Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

^prol.| [Mt. 4, 1-11 legitur Quadragesimae 1 dominica; cf. Ordinarium OP 606-607]

^marg.| {CMT4d1.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Postquam baptizatus est Dominus a Ioanne in aqua, a Spiritu ducitur¹* in desertum ut baptizetur²* igne temptationis.
Unde dicitur:

¹ a spiritu – dicitur] inv. Ed1953

² baptizetur] baptizaretur Ed1953

Tunc ductus est Iesus³* in desertum a Spiritu etc.⁴*

³ ductus est - Iesus] ductus est Li446, inv. Ed1953

⁴ etc.] om. Ed1953

^marg.| Tunc , scilicet quando Pater clamavit de illo⁵*: « Hic est filius meus dilectus”^a.^A ^b

^a Cf. Mt. 3, 17; Mt. 17, 5; Mc. 1, 11; Lc. 3, 22; Lc. 9, 35; 2Pt. 1, 17.

^b ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 5 (Mt. 4, 1-2), PG 56, 661 : «Ideo Dominus postquam baptizatus est in verbo, factus est sub lege. A Joanne autem in aqua, a Patre vero in Spiritu: nunc a Spiritu ducitur in desertum, ut baptizetur in igne tentationis, postmodum baptizandus in morte. Age, nunc videamus qui sunt, qui baptizantur in igne, et quando baptizantur in igne. Ut autem sciamus, videndum nobis est, quid est quod dicit, Tunc ductus est. Quando? Quando Pater clamavit de caelo: Hic est Filius meus dilectus, in quo complacui». [MM2019]

^A ¶Codd. : As115 (20rb) Li446 ( 30vb ) Mt366 (13ra) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

⁵ illo] celo Ed1953

^marg.| {CMT4d1.2} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ⁶* − Quisquis ergo post baptismum maiores sustines temptationes, non turberis; etenim propter hoc accepisti arma ut non cadas, sed ut prelieris. Ideo autem temptationem a te Deus non prohibet, primum quidem, ut discas quoniam multo factus es fortior; deinde ut magnitudine donorum non extollaris; tertio ut diabolus experientia cognoscat quod perfecte ab eo abscessisti; quarto ut per hoc fortior reddaris; quinto ut crediti tibi thesauri signum accipias neque enim diabolus superveniret tibi ad temptandum, nisi te in maiori honore effectum videret.^c

^c ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 13, § 1, PG 57, 209.1-18: «εἰ μετὰ τὸ βάπτισμα μείζονας ὑπομείνειε πειρασμοὺς, μὴ ταράττηται, ὡς παρὰ προσδοκίαν τοῦ πράγματος γινομένου, ἀλλὰ μένῃ γενναίως πάντα φέρων, ὡς κατὰ ἀκολουθίαν τούτου συμβαίνοντος. Καὶ γὰρ διὰ τοῦτο ἔλαβες ὅπλα, οὐχ ἵνα ἀργῇς, ἀλλ’ ἵνα πολεμῇς. Διὰ τοῦτο οὐδὲ ἐπιόντας κωλύει τοὺς πειρασμοὺς ὁ Θεός· πρῶτον μὲν ἵνα μάθῃς ὅτι πολλῷ γέγονας ἰσχυρότερος· ἔπειτα ἵνα μένῃς μετριάζων, μηδὲ τῷ μεγέθει τῶν δωρεῶν ἐπαρθῇς, τῶν πειρασμῶν συστέλλειν σε δυναμένων· πρὸς τούτοις, ἵνα ὁ πονηρὸς δαίμων ἐκεῖνος, ὁ τέως ἀμφιβάλλων περὶ τῆς σῆς ἀποστάσεως, ἀπὸ τῆς βασάνου τῶν πειρασμῶν πληροφορηθῇ, ὅτι τέλεον αὐτὸν ἐγκαταλιπὼν ἀπέστης· τέταρτον, ἵνα ἰσχυρότερος καὶ σιδήρου παντὸς εὐτονώτερος ταύτῃ κατασκευασθῇς· πέμπτον, ἵνα ἀπόδειξιν λάβῃς σαφῆ τῶν πιστευθέντων σοι θησαυρῶν. Οὐδὲ γὰρ ἂν ἐπῆλθεν ὁ διάβολος, εἰ μή σε ἐν μείζονι γενόμενον εἶδε τιμῇ». [ACB2014]

⁶ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT4d1.3} HILARIUS. ⁷* {cad.3} − In sanctificatis enim maxime diaboli temptamenta grassantur⁸ quia victoria ei est magis exoptata⁹* de sanctis.^B ^d

^d ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 3 § 1, SChr 254, p. 112: «Temptatur igitur statim post baptismum Dominus, temptatione sua indicans in sanctificatis nobis maxime diaboli temptamenta grassari, quia uictoria ei est magis exoptata de sanctis». [MM2019]

^B ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2019}

⁷ Hilarius] + In Mattheum Ed1953

⁸ grassantur] crassantur Li446

⁹ exoptata] optata Ed1953

^marg.| {CMT4d1.4} GREGORIUS. ¹⁰* − Dubitari autem a quibusdam solet a quo Spiritu sit Iesus ductus¹¹* in desertum, propter hoc quod subditur: Assumpsit eum diabolus in sanctam civitatem . Sed vere et absque ulla questione convenienter accipitur ut a Spiritu sancto in desertum ductus¹²* credatur, ut illuc eum suus Spiritus duceret¹³ ubi hunc ad temptandum Spiritus malignus invenit.^e

^e ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 16 § 1, p. 110.1-7: « Dubitari a quibusdam solet a quo spiritu sit Iesus ductus in desertum, propter hoc quod subditur: Assumpsit eum diabolus in sanctam ciuitatem. Et rursum: Assumpsit eum in montem excelsum. Sed uere et absque ulla quaestione conuenienter accipitur ut a sancto Spiritu in desertum ductus credatur, ut illic eum suus Spiritus duceret, ubi hunc ad temptandum spiritus malignus inueniret». [FG2013]*

¹⁰ Gregorius] + in homilia Ed1470 , in evangelia Ed1953

¹¹ Iesus ductus] inv. Ed1953

¹² in desertum ductus] ductus esse Ed1953

¹³ duceret] dite<er>eet cacogr. Li446 * (pr. m. corr.)

^marg.| {CMT4d1.5} AUGUSTINUS. In quarto de Trinitate. ¹⁴* − Cui seipse¹⁵* quoque temptandum prebuit ? Ut ad superandas temptationes eius mediator¹⁶* esset, non solum per adiutorium, verum etiam per exemplum.^C ^f

^f ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De trinitate, lib. 4, c. 13, CCSL 50, lin. 33 sqq.: «cui se ipse quoque temptandum praebuit ut ad superandas etiam temptationes eius mediator esset non solum per adiutorium uerum etiam per exemplum». [MM2020]

^C ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁴ In .IIII.] om. Ed1953

¹⁵ Cui seipse] Cur seipsum Ed1953

¹⁶ eius mediator] corr., eius meditor Li446, mediator Ed1953

^marg.| {CMT4d1.6} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Est autem adductus¹⁷* a Spiritu sancto, non quasi minor maioris precepto non enim solum ductus dicitur qui alicuius potestate ducitur, sed etiam ille qui alicuius rationabili exhortatione placatur, sicut scriptum est de andrea, quod invenit Simonem fratrem suum et adduxit eum ad Iesum.

¹⁷ adductus] ductus Ed1953

^marg.| {CMT4d1.7} HIERONYMUS. − Ducitur autem non invitus aut captus sed voluntate pugnandi.^D ^g

^g ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 20.307-308: «Ut temptaretur a diabolo. ducitur autem non inuitus aut captus sed uoluntate pugnandi». [FG2013]*

^D ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d1.8} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Ad homines enim diabolus vadit ut temptet eos. Quoniam autem adversus Christum diabolus ire non poterat, ideo contra diabolum Christus processit.^E
Unde dicitur:

^E ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

Ut temptaretur a diabolo.

^marg.| {CMT4d1.9} GREGORIUS. In homiliario. ¹⁸* − Sed sciendum nobis est, quia tribus modis temptatio agitur suggestione, delectatione¹⁹, consensu. Et nos cum temptamur, plerumque in delectatione aut in consensu²⁰* labimur quia de carnis peccato propagati in nobisipsis etiam gerimus unde certamina toleramus. Deus vero, qui in utero virginis incarnatus, in mundo²¹* sine peccato venerat, nihil contradictionis in semetipso tolerabat. Temptari ergo per suggestionem potuit, sed eius mentem peccati delectatio non momordit; atque ideo omnis diabolica illa temptatio, foris, non intus fuit.^F ^h

^h ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 16 § 1, p. 110.20-111.29: «Sed sciendum nobis est quia tribus modis temptatio agitur, suggestione, delectatione, consensu. Et nos cum temptamur, plerumque in delectatione aut etiam in consensu labimur, quia ex carnis peccato propagati, in nobismetipsis etiam gerimus unde certamina toleramus. Deus uero, qui in utero uirginis incarnatus in mundo [qui ad susceptionem carnis A] sine peccato uenerat, nihil contradictionis in semetipso tolerabat. Temptari ergo per suggestionem potuit, sed eius mentem peccati delectatio non momordit. Atque ideo omnis diabolica illa temptatio foris non intus fuit». [FG2013]*

^F ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁸ homiliario] scrips., omel’ Li446, evangelia Ed1953

¹⁹ delectatione] + et Ed1953

²⁰ delectatione… consensu] delectationem… consensum Ed1953

²¹ mundo] mundum Ed1953

^marg.| {CMT4d1.10} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ²²* − [b] Tunc autem maxime instat diabolus ad temptandum cum viderit solitarios; unde etiam in principio mulierem temptavit sine viro eam inveniens. [a] Unde et sic per hoc etiam diabolo datur occasio temptandi quod ducitur in desertum.ⁱ

ⁱ ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 13, § 1, PG 57, 209.30-36: «[a] Ἐπειδὴ γὰρ τὸν διάβολον ἐπισπάσασθαι ἐβούλετο, οὐ διὰ τῆς πείνης μόνον, ἀλλὰ καὶ διὰ τοῦ τόπου δίδωσιν αὐτῷ λαβήν . [b] Τότε γὰρ μάλιστα ἐπιτίθεται ὁ διάβολος, ὅταν ἴδῃ μεμονωμένους καὶ καθ’ ἑαυτοὺς ὄντας. Οὕτω καὶ τῇ γυναικὶ παρὰ τὴν ἀρχὴν ἐπέθετο, μόνην αὐτὴν ἀπολαβὼν, καὶ τοῦ ἀνδρὸς χωρὶς οὖσαν εὑρών». [ACB2014]

²² homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT4d1.11} GLOSSA. − [a] Hoc desertum est inter²³* Ierusalem et Iericho ubi morabantur latrones, [d] qui locus vocatur Domhim²⁴*, id est sanguis²⁵*, propter effusionem sanguinis quam ibi latrones faciebant²⁶. [b] Unde et homo cum descendisset a Ierusalem in²⁷ Iericho incidisse dicitur in latrones^j, [c] gerens figuram Ade qui a demonibus victus est. [e] Conveniens ergo fuit²⁸ ut ibi²⁹ Christus diabolum superaret ubi diabolus hominem sub figura superasse dictus³⁰* est.^G ^k ^l

^j Cf. Lc. 10, 30.

^k ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 4, PL 162, 1270B; cf. Paris, BnF, lat. 627, f. 9ra ; Paris, BnF, lat. 6624, f. 129 sqq. (non inveni); Paris, BnF, lat. 12204, f. 16vb; Paris, BnF, lat. 14809, f. 192va-b: «[a] Hoc desertum est inter Jerusalem et Jericho, ubi morabantur latrones. [b] Unde [ubi P627 P14809 ] a Domino dictum est: Homo quidam descendebat [cum descenderet P627 , dum descenderet P14809 ] ab Jerusalem in Jericho, et incidit inter [in P12204 ] latrones. [c] Homo dico, gerens figuram Adae, qui a daemonibus victus est, et peccatis sauciatus, et a virtutibus spoliatus, [d] qui locus vocatur Damin id est sanguinum [Domin idest sanguis P627 P12204 P14809 ] propter effusionem sanguinis, quam ibi faciebant latrones. [e] Conveniens ergo fuit ut ibi Christus diabolum superaret, ubi diabolus hominem sub figura superasse dictus est».
<potius quam> Glossa ordinaria (Mt. 4, 1), [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 13b° marg. Cas238, p. 17, sec. m., interl. .], ed. Gloss-e : «Historialiter. In illo deserto quod est inter Hierusalem et Hiericho Christus diabolum vicit, ubi figuraliter dixerat Adam [+ incidisse in latrones Rusch] eum vicisse, latrones autem ibi habitasse. Probat locus qui dicitur Domin [Domim Rusch], id est sanguis propter effusionem sanguinis que ibi fiebat. Eadem [ea Rusch] via Samaritanus descendit quia carne indutus, easdem temptationes sustinuit».
<cuius fons> Anselmus Laudunensis, In Mt., c. 4, Alençon, BM, ms. 26, f. 105vb : «Historialiter. In illo deserto quod est inter Ierusalem et Iericho dicitur Christus diabolum vicisse, ubi figuraliter dixerat eum Adam vicisse. Latrones autem ibi habitasse probat locus ipse qui ‘Domim’ dicitur, id est sanguis propter effusionem sanguinis que ibi fiebat. Eadem via Samaritanus descendit quia carne indutus, easdem temptationes sustinuit».
<Non hab.> Interpretationes nominum hebreorum: Ω^S f. 592vc “Domin: rubra vel ascensus ruforum”. Petrus Comestor, Historia scolastica, Historia evangelica, c. 35, PL 198, 1556B (contrairement à l’hypothèse de Nicolai cit. infra. p. 22, à moins que la sentence de la Glose n’ait été intégrée dans certains manuscrits de l’Histoire scolastique.

^l ¶Nota : Le toponyme du désert de la tentation pose problème. Tous les manuscrits de la Catena aurea et les éditions de la branche A écrivent Dorohim, Dorohym ou Dorohin. Ces formes sont aberrantes et sans justification linguistique aucune. Elles remontent à une erreur du premier exemplar ou de leur antigraphe. Nicolai (Ed1957) corrige par Dammaim, translittération du mot hébreu correspondant à l’étymologie proposée: דׇמיִםforme plurielle de דָם: le sang. Il argumente en faveur d’un redoublement du m justifié par la présence d’un מּ renforcé (daghesaffixus). Les objections de Combefis ne méritent aucune considération (cf. Nicolai, In Catena m auream, 1669, discussio 2, p. 12-13). On peut certes imaginer que Thomas a fait inscrire דׇמיִם dans l’apographe, à la place de Domim. Un responsable de la préparation du premier exemplar, voulant translittérer le mot hébreu en caractères latins aurait alors confondu le premier מ du mot avec hèth (ח) ou resh (ר), consonnes associées au son /r/ latin. D’où la forme Dorohim au lieu de Domhim. L’erreur serait étrange vu la qualité de la connaissance de l’hébreu qu’atteste la reportatio du Super Psalmos (voir à ce sujet notre étude, encore inédite: M. Morard , Le commentaire des Psaumes de Thomas d’Aquin, Paris, 2008, chap. 4.2: les Psautiers du Super Psalmos: alie litterae et éléments d’identification). Le système d’écriture livresque du 13e siècle explique d’autres erreurs observées, comme la transcription fautive de Domim par Domini. Quoiqu’il en soit Dammaim est une intervention trop hasardeuse. L’hypothèse la plus simple est qu’un copiste a mal décomposé les jambages de la lettre m, interprétant le premier comme un r et les deux suivants comme un o. Nous restituons donc: Domhim. [MM2019]

^G ¶Codd. : Arag2 (31ra) As115 (20va) Clv195 (33rb) Li446 ( 31ra ) Md214 (23ra) Ed1470 Ed1570 Ed1611 Ed1657 Ed1745 Ed1953 {MM2019}

²³ inter] in Ed1861 Ed1953

²⁴ Domhim] restit. , Dorohim Li446* , Dorohyn As115 Clv195 Li446 ² , Dorohin Arag2 Mb214 T46 Ed1470 Ed1493 Ed1611 , Damin Ed1570 (+ marg. דָמיׅם) , Dammaim Ed1657 , Dammim Ed1745 Ed1861 Ed1953

²⁵ sanguis] sanguinis Arag2 Ed1470 Ed1493 Ed1570 Ed1657 Ed1775 Ed861 Ed1953

²⁶ faciebant] om. Li446 *, ? Li446 ² (al. m. post. interl.), faciebantur As115

²⁷ a... in Arag2 T46 Ed1470 Ed1570 Ed1493 Ed1611 Ed1657] in... a As115 Clv195 Li446 Md214

²⁸ fuit] om. Li446

²⁹ ibi] om. T46

³⁰ dictus] dictum Arag2 Ed1745 Ed1861 Ed1953

^marg.| {CMT4d1.12} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Non solum autem Christus ductus est in desertum a Spiritu, sed et omnes filii Dei habentes Spiritum sanctum non enim sunt contenti sedere otiosi, sed Spiritus sanctus urget eos aliquid magnum apprehendere opus, quod est ire in desertum quantum ad diabolum, quia non est ibi iniustitia, qua diabolus delectatur. Omne etiam bonum est extra carnem et mundum, quia non est secundum voluntatem carnis et mundi. ad tale ergo desertum omnes filii Dei exeunt ut temptentur ut puta si non proposuisti ducere uxorem, duxit te Spiritus sanctus in desertum, id est extra fines carnis et mundi, ut tempteris concupiscentia carnis quomodo enim temptatur libidine qui tota die est cum uxore? scire debemus, quod filii Dei non temptantur a diabolo nisi in desertum exierint; filii autem diaboli in carne et mundo constituti confringuntur et parent; sicut bonus homo, si uxorem habuerit, non fornicatur, sed sufficit ei uxor sua; malus autem etiam habens uxorem, fornicatur, et non est uxore contentus; et sic in omnibus invenies. Filii ergo diaboli non exeunt ad diabolum ut temptentur. Quid enim opus habet ad certamen exire qui non desiderat vincere? qui autem gloriosiores sunt filii Dei, extra fines carnis exeunt contra illum quia victorie gloriam concupiscunt. Propterea et in hoc Christus exiit ad diabolum ut temptaretur ab eo.

^marg.| {CMT4d1.13} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ³¹* − Ut autem discas quam magnum bonum est ieiunium, et qualiter scutum est adversum diabolum, et quoniam post baptismum non lascivie, sed ieiunio intendere oportet, ipse ieiunavit, non eo indigens, sed nos instruens.^m

^m ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 13, § 1, PG 57, 209.45-51: «ἵνα σὺ μάθῃς, ἡλίκον ἡ νηστεία καλὸν, καὶ πῶς ὅπλον ἐστὶ κατὰ τοῦ διαβόλου μέγιστον, καὶ ὅτι μετὰ τὸ λουτρὸν οὐ τρυφῇ καὶ μέθῃ καὶ τραπέζῃ πληθούσῃ, ἀλλὰ νηστείᾳ προσέχειν δεῖ. Διὰ γὰρ τοῦτο καὶ αὐτὸς ἐνήστευσεν, οὐκ αὐτὸς ταύτης δεόμενος, ἀλλ’ ἡμᾶς παιδεύων». [ACB2014]

³¹ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT4d1.14} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Et ut quadragesimi nostri ieiunii poneret mensuram, quadraginta diebus et quadraginta noctibus ieiunavit.^H
Unde sequitur:

^H ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

Et cum ieiunasset quadraginta diebus et quadraginta noctibus.

