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2020} {MM2021}

²⁰⁷ In sermone de Epiphania] Super Iohannem Li446

²⁰⁸ voluit] noluit Li446

^marg.| {CMT3d6.13} AUGUSTINUS. Super Ioannem. − Hinc²⁰⁹ ergo dignatus est a Ioanne baptizari, ut cognoscerent servi quanta alacritate debeant currere ad²¹⁰ baptisma Domini, quando²¹¹ ipse non dedignatus est²¹² suscipere²¹³* baptisma servi.^CC ^cj

^cj ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 5, § 3.14-16, CCSL 36, p. 42: «Auctoritatem dare baptismo suo hinc dignatus est, ut cognoscerent serui quanta alacritate deberent currere ad baptismum Domini, quando ipse non dedignatus est suscipere baptismum serui». [FG2018]

^CC ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2020} {MM2021}

²⁰⁹ Hinc] Hic Li446

²¹⁰ ad] a Li446

²¹¹ quando] quoniam As115

²¹² est] om. As115

²¹³ suscipere] accipere Ed1953

^marg.| {CMT3d6.14} HIERONYMUS. ²¹⁴ − Item baptizari voluit, ut baptismate suo Ioannis baptisma comprobaret.^CD ^ck

^ck ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 18.280-19.281: «Tunc uenit iesus a Galilea in iordanem ad iohannem ut baptizaretur ab eo. triplicem ob causam saluator a iohanne accepit baptismum; primum ut quia homo natus erat omnem iustitiam et humilitatem legis impleret, secundo ut baptismate suo iohannis baptisma comprobaret, tertio ut iordanis aquas sanctificans per descensionem columbae, spiritus sancti in lauacro credentium monstraret aduentum». [FG2013]

^CD ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2020}

²¹⁴ Hieronymus] om. Li446

^marg.| {CMT3d6.15} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ²¹⁵* − Quia vero baptismus penitentie erat, et in demonstrationem delictorum inducebatur, ne aliquis estimaret²¹⁶ quod hac ratione Christus ad Iordanem venit, ideo venienti dixit:

²¹⁵ homiliario] scrips., omel. Li446 , Matthaeum Ed1953

²¹⁶ estimaret] extimaret Li446

Ego a te debeo baptizari et tu venis ad me, quasi²¹⁷ dicat: ^CE ^cl

^cl ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 12, § 1, PG 57, 202.58 – 203.14: «Ἐπειδὴ γὰρ τὸ βάπτισμα μετανοίας ἦν, καὶ εἰς κατηγορίαν τῶν πεπλημμελημένων ἐνῆγεν, ἵνα μή τις νομίσῃ, ὅτι καὶ αὐτὸς μετὰ τῆς τοιαύτης γνώμης ἐπὶ τὸν Ἰορδάνην ἔρχεται, προδιορθοῦται αὐτὸ, τῷ τε Ἀμνὸν καλέσαι, καὶ λυτρωτὴν τῆς κατὰ τὴν οἰκουμένην ἁμαρτίας ἁπάσης. Ὁ γὰρ τὰ παντὸς τοῦ τῶν ἀνθρώπων γένους ἁμαρτήματα δυνάμενος ἀνελεῖν, πολλῷ μᾶλλον αὐτὸς ἀναμάρτητος ἦν. Διὰ δὴ τοῦτο οὐκ εἶπεν· Ἴδε ὁ ἀναμάρτητος· ἀλλ’ ὃ πολλῷ πλέον ἦν, Ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου· ἵνα μετὰ τούτου κἀκεῖνο μετὰ πάσης δέξῃ πληροφορίας, καὶ δεξάμενος ἴδῃς, ὅτι ἕτερά τινα οἰκονομῶν ἐπὶ τὸ βάπτισμα ἔρχεται. Διὸ καὶ ἐλθόντι αὐτῷ ἔλεγεν· Ἐγὼ χρείαν ἔχω ὑπὸ σοῦ βαπτισθῆναι, καὶ σὺ ἔρχῃ πρὸς μέ». [ACB2014]*

^CE ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

²¹⁷ quasi] ac si Li446

^marg.| {CMT3d6.16} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. ²¹⁸ {Opus imperfectum,hom.4} − Ut tu me baptizes, est idonea ratio, ut iustus efficiar et dignus celo; ut autem ego te baptizem, que est ratio ? Omne bonum de celo²¹⁹ descendit in terram, non de terra ascendit in celum.^CF

^CF ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

²¹⁸ Chrysostomus super Mattheum] Hilarius Li446 * (corr. cancel.)

²¹⁹ de celo] om. Li446 * (corrector compl. marg.)

^marg.| {CMT3d6.17} HILARIUS. ²²⁰* − Denique a Ioanne baptizari prohibetur ut Deus, et ita in se fieri oportere ut homo edocet²²¹*.^CG ^cm
Unde sequitur:

^cm ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 2 § 5.3-5, SChr 254, p. 110: «Denique et a Ioanne baptizari prohibetur ut Deus et ita in se fieri oportere ut homo edocet. Erat enim per eum omnis implenda iustitia per quem solum lex poterat impleri». [MM2020]

^CG ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

²²⁰ Hilarius] Ieronymus Li446 * (corrector corr. marg.), + In Mattheum Ed1953

²²¹ edocet] docet Ed1953

Respondens autem Iesus dixit ei: Sine modo.