^marg.| {CMT4d1.15} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ³²* − Non autem ultra processit ieiunando quam Moyses et Elias ne incredibilis videretur carnis assumptio.^I ⁿ

ⁿ ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 13, § 2, PG 57, 209.5-14: «Διὰ δὴ τοῦτο καὶ αὐτὸς νηστεύει τεσσαράκοντα ἡμέρας, ἡμῖν τὰ φάρμακα τῆς σωτηρίας δεικνὺς, καὶ οὐ προέρχεται περαιτέρω , ὥστε μὴ πάλιν τῇ ὑπερβολῇ τοῦ θαύματος ἀπιστηθῆναι τῆς οἰκονομίας τὴν ἀλήθειαν. Νῦν μὲν γὰρ οὐκ ἂν τοῦτο ἐγένετο, ἐπειδὴ καὶ Μωϋσῆς καὶ Ἠλίας προλαβόντες εἰς τοσοῦτον ἴσχυσαν ἐξελθεῖν μῆκος, τῇ τοῦ Θεοῦ κραταιούμενοι δυνάμει. Εἰ δὲ περαιτέρω προέβη, πολλοῖς ἂν καὶ ἐντεῦθεν ἄπιστος ἔδοξεν εἶναι ἡ τῆς σαρκὸς ἀνάληψις». [ACB2014]

^I ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

³² homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT4d1.16} GREGORIUS. In homiliario. ³³* − Ipse autem auctor omnium in quadraginta diebus nullum omnino cibum sumpsit. Nos quoque quantum possumus, quadragesime tempore carnem nostram per abstinentiam affligamus. Quadragenarius autem numerus custoditur, quia virtus decalogi per libros quatuor sancti evangelii impletur; denarius etenim quater ductus, in quadragenarium surgit. vel quia in hoc mortali corpore ex quatuor elementis subsistimus, per cuius voluptatem preceptis dominicis contraimus, que per decalogum sunt accepta. Qui ergo per carnis desideria decalogi mandata contempsimus, dignum est ut eandem carnem quaterdecies affligamus. Vel sicut in lege offerre debemus decimas rerum, ita ei offerre contendimus decimas dierum. A prima enim dominica quadragesime usque ad paschalis solemnitatis gaudia sex hebdomade veniunt, quarum dies quadraginta et duo sunt, ex quibus dum sex dies dominici ab abstinentia subtrahuntur, remanent triginta sex. Dum vero per trecentum sexaginta quinque³⁴ dies annus ducitur, nos autem per trigintasex dies affligimur, quasi anni nostri decimas Deo damus.^o

^o ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 16 § 5, p. 113.83-114.104: «Ipse auctor hominum ad homines ueniens in quadraginta diebus nullum omnino cibum sumpsit.Nos quoque, in quantum possumus, annuo quadragesimae tempore carnem nostram per abstinentiam affligere conamur. Cur ergo in abstinentia quadragenarius numerus custoditur, nisi quia uirtus decalogi per libros quattuor sancti evangelii impletur? Denarius etenim quater ductus in quadragenarium surgit, quia tunc decalogi mandata perficimus, cum profecto quattuor libros sancti evangelii custodimus. Ex qua re sentiri et aliud potest. In hoc enim mortali corpore ex quattuor elementis subsistimus, et per uoluptates eiusdem corporis praeceptis dominicis contraimus. Praecepta autem dominica per decalogum sunt accepta. Qui ergo per carnis desideria decalogi mandata contempsimus, dignum est ut eamdem carnem quaterdecies affligamus. Quamuis de hoc quadragesimae tempore est adhuc aliud quod possit intelligi. A praesenti etenim die usque ad paschalis sollemnitatis gaudia sex hebdomadae ueniunt, quarum uidelicet dies quadraginta et duo fiunt. Ex quibus dum sex dies dominici ab abstinentia subtrahuntur, non plus in abstinentia quam triginta et sex dies remanent. Dum uero per trecentos et sexaginta dies annus ducitur, nos autem per triginta et sex dies affligimur, quasi anni nostri decimas Deo damus, ut qui nobismetipsis per acceptum annum uiximus, auctori nostro nos in eius decimis per abstinentiam mortificemus». [FG2013]

³³ homiliario] scrips., omel’ Li446, evangelia Ed1953

³⁴ .LXV.] .XLV. cacogr. Li446 * (al.m. marg. corr.)

^marg.| {CMT4d1.17} AUGUSTINUS. In libro octoginta trium questionum. − Vel aliter. [a] Omnis sapientie disciplina est creatorem creaturamque cognoscere. Creator est trinitas pater et filius et Spiritus sanctus; creatura vero partim est invisibilis, sicut anima, [c] cui ternarius numerus tribuitur, diligere enim Deum tripliciter iubemur ex toto corde, ex tota anima et ex tota mente, [b] partim visibilis, sicut corpus, [d] cui quaternarius debetur propter calidum et frigidum, humidum et siccum. [e] Denarius ergo numerus, qui totam insinuat disciplinam, quater ductus, id est numero qui corpori debetur, multiplicatus, quia per corpus administratio geritur, quadragesimum numerum conficit, cuius partes equales ad quinquaginta perveniunt; unum enim et duo et quatuor et quinque et octo et decem et viginti, que sunt partes quadragenarii, simul iuncta, efficiunt quinquaginta. [f] Et ideo tempus quo ingemiscimus et dolemus quadragenario numero celebratur. Status autem beatitudinis, in quo erit gaudium, quinquagesime celebratione prefiguratur, id est a pascha usque ad Pentecosten ³⁵ . ^p

^p ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De diversis quaestionibus octoginta tribus, qu. 81, § 1, CCSL 44A, p. 232.1-23.24: «[a] Omnis sapientiae disciplina, quae ad homines erudiendos pertinet, est creatorem creaturam que dinoscere, et illum colere dominantem istam subiectam fateri. Est autem creator deus ex quo omnia per quem omnia in quo omnia, et ideo trinitas, pater et filius et spiritus sanctus. Creatura uero partim est inuisibilis sicut anima, [b] partim uisibilis sicut corpus. Inuisibili [c] ternarius numerus tribuitur, quare diligere Deum tripliciter iubemur, ex toto corde ex tota anima ex tota mente, corpori [d] quaternarius propter euidentissimam naturam eius, id est calidam et frigidam, humidam et siccam, uniuersae ergo creaturae septenarius. quapropter omnis disciplina dinoscens et discernens creatorem atque creaturam denario numero insinuatur. Quae disciplina, quamdiu corporeis motibus temporaliter significatur, credendo constat, et rerum gestarum uenientium atque transeuntium auctoritate quasi lacte paruulos nutrit, ut idoneos faciat contemplationi, quae non uenit et transit sed semper manet. In qua quisque, narratis sibi rebus diuinitus temporaliter pro salute hominum gestis siue gerendis quae adhuc futura praedicantur, si permanserit in fide et promissa sperauerit et quae diuina auctoritas praecipit infatigabili caritate implere curauerit, recte aget uitam huius necessitatis et temporis, quae numero quadragenario commendatur, quoniam [e] denarius numerus, qui totam insinuat disciplinam, quater ductus, id est numero qui corpori tribuitur multiplicatus, quia per motus corporales administratio geritur, quam dictum est fide constare, quadragenarium numerum conficit. Ita impetrat etiam stabilem et nullius temporis indigentem sapientiam, quae denario numero commendatur, ut ad quadraginta addantur decem, quia et partes aequales quadragenarii numeri simul ductae ad quinquaginta perueniunt. Partes autem aequales habet quadragenarius numerus, primo quadraginta in singulis, deinde uiginti in binis, decem in quaternis, octo in quinis, quinque in octonis, quattuor in denis, duas in uicenis. Unum ergo et duo et quattuor et quinque et octo et decem et uiginti simul ducta efficiunt quinquaginta. quapropter sicut quadragenarius numerus aequalibus suis partibus conputatis parit amplius denarium et fit quinquagenarius, sic tempus fidei rerum pro nostra salute gestarum et gerendarum cum aequitate uitae actum impetrat intellectum stabilis sapientiae, ut non solum credendo, sed etiam intellegendo disciplina firmetur». Augustinus Hipponensis, De diversis quaestionibus octoginta tribus, qu. 81, § 2, CCSL 44A, p. 241.47-56: «Et hoc est [f] tempus quo ingemiscimus et dolemus expectantes redemptionem corporis nostri, quod quadragesima celebratur. Scimus autem quia cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum sicuti est, cum additur denarius quadragenario, ut non solum credere quae pertinent ad fidem, sed etiam perspicuam ueritatem intellegere mereamur. Talis Ecclesia, in qua nullus erit meror, nulla permixtio malorum hominum, nulla iniquitas, sed laetitia et pax et gaudium, quinquagesimae celebratione praefiguratur». [FG2013]

³⁵ Pentecosten] Pantecosten Li446

^marg.| {CMT4d1.18} AUGUSTINUS. In sermone de Quadragesima − Non autem quia Christus post acceptum baptismum continuo ieiunavit, regulam observationis dedisse credendum est ut, post Christi baptismum, continuo ieiunare necesse sit. Sed quando acriori luctamine³⁶* cum temptatore confligitur, ieiunandum est, ut corpus impleat de castigatione militiam et animus impetret de humiliatione victoriam.^J ^q

^q ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Sermones ad populum, sermo 210, PL 38, 1049.2-16 : «Non ergo quia christus post acceptum ioannis baptismum continuo ieiunauit, tanquam regulam obseruationis dedisse credendus est, ut post ipsius christi baptismum acceptum, continuo ieiunare necesse sit: sed plane illo exemplo docuit ieiunandum esse, quando forte acriore luctamine cum tentatore confligimus. Ob hoc enim christus, qui sicut homo dignatus est nasci, non respuit sicut homo tentari, ut christianus magisterio eius instructus non possit a tentatore superari. Siue ergo continuo post baptismum, siue quolibet interuallo temporis interposito, quando simile praelium tentationis infertur homini, ieiunandum est: ut et corpus impleat de castigatione militiam, et animus impetret de humiliatione uictoriam». [MM2020]

^J ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

³⁶ luctamine] certamine Ed1953

^marg.| {CMT4d1.19} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Sciebat autem Dominus cogitationem diaboli quia volebat eum temptare audierat enim quia Christus natus est in hoc mundo angelis predicantibus, pastoribus referentibus, magis querentibus et Ioanne ostendente. Unde Dominus processit contra eum, non quasi Deus, sed quasi homo; magis autem quasi Deus et homo. Nam per quadraginta dies non esurire non erat hominis; aliquando autem esurire non erat Dei. Unde esurivit, ne manifeste intelligatur Deus, et sic diaboli spem temptandi extingueret, suam autem victoriam impediret.

^marg.| Unde sequitur:

Postea esuriit.

^marg.| {CMT4d1.20} HILARIUS. ³⁷* − Nam, post quadraginta dies - non in³⁸ quadraginta diebus - esuriit. Igitur³⁹ cum esuriit Dominus⁴⁰, non inedie subrepsit operatio sed nature sue hominem dereliquit. Non enim erat a Deo diabolus sed a carne vincendus. Qua rerum ratione indicat, post quadraginta dierum conversationem⁴¹* quibus post passionem in seculo erat commoraturus⁴², esuritionem se humane salutis habiturum quo, in tempore exspectatum, Deo Patri, munus hominem quem assumpserat, reportavit⁴³.^K ^r

^r ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 3 § 2.2-7, 13-17, SChr 254, p. 113-114: «Non cibum etiam hominum esuriit, sed salutem; nam post quadraginta dies, non in quadraginta diebus esuriit, Moyse et Elia in eodem ieiunii tempore non esurientibus.Igitur cum esuriit Dominus, non inediae subrepsit operatio, sed uirtus illa quadraginta dierum non mota ieiunio naturae suae hominem dereliquit. Non enim erat a Deo diabolus, sed a carne uincendus; quam utique temptare ausus non fuisset, nisi in ea per esuritionis infirmitatem quae sunt hominis recognouisset. Quam utique in eo sentiens ita exorsus est: si filius Dei es. Anceps sermo est si filius Dei es. Licet esurientem uideret, quadraginta tamen dierum in eo ieiunium pertimescebat. Qua rerum ratione indicat post quadraginta dierum conuersationem, quibus post passionem in saeculo erat commoraturus, esuritionem se humanae salutis habiturum. Quo in tempore exspectatum Deo patri munus hominem quem adsumpserat reportauit».
¶Nota : La leçon post 40 dierum conversationem (“après un séjours de 40 jours”) repose sur l’accord de la tradition manuscrite ancienne et du texte critique d’Hilaire. Combefis préfère la leçon consummationem par fidélité à deux éditions: Lugduni et Antverpiensi (= Ed1612 à ne pas confondre avec Anvers Ed1611 source de Nicolai) que Nicolai avait corrigé à juste titre en raison de l’accord du texte d’Hilaire avec l’édition parisienne de Bernard de Sainte-Catherinne de Sienne (Ed1611 <cuius fons> Anvers: Plantin Ed1569). Nous observons aujourd’hui que cette édition s’avère être plus proche de la tradition manuscrite universitaire que les éditions de la tradition détériorée, fille de la Piana (Ed1570). Le choix de Combefis, lectio facilior, est guidé par le souci de respecter ce qu’il considère comme une correction intentionnelle apportée par Thomas à sa source. Cet argument doit être entendu à condition que les interventions thomasiennes supposées soient philologiquement fondées, ce qui n’est pas le cas ici: les éditions utilisées par Combefis sont déficientes; elles appartiennent à la branche détériorée de la tradition. La leçon consummationem reproduit une lecture qui remonte à Ed1470 (+ Arag2 qui appartient à la même famille que les incunables, à moins qu’il n’en dépende). Les apparats de l’édition d’Hilaire utilisée ne signalent aucune variante sur ce mot. Dans l’état actuel de nos travaux, la tradition manuscrite de la Catena donne raison à Nicolai. Cf. Nicolai, In Catena m auream, 1669, discussio 3, p. 24-29, et Combefis, Bibliotheca patrum, t. 1, p. 138a. [MM2019]

^K ¶Codd. : As115 (21ra) Arag2 Clv195 (34ra) Li446 ( 31vb ) Md214 (23va) Mt366 T46 (22ra) Ed1470 Ed1474 ( 25vb ) Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1517 Ed1520 Ed1552a Ed1570 Ed1611 Ed1612 Ed1637 Ed1657 Ed1745 Ed1953 {MM2019}

³⁷ Hilarius] + In Mattheum Ed1953

³⁸ in] om. . Ed1552 a

³⁹ Igitur] ideo Ed1476

⁴⁰ esuriit Dominus] inv. Arag2 Ed1470 Ed1474 Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1517 Ed1520 Ed1552a Ed1570 Ed1612 Ed1637 Ed1657 Ed1745 Ed1953

⁴¹ conversationem As115 Clv195 Li446 (conversatonum cacogr) T46 Ed1611 Ed1657] conversionem Ed1637 , consummationem Arag2 Ed1470 Ed1474 Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1517 Ed1520 Ed1552a Ed1570 Ed1612 Ed1745 Ed1953 cum Combefixio

⁴² commoraturus] commoratum Md214, commemoraturus Arag2, commoratus Ed1611 Ed1637 Ed1953

⁴³ reportavit T46² ] importavit T46*

^prol.| [Mt. 4, 1-11 legitur Quadragesimae 1 dominica; cf. Ordinarium OP 606-607]

^marg.| {CMT4d2.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. ⁴⁴ − [b] Quia diabolus videns⁴⁵, per quadraginta dies, Christum ieiunantem, desperaverat. Postquam esurientem sensit, iterum cepit sperare.
Unde sequitur:

⁴⁴ Super Mattheum] om. T46

⁴⁵ videns] vident Md214, dicens Li446 *

Et accedens temptator.

^marg.| [a] Si ergo ieiunaveris et tempteris, non⁴⁶* dicas quia perdidi fructum ieiunii mei. Nam, etsi non tibi profuit ieiunium tuum ut non tempteris, tamen proficiet ut a temptationibus non vincaris⁴⁷.^L ^s

^s ¶Fons :
[a] Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 5 (Mt. 4, 2), PG 56, 664.22 ; St-Omer, BM, 10, f. 33va : «Si ergo jejunaveris, ut non intres in tentationem, placuerit autem Deo inducere te: non dicas quia perdidi fructum jejunii mei. Nam etsi non tibi proficit jejunium tuum, ut non tenteris: tamen ad illud sine dubio tibi proficiet, ut a tentationibus non vincaris, sicut Christo profuit».
[b] Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 5 (Mt. 4, 2), PG 56, 664.71 ; St-Omer, BM, 10, f. 33vb : «: «Itaque diabolus, quia videns per quadraginta dies jejunantem desperaverat, postquam sensit esurientem, iterum coepit sperare, et sic accessit ad extra [om. Som10] esurientem, et invenit intus numquam esurientem. Et dum tentat esurientem, vincitur a non [om. Som10] esuriente. 3. Et accedens tentator dixit ei: Si Filius [Dei es, dic ut lapides isti panes fiant: om. Som10]». [MM2019]

^L ¶Codd. : Arag2 As115 (21ra) Clv195 (34ra) Li446 ( 31vb ) Md214 (23va) T46 (22rb) Ed1470 Ed1475 (26ra) Ed1476 Ed1493 Ed1517 Ed1552a Ed1570 Ed1611 Ed1612 Ed1637 Ed1657 Ed1774 5 Ed1953 {MM2019}

⁴⁶ non] ne Arag2 Ed1470 Ed1474 Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1517 Ed1552a Ed1570 Ed1611 Ed1612 Ed1637 Ed1657 Ed1745 Ed1953

⁴⁷ vincaris] vinceris Clv195

^marg.| {CMT4d2.2} GREGORIUS. In homiliario ⁴⁸* − Sed si ipsum ordinem temptationis aspicimus, pensamus quanta magnitudine nos a temptatione liberamur. Antiquus enim hostis primum hominem ex gula temptavit cum cibum ligni vetitum ad comedendum suasit; ex vana gloria cum diceret: « Eritis sicut dii »^t; ex avaritia cum diceret: « Scientes bonum et malum »^u. Avaritia enim non solum pecunie est, sed etiam altitudinis, cum supra modum sublimitas ambitur. Quibus autem modis primum hominem stravit, istis modis secundo homini temptato succubuit. Per gulam temptat, cum dicit: Dic ut lapides isti panes fiant ; per vanam gloriam cum dicit: Si filius Dei es, mitte te deorsum ; per sublimitatis avaritiam, cum regna mundi ostendit, dicens: Hec omnia tibi dabo .^v

^t Gn 3, 5.

^u Gn 3, 5.

^v ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 16 § 2, p. 111.30-40; § 3, p. 111.46-51: «Sed si ipsum ordinem temptationis eius aspicimus, pensamus quanta magnitudine nos a temptatione liberamur. Antiquus hostis contra primum hominem parentem nostrum in tribus se temptationibus erexit, quia hunc uidelicet gula, uana gloria et auaritia temptauit, sed temptando superauit, quia sibi eum per consensum subdidit. Ex gula quippe temptauit, cum cibum ligni uetitum ostendit atque ad comedendum suasit. Ex uana autem gloria temptauit cum diceret: Eritis sicut dii. Et ex prouectu auaritiae temptauit cum diceret: Scientes bonum et malum. Auaritia enim non solum pecuniae est, sed etiam altitudinis. [...] [§ 3] Sed quibus modis primum hominem strauit, eisdem modis secundo homini temptato succubuit. Sed quibus modis primum hominem strauit, eisdem modis secundo homini temptato succubuit. Per gulam quippe temptat cum dicit: Dic ut lapides isti panes fiant. Per uanam gloriam temptat cum dicit: Si Filius Dei es, mitte te deorsum. Per sublimitatis auaritiam temptat cum regna omnia mundi ostendit dicens: Haec omnia tibi dabo si procidens adoraueris me». [FG2013]

⁴⁸ Gregorius in homiliario] scrips., Gregorius in omel’ Li446 Arag2 Ed1476 Ed1486 Ed1552a Ed1637, Gregorius Md214, Chrysostomus in homilia Ed1475, Gregorius in evangelia Ed1953

^marg.| {CMT4d2.3} AMBROSIUS. Super Lucam. ⁴⁹ − Inde autem cepit unde iam vicerat, scilicet a gula.
Unde:

⁴⁹ Ambrosius] Augustinus Ed1476

Dixit ei: Si filius Dei es, dic ut lapides isti panes fiant.

^marg.| Quid autem sibi vult talis sermonis exorsus, nisi quia cognoverat Dei filium esse venturum? Sed venisse per infirmitatem corporis non putabat. Aliud explorantis, aliud temptantis est; et Deo se profitetur credere, et homini conatur illudere.^w

^w ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 4, CCSL 14, § 17, p. 112.226-230; § 18, p. 112.235-239: «Inde autem coepit, unde iam uicit. Et ideo inde incipio in Christo vincere, unde in Adam victus sum, si tamen mihi Christus, imago Patris, virtutis exemplum sit. Discamus igitur cavere gulam, cauere luxuriam, quia telum est diaboli. [...] [§ 18] Sed quid sibi uult talis sermonis exorsus: si Filius Dei es, nisi quia cognouerat Dei filium esse uenturum? Sed uenisse per hanc infirmitatem corporis non putabat. Aliud explorantis, aliud temtantis est et Deo se profitetur credere et homini conatur illudere». [FG2013]

^marg.| {CMT4d2.4} HILARIUS. ⁵⁰* − Eam ergo in temptando conditionem operis proposuit, per quam in Deo ex mutatione lapidum in panes virtutem potestatis agnosceret, et in homine oblectamento cibi potentiam esurientis illuderet.^x

^x ¶Fons : = Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 3 § 3.6-10, SChr 254, p. 114: «Eam ergo in temptando condicionem operis proposuit, per quam et in Deo ex mutatione lapidum in panes uirtutem potestatis agnosceret et in homine oblectamento cibi patientiam esuritionis illuderet». [MM2020]

⁵⁰ Hilarius] + In Mattheum Ed1953

^marg.| {CMT4d2.5} HIERONYMUS. − Sed duobus contrariis teneris, o diabole, si ad imperium eius possunt lapides panes fieri, ergo frustra temptas eum qui tante potentie est; si autem non potest facere, frustra Dei filium suspicaris.^y

^y ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 20.315-321: «Dic ut lapides isti panes fiant. esurienti congrue dicitur: dic ut lapides isti panes fiant. sed duobus contrariis teneris, diabole; si ad imperium eius possunt lapides panes fieri, ergo frustra temptas eum qui tantae potentiae est; sin autem non potest facere, frustra dei filium suspicaris: si filius dei es dic ut lapides isti panes fiant». [FG2013]

^marg.| {CMT4d2.6} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Sicut autem diabolus omnes excecabat, sic modo invisibiliter a Christo est excecatus. Post quadraginta enim dies esurientem sensit, et per quadraginta non esurientem non intellexit. Cum suspicatus est eum non esse filium Dei, non cogitavit quoniam fortis athleta ad ea que infirma sunt descendere potest; infirmus autem ad ea que fortia sunt ascendere non potest. Magis ergo ex eo quod per tot dies non esuriit, intelligere debuit quia Deus est, quam ex eo quod post tot dies esuriit, quia homo est. Sed dicit Moyses et Elias quadraginta dies ieiunaverunt, et homines erant. Sed illi ieiunantes esuriebant et sustinebant, iste quadraginta diebus non esuriit, sed postea. Esurire enim et non manducare, patientie est humane; non esurire autem, divine nature.

^marg.| {CMT4d2.7} HIERONYMUS. ⁵¹ − Propositum autem Christi erat humilitate vincere.^M ^z

^z ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 20.325-326: «Ideo autem sic respondit dominus quia propositum ei erat humilitate diabolum uincere, non potentia». [FG2013]*

^M ¶Codd. : As115 ( 21rb) Arag2 (32ra) Li446 ( 32ra) Mt366 Ed1470 ( p. 33) Ed1474 (26ra ) Ed1475C Ed1476 Ed1486 Ed1493 ( 16ra) Ed1546 ( 18rb) Ed1566 ( 18rb) Ed1611 Ed1657 ( 38a) Ed1660 ( 38a) Ed1704 ( 38ra) Ed1775 ( 59a) Ed1876 Ed1953 {FG2017} {MM2017}

⁵¹ Hieronymus Edd.] l? ppa pr. m. rubr. in textu, deinde superscripsit: Ieronimus Li446 cf. infra

^marg.| {CMT4d2.8} LEO PAPA. In sermone quadragesime. ⁵² − Unde et⁵³* adversarium vicit testimoniis legis, non potestate virtutis, ut hoc ipso et hominem plus honoraret et adversarium plus puniret⁵⁴, cum hostis generis humani non⁵⁵ quasi a Deo sed quasi ab homine vinceretur.^N ^aa ^ab
Unde sequitur:

^aa ¶Fons : Leo Magnus , Tractatus septem et nonaginta, tract. 39 § 3, CCSL 138A, p. 215.73-78: «Vicit enim aduersarium, ut audistis, dilectissimi, testimoniis legis, non potestate uirtutis, ut hoc ipso et hominem plus honoraret, et aduersarium plus puniret, cum hostis generis humani non quasi a Deo sed etiam quasi ab homine uinceretur». [FG2013]*
<Paral. Thomae de Aquino> Sum. theol., III q. 46 a. 3 ad 3: «Et ideo conveniens fuit ut per iustitiam homo a servitute Diaboli liberaretur, Christo satisfaciente pro ipso per suam passionem. Fuit etiam hoc conveniens ad vincendam superbiam Diaboli, qui est desertor iustitiae et amator potentiae, ut Christus Diabolum vinceret et hominem liberaret, non per solam potentiam divinitatis, sed etiam per iustitiam et humilitatem passionis, ut Augustinus dicit, xiii de Trinitate».

^ab ¶Nota : La leçon solum de Nicolaï se veut fidèle au texte de l’édition de saint Léon qu’il partage avec Combefis, mais elle n’a pas été retenue par l’édition critique et n’est pas attesté par les témoins de la Catena. Nicolaï se justifie du reproche que lui en fait Combefis en renvoyant à la Somme de théologie où Thomas développe la même idée avec des termes similaires, mais en référence à... Augustin, ce que Nicolaï se garde de dire. Cf. Nicolai , In Catena m auream, 1669, discussio 4, p. 30-31; Combefis, Bibliotheca patrum, t. 2, ed. 1662, p. 138. [MM2020]

^N ¶Codd. : As115 (21rb) Arag2 (32ra) Li446 (32ra) Mt366 Ed1470 (33) Ed1474 (26ra) Ed1475C Ed1476 Ed1486 Ed1493 ( 16ra) Ed1546 (18rb) Ed1566 (18rb) Ed1657 (38a) Ed1660(38a) Ed1704(38ra) Ed1775(59a) Ed1876 Ed1953 {FG2017 } {MM2017} {MM2020}

⁵² Leo… Quadragesime] marg. rubr. As115 (cum signo insertionis) Li446 , Leo in sermone 1 ( om. Ed1475C Ed1611) de Quadragesima Ed1475C Ed1611 Ed1657 Ed1660 Ed1704 Ed1775 , om. Arag2 Ed1470 Ed1474 Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1546 Ed1566 Ed1953

⁵³ et As115 Li446 Mt366 Ed1475 C] om. Arag2 cett. edd.

⁵⁴ puniret] punieret Li446

⁵⁵ non] + solum Ed1657

Qui respondens dixit ei: Scriptum est non in solo pane vivit homo sed in omni verbo quod procedit de ore Dei.

^marg.| {CMT4d2.9} GREGORIUS. In homiliario. ⁵⁶* − Sic ergo temptatus a diabolo Dominus, sacri eloquii precepta respondit; et qui temptatorem suum mergere in abyssum poterat, virtutem sue potentie non ostendit, quatenus nobis preberet exemplum ut quoties a pravis hominibus aliquid patimur, ad doctrinam excitemur potius quam ad vindictam.^ac

^ac ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 16 § 3, p.112.56-62: «Sed est aliud, fratres carissimi, quod in hac temptatione dominica considerare debeamus, quia temptatus a diabolo Dominus sacri eloquii praecepta respondit, et qui eo uerbo quod erat, temptatorem suum mergere in abyssum poterat, uirtutem suae potentiae non ostendit, sola diuinae scripturae praecepta edidit, quatenus nobis suae patientiae praeberet exemplum, ut quoties a prauis hominibus aliquid patimur, ad doctrinam excitemur potius quam ad uindictam» [FG2013]

⁵⁶ homiliario] scrips., omel’ Li446 , + evangelia Ed1953

^marg.| {CMT4d2.10} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Non autem dixit non in solo pane vivo, ne videatur de se dictum esse; sed non in solo pane vivit homo, ut posset diabolus dicere si filius Dei es. Abscondit se ut non ostendatur; quod potest, si homo est; astute excusat se, ne ostendatur non posse.

^marg.| {CMT4d2.11} RABANUS. − Testimonium autem hoc de Deuteronomio^adsumptum est. Ergo si quis non vescitur verbo Dei, iste non vivit, quia sicut corpus humanum non vivit sine terreno cibo, ita et anima vivere non potest sine Dei verbo. Procedere autem verbum de ore Dei dicitur cum voluntatem suam per Scripturarum testimonia revelat.

^ad Dt. 8, 3.

^prol.| [Mt. 4, 1-11 legitur in Quadragesime 1 dominica; cf. Ordinarium OP 606-607]

^marg.| {CMT4d3.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Cum ex premisso Christi responso nihil certum discere diabolus potuisset utrum Christus Deus esset an homo, assumpsit eum ad aliam temptationem, dicens apud se iste qui fame non vincitur, etsi filius Dei non est, tamen sanctus est. valent enim homines sancti fame non vinci; sed postquam omnem necessitatem carnis vicerunt, per vanam gloriam cadunt; ideo cepit eum temptare in gloria vana.
Propter quod sequitur:

Tunc assumpsit eum diabolus in sanctam civitatem.

^marg.| {CMT4d3.2} HIERONYMUS. − Assumptio ista non ex imbecillitate Domini venit, sed de inimici superbia, qui voluntatem salvatoris necessitatem putat.^ae

^ae ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 21.334-337: «Adsumptio ista quae dicitur, non ex inbecillitate Domini uenit, sed de inimici superbia, qui uoluntatem Saluatoris necessitatem putat». [FG2015]*

^marg.| {CMT4d3.3} RABANUS. − Sancta autem civitas Ierusalem dicebatur, in qua templum Dei erat et sancta sanctorum et cultus unius Dei secundum legem Moysi.

^marg.| {CMT4d3.4} REMIGIUS. − In quo ostenditur quia diabolus fidelibus Christi etiam in sanctis locis insidiatur.^O

^O ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d3.5} GREGORIUS. In homiliario. ⁵⁷* − Sed ecce dum dicitur Deus homo in sanctam civitatem a diabolo assumptus, humane aures audire expavescunt; iniquorum tamen omnium diabolus caput est. Quid autem mirum si se ab illo permisit in montem duci, qui se permisit a membris illius crucifigi?^af

^af ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 16 § 1, p. 110.7-16: «Sed ecce cum dicitur Deus homo uel in excelsum montem, uel in sanctam ciuitatem a diabolo assumptus, mens refugit humana, hoc audire aures expauescunt. Cui tamen non esse incredibilia ista cognoscimus, si in illo et alia facta pensamus. Certe iniquorum omnium diabolus caput est, et huius capitis membra sunt omnes iniqui. An non diaboli membrum Pilatus? An non diaboli membra Iudaei persequentes et milites crucifigentes fuerunt? Quid ergo mirum si se ab illo permisit in montem duci, qui se pertulit etiam a membris illius crucifigi? Non est ergo indignum Redemptori nostro (Deo: A) quod temptari uoluit, qui uenerat occidi». [FG2013]

⁵⁷ homiliario] scrips., omel’ Li446 , evangelia Ed1953

^marg.| {CMT4d3.6} GLOSSA. − Diabolus autem⁵⁸* semper ad alta ducit elevando per iactantiam, ut precipitare possit.^P

^P ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁵⁸ autem] enim Ed1953

Et statuit eum supra pinnaculum templi.

^marg.| {CMT4d3.7} REMIGIUS. − Pinnaculum sedes erat doctorum templum enim non habebat culmen erectum sicut nostre domus habent, sed et planum erat desuper more palestinorum, et in ipso templo tria tabulata erant. Et sciendum, quia in pavimento pinnaculum erat, et in unoquoque tabulato pinnaculum erat. Sive ergo statuerit eum in illo pinnaculo quod erat in pavimento, sive in illis que erant in primo, secundo vel tertio tabulato, intelligendum est quod in illo statuisset eum unde aliquod precipitium esse potuit.

^marg.| {CMT4d3.8} GLOSSA. − Nota vero, hec omnia corporeis sensibus esse completa. Quia⁶⁰* enim verba ad invicem conferuntur, in specie hominis diabolum apparuisse verisimile est.^Q

^Q ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁶⁰ Quia] Si Ed1953

^marg.| {CMT4d3.9} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Sed forte dicis quomodo in corpore constitutum videntibus omnibus statuit supra templum sed forsitan diabolus sic eum assumebat ut ab omnibus videretur; ipse autem, nesciente diabolo, invisibiliter sic agebat ut a nemine videretur.

^marg.| {CMT4d3.10} GLOSSA. − Ideo autem duxit eum supra pinnaculum, cum vellet eum de vana gloria temptare, quia in cathedra doctorum multos deceperat inani gloria, et ideo putavit istum positum in sede magisterii inani gloria extolli posse.
Unde sequitur:

Et dixit si filius Dei es, mitte te deorsum.

^marg.| {CMT4d3.11} HIERONYMUS. − In omnibus enim temptationibus hoc agit diabolus ut intelligat si filius Dei sit. Dicit autem mitte te, quia vox diaboli, qua semper homines cadere deorsum desiderat, persuadere potest, precipitare non potest.^ag

^ag ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 21.342-345: «Si filius dei es, mitte te Deorsum. in omnibus temptationibus hoc agit diabolus ut intellegat si filius dei sit. sed dominus sic responsionem temperat ut eum relinquat ambiguum. mitte te Deorsum. uox diaboli qua semper omnes Deorsum cadere desiderat; mitte te, inquit; persuadere potest, praecipitare non potest». [FG2013]

^marg.| {CMT4d3.12} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Per hanc autem propositionem quomodo poterat cognoscere si est filius Dei, an non volare enim per erem non est proprie opus Dei, quia nulli utile est. Si ergo aliquis volaverit provocatus, propter ostentationem solam hoc facit, et est potius ex diabolo quam ex Deo. Si ergo homini sapienti sufficit esse quod est et non est necessarium ei apparere quod non est, quanto magis filius Dei ostendere se necessarium non habet, de quo nemo potest tantum cognoscere quantum est apud se?

^marg.| {CMT4d3.13} AMBROSIUS. Super Lucam. − Sed quia « Satanas transfigurat se sicut angelum lucis »^ahet de scripturis ipsis divinis laqueum fidelibus parat, utitur testimoniis Scripturarum, non ut doceat, sed ut fallat.^ai
Unde sequitur:

^ah 2Cor. 11, 14.

^ai ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 4, § 26, CCSL 14, p. 114.299-115.306: «Disce hic quoque quia Satanas transfigurat se uelut angelum lucis et de scripturis ipsis saepe diuinis laqueum fidelibus parat. sic haereticos facit, sic euiscerat fidem, sic iura pietatis inpugnat. Ergo non te capiat haereticus, quia potest de scripturis aliqua exempla proferre, nec sibi adroget quod doctus uidetur. Utitur et diabolus testimoniis scripturarum, sed non ut doceat, sed ut circumscribat et fallat». [FG2013]

Scriptum est enim quia angelis suis mandavit de te.

^marg.| {CMT4d3.14} HIERONYMUS. − Hoc enim in nonagesimo Psalmo⁶¹ ^ajlegimus; verum ibi non de Christo sed de viro sancto prophetia est. Male ergo diabolus interpretatur Scripturas.^ak

^aj Ps. 90, 11.

^ak ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 21.351-353: «Angelis suis mandauit de te, ut in manibus tollant te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum. hoc in nonagesimo psalmo legimus. uerum ibi non de christo sed de uiro sancto prophetia est. male ergo interpretatur scripturas diabolus». [FG2013]

⁶¹ nonagesimo Psalmo Ed1470] inv. Ed1953

^marg.| {CMT4d3.15} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Vere enim filius Dei angelorum manibus non portatur, sed ipse magis angelos portat; et si portatur manibus angelorum, non ut offendat ad lapidem pedem suum, quasi infirmus, sed propter honorem, quasi Dominus. O diabole, quoniam filius Dei manibus portatur legisti, et quia super aspidem et basiliscum calcat, non legisti sed illud quidem exemplum profert quasi superbus, hoc autem tacet quasi astutus.

^marg.| {CMT4d3.16} CHRYSOSTOMUS. ⁶²* − Intuere etiam quia testimonia a Domino allata sunt convenienter, a diabolo autem indecenter non enim quod scriptum est an gelis suis mandavit de te, et in manibus tollent te , suadet proiicere seipsum et precipitare.^al

^al ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 13, § 3, PG 57, 211.68 – 212.5: «Αἱ μὲν γὰρ παρὰ τοῦ Κυρίου παρενεχθεῖσαι μαρτυρίαι σφόδρα ἁρμοδίως ἀμφότεραι εἴρηνται· οἱ δὲ παρ’ ἐκείνου ἁπλῶς καὶ ὡς ἔτυχε, καὶ οὐδὲ τοῖς προκειμένοις τὸ προσῆκον ἀντεπήγετο. Οὐ γὰρ δὴ τὸ γεγράφθαι, Ὅτι τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περὶ σοῦ , παραινεῖ ῥιπτεῖν ἑαυτὸν καὶ κρημνίζειν». [ACB2014]

⁶² Chrysostomus Li446 ] + In Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT4d3.17} GLOSSA. − Est ergo sic exponendum. Ait enim Scriptura de quolibet bono homine, quod angelis suis, id est administratoribus spiritibus, precepit de ipso quod in manibus suis, id est in auxiliis suis, tollant eum et custodiant ne offendat pedem, id est affectum mentis, ad lapidem id est ad veterem legem scriptam in lapideis tabulis. vel per lapidem potest intelligi omnis peccati occasio et ruine.

^marg.| {CMT4d3.18} RABANUS. {suder Si Filius Dei es,mitte te Deorsum} − Notandum est autem, quod salvator noster licet permisisset se a diabolo supra pinnaculum templi poni, tamen renuit ad imperium eius descendere, nobis exemplum donans, ut quisquis imperaverit viam veritatis arctam nos ascendere, obtemperemus. Si autem vult nos de altitudine veritatis et virtutum ad ima erroris et vitiorum precipitare, non illum audiamus.

^marg.| {CMT4d3.19} HIERONYMUS. − Falsas autem de scripturis diaboli sagittas veris Scripturarum frangit clypeis. ^am
Unde sequitur:

^am ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 21.460-461: «Ait illi iesus: rursum scriptum est: non temptabis dominum Deum tuum. falsas de scripturis diaboli sagittas ueris scripturarum frangit clipeis». [FG2013]*

Ait illi rursus Iesus: Scriptum est non temptabis Dominum Deum tuum.

^marg.| {CMT4d3.20} HILARIUS. ⁶³* − Diaboli enim conatus contundens, et Deum se protestatur et Dominum.^an

^an ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 3 § 4, SChr 254, p. 116: «Diaboli conatus et temptamenta contundens et Deum se protestatur et Dominum docens a fidelibus abesse oportere iactantiam, quia, cum omnia possibilia Deo sint, nihil tamen in temptationem eius audendum sit». [MM2020]

⁶³ Hilarius] + In Mattheum Ed1953

^marg.| {CMT4d3.21} CHRYSOSTOMUS. ⁶⁴* {Opus imperfectum,hom.5} − Non autem dixit non temptabis me Dominum Deum tuum; sed ita non temptabis Dominum Deum tuum, quod poterat dicere omnis homo Dei temptatus a diabolo, quoniam et qui hominem Dei temptat, Deum temptat.

⁶⁴ Chrysostomus] + Super Mattheum. Ed1953

^marg.| {CMT4d3.22} RABANUS. − Vel aliter. Suggerebatur ei⁶⁵ quasi homini ut aliquo signo exploraret quantum apud Deum⁶⁶* posset.^R

^R ¶Codd. : As115 ( 21vb) Li446 (33ra ) Ed1470 Ed1953 {MM2019}

⁶⁵ ei Li446 Ed1470] enim As115

⁶⁶ apud Deum Li446 Ed1470] Deus Ed1953

^marg.| {CMT4d3.23} AUGUSTINUS. Contra Faustum. Vicesimo secundo. ⁶⁷* − Pertinet autem ad sanam doctrinam, quando habet homo quid faciat, non temptare Dominum Deum suum.^S ^ao

^ao ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Contra Faustum, lib. 22, § 36, p. 629.27-630.1: «Sed si interrogatus Abraham illam feminam indicasset uxorem, duas res tuendas committeret Deo, et suam uitam et coniugis pudicitiam. Pertinet autem ad sanam doctrinam: quando habet, quod faciat homo, non temptare Dominum Deum suum». [FG2013]*

^S ¶Codd. : Arag2 (32vb) As115 ( 21vb) Li446 (33ra ) Mt366 Ed1470 Ed1475C Ed1493 Ed1569 Ed1570 Ed1611 Ed1657 Ed1745 Ed1861 Ed1876 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

⁶⁷ .xxii.° As115 Li446] om. Arag2 (32vb) Ed1470 Ed1475C Ed1486 Ed1493 Ed1570 Ed1566 Ed1569 Ed1611 Ed1657 Ed1745 Ed1953

^marg.| {CMT4d3.23bis} THEO<DORETUS>. ⁶⁸* − Temptat enim Deum qui sine ratione obiiciens se periculo quidpiam agit.^T ^ap

^ap ¶Fons :^G : Theodoretus Cyri , Quaestiones in Octateuchum (Dt. 6, 16), inter. 5, PG 80, 411A : « Tentat autem Deum qui sine ratione cum periculo quidpiam agit » = « Ἐπειράζει δὲ τὸν Θεὸν ὀ δίχα λογισμοῦ ῥιψοκινδύνως τι πράττων ».
¶Nota : Sentence non attestée dans les manuscrits, introduite dans la tradition imprimée à partir de 1570.
<Non hab.> ACO [MM2020] [MM2021]

^T ¶Codd. : Ed1570 (THEO.) Ed1745 Ed1861 Ed1876 Ed1953 ; om. Arag2 (32vb) As115 Li446 Mt366 ceterique codd . Ed1470 Ed1475C Ed1486 Ed1493 Ed1566 Ed1569 Ed1611 Ed1657 Ed1745 ( in quatuor optima nata exemplis deest tota hec sententia ) Ed1861 ( in quatuor optima nata exemplis deest tota hec sententia ) {MM2020}

⁶⁸ Theodotus] Theo. Ed1570, Theodotus Ed1876 Ed1953, + Quaest. 6. in Deut. marg . Ed1570

^marg.| {CMT4d3.24} HIERONYMUS. − Et notandum quod necessaria testimonia de Deuteronomio tantum protulit ut secunde legis sacramenta monstraret.^U ^aq

^aq ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 21.461-22.363: «Ait illi iesus: rursum scriptum est: non temptabis dominum Deum tuum. falsas de scripturis diaboli sagittas ueris scripturarum frangit clipeis. et notandum quod necessaria testimonia de deuteronomio tantum protulerit ut secundae legis sacramenta monstraret». [FG2013]*

^U ¶Codd. : Arag2 (32vb) As115 ( 22ra) Li446 (33ra ) Mt366 Ed1470 Ed1475C Ed1486 Ed1493 Ed1566 Ed1569 Ed1570 Ed1611 Ed1657 Ed1745 Ed1861 Ed1876 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

^prol.| [Mt. 4, 1-11 legitur in Quadragesime 1 dominica; cf. Ordinarium OP 606-607]

^marg.| {CMT4d4.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Diabolus ex secundo responso incertus, transit ad tertiam temptationem quia enim Christus retia ventris disruperat, retia vane glorie transiverat, ponit⁶⁹ ei retia avaritie. Propter quod dicitur:

⁶⁹ ponit] possit cacogr. Li446

Iterum assumpsit eum diabolus in montem excelsum valde.