^marg.| {CMT3d6.18} HIERONYMUS. ²²² − Pulchre dixit modo, ut ostenderet Christum in aqua a Ioanne, Ioannem a Christo in spiritu baptizandum. Sive²²³ aliter sine modo ut qui formam servi assumpsi, expleam et humilitatem eius; alioquin scito te in die iudicii meo esse baptismate baptizandum. Vel sine modo, ut dicat²²⁴ Dominus habeo et aliud baptisma, quo et baptizandus sum. Tu me baptizas in aqua ut ego te baptizem pro²²⁵ me in sanguine tuo.^CH ^cn

^cn ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 19.284-290: «Sine modo. pulchre dixit modo, ut ostenderet christum in aqua, iohannem a christo in spiritu baptizandum, siue aliter sine modo, ut qui formam serui adsumpsi, expleam et humilitatem eius. alioquin scito te in die iudicii meo esse baptismate baptizandum. sine modo, dicit dominus, habeo et aliud baptisma quod baptizandus sum; tu me baptizas in aqua ut ego te baptizem pro me in sanguine tuo. sic enim decet implere nos omnem iustitiam. non addidit iustitiam legis siue naturae, ut nos utrumque intellegamus, et si deus ab homine accepit baptisma, nullus a conseruo accipere dedignetur». [FG2013]*

^CH ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

²²² Hieronymus] om. Li446

²²³ Sive] om. Li446

²²⁴ ut dicat] d^t Li446

²²⁵ pro] per Li446

^marg.| {CMT3d6.19} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. ²²⁶ − In quo etiam ostendit quia postea Christus baptizavit Ioannem , quamvis etiam in apocryphis libris hoc manifeste scriptum sit . Sed sine modo ut iustitiam baptismatis non verbis sed factis adimpleam prius suscipiam, postea predicabo.
Unde sequitur:

²²⁶ Super Mattheum] om. Li446 * (corrector marg. compl.)

Sic enim decet nos omnem implere iustitiam

^marg.| ubi non hoc significat ut, si fuerit baptizatus, adimpleat omnem iustitiam sed sic id est quemadmodum baptismatis iustitiam prius factis implevit, postea predicavit, sic et omnem aliam iustitiam, secundum illud^co« Cepit Iesus facere et docere ». Aut ita: sic oportet nos implere omnem iustitiam baptismi, id est secundum dispensationem humane nature; sic enim implevit iustitiam nascendi, crescendi et similium ». ^cp

^co Act. 1, 1.

^cp ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 4 (Mt. 3, 14), PG 56, 658.13-30 ; St-Omer, BM, 10, f. 29vb -30ra : « Sine modo . Id est Scio quia hoc est justum, ut tu a me baptizeris: sed Sine modo [inv. Som90 ], ut justitiam baptismatis non verbis, sed factis adimpleam. Prius suscipiam, et postea praedicabo. Quod ergo dicit, Sic oportet nos implere omnem justitium [iustitiam Som90], non hoc significat [significat Som90], ut si fuerit baptizatus: sed Sic, id est quemadmodum baptismatis justitiam prius factis implevit, postea praedicavit; sic omnem justitiam non prius verbis quam factis implevit. Unde etiam Lucas testatur de illo, dicens; Primum quidem sermonem feci de omnibus, o Theophile, quae caepit Jesus facere et docere (Act. 1. 1) Aut ita: Sic oportet nos omnem justitiam implere: id est Quomodo et baptismi implevimus justitiam. Quomodo implevit baptismi justitiam [inv. Som90] Christus? Sine dubio secundum dispensationem humanae naturae: hominum enim est opus habere baptismatis, qui secundum naturam carnalem omnes [omnino Som90] sunt peccatores. Sicut ergo implevit justitiam baptismi, sic implevit et justitiam nascendi et crescendi, manducandi et bibendi, dormiendi et lassandi: sic et suscipiendae tentationis, sic et timoris, et fugae, et tristitiae: sic et passionis, et mortis, et resurrectionis implevit justitiam: id est secundum dispensationem quam suscepit humanae naturae, omnes justitias istas implevit. Ergo sic et natus est, non ut homo purus, sed ut Deus [et homo om. Som90]». [MM2019]

^marg.| {CMT3d6.20} HILARIUS. ²²⁷* − Erat et per eum omnis implenda iustitia per quem solum lex poterat impleri.^CI ^cq

^cq ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 2 § 5.13 sqq., SChr 254, p. 110: «Erat enim per eum omnis implenda iustitia per quem solum lex poterat impleri». [MM2020]

^CI ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

²²⁷ Hilarius] + In Mattheum Ed1953

^marg.| {CMT3d6.21} HIERONYMUS. − Non autem addit iustitiam legis sive nature ut utrumque intelligamus.^CJ ^cr

^cr ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 19.292-293: «non addidit iustitiam legis siue naturae, ut nos utrumque intellegamus, et si deus ab homine accepit baptisma, nullus a conseruo accipere dedignetur». [FG2013]*

^CJ ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT3d6.22} REMIGIUS. − Vel sic²²⁸ decet nos implere omnem iustitiam , id est ostendere exemplum omnis implende iustitie in baptismo, sine quo²²⁹ non aperitur aditus regni celestis. Vel etiam discant superbi exemplum humilitatis, ut non dedignentur baptizari ab humilibus membris meis, dum viderint me baptizatum a te Ioanne servo meo. Illa²³⁰ autem est vera humilitas quam comes obedientia sequitur.
Unde subditur:

²²⁸ sic] sicut Li446

²²⁹ sine quo] sive quia Li446

²³⁰ Illa] Remigius praem. Li446

Tunc dimisit eum,

^marg.| id est ad ultimum assensum prebuit ut baptizaret eum.^CK

^CK ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^prol.| [Mt. 3, 13-17 legitur in octava Epiphaniae; cf. Ordinarium OP 587]

^marg.| {CMT3d7.1} AUGUSTINUS. In sermone de Epiphania. − Quia, ut dictum est, cum salvator noster abluitur, iam tunc in nostrum baptismum tota aqua mundatur, ut secuturis postmodum populis lavacri gratia ministretur. Oportuit etiam in²³¹* Christi baptismo ea designari que per baptismum consequuntur fideles.^CL
Unde dicitur:

^CL ¶Codd. : As115 (19vb) Li446 (29rb) Mt366 (12ra) Ed1953 {MM2020}

²³¹ in] om. Ed1953

Baptizatus autem Iesus, confestim ascendit de aqua.

^marg.| {CMT3d7.2} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.4} − Factum Christi ad mysterium pertinet omnium qui postmodum fuerant baptizandi; et ideo dixit confestim, et non dixit simpliciter ascendit quia omnes qui digne baptizantur in Christo, confestim de aqua ascendunt; id est proficiunt ad virtutes et ad dignitatem sublevantur celestem; qui enim in aquam ingressi fuerant carnales et filii ade peccatores, confestim de aqua ascendunt spirituales filii Dei facti. Si autem quidam ex sua culpa nihil proficiunt baptizati, quid ad baptismum?