^marg.| Quem scilicet diabolus circuiens omnem terram excelsiorem ceteris cognoscebat. Quanto enim⁷⁰ excelsior fuerit mons, tanto ex eo spatiosior terra videtur.
Unde sequitur:

⁷⁰ enim] ei Li446

Et ostendit ei omnia regna mundi et gloriam eorum.

^marg.| Ostendit autem ita non ut ipse⁷¹ regna vel civitates eorum vel populos vel argentum vel aurum videret, sed partes terre in quibus unumquodque regnum vel civitas posita erat ut puta, si ascendens super excelsum locum digito extenso dicam tibi ecce ibi est Roma aut Alexandria, non sic ostendo tibi ut⁷² ipsas videas civitates, sed partes terre in quibus posite sunt; sic et diabolus poterat Christo singula loca demonstrare digito⁷³ et uniuscuiusque regni honores et statum verbis exponere. Nam ostensum⁷⁴ dicitur etiam quod exponitur ad intelligendum.^V

^V ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁷¹ ipse] ipsa Li446

⁷² ut] om. Li446

⁷³ demonstrare digito] inv. Li446

⁷⁴ ostensum] ostendere Li446

^marg.| {CMT4d4.2} ORIGENES. Super Lucam. − Vel aliter. [b] Non est arbitrandum quod regna ei mundi ostendens, Persarum verbi gratia regnum Indorumque monstraverit⁷⁵* sed ostendit ei regnum suum, quomodo regnaret in mundo, [a] id est quomodo alii regnentur a fornicatione, alii ab avaritia.^W ^ar ^as

^ar ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc., hom. 30 (Lc. 4, 5), GCS 35 et 49 , Origenes Werke 9, p. 184.9-19 : « [a] Sciensque diabolus ad hoc venisse Christum, ut regnum illius tolleret et hi, qui sub eo erant, inciperent esse sub Christo, ostendit ei omnia regna mundi et hominum hujus saeculi, quomodo alii regnentur a fornicatione, alii ab avaritia, illi populari rapiantur aura, hi formae capiantur illecebris. [b] Neque vero arbitrandum est, quod regna ei mundi ostendens Persarum, verbi gratia, regnum Indorumque monstraverit, sed ostendit ei omnia regna mundi«, id est, regnum suum, quomodo regnaret in mundo, ut cohortans eum facere, quod volebat, inciperet etiam Christum habere subjectum ».

^as <non hab.> Paulus Diaconus Warnefridus , Homiliarius [MM2022]

^W ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁷⁵ monstraverit] ostenderit Ed1953

^marg.| {CMT4d4.3} REMIGIUS. − Gloriam autem⁷⁶* eorum appellat aurum, argentum et lapides pretiosos et temporalia bona.^X

^X ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁷⁶ autem] om. Ed1953

^marg.| {CMT4d4.4} RABANUS. ⁷⁷ − Ostendit autem hec diabolus Domino, non quod ipse visum eius amplificare potuerit aut aliquid ignotum demonstrare, sed vanitatem pompe mundane, quam⁷⁸ ipse diligebat, quasi speciosam ac desiderabilem verbis ostendens, in amorem Christo suggerens venire volebat.^Y

^Y ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2023}

⁷⁷ Rabanus] om. Li446 * (al. m. marg. compl.)

⁷⁸ quam] quod Li446

^marg.| {CMT4d4.5} GLOSSA. − Qui non concupiscentie oculo intuetur sicut nos, sed sicut medici vident morbos sine lesione.^Z

^Z ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}*

^marg.| marg.|{CMT4d4.6} HIERONYMUS. − Sequitur:

Et dixit ei⁷⁹*: Hec omnia tibi dabo.

⁷⁹ ei] illi Ed1953

^marg.| Arrogans et superbus de iactantia loquitur. Non enim potest omnia regna dare, cum sciamus plerosque sanctos viros a Deo reges factos.^AA ^at

^at ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 21.459-22.363: «Haec omnia dabo tibi, si cadens adoraueris me. adrogans et superbus etiam hoc de iactantia loquitur, non quod in toto mundo habeat potestatem ut possit omnia regna dare diabolus, cum sciamus plerosque sanctos uiros a Deo reges factos. si cadens, inquit, adoraueris me. ergo qui adoraturus est diabolum ante corruit». [FG2013]*

^AA ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d4.7} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Sed eas que per iniquitatem fiunt in mundo, ut puta per furtum aut per periuria acquisitas divitias diabolus dat. Non ergo diabolus quibus vult divitias dare potest, sed his qui volunt ab illo recipere.

^marg.| {CMT4d4.8} REMIGIUS. − Miranda etiam est diaboli dementia. Illi promittebat dare regna terrena qui suis fidelibus dat regna celestia et gloriam mundi ei qui est celestis glorie Dominus.^AB

^AB ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d4.9} AMBROSIUS. ⁸⁰* − Habet autem ambitio domesticum periculum. Ut enim ⁸¹ dominetur aliis, prius servit. Curvatur obsequio ut honore donetur⁸²* et, dum vult esse sublimior, fit remissior.^AC ^au
Unde aperte subditur:

^au ¶Fons : Ambrosius , Super Lucam, lib. 4, § 31, CCSL 14, p. 117.386-390: «Habet enim forensem gratiam, domesticum scelus [α (Milano, Ambros., C 127), periculum CSEL 32/4] et, ut dominetur aliis, prius seruit. Curuatur obsequio, ut honore donetur, et, dum uult esse sublimior, fit remissior, cum in ipsa potestate quod praecellit alienum sit; legibus enim imperat, sibi seruit». [FG2013]*

^AC ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁸⁰ Ambrosius] + Super Lucam Ed1953

⁸¹ enim] ei Li446 *

⁸² donetur] dominetur Ed1953

Si cadens adoraveris me.

^marg.| {CMT4d4.10} GLOSSA. − Ecce antiqua diaboli superbia. Sicut enim in principio voluit se similem Deo facere, ita nunc volebat divinum sibi usurpare cultum⁸³, dicens: Si cadens adoraveris me . Ergo qui adoraturus est diabolum, ante corruit.^AD
Sequitur:

^AD ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁸³ sibi usurpare – cultum] inv. Li446

Tunc dicit ei Iesus: Vade Satana.

^marg.| {CMT4d4.11} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − In quo finem temptandi diabolo ponit, ne progrediatur ulterius temptans.^AE

^AE ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d4.12} HIERONYMUS. − Non autem, ut plerique putant, eadem Satanas et Petrus condemnantur sententia. Petro enim dicitur vade retro me, Satana, id est sequere me qui contrarius es mee voluntati; huic autem dicitur^av: « Vade, Satana »; et non ei dicitur retro, ut subaudiatur: vade in ignem eternum qui paratus est tibi et angelis tuis.^aw

^av Mt. 16, 23.

^aw ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 22.378-385: «Tunc dixit ei iesus: uade satanas; scriptum est: dominum Deum tuum adorabis et illi soli seruies. non ut plerique putant eadem satanas et Apostolus petrus sententia condemnantur. petro enim dicitur: uade retro me satana, id est sequere me qui contrarius es uoluntati meae; hic uero audit: uade satanas, et non ei dicitur retro, ut subaudiatur: uade in ignem aeternum qui praeparatus est tibi et angelis tuis». [FG2013]

^marg.| {CMT4d4.13} REMIGIUS. − Vel, secundum alia exemplaria⁸⁴* vade retro , id est reminiscere, recordare in quanta gloria conditus fuisti et in quantam miseriam cecidisti.^AF

^AF ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁸⁴ exemplaria] exempla Ed1953

^marg.| {CMT4d4.14} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Videndum autem quia Christus, cum passus fuisset temptationis iniuriam, dicente sibi diabolo: “Si filius Dei es, mitte te deorsum”, non est turbatus neque diabolum increpavit. Nunc autem quando diabolus usurpavit sibi Dei honorem, exasperatus est, et repulit eum dicens vade, Satana, ut nos illius discamus exemplo nostras quidem iniurias magnanimiter sustinere, Dei autem iniurias nec usque ad auditum sufferre, quoniam in propriis iniuriis esse quempiam patientem laudabile est, iniurias autem Dei dissimulare nimis est impium.

^marg.| {CMT4d4.15} HIERONYMUS. − Dicens autem diabolus salvatori: si cadens adoraveris me , e contrario audit, quod ipse magis adorare eum debeat quasi ⁸⁵* Dominum et Deum suum.^AG ^ax

^ax ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 22.386-389: «Dominum Deum tuum adorabis. dicens diabolus saluatori: si cadens adoraueris me, e contrario audit quod ipse magis adorare eum debeat dominum et Deum suum». [FG2013]*

^AG ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

⁸⁵ quasi] om. Ed1953

^marg.| {CMT4d4.16 } AUGUSTINUS. Contra sermonem Arianorum. – Unde sequitur:

Scriptum est enim: Dominum Deum tuum adorabis et illi soli servies.

^marg.| Unus Dominus Deus noster est ipsa Trinitas, cui soli servitutem pietatis iure debemus.|^AH ^ay||

^ay ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Contra sermonem Arianorum, c. 29.27, CCSL 87A, p. 241.30 sqq.: «Cum igitur et Patri et Filio et Spiritui sancto ista, quae 'latria' uocatur, seruitute seruiamus, audiamus que legem Dei praecipientem ut nulli alteri sed soli Domino Deo nostro hanc exhibeamus, procul dubio unus et solus Dominus Deus noster est ipsa Trinitas, cui uni et soli talem seruitutem pietatis iure debemus». [MM2020]

^AH ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d4.17} AUGUSTINUS. Decimo de civitate Dei. ⁸⁶* − Nomine autem servitutis, cultus Deo debitus intelligitur. Latriam quippe nostri, ubicumque sanctarum Scripturarum positum est, interpretati sunt ‘servitutem’. Sed ea servitus que debetur hominibus, secundum quam precepit Apostolus servos Dominis suis subditos esse debere, grece nuncupari solet dulia. Latria vero aut semper aut tam frequenter ut pene semper, ea servitus dicitur que pertinet ad colendum Deum.^AI ^az

^az ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De civitate Dei, lib. 10, c. 1, CCSL 47, p. 272.36-47: «Hic est enim diuinitati uel, si expressius dicendum est, deitati debitus cultus, propter quem uno uerbo significandum, quoniam mihi satis idoneum non occurrit latinum, graeco ubi necesse est insinuo quid uelim dicere. Λατρείαν quippe nostri, ubicumque sanctarum scripturarum positum est, interpretati sunt seruitutem. sed ea seruitus, quae debetur hominibus, secundum quam praecipit apostolus seruos dominis suis subditos esse debere, alio nomine graece nuncupari solet; λατρεία uero secundum consuetudinem, qua locuti sunt qui nobis diuina eloquia condiderunt, aut semper aut tam frequenter ut paene semper ea dicitur seruitus, quae pertinet ad colendum deum». [FG2017]

^AI ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2023}

⁸⁶ .X.] om. Ed1953

^marg.| {CMT4d4.18} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Diabolus autem, sicut, rationabiliter intelligi potest, non quasi obediens precepto recessit, sed divinitas Christi et Spiritus sanctus qui erat in eo excussit inde diabolum.
Unde sequitur:

Tunc reliquit eum diabolus.

^marg.| Quod ad nostram proficit consolationem, quia non tamdiu homines Dei diabolus temptat quamdiu⁸⁷ vult, sed quamdiu Christus permittit. Etsi enim permittat⁸⁸* eum paulisper temptare, tamen repellit propter infirmam naturam.^AJ

^AJ ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2023}

⁸⁷ quamdiu] + vel Li446

⁸⁸ enim permittat] permittit Ed1953

^marg.| {CMT4d4.19} AUGUSTINUS. Nono de civitate Dei. ⁸⁹ − Post temptationem vero sancti angeli spiritibus immundis⁹⁰ metuendi Domino ministrabant, et per hoc magis magisque innotescebat demonibus quantus esset.^AK ^ba
Unde sequitur:

^ba ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De civitate Dei, lib. 9, c. 21, CCSL 47, p. 268.23-27: «Post illam uero temptationem, cum angeli, sicut scriptum est, ministrarent ei, boni utique et sancti ac per hoc spiritibus inmundis metuendi et tremendi, magis magis que innotescebat daemonibus quantus esset, ut ei iubenti, quamuis in illo contemptibilis uideretur carnis infirmitas, resistere nullus auderet». [FG2017]*

^AK ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020} {MM2023}

⁸⁹ .IX.] om. Ed1953

⁹⁰ immundis] immundi Mt366

Et ecce angeli accesserunt et ministrabant ei.

^marg.| {CMT4d4.20} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Non autem dixit ‘descendentes angeli’ ut ostendat quia semper⁹¹ ad ministerium eius erant in terris, sed tunc precipiente Domino recesserunt ab eo ut locus diabolo adversus Christum daretur, ne forte videns angelos circa eum non appropinquaret ad eum. In⁹² quibus autem rebus illi ministrabant scire non possumus utrum ad sanationes infirmitatum, an ad correctiones⁹³ animarum, an ad effugationem demonum, que omnia per angelos facit, unde eis facientibus ipse facere videtur; tamen manifestum est quod non propter necessitatem impotentie⁹⁴ eius ei ministrabant, sed propter honorem potestatis ipsius. Non enim dicitur quod adiuvent eum sed⁹⁵ quod ministrent.^AL

^AL ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2023}

⁹¹ quia semper Mt366 Ed1953 ] inv. Li446

⁹² In] om. Mt366

⁹³ correctiones Mt366 Ed1953 ] correctionem Li466

⁹⁴ impotentie] impotentis Mt366

⁹⁵ sed] quod praem. Li446* (expunc.)

^marg.| {CMT4d4.21} GREGORIUS. In homiliario. ⁹⁶* − Ex his autem unius persone utraque natura ostenditur quia et homo est⁹⁷ quem diabolus temptat et isdem⁹⁸* ipse Deus est cui ab angelis ministratur.^AM ^bb

^bb ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 16 § 4, CCSL 141, p. 112.71-73: «Notandum uero quod subditur, quia recedente diabolo, angeli ministrabant ei. Ex qua re quid aliud quam unius personae utraque natura ostenditur? Quia et homo est quem diabolus temptat, et idem ipse Deus est cui ab angelis ministratur». [FG2013]*

^AM ¶Codd. : As115 Li446 Md214 Ed1953 {MM2020}

⁹⁶ homiliario] scrips., omel’ As115 Li446 Md214, evangelia Ed1953

⁹⁷ est] om. Li446*

⁹⁸ isdem] eisdem Li446 , idem Ed1953

^marg.| {CMT4d4.22} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.5} − Nunc breviter perstringamus quid significent Christi temptationes. Ieiunium est abstinentia rei male, esuries est desiderium eius, usus eius est panis. Qui ergo peccatum sibi convertit ad usum, lapidem convertit in panem. Respondeat ergo diabolo persuadenti, quia non in solo usu illius rei vivit homo, sed in observantia mandatorum Dei. Quando vero quis inflatus fuerit quasi sanctus, ductus est quasi super templum. Et quando estimaverit se consistere in sanctimonii⁹⁹* summitate, positus est supra pinnam¹⁰⁰* templi. Et hec temptatio sequitur primam quoniam¹⁰¹* victoria temptationis gloriationem operatur et fit causa iactantie. Sed vide quod Christus ieiunium ultro susceperit¹⁰². Super templum autem diabolus eum duxit, ut tu ad abstinentiam laudabilem sponte procedas. Extolli autem ad fastigium sanctitatis non¹⁰³ acquiescas; fuge exaltationem cordis et non¹⁰⁴ patieris ruinam. Ascensio autem montis est processio ad altitudinem divitiarum et glorie huius mundi que de superbia cordis descendit. Cum ergo¹⁰⁵ volueris dives fieri, quod est ascendere in montem, incipis cogitare de divitiis et honoribus acquirendis, et tunc princeps mundi gloriam regni sui tibi ostendit. Tertio loco providet tibi causas, ut si volueris illa consequi, servias ei negligens iustitiam Dei.^AN

^AN ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2023}

⁹⁹ sanctimonii] sanctimonie Ed1953

¹⁰⁰ pinnam] pniam cacogr. Li446, pinnaculum Ed1953

¹⁰¹ quoniam] quia Ed1953

¹⁰² susceperit] suscepit Li446

¹⁰³ non] ŭ Li446

¹⁰⁴ non] ŭ Li446

¹⁰⁵ ergo] vero Mt366

^marg.| {CMT4d4.23} HILARIUS. ¹⁰⁶* − Victo autem a nobis calcatoque diaboli capite et¹⁰⁷* angelorum ministeria¹⁰⁸ et virtutum in nos celestium officia non defutura ostenditur¹⁰⁹.^AO ^bc

^bc ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 3 § 5.23-27, SChr 254, p. 118: «Post hanc ergo diaboli fugam angeli Christo ministrant, ostendens uicto a nobis calcato que diaboli capite et angelorum ministeria et uirtutum in nos caelestium officia non defutura». [MM2020]

^AO ¶Codd. : As115 Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020} {MM2023}

¹⁰⁶ Hilarius] + In Mattheum Ed1953

¹⁰⁷ et] om. Ed1953

¹⁰⁸ ministeria] misteria Li446

¹⁰⁹ ostenditur] ostendit Mt366

^marg.| {CMT4d4.24} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. − Lucas has temptationes non eodem ordine persecutus est; unde incertum est quid prius factum sit utrum regna terre prius demonstrata sint et postea in pinnam¹¹⁰* templi levatus sit, an e converso; nihil tamen ad rem, dum omnia facta esse manifestum sit.^bd

^bd ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 16, § 33, CSEL 43, p. 134.7-11: «Totum hoc similiter lucas narrat, etsi non eodem ordine. Unde incertum est, quid prius factum sit, utrum regna terrae prius demonstrata sint ei et postea in pinnam templi leuatus sit, an hoc prius et illud postea. nihil tamen ad rem, dum omnia facta fuisse manifestum sit; et quod aliis uerbis easdem sententias lucas explicat, non semper commendandum est, quam nihil depereat ueritati?». [FG2013]

¹¹⁰ pinnam] pinnaculum Mt366

^marg.| {CMT4d4.25} GLOSSA<TOR>. − Sed quod dicit Lucas magis videtur secundum historiam esse, sed Mattheus refert ¹¹¹ temptationes secundum hoc quod in Adam facte sunt. ^AP

^AP ¶Codd. : As115 Li446 Md214 Mt366 Ed1953 {MM2020} {MM2023}

¹¹¹ refert] rest’ cacogr. Li446, + has Ed1953

^marg.| {CMT4d5.1} RABANUS. − Postquam Mattheus¹¹² de quadraginta dierum ieiunio et de¹¹³ temptatione Christi et de angelorum ministerio narravit, continuo subiecit dicens:

¹¹² Mattheus] + et Mt366

¹¹³ de] om. Li446

Cum autem audisset Iesus quod¹¹⁴* Ioannes traditus esset.^AQ

^AQ ¶Codd. : As115 (22va) Li446 Mt366 Md214 (25rb) Ed1953 {MM2020} {MM2023}

¹¹⁴ Iesus quod Md214 As115] inv. Li446, Iesus quia Ed1953

^marg.| {CMT4d5.2} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.6} − Sine dubio a Deo quia in virum sanctum nemo potest aliquid nisi tradiderit eum Deus.
Sequitur:

Secessit in Galileam,

^marg.| scilicet de Iudea, ut passionem suam opportuno tempori reservaret, deinde ut nobis fugiendi periculum daret exemplum.^AR

^AR ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d5.3} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹¹⁵* − Non enim accusabile est non proicere seipsum in periculum, sed incidentem non stare viriliter. Recedit etiam de Iudea, iudaicam invidiam mitigans, simul quidem prophetiam complens et magistros orbis terrarum piscari studens, qui in Galilea morabantur. Attende etiam qualiter ad gentes abiturus a Iudeis accepit causam. Etenim cum precursorem in vincula immisissent¹¹⁶*, impellunt Iesum transire ad Galileam gentium.^AS ^be

^be ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 1, PG 57, 217.24-35: «Οὐ γὰρ ἔγκλημα τὸ μὴ ῥίπτειν ἑαυτὸν εἰς κίνδυνον, ἀλλὰ τὸ ἐμπεσόντα μὴ στῆναι γενναίως . Τοῦτο τοίνυν διδάσκων, καὶ τὸν φθόνον τὸν Ἰουδαϊκὸν παραμυθούμενος, ἀναχωρεῖ εἰς τὴν Καπερναοὺμ, ὁμοῦ μὲν πληρῶν τὴν προφητείαν, ὁμοῦ δὲ καὶ τοὺς διδασκάλους τῆς οἰκουμένης ἁλιεῦσαι σπεύδων, ἐπειδήπερ ἐκεῖ διέτριβον τῇ τέχνῃ χρώμενοι. Σὺ δέ μοι σκόπει, πῶς πανταχοῦ μέλλων ἐπὶ τὰ ἔθνη ἀπιέναι, παρὰ Ἰουδαίων λαμβάνει τὰς αἰτίας. Καὶ γὰρ ἐνταῦθα ἐπιβουλεύσαντες τῷ Προδρόμῳ, καὶ εἰς δεσμωτήριον ἐμβαλόντες, ὠθοῦσιν αὐτὸν εἰς τὴν Γαλιλαίαν τῶν ἐθνῶν». [ACB2014]

^AS ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹¹⁵ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

¹¹⁶ immisissent cum gr. ] misissent Ed1953

^marg.| {CMT4d5.4} GLOSSA. ¹¹⁷* − Ut autem refert Lucas¹¹⁸, venit Nazareth, ubi erat nutritus, et ibi intravit¹¹⁹ in synagogam, ubi legit et dixit multa, propter que voluerunt¹²⁰ eum precipitare de monte; et tunc descendit Capharnaum.^AT
Unde modo ait Mattheus:

^AT ¶Codd. : As115 Li446 Md214 Ed1953 {MM2020}

¹¹⁷ Glossa] om. Li446 * (compl. m. post.)