^marg.| {CMT3d7.3} RABANUS. − Quia ergo nobis Dominus sui corporis intinctu baptismi lavacrum dedicavit, nobis quoque post acceptum baptisma celi aditum patere et Spiritum sanctum dari demonstravit.
Unde sequitur:

Et aperti sunt ei celi.

^marg.| {CMT3d7.4} HIERONYMUS. ²³²* − Non reseratione elementorum, sed spiritualibus oculis, sicut et Ezechiel in principio voluminis sui apertos esse commemorat.^CM ^cs

^cs ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 19.300-303: «Aperti sunt ei caeli, et uidit spiritum descendentem sicut columbam uenientem super se, et cetera. mysterium trinitatis in baptismate demonstratur. dominus baptizatur, spiritus descendit in specie columbae, patris uox testimonium filio praebentis auditur. aperiuntur autem caeli non reseratione elementorum, sed spiritalibus oculis quibus et hiezechiel in principio uoluminis sui apertos eos esse commemorat. sedit quoque columba super caput iesu ne quis putaret uocem patris ad iohannem factam, non ad dominum». [FG2013]

^CM ¶Codd. : Li446 (29vb) Ed1953 {MM2019}

²³² Hieronymus] + In Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT3d7.5} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Si enim ipsa creatura celorum rupta fuisset, non dixisset aperti sunt ei , quia quod corporaliter aperitur, omnibus est apertum. Sed dicet aliquis: Quid enim ante oculos filii Dei clausi fuerant celi, qui etiam in terra constitutus erat in celo ? Sed sciendum quod sicut secundum dispensationem humanam baptizatus est, sic secundum humanam dispensationem aperti sunt ei celi ; secundum autem naturam divinam erat in celis.^ct

^ct ¶Fons : ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 4 (Mt. 3, 16), PG 56, 659.18 , 24: «Si enim ipsa creatura rupta fuisset, non dixisset, Ei aperti sunt, non tantum ei aperti fuissent: quia quod corporaliter aperitur, omnibus est apertum: quod autem spiritualiter, illis solis qui illuminantur in Spiritu sancto: sicut Stephanus repletus Spiritu sancto dicebat: Video caelos apertos et Filium hominis stantem a dextris virtutis Dei (Act. 7. 55). [...] Sed dicit aliquis, Quid enim? ante oculos Filii Dei clausi fuerant caeli, qui etiam in terra constitutus, erat in caelo? Si ea quae superius dixit, Sic oportet, nos implere omnem justitiam, bene intellexisti, non dubitas quod secundum mysterium aperti sunt ei caeli. Nam sicut secundum dispensationem humanam baptizatus est, secundum naturam autem divinam baptismo non egebat: sic secundum humanam dispensationem aperti sunt ei caeli, secundum naturam autem suam erat in caelis».
<Paral. Thomae de Aquino> Summa theologiae III qu. 39 a. 5 ad 2: «Et hoc probat Chrysostomus, super matth., dicens quod, si ipsa creatura, scilicet caelorum, rupta fuisset, non dixisset, aperti sunt ei, quia quod corporaliter aperitur, omnibus est apertum». [MM2019]

^marg.| {CMT3d7.6} REMIGIUS. ²³³* − [1] Sed numquid tunc primo aperti ei celi etiam secundum humanam naturam ? Fides enim Ecclesie et credit et tenet quod non minus aperti sunt ei celi ante quam post . Ideo ergo dicitur quod [2] A perti sunt ei celi quia omnibus renatis aperitur ianua regni celestis. ^CN ^cu ^cv

^cu ¶Fons :
[1] Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.
[2] Remigius Autissiodorensis , In Mt., c. 10 (feria quarta post theophaniam), Madrid, Bibl. nac., 198, f. 24vb = c. 6, Mantova, Bibl. Teresiana, ms. 342, f. 25rb : «Sed idcirco sanctus evangelista dixit hec ut ostenderet quia omnia ad exemplum iustitie implende pertinent. Nam ideo aperti sunt ei celi ut per hoc demonstraretur quia omnibus renatis aperitur ianua regni celestis. Et idcirco Spiritus sanctus descendit super eum ut per hoc demonstraretur quia omnes qui baptizandi sunt in bapismate accipiunt dona Spiritus sancti».
<potius quam> Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7227]: Vaticano, Vat. lat. 1297 , f. 24ra:"Numquid tunc tantum aperti sunt ei celi aut Spiritus sanctus descendit super eum qui semper perfectus extitit Deus? Non. Sed ideo tunc celi aperti sunt ut ostenderetur quia renatis per aquam baptismatis apperitur ianua regni celestis. Et ideo Spiritus sanctus supra eum descendit ut ostenderet nos in baptismate dona percipere Spiritus sancti».
<potius quam> Cf. Remigius Autissiodorensis , Homiliae duodecim, homilia 3, PL 131, 884C-D [RB7226]: Vaticano, Vat. lat. 648, f. 27 sqq. ; Urb. lat. 89 , f. 24vb): «Et ideo baptizabat in Jordane ut ostenderet quia necesse est omnibus renatis per aquam baptismi, ut studeant implere praecepta duorum Testamentorum confitentes peccata sua. Hinc descendit etiam consuetudo ecclesiastica ut illi qui baptizandi sunt prius abrenuntient diabolo, et operibus ejus, saeculo, et pompis [884D] ipsius. «Videns autem multos Pharisaeorum et Sadducaeorum.» Pharisaei interpretantur divisi, Sadducaei vero justi, vel justificati; Pharisaei enim erant presbyteri, id est seniores Judaeorum, Sadducaei autem eorum haeretici; negabant enim Spiritum sanctum et angelos, et animam vivere post mortem, et ideo negabant esse resurrectionem, et quod isti negabant Pharisaei confitebantur».