¹¹⁸ refert Lucas] rest’ Lucas cacogr. Li446 , inv. Md214

¹¹⁹ intravit] nutrivit cacogr. Md214

¹²⁰ voluerunt] voluerit cacogr. Li446

Et relicta civitate Nazareth, venit et habitavit Capharnaum.

^marg.| {CMT4d5.5} HIERONYMUS. − [1] Nazareth est in Galilea vicus iuxta montem Thabor. [2] Capharnaum¹²¹: oppidum in Galilea gentium iuxta stagnum Genesareth.
Et ideo dicit:

¹²¹ Capharnaum] + est Ed1953

Maritima.^AU ^bf

^bf ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Mt. 4, 13), [Strasbourg, 1481, t. 4: facsim., p. 14b marg.] ed. Gloss-e : «[1] NAZARETH . Unde Christus ‘Nazareus’ dicitur, vicus est in Galilea iuxta montem Thabor. [2] Capharnaum oppidum in Galilea gentium iuxta stagnum Genesareth situm in terra Zabulon et Neptalim, ubi prima captivitas Hebreorum ab Assyriis. Ubi ergo prima legis oblivio, ibi prima evangelii predicatio, ut et de loco quasi medio afflueret ad gentes et ad Iudeos».
<cuius fons> [1] Eusebius Caesariensis , Onomasticon (transl. Hieronymi), De Evangeliis, GCS 11/1, p. 139.26 -141.3: «Nazareth, unde et Dominus noster atque salvator Nazarenus vocatus est sed et nos apud veteres quasi pro opprobrio Nazaraei dicebamur quos nunc Christianos vocant, est autem usque hodie in Galilaea viculus contra Legionem, in quinto decimo eius miliario ad orientalem plagam iuxta montem Thabor nomine Nazara».
[2] Eusebius Caesariensis , Onomasticon (transl. Hieronymi), De Regnorum libris, GCS 11/1, p. 121.2-3: «Cafarnaum iuxta stagnum Genesar usque hodie oppidum in Galilaea gentium situm in finibus Zabulon et Nefthalim». [MM2020]

^AU ¶Codd. : As115 Li446 Md214 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d5.6} GLOSSA. − Addit etiam :

In finibus Zabulon et Nephthalim,

^marg.| ubi prima captivitas Hebreorum fuit ab Assyriis. Ubi ergo prima legis oblivio ⸢ est ¹²² prima evangelii predicatio ut et¹²³* de loco quasi medio difflueret ad gentes et Iudeos¹²⁴.^AV ^bg

^bg ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 4, 13), [Strasbourg, 1481, t. 4: facsim., p. 14b marg.] ed. Gloss-e : «NAZARETH. Unde Christus ‘Nazareus’ dicitur, vicus est in Galilea iuxta montem Thabor. Capharnaum oppidum in Galilea gentium iuxta stagnum Genesareth situm in terra Zabulon et Neptalim, ubi prima captivitas Hebreorum ab Assyriis . Ubi ergo prima legis oblivio, ibi prima evangelii predicatio, ut et de loco quasi medio afflueret ad gentes et ad Iudeos».
<cuius fons> Rabanus Maurus, In Mt., lib. 2, CCCM 174, p. 110.3 sqq.: «Secundum ergo euangelistae Matthaei sensum hoc testimonium propheta Esaias de aduentu Christi et inluminatione Euangelii praecinit, licet alii illud ad reuersionem de captiuitate sub Zorobabel factam interpretentur. Nam uerus medicus ad initia recurrit dolorum, quia ubi prima captiuitas Hebraeorum ab Assyriis fuit et Diuina lex in obliuionem uenit, ibi Dominus primo ignem praedicationis accendit». [MM2020]

^AV ¶Codd. : As115 Li446 Md214 Ed1953 {MM2020}

¹²² est] + ibi Ed1953

¹²³ et] om. Ed1953

¹²⁴ ibi prima… et Iudeos] evangelii prima predicatio ut loco quasi medio ad gentes difflueret et Iudeos sequitur Md214 | Iudeos] + Sequitur Li446 Md214

^marg.| {CMT4d5.7} REMIGIUS. − Reliquit¹²⁵ autem unam, scilicet Nazareth, ut¹²⁶ predicando et miracula faciendo plures illuminaret; in quo facto reliquit predicatoribus exemplum, ut eo tempore¹²⁷ et illis in locis studeant predicare, quando multis prodesse possunt.
Sequitur: ¹²⁸

¹²⁵ Reliquit] Relinquit Md214

¹²⁶ ut] sit As115

¹²⁷ eo tempore] inv. Md214

¹²⁸ Sequitur] om. Li446 * (compl. al. m. marg.)

Ut adimpleretur quod dictum est per Isaiam prophetam:

Terra Zabulon et terra Nephthalim etc.

^marg.| In prophetia ita habetur¹²⁹ ^bh. Primo tempore alleviata est terra Zabulon et terra Nephthalim , et novissimo aggravata est via maris, trans Iordanem¹³⁰, Galilee gentium.^AW

^bh Is. 9, 1.

^AW ¶Codd. : As115 Li446 Md214 Ed1953 {MM2020}

¹²⁹ ita habetur] inv. Md214

¹³⁰ trans Iordanem] transiordane Md214

^marg.| {CMT4d5.8} HIERONYMUS. Super Isaiam. − [1] Dicitur autem primo tempore alleviata esse ab onere peccatorum, quia in regionibus duarum tribuum, primum salvator evangelium predicavit. [2] Novissimo vero tempore aggravata est fides eorum, plurimis Iudeorum in errore permanentibus. Mare autem hic lacum appellat Genesareth, qui Iordane influente efficitur, in cuius litore Capharnaum et Tiberias et Bethsaida et corozaim site sunt, in qua maxime regione Christus predicavit. Vel , secundum Hebreos in Christum credentes, he due tribus Zabulon et Nephthalim ab Assyriis capte sunt, et Galilea deserta est, quam propheta dicit esse alleviatam, eo quod peccata populi sustineret. Sed postea relique tribus, que habitabant trans Iordanem et in Samaria, ducte sunt in captivitatem et hoc, inquiunt, Scriptura nunc dicit, quod regio, cuius populus primum captivatus est, ipsa primum lucem predicantis viderit Christi. Vel , secundum Nazareos, adveniente Christo, primo terra Zabulon et Nephtalim est Phariseorum erroribus liberata, postea per evangelium apostoli Pauli ingravata est, id est multiplicata predicatio in terminos gentium.^bi

^bi ¶Fons :
[1] Hieronymus , In Is., lib. 3, c. 9, § 1, CCSL 73, lin. 32 sqq.: «et iuxta hebraicum, primo tempore releuata esse dicitur onere peccatorum, quia in regionibus duarum tribuum primum saluator euangelium praedicauit. [...]
[2] Hieronymus , In Is., lib. 3, c. 9, § 1, CCSL 73, lin. 42-44 sqq.: «principes zabulon, principes nephthali duces eorum; quia in his tribubus fuere uiculi, de quibus duces nostri apostoli crediderunt. et crediderunt iuxta symmachum uelociter, ut audientes: uenite, et faciam uos piscatores hominum, statim et patrem relinquerent et nauiculam. nouissimo autem tempore aggrauata est fides eorum plurimis iudaeorum in errore permanentibus. mare autem hic lacum appellat genesareth, qui iordane influente efficitur; in cuius litore capharnaum, et tiberias, et bethsaida, et chorozaim sitae sunt, in qua uel maxime regione dominus commoratus est; ita ut populus, qui uel sedebat uel ambulabat in tenebris, lucem uideret, nequaquam paruam, ut aliorum prophetarum, sed magnam, ut eius qui in euangelio loquitur: ego sum lux mundi».
[3] Hieronymus , In Is., lib. 3, c. 9, § 1, CCSL 73, lin. 60-76 sqq.: «hebraei credentes in christum hunc locum ita edisserunt: primo tempore hae duae tribus zabulon et nephthali ab assyriis captae sunt et ductae in hostilem terram; et galilaea deserta est, quam nunc propheta dicit releuatam esse, eo quod peccata populi sustineret. postea autem non solum duae tribus, sed et reliquae, quae habitabant trans iordanem et in samaria, ductae sunt in captiuitatem. et hoc, inquiunt, scriptura nunc dicit, quod regio cuius populus primus ductus est in captiuitatem et babyloniis seruire coepit, et quae prius in tenebris uersabatur erroris, ipsa primum lucem praedicantis uiderit christi, et ex ea in uniuersas gentes sit euangelium seminatum. nazaraei, quorum opinionem supra posui, hunc locum ita explanare conantur: adueniente christo et praedicatione illius coruscante, prima terra zabulon et terra nephthali scribarum et pharisaeorum est erroribus liberata, et grauissimum traditionum iudaicarum iugum excussit de ceruicibus suis. postea autem per euangelium apostoli pauli, qui nouissimus apostolorum omnium fuit, ingrauata est, id est multiplicata praedicatio; et in terminos gentium et uiam uniuersi maris christi euangelium splenduit».
<Paral. Thomae de Aquino> Cf. Super Euangelium Matthaei reportatio, c. 4, lectio 2, Marietti, n° 355, p. 56a10: «Primo sic. Primo tempore alleviata est per praedicationem Christi a peccatis, et novissimo via, quae iuxta mare Galilaeae, aggravata est onere peccatorum, quia post praedicationem Christi persecuti sunt apostolos. Vel aliter. Primo tempore. Tangit historiam: quia rex Assyriorum Teglatphalassar, qui primo venit super terram Iudaeorum, primo duxit in captivitatem illas tribus. Et hoc est primo tempore alleviata est: quia tunc peccatores fuerunt primo in captivitatem ducti. Et novissimo etc., quia postea totus populus ductus fuit in captivitatem. Sed quid ad propositum ? Dicendum quod ubi primo incepit persecutio, ibi prius dominus voluit dare consolationem. Vel aliter. Primo tempore, idest tempore praedicationis Christi, alleviata etc., idest onere peccatorum exonerata per praedicationem Christi, et novissimo aggravata est, idest condensata Christi praedicatio, et multiplicata per Paulum qui ibi praedicavit». [MM2020]

^marg.| {CMT4d5.9} GLOSSA. − Hic autem in evangelio diversi nominativi ad idem verbum reducuntur; ita et¹³¹ terra Zabulon et terra Nephthalim , que est via maris et¹³²* que est trans Iordanem, scilicet

¹³¹ et] om. Li446

¹³² et] om. Ed1953

Populus Galilee gentium, qui ambulabat in tenebris etc.¹³³* ^AX

^AX ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹³³ etc.] om. Ed1953

^marg.| {CMT4d5.10} HIERONYMUS. ¹³⁴* − [a] Nota autem quod¹³⁵ due Galilee sunt: una que dicitur Iudeorum et altera¹³⁶ que dicitur gentium. Divisa est enim Galilea a¹³⁷* tempore Salomonis, qui dedit viginti civitates in Galilea¹³⁸ Hiram regi Tyri, que pars dicta est postea Galilea gentium, reliqua Iudeorum. [b] Vel legendum est: trans Iordanem Galilee gentium , ita, inquam, ut populus qui vel sedebat vel¹³⁹ ambulabat in tenebris , lucem viderit, nequaquam parvam, ut aliorum prophetarum, sed magnam, scilicet illius¹⁴⁰ qui in evangelio loquitur^bj: « Ego sum lux mundi ». Et qui habitabant

^bj Io. 8, 12.

¹³⁴ Hieronymus Li446 ] + In lib. de locis hebr. Ed1953

¹³⁵ quod] que (q3) Li446

¹³⁶ altera Li446 ] alia Ed1953

¹³⁷ Galilea a Li446] om. Ed1953

¹³⁸ Galilea Ed1953 ] Galileam Li446

¹³⁹ vel] ut Li446

¹⁴⁰ s. i.] inv. Li446

in regione umbre mortis lux orta est eis.

^marg.| Inter mortem et umbram mortis hoc interesse puto, quod mors eorum est qui cum operibus mortis ad inferos perrexerunt. Umbra autem mortis eorum est qui dum peccent¹⁴¹*, nondum de hac vita egressi sunt, possunt enim, si voluerint, agere penitentiam.^AY ^bk

^bk ¶Fons : <revera> [a] Cf. Glossa ordinaria (Mt. 4, 12) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 15° marg.], ed. Gloss-e : «IN GALILEAM. Due sunt Galilee, una dicitur Iudeorum, altera gentium propter inhabitationem gentium, quam partem dedit Salomon regi Tyri qui gentes ibi posuit». Cf. Glossa ordinaria (Mt. 4, 15) marg., [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 15b], ed. Gloss-e : «Galilea gentium que est in tribu Neptalim, vicina Tyriis, dicitur ad differentiam Galilee illius que est in tribu Zabulon que est iuxta Tiberiadem. In illa autem que dicitur ‘gentium’, Salomon viginti civitates dedit Hiram regi Tyri in sorte tribus Neptalim. In utrisque immoratus est Christus, sed pro figura eorum qui vocandi sunt de gentibus ea que gentium est hic memoratur».
<cuius fons> Eusebius Caesariensis , Onomasticon (transl. Hieronymi), GCS, p. 73.18-21; Hieronymus, Liber de situ et nominibus locorum hebraicorum, PL 23, 902C: «Galilaea: duae sunt Galilaeae, e quibus una Galilaea gentium vocatur, vicina finibus Tyriorum, ubi et Salomon viginti civitates donavit Chiram regi Tyri, in sorte tribus Nefthalim, altera vero Galilaea dicitur circa Tiberiadem et stagnum Genesareth in tribu Zabulon». Cf. Beda Venerabilis , In primam partem Samuhelis libri IV et Nomina locorum, CCSL 199, lin. 276: «Galilea. Duae sunt Galileae e quibus una Galilea gentium uocatur uicina finibus tyriorum ubi et Salomon uiginti ciuitates donauit hiram regi tyri in sorte tribus nepthali altera Galilea dicitur circa tiberiadem et stagnum gennesareth in tribu zabulon». [b] Hieronymus, In Is., lib. 3, c. 9, CCSL 73, p. 123.48-57: «Ita ut populus qui vel sedebat vel ambulabat in tenebris, lucem videret, nequaquam parvam, ut aliorum prophetarum, sed magnam, ut eius qui in evangelio loquitur: “Ego sum lux mundi". Et qui habitant in regione umbre mortis, lux orta est eis. Inter mortem et umbram mortis hoc esse puto, quod mors eorum est qui cum operibus mortuis ad inferos perrexerunt: anima enim, quae peccaverit, ipsa morietur. umbra autem mortis eorum est qui dum peccent necdum de vita ista egressi sunt; possunt enim, si voluerint, agere paenitentiam».
<Non hab.> Anselme de Laon in loc. cit. (PL)
¶Nota : Thomas reprend l’ordre Iudeorum... Gentium de la Glosse qu’on ne retrouve dans aucune autre source. Il faut éliminer le commentaire d’Anselme de Laon qui dépend lui aussi de Jérôme et le cite explicitement. Mais les formes littéraires, à l’exception de «Hieronymus» et «interesse puto», sont différentes. [MM2018]

^AY ¶Codd. : Li446 (34va) Ed1953 {FG2018} {MM2018}

¹⁴¹ dum peccent] scrips., cu peccent Li446 , dum peccant Ed1953

^marg.| {CMT4d5.11} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.6} − Vel in regione umbre mortis sedebant gentiles, quia colebant idola et demones. Iudei autem, qui legis opera faciebant, in tenebris erant quia Dei iustitia nondum erat eis manifesta.