^cv ¶Nota : La proposition 1 fait écho à sentence de Chrysostome qui précède et trouve dans celle de Rémy comme la réponse à la question posée. Je n'ai pas pu consulter à ce jour Stegmüller 7226 Napoli, Naz. VI.D.76, 12 4/4, prov. Napoli, San Domenico Maggiore.[MM2019]

^CN ¶Codd. : Li446 (29vb) Ed1953 {FG2018}

²³³ Remigius Li446 ] Augustinus Ed1953

^marg.| {CMT3d7.7} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.4} − Forte enim erant invisibilia quedam obstacula prius, quibus obsistentibus anime defunctorum non poterant introire celos. nullam enim animam ante Christum arbitror ascendisse in celum ex quo peccavit adam et clausi sunt celi. sed ecce baptizato Christo aperti sunt tantum; postquam vero tyrannum vicit per crucem, quia non erant necessarie porte celo numquam claudendo, non dicunt angeli aperite portas iam enim erant aperte; sed tollite portas. vel baptizatis aperiuntur celi, et vident ea que sunt in celo, non carnalibus oculis videndo, sed spiritualibus fidei credendo. aut ita celi sunt scripture divine, quas omnes legunt, non tamen omnes intelligunt, nisi qui fuerint sic baptizati ut accipiant Spiritum sanctum. Unde et apostolis primitus erant clause scripture prophetarum; sed accepto Spiritu sancto, reserate sunt eis omnes scripture. tamen quocumque modo intelligatur, celi aperti sunt ei, id est omnibus propter eum; sicut si imperator alicui pro alio petenti dicat hoc beneficium non illi do, sed tibi id est propter te illi.

^marg.| {CMT3d7.8} GLOSSA. − Vel tantus splendor circumfulsit Christum in baptismo ut empyreum videretur celum reseratum esse.^CO ^cw

^cw ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 3, 16) [ As29 Cas574 P284 P285 Som210 Tr183 (9rb) Tr251 etc.; om. Ar110 As353 Cas236 Cas238 Cas239 Vls73 P17233 Re204 Som40 Rusch etc.], ed. Gloss-e : «Tantus splendor circumfulsit Christum in baptismo ut empyreum celum videretur reseratum [apertum Tr183] esse [+ sed glossa non dicit sed sacro et sydereo As29 Som210 (sidero), + sed g. et indicit sed sacro et sydereo Tr251]». Cf. Act. 26, 23: «Die media in via vidi rex de caelo supra splendorem solis circumfulsisse me lumen et eos qui me cum simul erant».
<ex quo> Cf. Hugo de Sancto Caro, Postille, t. 6, Venetiis, 1703, f. 11va/g : «Ad litteram: quidam fulgor resplenduit super Christum, et duravit quandiu vox duravit. Aperitur autem celum per secretorum revelationem, ut Stephano, Paulo, Ioanni, per apertionem aditus, in Ascensione, per splendorem, ut hic».
<Non hab.> PL; LLT; in loc. cit.: Anselmus in Mt. (B); Chrysostomus; Theophylactus [MM2019]
¶Nota : Cette sentence est absente de la version laonnoise de la Glose et a été omise par l’édition princeps. Elle est attestée en revanche dans les manuscrits de la version universitaire de la Glose ordinaire. Certains manuscrits y ajoutent une remarque attestant l’origine ‘’sacrée et céleste’’ de cette sentence bien qu’elle soit absente de «la Glose». La source n’a pu être identifiée. A ce jour, je n’ai pas trouvé de manuscrits de la Glose comportant cet ajout qui soit antérieur aux postilles d’Hugues de Saint-Cher qui lui font lointainement écho, ce qui oblige à se poser la question du rôle des maîtres de l’exégèse mendiante parisienne dans l’élaboration du texte de la Glose universitaire. [MM2020]

^CO ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CMT3d7.9} CHRYSOSTOMUS. ²³⁴* − Si autem tu non vides, non incredulus sis; etenim in principiis spiritualium rerum semper sensibiles apparent visiones, propter illos qui nullam intelligentiam incorporalis nature suscipere possunt; ut si postea non fiat, ex his que semel facta sunt, recipiant fidem.^cx

^cx ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 12, § 2, PG 57, 205.5-13 : «Εἰ δὲ μὴ ὁρᾷς, μὴ ἀπιστήσῃς. Καὶ γὰρ ἐν προοιμίοις ἀεὶ τῶν παραδόξων καὶ πνευματικῶν πραγμάτων αἰσθηταὶ φαίνονται ὄψεις καὶ σημεῖα τοιαῦτα, διὰ τοὺς ἀνοητότερον διακειμένους καὶ χρῄζοντας ὄψεως αἰσθητῆς, καὶ μηδεμίαν ἔννοιαν ἀσωμάτου φύσεως λαβεῖν δυναμένους, πρὸς δὲ τὰ ὁρατὰ μόνον ἐπτοημένους· ἵνα κἂν μετὰ ταῦτα μὴ γένηται ταῦτα τὰ ἐξ αὐτῶν δηλωθέντα ἅπαξ καὶ ἐν ἀρχῇ παραδέξῃ τῇ πίστει». [ACB2014]

²³⁴ Chrysostomus Li446 ] + In Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT3d7.10} REMIGIUS. − Sicut autem omnibus per baptismum renatis aperitur ianua regni celestis, ita omnes in baptismate accipiunt dona Spiritus sancti.
Ideo subditur:

Et vidit Spiritum Dei descendentem sicut columbam et venientem super se.

^marg.| {CMT3d7.11} AUGUSTINUS. In sermone de Epiphania. ²³⁵* − Christus enim postquam natus est hominibus renascitur sacramentis; ut quemadmodum tunc eum miramur incorrupta matre progenitum, ita et nunc suscipiamus illum pura unda submersum. Filium enim genuit mater, et casta est; Christum lavit unda, et sancta est. Denique Spiritus sanctus, qui tunc illi in utero affuit, modo eum in gurgite circumfulsit; qui tunc Mariam castificavit, nunc fluenta sanctificat. Unde dicit: Et vidit Spiritum Dei descendentem .

²³⁵ de Epiphania] 1 in d om. Infra octavam Epiphanie Ed1953

^marg.| {CMT3d7.12} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Ideo autem Spiritus sanctus speciem columbe suscepit, quoniam pre omnibus animalibus hec cultrix est caritatis. Omnes autem species iustitie²³⁶* quas habent servi Dei in veritate, possunt habere servi diaboli in simulatione. Solam autem caritatem sancti Spiritus non potest²³⁷ immundus spiritus imitari. Ideo ergo hanc privatam speciem caritatis sibi²³⁸* servavit Spiritus sanctus quia per nullius testimonium sic cognoscitur ubi est Spiritus sanctus, sicut per gratiam caritatis.^CP ^cy

^cy ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 4 (Mt. 3, 16), St-Omer, BM, 10, f. 31va ; Paris, BnF, lat. 14469, f. 33va-b (PG 56, 660.57-76 ): «Sic [Et PG] enim Filio Dei baptismum recipiente, et [aut in Som90] Spiritu descendente, unus in forma stabat humana, alter in specie descendebat columbae, tertius autem nec in forma stabat humana, nec in specie descendebat columbae, sed in voce tantum audiebatur descendente desursum [d. d. inv. PG]. Θ Sed hec confessio est insipientium hereticorum. Prudentiores autem heretici non dicunt tres unum esse Deum sed tres eandem habere substantiam quod magis Macedonius quam homousius confitetur. Videamus ergo quis cui sit equalis. Non dixit hic est filius noster dilectus ut ne quemadmodum Deus, ita et Spiritus sanctus videatur pater Christi fuisse. Nam si equales sunt per omnia quemadmodum ille paternitate est honoratus sic et Spiritus sanctus. Si autem Deus quidem pater est quia filium habet, Spiritus autem sanctus non est pater quia [Som f. 31vb] nec filium habet ; non est per omnia equalis. Nec dictum est hi sunt filii mei dilecti nec cum Christo etiam Filius est quemadmodum Christus. Si autem non est filius quemadmodum Christus sed minister fidelis Christi, non est equalis Christo Θ. [Sic enim… Christo Θ om. P14469, Θ…Θ om. PG] Sicut columbam. Ideo Spiritus sanctus speciem columbae suscepit, quoniam prae omnibus animalibus haec cultrix est caritatis. Omnes enim species justitiae, quas habent servi Dei in veritate, possunt habere et servi diaboli in simulatione. Habet enim diabolus et mansuetos et humiles, habet castos et eleemosynarios et jejunos: et omnem speciem boni quam creavit Deus ad salutem hominum, ipsam speciem [ipsas species Som90] et diabolus introduxit ad seductionem, ut inter bonum verum et bonum simulatum confusio fiat: ut simplices homines, qui boni veri et boni simulati differentiam intelligere caute non possunt, dum quaerunt bonos Dei veros [viros PG] , incurrant in seductores diaboli. Solam autem caritatem sancti Spiritus non potest immundus spiritus imitari. Omnis ergo species justitiae in impostoribus invenitur, sola [+ autem PG] gratia verae caritatis non invenitur nisi in [+solis PG] servis Dei. Ideo ergo hanc privatam speciem caritatis sibi soli servavit Spiritus sanctus, ut per nullius justitiam et testimonium sic cognoscatur ubi est Spiritus sanctus, quemadmodum per gratiam caritatis».
¶Nota : Le texte cité par Thomas fait immédiatement suite à la note critique antiarienne de l’Opus imperfectum, omise par la PG et certains manuscrits ; voir à ce sujet CMT20d1.21 . [MM2021]

^CP ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2019}

²³⁶ species iustitie] inv. Ed1953

²³⁷ Spiritus non potest] potest non Spiritus Li446*

²³⁸ sibi] tibi Ed1953

^marg.| {CMT3d7.13} RABANUS. − Significantur²³⁹ etiam septem²⁴⁰* virtutes in baptizatis²⁴¹ per columbam. Columba enim secus fluenta habitat, ut, viso²⁴² accipitre, mergat se et evadat; meliora grana eligit, alienos pullos nutrit, non lacerat rostro, felle caret, in cavernis petre nidificat, gemitum pro cantu habet; ita et sancti secus divine Scripture fluenta resident, ut incursum diaboli evadant; sanas sententias quibus pascantur eligunt, non hereticas; homines qui²⁴³ diaboli fuerunt pulli, id est imitatores, doctrina nutriunt et exemplo; bonas sententias lacerando non pervertunt hereticorum more; ira irrationabili²⁴⁴* carent; in plagis mortis Christi, qui petra firma est, nidum ponunt, id est suum refugium et²⁴⁵ spem; sicut etiam alii delectantur in cantu, ita ipsi in gemitu pro peccatis.^CQ

^CQ ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²³⁹ Significantur] sig<na>ntur Li446 Mt366

²⁴⁰ septem] quatuor Ed1953

²⁴¹ in baptizatis] iter Li446

²⁴² viso] visio Li446

²⁴³ homines qui] inv. Li446

²⁴⁴ irrationabili] irreconciabili Ed1953

²⁴⁵ et] + in Li446

^marg.| {CMT3d7.14} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ²⁴⁶* − Veteris etiam recordatur historie in diluvio enim apparuit hoc animal, ramum ferens olive et communem orbis tranquillitatem annuntians; que omnia typus erant futurorum. Etenim nunc columba apparet liberatorem nobis demonstrans, et pro ramo olive adoptionem generi humano affert.^cz