^marg.| {CMT4d5.12} CHRYSOSTOMUS. ¹⁴²* − [b] Ut autem discas quod neque lumen neque tenebras sensibiles ait, de lumine dixit lumen magnum, quod alibi dicitur lumen verum; tenebras autem exponens nominavit umbram mortis. Deinde monstrans quod non ipsi querentes invenerunt, sed Deus ipsis apparuit, dixit quod lumen ortum est et effulsit non enim prius ipsi ad lumen cucurrerunt, etenim in ultimis malis homines erant ante Christi presentiam neque enim ambulabant in tenebris, sed sedebant; quod signum erat quia non sperabant liberari; sicut enim nescientes quo oporteret progredi, ita comprehensi a tenebris sedebant, iam non potentes stare. [a] Tenebras autem vocat hic errorem et impietatem.^bl

^bl ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 1, PG 57, 217.41-58: «[a] σκότος ἐνταῦθα οὐ τὸ αἰσθητὸν καλῶν , ἀλλὰ τὴν πλάνην καὶ τὴν ἀσέβειαν . Διὸ καὶ ἐπήγαγε · Τοῖς καθημένοις ἐν χώρᾳ καὶ σκιᾷ θανάτου , φῶς ἀνέτειλεν αὐτοῖς . [b] Ἵνα γὰρ μάθῃς ὅτι οὔτε φῶς, οὔτε σκότος αἰσθητόν φησι , περὶ μὲν τοῦ φωτὸς διαλεγόμενος , οὐχ ἁπλῶς φῶς ἐκάλεσεν, ἀλλὰ φῶς μέγα, ὃ ἀλλαχοῦ ἀληθινόν φησιν · τὸ δὲ σκότος ἐξηγούμενος, σκιὰν θανάτου ὠνόμασεν. Εἶτα δεικνὺς ὅτι οὐκ αὐτοὶ ζητήσαντες εὗρον, ἀλλ’ ὁ Θεὸς αὐτοῖς ἄνωθεν ἐπεφάνη, φησὶ, Φῶς ἀνέτειλεν αὐτοῖς , τουτέστιν, αὐτὸ τὸ φῶς ἀνέτειλε καὶ ἔλαμψεν · οὐκ αὐτοὶ πρότεροι τῷ φωτὶ προσέδραμον. Καὶ γὰρ ἐν ἐσχάτοις τὰ ἀνθρώπινα ἦν πρὸ τῆς Χριστοῦ παρουσίας. Οὐδὲ γὰρ ἐβάδιζον ἐν σκότει, ἀλλ’ ἐκάθηντο ἐν σκότει· ὅπερ σημεῖον ἦν τοῦ μηδὲ ἐλπίζειν αὐτοὺς ἀπαλλάττεσθαι· ὥσπερ γὰρ οὐδὲ εἰδότες, ποῦ δεῖ προβῆναι, οὕτω καταληφθέντες ὑπὸ τοῦ σκότους ἐκάθηντο, μὴ δυνάμενοι μηδὲ στῆναι λοιπόν». [ACB2014]

¹⁴² Chrysostomus Li446 ] + In Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT4d5.13} RABANUS. − Allegorice autem Ioannes est vox precedens verbum et alii prophete. Postquam autem propheta cessavit et ligatus¹⁴³ est, accessit verbum complens quod predicaverat vox, id est¹⁴⁴ propheta. Et secessit in Galileam, id est de figuris ad veritatem. vel in Galileam, id est in Ecclesiam, ubi est transmigratio de vitiis ad virtutes. Nazareth interpretatur flos, Capharnaum villa pulcherrima. Reliquit ergo florem figurarum, quo fructus evangelii significabatur et venit in Ecclesiam, que est Christi virtutibus pulchra. Et maritima est, quia iuxta fluctus seculi posita, quotidie tunditur procellis persecutionum. Inter¹⁴⁵* Zabulon et Nephthalim sita¹⁴⁶ est, id est Iudeis communis et gentibus. Zabulon enim habitaculum fortitudinis dicitur quia apostoli, qui de Iudea electi sunt, fortes fuerunt. Nephthalim dilagatio¹⁴⁷, quia gentium Ecclesia per orbem dilatata est.^AZ

^AZ ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁴³ ligatus] ligata Li446

¹⁴⁴ id est] etiam Li446

¹⁴⁵ Inter] Rabanus praem. Li446

¹⁴⁶ sita] si ita Li446

¹⁴⁷ dilagatio] dilatatio Li446

^marg.| {CMT4d5.14} AUGUSTINUS. In libro de consensu evangelistarum. ¹⁴⁸* − Ioannes autem evangelista, priusquam iret Iesus in Galileam, dicit de Petro et Andrea et Nathanele, et de miraculo in Cana Galilee; que omnia ceteri evangeliste pretermiserunt, id contexentes suis narrationibus quod Iesus reversus sit in Galileam; unde intelligitur fuisse interpositos aliquos dies, quibus illa de discipulis gesta sunt que interponuntur a Ioanne.^bm

^bm ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 17, § 34, CSEL 43, p. 134.21-135.10: «Iohannes autem evangelista, priusquam iret iesus in Galilaeam, dicit petrum et andream mansisse cum illo uno die et tunc petro nomen inpositum, cum antea simon uocaretur. sequenti item die iam uolentem exire in Galilaeam inuenisse philippum et ei dixisse, ut sequeretur eum. inde uentum est, ut etiam de nathanahele narraret. die autem tertio in Galilaea constitutum fecisse illud in cana de aquae in uinum conuersione miraculum. quae omnia ceteri evangelistae praetermiserunt id contexentes narrationibus suis, quod iesus reuersus sit in Galilaeam. unde intellegitur fuisse interpositos aliquot dies, quibus illa de discipulis gesta sunt, quae interponuntur a iohanne». [FG2013]

¹⁴⁸ In libro] om. Ed1953

^marg.| {CMT4d5.15} REMIGIUS. − Sed illud solertius attendendum est, quare Ioannes dicat Dominum iisse in Galileam antequam Ioannes missus fuisset in carcerem. Nam post vinum de aqua factum et descensum eius in capharnaum et post ascensum eius in Ierusalem, dicitur in evangelio Ioannis, quod rediit in Iudeam et baptizabat, et nondum erat missus Ioannes in carcerem. Hic autem dicitur, quod postquam traditus fuit Ioannes, secessit in Galileam; et hoc quidem dicit Marcus. Non autem debet hoc contrarium videri nam Ioannes primum adventum Domini in Galileam descripsit, qui scilicet fuit ante incarcerationem Ioannis. Sed et de secundo adventu alibi facit mentionem, cum ait^bn: « Quod Iesus reliquit Iudeam et abiit iterum in Galileam »; et de hoc tantum secundo adventu in Galileam, qui scilicet fuit post incarcerationem Ioannis, alii evangeliste dicunt.

^bn Io. 4, 3.

^marg.| {CMT4d5.16} EUSEBIUS. Historia Ecclesiastica. ¹⁴⁹ − Ioannem enim tradunt usque ad ultimum pene vite sue tempus absque ullius scripture indiciis evangelium predicasse. Sed cum trium evangeliorum ad ipsum notitia pervenisset, probasse quidem dicitur¹⁵⁰* veritatem dictorum, deesse tamen vidit aliqua, et maxime que primo predicationis sue tempore Dominus gesserat. Certum est enim quod in aliis tribus evangeliis hec videntur sola contineri¹⁵¹ que in eo gesta sunt anno quo Ioannes Baptista vel inclusus est in carcerem vel punitus. Mattheus autem ¹⁵²* post temptationem Christi continuo subiecit: « Audiens autem quia Ioannes traditus esset ». Et Marcus similiter. Lucas vero priusquam aliquid de actibus Christi referret et¹⁵³* dicit quod Herodes conclusit Ioannem in carcerem. Rogatus est ergo Ioannes Apostolus ut ea que preterierant priores ante traditionem Ioannis, salvatoris gesta conscriberet et ideo dicit in evangelio suo^bo: « Hoc fecit initium signorum Iesus ».^BA ^bp ^bq

^bo Io. 2, 11.

^bp ¶Fons : Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (transl. Rufini), lib. 3, c. 24, § 7-11, GCS 9.1, p. 247 .14-249.10: «Iohannem vero tradunt usque ad ultimum paene vitae suae tempus absque ullius scripturae indiciis evangelium praedicasse. sed cum horum trium evangeliorum etiam ad ipsum notitia pervenisset, probasse quidem dicitur fidem et veritatem dictorum, deesse tamen vidit aliqua et ea maxime, quae primo praedicationis suae tempore dominus gesserat. 8. certum est enim, quod in superioribus tribus evangeliis haec videntur sola contineri, quae in eo gesta sunt anno, quo Iohannes baptista vel inclusus est in carcerem vel punitus. 9. denique si observes, statim in initiis narrationis, posteaquam refert Matthaeus de quadraginta dierum ieiunio et de temptatione eius, continuo subicit dicens: 'audiens autem, quia Iohannes traditus est, discessit de Iudaea et venit in Galilaeam'. 10. sed et Marcus similiter: 'posteaquam', inquit, 'traditus est Iohannes, venit Iesus in Galilaeam'. Lucas vero etiam, priusquam incipiat aliquid de actibus referre Iesu, dicit: 'quia adiecit Herodes super omnia mala, quae gesserat, et conclusit Iohannem in carcerem'. 11. quia, inquam, ab his haec videbantur omissa, rogatus dicitur Iohannes apostolus, ut ea, quae praeterierant priores, ante traditionem Iohannis salvatoris gesta conscriberet. et ideo dicit in evangelio suo: 'hoc fecit initium signorum Iesus'. et iterum in alio loco indicat dicens: 'nondum enim Iohannes missus erat in carcerem'».

^bq ¶Nota : Le même passage, avec renvoi à Eusèbe, est cité par Alcuin au début de son commentaire sur Jean, et par Bède au début de son commentaire de Luc, quoique de manière moins précise. Cf. Alcuinus , In Io., epistola ad Gislam et Rodtrudam; Beda Venerabilis , In Lc., lib. 2, prol. (CPL 1356) [MM2019]

^BA ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁴⁹ Eusebius… historia] Ex ecclesiastica hystoria Li446

¹⁵⁰ dicitur] om. Ed1953

¹⁵¹ sola contineri] soli contentur praem. cacogr. Li446

¹⁵² autem] enim Ed1953

¹⁵³ et] om. Ed1953

^marg.| {CMT4d6.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − [c] Ille debet Christi iustitiam predicare [b] qui ventri suo contradicere potest, qui seculi istius bona contemnit, qui vanam gloriam non desiderat.
[a] Et ideo dicitur:

Exinde cepit Iesus predicare,

^marg.| id est ex quo temptatus, famem vicit in deserto, avaritiam sprevit in monte, vanam gloriam repercussit in templo. [e] Vel exinde cepit predicare, [d] ex quo traditus est Ioannes. [f] Nam si predicante Ioanne predicare cepisset¹⁵⁴, vilem reddidisset¹⁵⁵ Ioannem, et inveniretur predicatio Ioannis esse superflua quantum ad istius doctrinam, sicut si uno tempore sol cum lucifero oriatur, gratiam luciferi celat.^BB ^br

^br ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 6 (Mt. 4, 17), PG 56, 673 .39-52 ; St-Omer, BM, 10, f. 39ra : «[a] Ex tunc coepit Jesus praedicare, ex quo tentatus est. Famem enim [autem PG] vicit in deserto, avaritiam autem [om. PG] sprevit in monte, vanam gloriam repercussit super templum: [b] ut nobis ostendat, quia qui ventri suo contradicere potest, qui saeculi hujus bona contemnit, qui vanam gloriam non desiderat, [c] ille debet, Christi vicarius factus, Christi justitiam [inv. PG] praedicare: quoniam ex istis tribus caminis omnis diabolicae conflationis [fraudis PG] flamma succenditur. [d] Item ex quo traditus est Joannes, [e] ex tunc coepit praedicare [inv. PG]. [f] Nam si vivo Joanne praedicare coepisset, sine dubio vilem fecisset Joannem, et inveniebatur [inventa fuisset PG] praedicatio ejus fuisse [om. PG] superflua quantum ad istius doctrinam: quemadmodum si in uno tempore lux cum [eum cacogr. PG] lucifero oriatur, gratiam luciferi celat». [MM2020]

^BB ¶Codd. : Li446 (35ra) Mt366 (14vb) Ed1953 {MM2020}

¹⁵⁴ cepisset] recepisset Li446

¹⁵⁵ redidisset] redisset Li446

^marg.| {CMT4d6.2} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁵⁶* {hom.14} − Ideo etiam non predicavit donec Ioannes in carcerem mitteretur, ne ex hoc multitudo scinderetur; propter quod etiam Ioannes nullum fecit signum, ut per miracula omnes traherentur ad Christum.^BC ^bs

^bs ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 1, PG 57, 218.41-46: «Διὰ τοῦτο οὔτε ἐκήρυξε πρὸ ἐκείνου, οὔτε ἐθαυματούργησεν, ἕως ἐνέπεσεν εἰς τὸ δεσμωτήριον ἐκεῖνος, ἵνα μὴ ταύτῃ τὸ πλῆθος σχίζηται. Διὰ τοῦτο οὐδὲ σημεῖον οὐδὲν ἐποίησεν Ἰωάννης, ἵνα καὶ ἐντεῦθεν τὸ πλῆθος τῷ Ἰησοῦ παραδῷ, τῶν θαυμάτων πρὸς ἐκεῖνον ἑλκόντων αὐτούς». [ACB2014] [MM2020]

^BC ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁵⁶ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT4d6.3} RABANUS. − In hoc etiam docet ne quis ab inferiori persona sermonem contemnat; unde Apostolus^bt: « Si cui sedenti revelatum fuerit, prior taceat ».^BD

^bt 1Cor. 14, 28.

^BD ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d6.4} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.6} − Sapienter autem inde¹⁵⁷ predicationis sue sumpsit initium, non ut conculcet Ioannis doctrinam, sed ut magis confirmet, et testem eum verum fuisse demonstret.^BE

^BE ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁵⁷ inde] in Li446

^marg.| {CMT4d6.5} HIERONYMUS. − In quo etiam ostendit se eiusdem esse Dei filium cuius ille fuerat propheta.^bu
Et ideo dicit:

^bu ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 23.402: «Exinde coepit iesus praedicare et dicere: paenitentiam agite, adpropinquabit enim regnum caelorum. iohanne tradito recte ipse incipit praedicare. desinente lege consequenter oritur evangelium. si autem eadem saluator praedicat quae iohannes baptista ante dixerat, ostendit se eiusdem dei esse filium cuius ille propheta sit». [FG2013]*

Penitentiam agite.^BF

^BF ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d6.6} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.6} − Non enim statim iustitiam predicavit quam omnes cognoscebant, sed penitentiam, qua omnes indigebant. Quis ergo ausus est dicere volo bonus esse, et non possum penitentia enim correctio est voluntatis; et si vos mala non terrent, ut scilicet penitentiam agatis, saltem bona delectent.
Unde sequitur:

Appropinquavit enim regnum celorum,

^marg.| id est beatitudo regni celestis; ac si dicat parate vos per penitentiam, quia appropinquavit tempus mercedis eterne.

^marg.| {CMT4d6.7} REMIGIUS. − Et notandum, quia non dicit ‘appropinquavit regnum Cananeorum aut Iebuzeorum’, sed regnum celorum. Lex enim promittebat bona temporalia, sed Dominus regna celestia.^BG

^BG ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d6.8} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁵⁸* − Considerandum etiam quod in hac predicatione nihil de seipso manifeste predicabat, quod interim conveniens erat quia nondum de eo decentem ¹⁵⁹ opinionem habebant¹⁶⁰*. Incipiens etiam, nihil¹⁶¹ grave et onerosum dixit, sicut Ioannes dixerat securim et arborem incisam¹⁶² et cetera ¹⁶³ huiusmodi. Sed in principio benigna proposuit, regnum¹⁶⁴* evangelizans.^BH ^bv ^bw

^bv ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., homilia 14, Burgundionis versio, Vat. lat. 383, f. 45ra ; Firenze, BML, Plut. 14.dex.4, f. 52rb-va : «Et incipiens predicationem quam ille predicabat hanc et [om. Fir.] ipse edocuit et nichil nondum de seipso predicatio quam predicabat dicit. Etenim et hoc interim amabile erat si susciperetur quoniam nondum [+ decentem Fir.] de seipso [ipso Fir.] doxam id est oppinionem habebant propterea et incipiens, nichil grave et honerosum ait velut ille securim et arborem incisam et ventilabrum et aeree et ignis inextinguibilis memorans sed benigna in proemiis hominibus dicit et regnum quod illic est audientibus evangelizans». [MM2020]
<potius quam> Chrysostomus , In Mt., homilia 15, Aniani versio, P1776, f. 85va : «Cunque cepisset illud predicavit in primis quod certe docuerat et Iohannes et nondum aliquid de se interim memorat sed predicationem quam predicaverat ille confirmat. Hec enim erant que facilius possent audiri quia scilicet nullam de illo dignam opinionem gerebant. Iccirco ( !) incipiens nichil dicit adversum ut certe ille qui imminentem securim et arborem radicitus excidendam sed a bonis premiatur ac prosperis celum scilicet et illud quod ibi est regnum futurum audientibus nuntiando».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 1-2, ed. Field, p. 179C-D (7-16) ; PG 57, 218.53 – 219.4: «καὶ ἀρξάμενος τὸ κήρυγμα, ὃ ἐκεῖνος ἐκήρυττε, τοῦτο καὶ αὐτὸς ἐδίδασκε καὶ οὐδὲν οὐδέπω περὶ ἑαυτοῦ τὸ κήρυγμα ὃ ἐκήρυττε λέγει. Καὶ γὰρ καὶ τοῦτο τέως ἀγαπητὸν ἦν παραδεχθῆναι, ἐπεὶ μηδέπω τὴν προσήκουσαν περὶ αὐτοῦ δόξαν εἶχον. Διὰ τοῦτο καὶ ἀρχόμενος οὐδὲν φορτικὸν τίθησι καὶ ἐπαχθὲς, οἷον ἐκεῖνος, ἀξίνην καὶ δένδρον κοπτόμενον, καὶ πτύου καὶ ἅλωνος καὶ πυρὸς ἀσβέστου μνημονεύων· ἀλλὰ χρηστὰ προοιμιάζεται, τοὺς οὐρανοὺς καὶ τὴν βασιλείαν τὴν ἐκεῖ τοῖς ἀκούουσιν εὐαγγελιζόμενος». [ACB2014]*

^bw ¶Nota : La traduction de προσήκουσαν (δόξαν) par decentem (opinionem) est attestée par le ms. de Florence mais omise par le ms. Vatican utilisé par la Commission léonine comme témoin privilégié de Chrysostome latin sur Matthieu. Sauf à supposer que Thomas a fait réviser Burgundio sur le grec, cet accident démontre que le ms. Vatican n’a pas été utilisé directement pour la fabrication de la Catena. [MM2020]

^BH ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁵⁸ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

¹⁵⁹ decentem cum gr. ] docentem ? cacogr. Li446

¹⁶⁰ opinionem habebant] inv. Ed1953

¹⁶¹ nihil] et nullum Li446

¹⁶² securim et arborem incisam] exscindendae arbori imminentem Ed1953

¹⁶³ cetera] om. Ed1953

¹⁶⁴ regnum] + caelorum Ed1953

^marg.| {CMT4d6.9} HIERONYMUS. − Mystice autem Ioanne tradito, Christus incipit predicare quia, desinente lege, consequenter oritur evangelium.^BI ^bx

^bx ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 23.397-402: «Exinde coepit iesus praedicare et dicere: paenitentiam agite, adpropinquabit enim regnum caelorum. iohanne tradito recte ipse incipit praedicare. desinente lege consequenter oritur evangelium. si autem eadem saluator praedicat quae iohannes baptista ante dixerat, ostendit se eiusdem dei esse filium cuius ille propheta sit». [FG2013]*

^BI ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^prol.| [Mt. 4, 18 legitur in festo Andree iuxta LHR 2.7a]

^marg.| {CMT4d7.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.7} − Antequam Christus aliquid dicat vel faciat, vocat apostolos, ut nihil illos lateat nec verborum Christi nec operum, ut postmodum fiducialiter dicere possint^by: « Non possumus que vidimus et audivimus non loqui ».
Hinc est quod dicitur:

^by Act. 4, 20.

Ambulans Iesus iuxta mare Galilee.

^marg.| {CMT4d7.2} RABANUS. − Mare Galilee idem est quod stagnum Genesareth, mare Tiberiadis et lacus Salinarum.^BJ

^BJ ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d7.3} GLOSSA. − Decenter autem per piscatoria vadit loca, piscatores piscaturus.^BK ^bz
Unde sequitur:

^bz ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 4, 18) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 16a marg.], ed. Gloss-e : «PISCATORES. Piscaturus per piscatoria vadit loca. Mystice: Dum incarnatus carnem suscepit, divinitus vidit in mari mundi spiritales piscatores, et aliis quid essent ostendit quos ab eterno previdit». [FG2017] [MM2017]*

^BK ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

Vidit duos fratres, Simonem, qui vocatur Petrus, et¹⁶⁵ Andream fratrem eius.

¹⁶⁵ et] + Iohannem cacogr . Li446

^marg.| {CMT4d7.4} REMIGIUS . − Vidit autem non tam corporaliter quam spiritualiter ad corda eorum respiciens.^BL ^ca

^ca ¶Fons : <revera> Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 7 (Mt. 4, 18), PG 56, 674.40-41 ; St-Omer, BM, 10, f. 39va : «Vidit eos, non corporaliter, sed spiritualiter: non ad facies eorum, sed ad corda respiciens».
<Non hab.> Remigius Autissiodorensis, In Mt. [RB7226] (Mt. 4 in nativitate sancti Andree), c. 11: Barcelona, Bibl. de Catalunya, cod. 548, f. 47ra . [MM2020]

^BL ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d7.5} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁶⁶* − [1] In mediis autem operationibus existentes eos vocavit ¹⁶⁷, monstrans quod omnibus occupationibus sequelam suam preponere oportet.
[2] Unde sequitur:

¹⁶⁶ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

¹⁶⁷ eos voc.] inv. Mt366

Mittentes retia in mare,

^marg.| quod quidem eorum officio congruebat; propter quod sequitur: ^BM ^cb

^cb ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., homilia 14, Burgundionis versio, Vat. lat. 383, f. 47rb21 ; Firenze, BML, Plut. 14.dex.4, f. 52vb : «Etenim in mediis operationibus existentes, noscitis autem qualiter avidum quid est piscatio audientes autem eum iubentem non distulerunt neque tradaverunt non dixerunt revertentes domum loquemur necessariis sed omnia dimittentes secuti sunt quemadmodum et Heliseus in Helia fecit, talem enim Christus obedientiam querit a nobis ut neque instanti tempore remoremur et si vehementer aliquid maxime necessarium nos festinare facit. Ideoque alium quendam advenientem et rogantem sepelire patrem suum neque hoc facere dimisit monstrans quia [quod Fir.] omnibus assecutionem suam preponere oportet. Si autem dicis quem maxima hec est causa et propter hoc maxime eos ammiror quoniam nullum nondum signum videntes, tante magnitudini promissionis crediderunt et omnia post posuerunt assecutioni illi».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 2 (Mt. 4, 18), PG 57, 219.40-51 : «Καὶ γὰρ ἐν μέσοις τοῖς ἔργοις ὄντες (ἴστε δὲ πῶς λίχνον ἡ ἁλεία), ἀκούσαντες αὐτοῦ κελεύοντος, οὐκ ἀνεβάλοντο, οὐχ ὑπερέθεντο, οὐκ εἶπον· Ὑποστρέψαντες οἴκαδε διαλεχθῶμεν τοῖς προσήκουσιν· ἀλλὰ πάντα ἀφέντες εἴποντο, καθάπερ καὶ Ἐλισσαῖος ἐπὶ Ἠλίου ἐποίησε. Τοιαύτην γὰρ ὁ Χριστὸς ὑπακοὴν ζητεῖ παρ᾿ἡμῶν, ὥστε μηδὲ ἀκαριαῖον ἀναβάλλεσθαι χρόνον, κἂν σφόδρα τι τῶν ἀναγκαιοτάτων ἡμᾶς κατεπείγῃ. Διὸ καὶ ἕτερόν τινα προσελθόντα καὶ ἀξιοῦντα θάψαι τὸν ἑαυτοῦ πατέρα, οὐδὲ τοῦτο ποιῆσαι ἀφῆκε, δεικνὺς ὅτι πάντων τὴν ἀκολούθησιν τὴν ἑαυτοῦ προτιμᾷν δεῖ». [ACB2014]* [MM2020]

^BM ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

Erant enim piscatores.