^cz ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 12, § 3, PG 57, 205.28-47: «Ἄλλως δὲ καὶ παλαιᾶς ἡμᾶς ἀναμιμνήσκει ἱστορίας. Καὶ γὰρ ναυαγίου ποτὲ κοινοῦ τὴν οἰκουμένην καταλαβόντος ἅπασαν, καὶ τοῦ γένους ἡμῶν κινδυνεύοντος ἀφανισθῆναι, τοῦτο ἐφάνη τὸ ζῶον, καὶ τὴν λύσιν τοῦ χειμῶνος ἔδειξε, καὶ κλάδον φέρον ἐλαίας, τὴν κοινὴν τῆς οἰκουμένης γαλήνην εὐηγγελίσατο· ἅπερ πάντα τύπος τῶν μελλόντων ἦν. Καὶ γὰρ τότε πολλῷ χεῖρον τὰ τῶν ἀνθρώπων διέκειτο, καὶ πολλῷ μείζονος ἄξιοι τιμωρίας ἦσαν. Ἵν’ οὖν μὴ ἀπογνῷς, ἀναμιμνήσκει σε τῆς ἱστορίας ἐκείνης. Καὶ γὰρ τότε τῶν πραγμάτων ἀπογνωσθέντων, γέγονε λύσις τις καὶ διόρθωσις· ἀλλὰ τότε διὰ τιμωρίας, νῦν δὲ διὰ χάριτος καὶ δωρεᾶς ἀφάτου. Διὰ τοῦτο καὶ ἡ περιστερὰ φαίνεται, οὐ κλάδον ἐλαίας φέρουσα, ἀλλὰ τὸν πάντων τῶν κακῶν ἐλευθερωτὴν ἡμῖν δεικνύουσα, καὶ χρηστὰς ὑποτείνουσα τὰς ἐλπίδας. Οὐδὲ γὰρ ἀπὸ κιβωτοῦ ἄνθρωπον ἐξάγει ἕνα, ἀλλὰ τὴν οἰκουμένην ἅπασαν εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνάγει φανεῖσα, καὶ ἀντὶ θαλλοῦ ἐλαίας τὴν υἱοθεσίαν τῷ κοινῷ τῆς οἰκουμένης κομίζει γένει». [ACB2014]

²⁴⁶ homiliario] scrips., omel. Li446 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT3d7.15} AUGUSTINUS. In secundo de Trinitate. ²⁴⁷* {2,5-6} − Est autem in promptu intelligere cur Spiritus sanctus missus dicatur, cum in ipsum Dominum corporali specie velut columba descendit. Facta est enim quedam creature species ex tempore, in qua visibiliter ostenderetur Spiritus sanctus. Hec autem operatio visibiliter expressa, et oculis oblata mortalibus missio Spiritus sancti dicta est; non ut appareret invisibilis eius substantia, sed ut corda hominum exterioribus visis commota, ad occultam eternitatem converterentur. non autem sic assumpta est creatura, in qua Spiritus sanctus apparuit, in unitatem scilicet persone, sicut assumpta est humana illa forma ex virgine. Neque enim columbam beatificavit spiritus aut sibi in persone sue unitatem in eternum coniunxit. proinde, quamquam illa columba Spiritus dicta sit, ut ostenderetur per columbam spiritum demonstratum, non tamen ita possumus dicere spiritum sanctum et Deum et columbam, sicut dicimus filium et Deum et hominem; nec sicut dicimus filium agnum Dei, non solum Ioanne Baptista dicente, sed etiam Ioanne evangelista vidente agnum occisum in apocalypsi illa quippe visio prophetica non est exhibita oculis corporeis per formas corporeas, sed in spiritu per spirituales imagines corporum. de illa vero columba nullus umquam dubitavit quin oculis visa sit; nec sicut dicimus filium petram (scriptum est enim^da“petra erat Christus”), ita possumus dicere Spiritum columbam. Illa enim petra iam erat in creatura, et per actionis modum nuncupata est nomine Christi quem significabat; non autem sic illa columba, que ad hec tantummodo significanda repente extitit. Magis autem simile hoc mihi videtur flamme illi que in rubo apparuit Moysi, et illi quam populus in eremo fiebant dum lex daretur in monte. Ad hoc sequebatur, et fulguribus ac tonitruis que enim rerum illarum corporalis extitit specIesut aliquid significaret atque preteriret. Propter has ergo corporales formas missus dicitur Spiritus sanctus; ille vero species corporales ad demonstrandum quod opus fuit, ad tempus apparuerunt, et postea destiterunt.

^da 1Cor. 10, 4.

²⁴⁷ In .II.] om. Ed1953

^marg.| {CMT3d7.16} HIERONYMUS. ²⁴⁸* − Sedit autem²⁴⁹ columba²⁵⁰* super caput Iesu ne quis putaret vocem Patris ad Ioannem factam, non ad Dominum.^CR ^db
Unde sequitur:

^db ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 19.302-304: «Aperiuntur autem caeli non reseratione elementorum, sed spiritalibus oculis quibus et hiezechiel in principio uoluminis sui apertos eos esse commemorat. sedit quoque columba super caput iesu ne quis putaret uocem patris ad iohannem factam, non ad dominum». [FG2013]

^CR ¶Codd. : As115 Arag2 Cbg132 Fi307 Fi308 Fi263 (12rb) Li446 Md214 Mt366 T46 Urb27 Ed1470 Ed1474 Ed1475A Ed1475 C Ed1476 Ed1482 Ed1521 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1745 Ed1953 {MM2020}

²⁴⁸ Hieronymus] + in Matthaeum Ed1953

²⁴⁹ autem] siu<e> Md214

²⁵⁰ columba] om. Ed1745 Ed1876 Ed1953

Et venientem super se.

Et²⁵¹ ecce vox de celis dicens: Hic est filius meus dilectus.²⁵²

²⁵¹ Et] om. Fi307

²⁵² Et ecce vox… dilectus] Et ecce vox etc. Fi263, + in quo mihi (+ bene Arag2 ) complacui Ed1470 Ed1474@ Ed1475A Ed1475C@ Ed1482@ Edd@

^marg.| {CMT3d7.17=IT8.1} AUGUSTINUS. In sermone de Epiphania. ²⁵³ − Non enim ut ante²⁵⁴ per Moysen aut²⁵⁵* prophetas nec per typos aut²⁵⁶ figuras²⁵⁷, venturum in carne Pater Filium docuit sed palam venisse monstravit²⁵⁸, dicens: Hic est filius meus ²⁵⁹.^CS ^dc

^dc ¶Nota : Les divisions médiévales du chapitre 3 réunissent sous une seule distinction (d7) les sentences qui commentent la péricope évangélique lue le dimanche après l’épiphanie dans le rite dominicain (Lc. 3, 16-17). Les éditions, sauf Ed1470 Ed1475A Ed1476, ont suivi la mise en texte erronée de Ed1474 qui met par erreur le v. 17 en évidence sous forme d’îlot glosé comme s’il s’agissait d’une nouvelle péricope alors que ce verset fait partie du texte original de la Catena et que cette division crée une rupture de continuité dans l’explication de Thomas. [MM2020]