^marg.| {CMT4d7.6} AUGUSTINUS. In sermone de calendis ianuarii. ¹⁶⁸* − Non enim elegit reges aut senatores aut philosophos aut oratores. Immo elegit plebeios, pauperes¹⁶⁹*, indoctos piscatores.^BN ^cc

^cc ¶Fons : <revera> Beda Venerabilis, Collectio in Apostolo ex Augustini operibus, § 133 ; ed. P. Verbraken , «Les fragments conservés de sermons perdus de saint Augustin», RevBén. 84 (1974), p. 245-270, hic p. 258 § 16 (iuxta Saint-Omer, BM, 91, f. 41v ; Troyes, BM, 96, f. 95v = Köln, Domsbibl., cod. 104, f. 58v )
<vel> Florus Lugdunensis , Expositio in Epistolas beati Pauli ex operibus sancti Augustini (1Cor. 1, 26), Paris, BnF, lat. 11575, f. 81vb .
<vel> = Rabanus Maurus, In 1Cor., 1, PL 112, 20A-20B: « Ex sermone [+ contra paganos Ko104 Som91] de kalendis ianuarii [ianuariis Ko104 Som91]. Sed forte diceret aliquis: Etsi ipse humiliter natus est in discipulorum nobilitate iactare se voluit. Non elegit reges aut senatores aut philosophos aut oratores, immo vero elegit plebeios, pauperes indoctos piscatores . Petrus piscator, Ciprianus orator. Nisi fideliter precederet piscator, non humiliter sequeretur [precederet Augustinus] orator. Non de se quisquam desperet abiectus, teneat Christum et spes eius falsa non erit». Cf. I. Fransen , «Description de la collection de Bède le vénérable sur l'Apôtre», RevBén. 71 (1961), p. 35 ; cf. ms. Cassino, cod. 178 (saec. 11, n.v.) et passim.
<ex quo> Petrus Lombardus, Glossa magna (1Cor. 1, 26-27), Cambridge, Trinity College, B.5.6 ( 100ra ) ; cf. As14 ( 73vb ) = Cas366 (135ra) = PL 191, 1546.27: «Augustinus [As14 Cas366, + ex sermone de decem virgis Camb., Ambrosius PG ] Venit enim humilis Deus querens [quaerere PG] humiles non altos, qui, etsi primo [Camb., primum Cas366 As14] elegit [elegerit Cas366 PG] pauperes, indoctos, infirmos, non tamen reliquit sapientes, divites et nobiles; sed si eos primos [Camb. Cas366 PG, primo As14] eligeret, merito talium rerum viderentur sibi eligi, atque inflati de his rebus salutem humilitatis non reciperent, et ita esset in eis superbia qua homo cecidit. Augustinus ex sermone de kalendis ianuarii [ lemma om. As14 Cas366 ] Ideoque non elegit reges , vel senatores , vel philosophos , vel oratores . Imo elegit plebeios, pauperes, indoctos piscatores . Nisi fideliter precederet piscator, non humiliter sequeretur orator».
<cuius fons> Augustinus Hipponensis, Sermones ad populum, sermo 198 auctus (= Dolbeau 26, Moguntinus 62 = PG 38, sermo 197, 1023), § 60, ed. EAA 147, p. 414.1460 sqq.
<Non hab.> Eugippius, Excerpta ex operibus s. Augustini [CPL 0676], CSEL 9, ed. Knöll ; diff. Glossa ordinaria in loc. cit. ; Gilbertus Porretanus , Glossa media (1Cor. 1, 26), Saint-Omer, BM, ms. 24, f. 32v .
¶Nota : 1. Le texte original de ce sermon - mentionné par Possidius (Indiculus, c. 1, ed. Wilmart, p. 164.3) – était demeuré confidentiel jusqu’à sa découverte par François Dolbeau dans un manuscrit du 15^e s. conservé à Mayence. Au Moyen-Âge, la teneur exacte du passage cité par Thomas circulait par l’intermédiaire du commentaire-florilège de Florus souvent confondu avec celui de Bède sur l’Apôtre. La Glose ordinaire et celle de Gilbert de la Porrée (supra laud.) omettent le passage cité par la Catena mais font de larges emprunts sententiarisés aux extraits de Bède/Florus (Fransen 132-133). La Grande Glose remplace les sentences de la parva et de la media, par des citations littérales et identifiées de deux extraits distincts mais contigus de Bède/Florus. Thomas a donc pris connaissance des lignes citées par le truchement de la Grande Glose. Cependant la référence explicite au «sermon pour les calendes de janvier» qui figure dans la plupart des manuscrits de Bède et Florus, reprise (sans la mention contra paganos) dans l’édition de la Grande Glose procurée par Herbert de Bosham vers 1172 (Cbg152), est absente de nombre de manuscrits de la version primitive (V144, f. 73vb ; V365, f. 44vb ) et du textus receptus de la Grande Glose qui ne mentionnent qu’Augustin seul. En outre Thomas n’adopte pas les trois vel par lesquels Pierre Lombard a remplacé les aut de Bède, Florus et Augustin. Il faut donc en déduire que, selon la méthode mise en œuvre dans la Catena aurea et déjà observée chez Pierre Lombard, Thomas a cherché à identifier la source de Pierre Lombard et qu’il l’a trouvée chez Bède / Florus dont il a pu consulter des manuscrits déjà à Cologne (cod. 104) et au Mont-Cassin (cod. 178).
¶Nota : 2. La référence au sermon 49 de verbis Domini vient d’une mauvaise interprétation de la note de Nicolai par De Rubeis (Ed1745) et surtout par Guarienti (Ed1953). Nicolaï excluait au contraire le sermon 49 de verbis Domini: «Tale quiddam etiam paulo aliis verbis Augustinus inculcat sermone 215 de tempore, non sermone 49 de verbis Domini, sicut prius» (Ed1657). [MM2020]

^BN ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1470 Ed1570 Ed1657 Ed1745 Ed1953 {MM2020}

¹⁶⁸ In sermone… ianuarii] + (serm. 49 de verbis Domini) Ed1745 Ed1861, De verbis Domini (serm. 49) Ed1953

¹⁶⁹ pauperes] + et Ed1570 Ed1657 Ed1953

^marg.| {CMT4d7.7} AUGUSTINUS. Super Ioannem. − Si enim doctus eligeretur, fortassis ideo se diceret electum, quia doctrina eius eligi meruit. Dominus autem noster Iesus Christus volens superborum frangere cervices, non quesivit per oratorem piscatorem, sed de piscatore lucratus est¹⁷⁰* imperatorem. Magnus Cyprianus orator, sed prius Petrus piscator. ^BO ^cd

^cd ¶Fons : Augustinus Hipponensis, In Iohannis evangelium tractatus, tract. 7, § 17.14-19, CCSL 36, p. 76: «Si doctus eligeretur, fortasse ideo se diceret electum, quia doctrina eius meruit eligi. Dominus noster Iesus Christus uolens superborum frangere ceruices, non quaesiuit per oratorem piscatorem; sed de piscatore lucratus est imperatorem. Magnus Cyprianus orator, sed prior Petrus piscator, per quem postea crederet non tantum orator, sed et imperator». [FG2018]*

^BO ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2022}

¹⁷⁰ est] om. Ed1953

^marg.| {CMT4d7.8} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.7} − Future etiam dignitatis gratiam artificii opera prophetabant nam sicut qui retia iactat in aquam, nescit quos pisces comprehensurus est, sic doctor, quando divini sermonis retia super populum iactat, nescit qui sunt accessuri ad Deum. Sed quoscumque Deus excitaverit, illi adherent eius doctrine.

^marg.| {CMT4d7.9} REMIGIUS. − De his autem piscatoribus loquitur Dominus per Ieremiam dicens^ce: « Mittam in vos piscatores meos et piscabuntur vos ».
Unde et hic subditur:

^ce Ier. 16, 16.

Venite post me.

^marg.| {CMT4d7.10} GLOSSA. − Non tam pedibus quam affectu et imitatione.

Et faciam vos fieri piscatores hominum.^BP ^cf

^cf ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 4, 19) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 16a interl.], ed. Gloss-e : «non tam pedibus quam imitatione et affectu».
<Non hab.> Anselmus Laodunensis, In Mt. [MM2020]

^BP ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d7.11} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Faciam ergo vos piscatores fieri hominum¹⁷¹* id est doctores; ut cum rete verbi Dei comprehendatis homines de mundo tempestuoso et periculoso ubi homines non ambulant, sed feruntur, quia diabolus cum delectatione compellit eos in malo¹⁷²*, ubi homines alterutrum¹⁷³* se comedunt, sicut pisces fortiores devorant iuniores ut translati vivant in terra, corporis Christi membra facti.^BQ ^cg

^cg ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 7 § 19 (Mt. 4, 19), PG 56, 674 .66-675.4 ; St-Omer, BM, 10, f. 39vb : «Et ait illis: Venite post me [+ et PG] faciam [+ vos fieri piscatores PG] hominum id est [+ Faciam vos PG] doctores, ut cum rete [reti PG] verbi Dei comprehendatis homines de mundo hoc falso, et fluctuabundo, et tempestuoso, et instabili, et perfido, et semper periculoso, et nemini umquam tuto, ubi homines non ambulant, sed feruntur inviti, quasi nolentes. Violentia enim diaboli concupiscentias multas inoperans eis mentitur inesse [sec. m. in ras., se facturum eorum PG] voluntatem: quia cum delectatione compellit in mala opera, ubi [ut PG] homines alterutrum se comedunt [comedant PG], sicut pisces fortiores semper [inv. PG] devorantes infirmiores ut [ne PG] translati vivant in terra fructifera [in t. fr. om. Som] corporis Christi, facti membra corporis ejus, in terra fructifera, in terra dulci et semper tranquilla: ubi non est tempestas ad eversionem, nisi forte ad tentationem fidei, et patientiae fructificationem». [MM2020]

^BQ ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁷¹ Faciam… hominum] om. Ed1953

¹⁷² malo] mala Ed1953

¹⁷³ homines alterutrum] inv. Ed1953

^marg.| {CMT4d7.12} GREGORIUS. In homiliario. ¹⁷⁴* − Nulla autem Petrus et Andreas Christum miracula facere viderant, nihil ab eo de premio eterne retributionis audierant, et tamen ad unum Domini preceptum, hoc quod possidere videbantur, obliti sunt.
Unde sequitur:

¹⁷⁴ homiliario] scrips., omel’ Li446, evangelia Ed1953

At illi continuo, relictis retibus, secuti sunt eum.

^marg.| In quo affectum debemus potius pensare quam censum. Multum enim reliquit qui sibi nihil retinuit, multum dimisit qui cum re possessa et concupiscentiis renuntiavit. A sequentibus ergo tanta dimissa sunt quanta a non sequentibus concupisci potuerunt. Exteriora enim nostra Domino quantumlibet parva sufficiunt, nec perpendit quantum in eius sacrificio, sed ex quanto proferatur. Estimationem quippe pretii regnum Dei non habet, sed tantum valet quantum habes.^ch

^ch ¶Fons : [a] Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 5, CCSL 141, § 1, p. 33.1-8; § 2, p. 34.17-34: «Audistis, fratres carissimi, quia ad unius iussionis uocem Petrus et Andreas, relictis retibus, secuti sunt Redemptorem. Nulla uero hunc facere adhuc miracula uiderant, nihil ab eo de praemio aeternae retributionis audierant, et tamen ad unum Domini praeceptum, hoc quod possidere uidebantur obliti sunt. [...] [§ 2] Sed fortasse aliquis tacitis se cum cogitationibus dicat: Ad uocem dominicam uterque iste piscator quid aut quantum dimisit, qui paene nihil habuit? Sed hac in re, fratres carissimi, affectum debemus potius pensare quam censum. Multum reliquit qui sibi nihil retinuit, multum reliquit qui quamlibet parum, totum deseruit. Certe nos et habita cum amore possidemus, et ea quae minime habemus ex desiderio quaerimus. Multum ergo Petrus et Andreas dimisit, quando uterque etiam desideria habendi dereliquit. Multum dimisit qui cum re possessa etiam concupiscentiis renuntiauit. A sequentibus ergo tanta dimissa sunt, quanta a non sequentibus concupisci potuerunt. Nemo igitur etiam cum quosdam conspicit multa reliquisse apud semetipsum dicat: Imitari mundi huius contemptores uolo, sed quod relinquam non habeo. Multa, fratres, relinquitis, si desideriis renuntiatis. Exteriora enim nostra Domino quamlibet parua sufficiunt. Cor namque et non substantiam pensat, nec perpendit quantum in eius sacrificio, sed ex quanto proferatur. Nam si exteriorem substantiam perpendamus, ecce sancti negotiatores nostri perpetuam angelorum uitam datis retibus et naui mercati sunt. Aestimationem quippe pretii non habet, sed tamen regnum Dei tantum ualet quantum habes». [FG2013]* [MM2019]

^marg.| {CMT4d7.13} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.7} − Non autem predicti discipuli secuti sunt Christum, doctoris cupientes honorem, sed operis lucrum. Sciebant enim quam pretiosa est anima hominis, quam grata est apud Deum salus ipsius et quanta est merces.^BR

^BR ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d7.14} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁷⁵* − Tante igitur promissioni crediderunt, et per sermones quibus sunt capti, crediderunt se alios posse piscari.^BS ^ci

^ci ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 2, PG 57, 219.40: «Εἰ δὲ λέγοις, ὅτι μεγίστη ἡ ὑπόσχεσις· καὶ διὰ τοῦτο μάλιστα αὐτοὺς θαυμάζω, ὅτι μηδὲν μηδέπω σημεῖον ἰδόντες, μεγέθει τοσούτῳ ἐπαγγελίας ἐπίστευσαν, καὶ πάντα δεύτερα ἔθεντο τῆς ἀκολουθήσεως ἐκείνης. Καὶ γὰρ δι᾿ ὧν ἡλιεύθησαν λόγων, ἐπίστευσαν ὅτι καὶ ἑτέρους διὰ τούτων ἁλιεύειν δυνήσονται». [ACB2014]

^BS ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

¹⁷⁵ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

^marg.| {CMT4d7.15} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.7} − Hec igitur cupientes, secuti sunt, omnibus relictis; in quo nos docuerunt quia nemo potest terrena possidere et perfecte ad celestia pervenire.^BT

^BT ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d7.16} GLOSSA. − In his ergo datum est exemplum illis qui censum deserunt pro Christi amore. Subditur autem exemplum eorum qui etiam carnales¹⁷⁶ affectus pro Deo postponunt.
Unde dicitur:

¹⁷⁶ carnales] carnalis Li446

Et procedens inde, vidit alios duos.

^marg.| Nota quia vocat binos et binos, sicut alibi legitur quod misit¹⁷⁷* binos et binos ad predicandum.^BU

^BU ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁷⁷ misit] + eos Ed1953

^marg.| {CMT4d7.17} GREGORIUS. In homiliario. ¹⁷⁸* − [b] Quatenus hic nobis tacitus innuat, quia qui caritatem erga alterum non habet, predicationis officium suscipere nullatenus debet. [a] Duo enim sunt precepta caritatis, et minus quam inter duos caritas haberi non potest.^cj

^cj ¶Fons : Gregorius Magnus, Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 17 § 1, CCSL 141, p. 116.16-117.12: «Dominus et Saluator, fratres carissimi, aliquando nos sermonibus, aliquando uero operibus admonet. Ipsa etenim facta eius praecepta sunt, quia dum aliquid tacitus facit, quid agere debeamus innotescit. Ecce enim binos in praedicationem discipulos mittit, quia enim [a] duo sunt praecepta caritatis, Dei uidelicet amor et proximi, et minus quam inter duos haberi caritas non potest. Nemo enim proprie ad semetipsum habere caritatem dicitur, sed dilectione se in alterum tendit, ut esse caritas possit. Binos ad praedicandum discipulos Dominus mittit, [b] quatenus hoc nobis tacitus innuat, quia qui caritatem erga alterum non habet, praedicationis officium suscipere nullatenus debet». [FG2013]

¹⁷⁸ homiliario] scrips., omel’ Li446, evangelia Ed1953

^marg.| {CMT4d7.18} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.7} − Super caritatem etiam fraternitatis Ecclesie recte posuit fundamenta, ut ex radicibus caritatis exuberans quasi humor ascendat in ramos; et hoc super naturalem caritatem, ut non solum per gratiam, sed etiam per naturam ipsa caritas firmior habeatur.
Unde dicit:

fratres.

^marg.| Sic enim fecit Deus et in veteri testamento, super Moysen et aaron fratres, ponens edificationis initium. Quoniam autem abundantior est gratia Novi Testamenti quam veteris, ideo primum populum edificavit super unam fraternitatem, hunc autem super duas.

Iacobum,

^marg.| inquit,

Zebedei et Ioannem fratrem eius in navi cum Zebedeo patre eorum, reficientes retia sua,

^marg.| quod est maxime paupertatis indicium. Vetera enim reficiebant qui nova unde emerent non habebant. Et quod ad maiorem pietatem eorum pertinet, in tanta paupertate sic patri suo succurrebant, ut secum eum baiularent, in navi, non ut ille istos adiuvaret in opere, sed ut isti illum consolarentur sua presentia.

^marg.| {CMT4d7.19} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁷⁹* − Non parva autem est hic demonstratio virtutis, inopiam facile ferre, ex iustis nutriri laboribus, colligari invicem amoris virtute, patrem¹⁸⁰* habere secum et curare¹⁸¹*.^BV ^ck

^ck ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., homilia 14, Burgundionis versio, Vat. lat. 383, f. 45va ; Firenze, BML, Plut. 14.dex.4, f. 53ra : «Non parva autem interim et hec [hic Fir.] monstratio virtutis, inoppiam ferre facile, ex iustis ali laboribus colligari invicem amoris {vel caritatis} virtutem [virtute Fir.], patrem habere secum et curare». [MM2020]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 2, PG 57, 219.65 – 220.3: «Οὐ μικρὰ δὲ τέως καὶ αὕτη ἔνδειξις ἀρετῆς, τὸ πενίαν φέρειν εὐκόλως, τὸ ἀπὸ δικαίων τρέφεσθαι πόνων, τὸ συνδεδέσθαι ἀλλήλοις τῇ τῆς ἀγάπης δυνάμει, τὸ τὸν πατέρα ἔχειν μεθ᾿ ἑαυτῶν καὶ θεραπεύειν». [ACB2014]*

^BV ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1657 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

¹⁷⁹ homiliario] scrips., omel’ Li446 , h om. XIV super Matthaeum circa medium Ed1876, Matthaeum Ed1953

¹⁸⁰ patrem] + inopem Ed1876 Ed1953

¹⁸¹ curare] in eius obsequio laborare Ed1876 Ed1953

^marg.| {CMT4d7.20} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.7} − Estimare autem primos velociores ad predicandum, quia retia mittebant, istos autem quasi pigriores quia adhuc retia componebant, non sumus ausi, quia differentiam eorum cognoscere solius est Christi. Forte ergo illi propter petrum dicti sunt mittentes retia, qui predicavit evangelium, sed non composuit; isti autem propter Ioannem componentes, qui evangelium composuit.
Sequitur:

Et vocavit eos.