^CS ¶Codd. : As115 Arag2 Cbg132 (27rb) Dur111 (24ra) Fi307 (24va) Fi308 (21ra) Fi263 (12rb) Li446 (30rb) Md214 (22va) Mt366 (12vb) T46 ( 21rb ) Urb27 Ed1470 Ed1474 Ed1475A Ed1475 C Ed1476 Ed1482 Ed1521 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1745 Ed1876 Ed1953 {MM2020} {MM2021}

²⁵³ Epiphania] Epipho. cacogr. Ed1470, Eph’ie Urb27

²⁵⁴ ante] quando aut Md214

²⁵⁵ aut] + per Ed1745Ed1876 Ed1953

²⁵⁶ aut] et Md214

²⁵⁷ Augustinus… Epiphania – Non enim… figuras] inv. Ed1470 Ed1474 Ed1475A Ed1475C Ed1482 Ed1521

²⁵⁸ monstravit] demonstravit Md214

²⁵⁹ meus] + dilectus Dur111 Ed1476

^marg.| {CMT3d7.18=IT8.2} HILARIUS. ²⁶⁰* − Vel ²⁶¹ ut ex his que consummabantur in Christo, cognosceremus post aque lavacrum et de celestibus portis sanctum in nos spiritum involare²⁶² et celestis nos glorie unctione perfundi et paterne vocis adoptione Dei filios²⁶³* fieri.^CT ^dd

^dd ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 2 § 6.6-13, SChr 254, p. 110: «Filius Dei auditu conspectu que monstratur plebi que infidae et prophetis inoboedienti testimonium de Domino suo mittitur et contemplationis et uocis, ac simul ut ex eis quae consummabantur in Christo cognosceremus post aquae lauacrum et de caelestibus portis sanctum in nos Spiritum inuolare et caelestis nos gloriae unctione perfundi et paternae uocis adoptione Dei filios fieri, cum ita dispositi in nos sacramenti imaginem ipsis rerum effectibus ueritas praefigurauerit». [MM2020]

^CT ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1470 Ed1570 Ed1953 {MM2020}

²⁶⁰ Hilarius] + in Matthaeum Ed1953

²⁶¹ Vel] om. Li446

²⁶² involare] immolare Ed1570

²⁶³ Dei filios] inv. Ed1470 Ed1570 Ed1953

^marg.| {CMT3d7.19=IT8.3} HIERONYMUS. ²⁶⁴* − Mysterium²⁶⁵ autem Trinitatis in baptismate demonstratur. Dominus baptizatur, Spiritus descendit in habitu columbe, Patris vox testimonium filio²⁶⁶* perhibentis auditur²⁶⁷.^CU ^de

^de ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 19.297-299: «Aperti sunt ei caeli, et uidit spiritum descendentem sicut columbam uenientem super se, et cetera. mysterium trinitatis in baptismate demonstratur. dominus baptizatur, spiritus descendit in specie columbae, patris uox testimonium filio praebentis auditur». [FG2013]

^CU ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²⁶⁴ Hieronymus] + in Matthaeum Ed1953

²⁶⁵ Mysterium] Ministerium Li446

²⁶⁶ testimonium filio] inv. Ed1953

²⁶⁷ auditur] auditus cacogr. Li446

^marg.| {CMT3d7.20=IT8.4} AUGUSTINUS. In sermone de Epiphania. − Nec mirum si in dominico lavacro mysterium non defuit trinitatis, cum nostrum lavacrum trinitatis compleat sacramentum. Voluit enim Dominus primum contra²⁶⁸* se exhibere quod erat postea humano generi precepturus.^CV

^CV ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²⁶⁸ primum contra] primo circa Ed1953

^marg.| {CMT3d7.21=IT8.5} AUGUSTINUS. De fide ad Petrum. ²⁶⁹ {c.9} − Quamvis autem Patris et Filli et Spiritus sancti sit²⁷⁰*una natura, firmissime tamen tene tres esse personas Patremque solum esse qui dixit Hic est filius meus dilectus , et Filium solum esse super quem illa vox Patris sonuit²⁷¹* et Spiritum sanctum solum esse qui in specie columbe super Christum baptizatum descendit.^CW

^CW ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²⁶⁹ ad] et a cacogr. Li446

²⁷⁰ Patris… sit] pater et filius et spiritus sanctus sint Ed1953

²⁷¹ sonuit] insonuit Ed1953

^marg.| {CMT3d7.22=IT8.6} AUGUSTINUS. In quarto de Trinitate. ²⁷²* {4,21} − Hec autem opera sunt totius Trinitatis. In sua quippe substantia pater et filius et Spiritus sanctus unum sunt, sine ullis intervallis temporum vel locorum; in meis autem vocibus separati sunt pater, filius et Spiritus sanctus, nec simul dici poterunt; et in litteris visibilibus sua separatim locorum spatia tenuerunt quia similitudine utcumque cognoscitur, inseparabilem in seipsa trinitatem per visibilis creature speciem separabiliter demonstrari. Quod autem solius patris vox sit, ostenditur ex hoc quod dicit: Hic est filius meus .

²⁷² In .IV.] om. Ed1953

^marg.| {CMT3d7.23=IT8.7} HILARIUS. In libro de Trinitate. − Non solum nomine contestatus est eum esse Filium sed et²⁷³* proprietate. Multi enim nos filii Dei sumus, sed non talis est hic filius. Hic enim et proprius et verus est filius origine non adoptione, veritate non nuncupatione, nativitate non creatione.^CX ^df

^df ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , D e Trinitate, lib. 3, c. 11, CCSL 62, lin.6-8 sqq.: «Non solum nomine contestatus est esse se Filium, sed et proprietate qua dicitur"tuum". Multi enim nos filii Dei, sed non talis hic Filius. Hic enim et proprius et uerus est Filius, origine non adoptione, ueritate non nuncupatione, natiuitate non creatione».
<ex quo> Petrus Lombardus, Sententiae, lib. 1, d. 26, c. 5, § 2 <vel> Petrus Lombardus, Tractatus de incarnatione, c. 27, Spicilegium Bonaventurianum 5, 1981, p. 72-73 <vel> Petrus Lombardus , Glossa magna in Paul. (Rm. 1, 1), PL 191, 1311.19-23: «Pater autem quomodo erit si non quod in se est substantiae atque naturae genuerit in Filio? Dominus dicens: Clarifica Filium tuum, non solo nomine contestatus est se esse Filium Dei, sed et proprietate. Nos filii Dei sumus, sed non talis hic Filius. Hic enim verus et proprius est Filius, origine, non adoptione; veritate, non nuncupatione; nativitate, non creatione».
<Paral. Thomae de Aquino> CMC1d1.4 CIO17d1.5, Thomas de Aquino, In Rm. 1, lect. 2 § 33, ed. Marietti, p. 8.3: «Dicit enim Hilarius: hic verus et proprius est filius origine et non adoptione, veritate, non nuncupatione, nativitate, non creatione; procedit enim a patre sicut verbum a corde, quod pertinet ad eandem naturam praesertim in Deo, in quo non potest aliquid accidentaliter advenire». [MM2018]

^CX ¶Codd. : Li446 (30va ) Ed1953 {MM2019}

²⁷³ et] om. Ed1953

^marg.| {CMT3d7.24=IT8.8} AUGUSTINUS. Super Ioannem. − Pater autem diligit Filium sed quomodo Pater Filium, non quomodo dominus servum²⁷⁴*; quomodo Unicum, non quomodo adoptatum.
Et ideo subditur:

²⁷⁴ servum] + sed Ed1953

In quo mihi complacui.^dg

^dg ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 14, § 11.8-10, CCSL 36, p. 149: «Pater diligit Filium, sed quomodo Pater Filium, non quomodo dominus seruum; quomodo Vnicum, non quomodo adoptatum». [FG2018]*
<Paral. Thomae de Aquino> CMT3d8.8 =IT7.24 ; CIO3d11.7 . [MM2020]

^marg.| Talis est sensus.²⁷⁵*

²⁷⁵ Talis est sensus Li446 ] om. Mt366 Ed1953

^marg.| {CMT3d7.25=IT8.9} REMIGIUS. − Vel si ad humanitatem Christi referatur, si legatur in quo mihi complacui , quia istum solum reperi sine peccato. Si vero legatur in quo mihi complacuit, subauditur placitum meum constituere, ut per eum agerem que agenda sunt, id est genus humanum redimerem.

^marg.| {CMT3d7.26=ITd8.10} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − Hec autem verba et alii duo, Marcus et Lucas, similiter narrant; sed de verbis vocis que de celo facta est, variant locutionem, salva tamen sententia. Quod enim Mattheus ait dictum: Hic est filius meus dilectus , et alii duo dicunt: « Tu es filius meus dilectus »^dh, ad eandem sententiam explicandam valet. Vox enim celestis unum horum dixit; sed evangelista ostendere voluit ad id valere quod dictum est hic est filius meus, ut illis potius qui audiebant indicaretur quod ipse esset filius Dei; atque ita dictum referre voluit tu es filius meus, ac si illi diceretur hic est filius meus. Non enim Christo indicabatur quod sciebat; sed audiebant qui aderant, propter quos vox facta est. Iam vero quod alius dicit in quo mihi complacui, alius: « In te complacuit mihi »^di, si queris quid horum illa voce sonuerit, quodlibet accipe, dum intelligas eos qui non eandem locutionem retulerunt, eandem retulisse sententiam. Quod enim Deus in Filio sibi complacuit, admonetur aliquis ex eo quod dictum est: « In te complacuit »^dj. Quod autem in Filio Pater placuerit hominibus, admonetur ex eo quod dictum est in te complacuit mihi. Seu intelligatur hoc dictum esse ab omnibus evangelistis, tamquam diceretur in te complacitum meum constitui. Hoc est: implere quod mihi placet.^dk

^dh Mc 1, 11; Lc. 3, 22.

^di Lc. 3, 22.

^dj Mc 1, 11.

^dk ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 14, § 31, CSEL 43, p. 131.11-132.16: «Hoc et alii duo, Marcus et lucas, similiter narrant; sed de uerbis uocis, quae de caelo facta est, uariant locutionem salua tamen sententia. quod enim mattheus ait dictum hic est filius meus dilectus et alii duo dicunt tu es filius meus dilectus, ad eandem sententiam explicandam ualet, sicut superius tractatum est. uox enim caelestis unum horum dixit, sed evangelista ostendere uoluit ad id ualere quod dictum est hic est filius meus, ut illis potius qui audiebant indicaretur, quod ipse esset filius dei, adque ita dictum referre uoluit tu es filius meus, ac si illis diceretur hic est filius meus. non enim christo indicabatur quod sciebat, sed audiebant qui aderant, propter quos etiam ipsa uox facta est. iam uero quod alius dicit in quo mihi conplacui, alius in te conplacui, alius in te conplacuit mihi, si quaeris, quid horum in illa uoce sonuerit, quod libet accipiendum, modo intellegas eos qui non eandem locutionem rettulerunt eandem rettulisse sententiam. quae diuersitas locutionum ad hoc etiam utilis est, ne uno modo dictum minus intellegatur et aliter, quam se res habet, interpretetur. quod enim dictum est in quo mihi conplacui, si uelit quis ita intellegere, ut deus in filio sibi conplacuisse uideatur, admonetur ex eo quod dictum est in te conplacui. si rursus ex hoc uno intellegat quisque in filio patrem placuisse hominibus, admonetur ex eo quod dictum est in te conplacuit mihi. ex quo satis apparet, quilibet evangelistarum caelestis uocis etiam uerba tenuerit, alios ad eandem sententiam familiarius explicandam uerba uariasse, ut intellegatur hoc dictum esse ab omnibus, tamquam diceretur in te placitum meum constitui, hoc est per te gerere quod mihi placet». [FG2013]

<55. - Matthei evangelium>

Capitulum 3

<55. Catena aurea in Matthaeum>

Capitulum 3