^marg.| Erant enim habitatione cives, dilectione concordes, artificio pares, fraternitatis coniuncti pietate. Ideo simul vocavit eos, ne tot bonis coniunctos dissimilis vocatio separaret.

^marg.| {CMT4d7.21} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁸²* − Vocando autem nihil eis promisit, sicut prioribus; obedientia enim eorum qui prevenerant, viam eis ad credendum preparaverat. Sed et multa de ipso audierant, scilicet tamquam familiares et consanguinitate coniuncti.^cl
Sequitur:

^cl ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 2, PG 57, 219.57-62: «Τούτοις μὲν οὖν τοῦτο ὑπέσχετο· τοῖς δὲ περὶ Ἰάκωβον καὶ Ἰωάννην οὐδὲν τοιοῦτόν φησιν. Ἡ γὰρ τῶν προφθασάντων ὑπακοὴ προωδοποίησε λοιπὸν τούτοις. Ἄλλως δὲ καὶ πολλὰ ἦσαν πρότερον ἀκηκοότες περὶ αὐτοῦ». [ACB2014]

¹⁸² homiliario] scrips., omel’ Li446 , h om. XIV super Matthaeum parum ante medium Ed1876, Matthaeum Ed1953

Illi autem, relictis retibus et patre, secuti sunt eum.

^marg.| {CMT4d7.22} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Tria enim sunt que relinquere debet qui venit ad Christum actus carnales, qui per retia piscationis significantur; substantiam mundialem, que per navem; et parentes, qui per patrem. Reliquerunt ergo navem, ut fierent Ecclesiastice navis gubernatores; reliquerunt retia, ut non pisces afferrent ad civitatem terrenam, sed homines ad celestem; reliquerunt unum patrem, ut spirituales patres omnium fierent.^cm

^cm ¶Fons : Chrysostomus ( pseudo) , Opus imperfectum in Mt., hom. 7 (Mt. 4, 22), PG 56, 676 : «Tria sunt enim generaliter omnia, quae relinquere debet omnis, qui venit ad Christum: actus carnales, substantiam mundialem, parentes carnales. Per retia enim piscationis actus carnales relinquendi significantur: per navim autem substantia: per patrem vero omnes parentes. Et vide, quia prius retia relicta significantur, postea navis, in tertio loco pater: quia prius convenit actus mundiales relinquere: ipsi sunt enim, qui praecipue nocent ad spiritualia. Secundo, substantiam, quia non tantum nocet aliquid habere in mundo, quantum agere aliquem actum; tamen et hoc ipsum habere nocet. In novissimo, parentes, qui et ipsi quidem nocent, tamen minus nocent quam divitiae et actus hujus saeculi. Reliquerunt ergo navem, ut fierent ecclesiasticae navis gubernatores; reliquerunt retia, ut jam non pisces apportarent ad civitatem terrenam, sed homines ad civitatem caelestem; reliquerunt unum patrem, ut fierent omnium spiritualium genitores». [MM2019]

^marg.| {CMT4d7.23} HILARIUS. ¹⁸³* − Eis igitur artem et patriam domum relinquentibus, docemur, Christum secuturi, et secularis vite sollicitudine et paterne domus consuetudine non teneri.^cn

^cn ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 3 § 6.-10, SChr 254, p. 120: «Quibus et artem et patrias et domos relinquentibus, docemur Christum secuturi et saecularis uitae sollicitudine et paternae domus consuetudine non teneri». [MM2020]

¹⁸³ Hilarius] + In Mattheum Ed1953

^marg.| {CMT4d7.24} REMIGIUS. − Mystice autem per mare designatur iste mundus, propter amaritudinem et fluctuationem. Galilea autem interpretatur volubilis sive rota, et significat mundi volubilitatem. Ambulavit igitur Iesus iuxta mare dum ad nos per incarnationem venit quia non carnem peccati, sed similitudinem carnis peccati suscepit ex virgine. Per duos fratres duo populi designantur qui ab uno Deo patre creati sunt, quos vidit quando eos misericorditer respexit. Per petrum enim, qui interpretatur agnoscens, et dicitur Simon, id est obediens, designatur iudaicus populus, qui per legem Deum agnovit et preceptis eius obedivit; per andream, qui interpretatur virilis sive decorus, intelligitur gentilis populus qui post agnitionem Dei viriliter in fide permansit. Nos populum vocavit quando predicatores in mundum misit, dicens venite post me , id est relinquite deceptorem et sequimini creatorem. De utroque etiam populo facti sunt hominum piscatores, id est predicatores. Relictis autem navibus, id est carnalibus desideriis, et retibus, id est mundi cupiditatibus, secuti sunt Christum. Per Iacobum etiam intelligitur iudaicus populus, qui per cognitionem Dei diabolum supplantavit; per Ioannem gentilis populus, qui sola gratia salvatus est. Zebedeus autem, quem relinquunt, et interpretatur fugitivus sive labens, significat mundum qui transit et diabolum qui de celis lapsus est. Per Petrum etiam et Andream mittentes retia in mare, designantur illi qui in prima etate, dum de navi corporis sui mittunt retia carnalis concupiscentie in mare huius seculi, vocantur a Domino. Per Iacobum et Ioannem reficientes retia designantur illi qui post peccata ante adversitates veniunt ad Christum recuperantes que perdiderunt.^co

^co Remigius Autissiodorensis, In Mt., c. 12, Madrid, Madrid, Bibl. nac., 198, f. 31ra: « Galilea interpretatur volubilitas sive rota et significat gentilitatem que in volubilitate infidelitatis et vitiorum erat constituta...»

^marg.| {CMT4d7.25} RABANUS. − Due naves duas Ecclesias figurant: eam que ex circumcisione et eam¹⁸⁴ que ex preputio vocata est. Quilibet etiam fidelis fit Simon Deo obediendo, Petrus peccatum suum agnoscendo, Andreas viriliter labores patiendo, Iacobus vitia supplantando.^BW ^cp

^cp ¶Fons : Rabanus Maurus, In Mt., lib. 2, CCCM 174, p. 115.33 sqq.: «Duae namque naues duas ecclesias figurant: eam uidelicet, quae ex circumcisione, et eam, quae ex praeputio uocata est; item retia praedicationem Euangelii, mare quoque mundum, pisces homines carnali sapientiae deditos et uoluptatibus uitae huius submersos, portus finem praesentis uitae significant. [...] Moraliter autem haec IIII nomina in se unusquisque fidelis habere potest, si his digne conuersatur, ut Simon sit Deo oboediendo, Petrus peccatum suum agnoscendo, Andreas uiriliter labores patiendo, Iacobus uitia supplantando et Iohannes gratiam Domini merendo nominetur». [MM2020]

^BW ¶Codd. : As115 Li446 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁸⁴ eam… eam] ea… ea Ed1953

^marg.| {CMT4d7.26} GLOSSA. − [1] Et Ioannes, ut totum gratie Dei adscribat. [2] Et ideo quatuor¹⁸⁵ tantum¹⁸⁶ vocatio ponitur, per quos predicatores Dei ¹⁸⁷* quatuor mundi partibus vocatos signetur.^BX ^cq

^cq ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 4, PL 162, 1281B-C: «Deinde fit Andreas, id est virilis, ut viriliter aliis praedicet, ne formidine, ne aliquo amore turbetur, et praedicando aliis fiat Jacobus, id est supplantator vitiorum. Sed cum in omnibus erit perfectus, tunc necessaria erit humilitas, ne sibi, sed soli gratiae Dei ascribat, et ideo fit Joannes, qui gratia Dei interpretatur. Isti reficiebant retia sua, quia terrena curabant, et damna saecularium reparare volebant, et [1281C] erant cum patre Zebedaeo, id est cum diabolo. Zebedaeus enim fugitivus interpretatur, diabolus vero a Deo fugit. Quatuor tantum voluit ponere invocatione, quia per eos praedicatores omnes de quatuor mundi partibus vocatos significat».
<potius quam> Anselmus Laudunensis, Enarrationes in Mt. 4, versio A (Alençon, BM, ms. 26, f. 108vb ): «Iohannes Dei gratia eo quod omne bonum quod habet Deo ascribatur […] Sed notandum quia his quattuor numerus evangelistarum presignatur qui animas extrahunt de quatuor partibus mundi».
<ex quo> Cf. Glossa ordinaria (Mt. 4, 21) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 16a interl.], ed. Gloss-e : «VIDIT ALIOS DUOS. Ecce in his quatuor numerus evangelistarum prefiguratur qui animas a mundo extrahunt de quatuor partibus mundi ».
¶Nota : Le début de la sentence termine et complète l’analyse des deux binômes d’apôtres-frères appelés par Jésus et commencée à la sentence précédente par un extrait de Raban, artificiellement interrompu avant l’évocation de Jean (CMT4d7.25). Thomas préfère pour celui-ci les expressions d’Anselme de Laon, citées sous le lemme «Glossa». La Catena cite la version B du commentaire d’Anselme, mais la leçon totum gratie Dei fait plutôt écho à une expression de la version A. [MM2020]

^BX ¶Codd. : As115 Li446 Mt366 Ed1470 Ed1570 Ed1745 Ed1953 {MM2020}

¹⁸⁵ .IIII.or. As115 Li446, .IIII. Mt366 Ed1657 ] quater Ed1470, quarta Ed1570 Ed1953

¹⁸⁶ tantum] + (Apopostolorum) Ed1657

¹⁸⁷ Dei] + a Ed1570 Ed1953

^marg.| {CMT4d7.27} HILARIUS. ¹⁸⁸* − Vel in hoc futurorum evangelistarum numerus prefiguratur¹⁸⁹*.^BY ^cr

^cr ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 3 § 6.12-13, SChr 254, p. 120: «In quattuor uero primum apostolis eligendis praeter rerum fidem, quia et ita gestum est, futurorum euangelistarum numerus praefiguratur». [MM2020]

^BY ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1470 Ed1570 Ed1953 {MM2020}

¹⁸⁸ Hilarius] + In Mattheum Ed1953

¹⁸⁹ prefiguratur] figuratur Ed1470 Ed1570 Ed1953

^marg.| {CMT4d7.28} REMIGIUS. − Per hos¹⁹⁰* etiam quatuor principales virtutes¹⁹¹* designantur. Prudentia enim refertur ad Petrum propter divinam cognitionem, iustitia ad Andream propter operum virilitatem, fortitudo ad Iacobum propter diaboli supplantationem, temperantia¹⁹² ad Ioannem propter divine gratie¹⁹³ effectum.^BZ

^BZ ¶Codd. : Li446 Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2020}

¹⁹⁰ hos] hoc Ed1953

¹⁹¹ principales virtutes] inv. Ed1470 Ed1953

¹⁹² temperantia] temporalia Li446

¹⁹³ gratie] ergo Li446

^marg.| {CMT4d7.29} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. ¹⁹⁴ − [a] Sane movere potest quomodo Ioannes dicat non in Galilea, sed iuxta Iordanem Andream secutum esse Dominum cum alio cuius nomen tacetur; deinde Petrum ab illo nomen accepisse; ceteri autem tres evangeliste de piscatione vocatos eos dicunt, satis inter se convenienter, maxime Mattheus et Marcus; nam Lucas Andream non nominat, qui tantum intelligitur in eadem navi fuisse. Hoc etiam videtur distare quod tantum Petro a Domino dictum esse commemorat Lucas ex hoc iam homines aeris capiens quod Mattheus et Marcus ambobus dixisse narrant. Sed potuit prius Petro dici secundum Lucam, et ambobus postea secundum alios duos. Sed quod de Ioanne diximus, diligenter considerandum est, cum et locorum plurimum intersit et temporis et ipsius vocationis. Sed intelligendum est, Petrum et Andream non sic vidisse Dominum iuxta Iordanem ut ei iam inseparabiliter inhererent, sed tantum cognovisse quis esset, et eum miratos ad propria remeasse. [b] Forte autem quod pretermiserat recapitulat, quia sine ulla consequentis temporis differentia dicit ambulans autem iuxta mare. [c] Queri etiam potest quomodo binos et binos seorsum eos vocaverit, sicut narrat Mattheus et Marcus, cum Lucas dicat Iacobum et Ioannem tamquam socios Petri ad adiuvandum vocatos fuisse, et simul subductis ad terram navibus Christum secutos. Unde intelligendum est hoc primo esse factum quod Lucas insinuat, [e] et eos ad capturam piscium ex more remeasse. [d] Non enim erat dictum Petro quod pisces numquam esset capturus, cum post resurrectionem hoc fecerit, sed quod homines esset capturus; [f] postea hoc factum est quod Mattheus et Marcus narrant non enim subductis ad terram navibus, tamquam cura redeundi secuti sunt eum, sed tamquam iubentem ut sequerentur. ^cs

^cs ¶Fons : [a] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 17, § 37, CSEL 43, p. 137.9-138.14: «Sane potest mouere, quomodo iohannes dicat non in Galilaea, sed iuxta iordanen primo andream secutum fuisse dominum cum alio, cuius nomen tacetur, deinde petrum ab illo nomen accepisse, tertio philippum uocatum, ut eum sequeretur. ceteri autem tres evangelistae de piscatione uocatos eos dicunt satis inter se conuenienter, maxime mattheus et Marcus. nam lucas andream non nominat, qui tamen intellegitur in ea naui fuisse secundum matthei et marci narrationem, qui breuiter hoc perstringunt, quemadmodum gestum sit, quod lucas apertius explicauit commemorans ibi etiam miraculum super captura piscium et quod ex ipsa naui dominus prius fuerit locutus ad turbas. hoc etiam uidetur distare quod tantum petro a domino dictum commemorat ex hoc iam homines aeris capiens, quod illi ambobus fratribus dictum esse narrarunt. sed potuit utique prius hoc petro dici, cum de capta ingenti multitudine piscium miraretur, quod lucas insinuauit, et ambobus postea, quod illi duo commemorauerunt. illud ergo quod de iohanne diximus diligenter considerandum est; non enim parua repugnantia putari potest, cum et locorum plurimum intersit et temporis et ipsius uocationis. nam si iuxta iordanen, antequam iesus isset in Galilaeam, ad testimonium iohannis baptistae secuti sunt eum duo, quorum erat unus andreas, qui fratrem suum simonem continuo adduxit ad iesum, quando et nomen ut petrus uocaretur accepit, quomodo ab aliis evangelistis dicitur, quod eos in Galilaea piscantes inuenerit adque ad discipulatum uocauerit, nisi quia intellegendum est non sic eos uidisse tunc dominum iuxta iordanen, ut ei iam inseparabiliter cohaererent, sed tantum cognouisse quis esset eum que miratos ad propria remeasse?». [b] Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 17, § 39, CSEL 43, p. 139.14-18: «An forte mattheus quod praetermiserat recapitulauit, quia non ait ipse post hoc ambulans iuxta mare Galilaeae uidit duos fratres, sed sine ulla consequentis temporis differentia: ambulans autem, inquit, iuxta mare Galilaeae uidit duos fratres, et cetera?». Augustinus Hipponensis, De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 17, § 41, CSEL 43, p. 140.20-141.18: «[c] Quaeri autem potest, quomodo binos uocauerit de nauiculis piscatores, primo petrum et andream, deinde progressus paululum alios duos filios Zebedaei, sicut narrat mattheus et Marcus, cum lucas dicat ambas eorum nauiculas impletas magna illa captura piscium socios que petri commemoret iacobum et iohannem filios Zebedaei uocatos ad adiuuandum, cum retia extrahere plena non possent, simul que miratos tantam multitudinem piscium, quae capta erat, et cum petro tantum dixisset: noli timere, ex hoc iam homines eris capiens, simul eum tamen subductis ad terram nauibus secutos fuisse. unde intellegendum est hoc primo esse factum quod lucas insinuat, nec tunc eos a domino uocatos, sed tantum petro fuisse praedictum, quod homines esset capturus. quod [d] non ita dictum est, quasi iam pisces numquam esset capturus; nam et post resurrectionem domini legimus eos esse piscatos. dictum est ergo, quod deinceps capturus esset homines; non dictum est, quod iam non esset capturus pisces. unde datur locus intellegere [e] eos ad capturam piscium ex more remeasse, ut [f] postea fieret quod mattheus et Marcus narrant, quando eos binos uocauit et ipse iussit, ut eum sequerentur, primo duobus petro et andreae, deinde aliis duobus filiis Zebedaei. tunc enim non subductis ad terram nauibus tamquam cura redeundi, sed ita eum secuti sunt, tamquam uocantem ac iubentem, ut sequerentur». [FG2013]

¹⁹⁴ Augustinus Mt366 Ed1470 Ed1953 ] + In libro Li446

^marg.| {CMT4d8.1} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.8} − Omnis rex pugnaturus contra adversarium, prius congregat exercitum, et sic vadit ad pugnam; sic et Dominus contra diabolum pugnaturus, prius congregavit apostolos, et sic cepit evangelium predicare.
Unde sequitur:

Et circuibat Iesus

^marg.| {CMT4d8.2} REMIGIUS. − In quo doctorum vita instruitur ut enim non sint pigri, docentur per hoc quod dicitur circuibat Iesus .^CA

^CA ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d8.3} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.8} − Quia enim illi ut debiles ad medicum venire non poterant, ipse sicut studiosus medicus circuibat graviter egrotantes. Et Dominus quidem circuibat singulas regiones; qui autem sunt unius regionis pastores considerando debent circuire populi singulas passiones, ut ad remedium passionis eorum aliquod medicamentum in Ecclesia proferatur.

^marg.| {CMT4d8.4} REMIGIUS. {RABANUS in hoc loco id habet} − Ut autem non sint acceptores personarum docentur predicatores per hoc quod subiungitur:

totam Galileam.

^marg.| Ut autem vacui non discurrant, docentur per hoc quod subditur docens. Ut autem non paucis sed multis prodesse studeant, monentur per hoc quod sequitur:

in synagogis.^CB

^CB ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d8.5} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ¹⁹⁵* − [1] Synagogas¹⁹⁶ Iudaeorum intrat, in iisque doctrinae suae coelestis verba diffundit ut quo ad plures loquentis magistri verba pervenerint eo plurium corda citentur¹⁹⁷, ut vel credant prudenter vel inexcusabiles facti doctrinam apprime salutarem suo magno malo reiiciant. Est enim evangelium clarissima quaedam lux quam sub modio recondi et nefas est et ipse¹⁹⁸ accurate prohibuit Christus¹⁹⁹ ^ct
[2] Hinc etiam eos erudiebat²⁰⁰ quod non est Deo contrarius Iudeis ²⁰¹ predicans et²⁰² errorum predicator sed²⁰³ consonans Patri²⁰⁴ advenit²⁰⁵*.^CC ^cu

^ct ¶Nota : Cette sentence apocryphe ne semble pas traduite de Chrysostome et n’est attesté par aucum manuscrit ni par aucune édition incunable. «Le commencement de la première phrase [1] se retrouve seul dans saint Chrysostôme uni aux derniers mots de la dernière [2]. Il est impossible de savoir comment le reste du passage s'y est glissé» (E. Castan, Ed1854, p. 229). Le style, le vocabulaire et la syntaxe de cet ajout sont étrangers à la langue de Thomas d’Aquin. De Rubeis (Ed1745) reproche à Nicolaï de ne pas avoir indiqué où il avait trouvé ce texte qu’il rejette à bon droit: «exemplum vel ms. unde hanc hauserit additionem non assignat quin immo fatetur se nescire unde irrepserit cum nec in Antverpiensi editione (verba eius sunt) reperiatur et Chrysostomus tantum habeat: In Synagogas…». Il semble donc ignorer que Nicolaï (Ed1657) n’a fait que reprendre une tradition textuelle commune à huit éditions antérieures (Ed1546 Ed1552 Ed1566 Ed1569 Ed1571 Ed1572) ; De Rubeis n’a, par conséquent, examiné aucune d’entre elles. Nicolaï ne cautionnait pas davantage cette leçon. Il indique qu’elle ne correspond pas au texte grec de Chrysostome qu’il traduit, qu’elle est omise par «l’édition d’Anvers» (Ed1612: Morelles) et qu’il ignore d’où elle a été tirée: «…unde coetera irrepserint (quae nec in editione Antuerpiensi habentur) non occurrit». Il la conserve cependant par fidélité à l’édition d’Antoine de Sienne (Ed1571: Anvers: Plantin) dont il a adopté une révision comme texte de base (Ed1637). Antoine de Sienne a le premier noté l’incongruité de cette leçon «Non habebatur in exemplaribus cum quibus contuli». La formule de conclusion de l’ajout «hinc etiam etc.» est l’incipit de la sentence authentique ; il s’agit donc probablement d’une addition marginale lue par l’éditeur de Ed1546 dans l’exemplaire qui lui a servi de modèle.

^cu ¶Fons : [1] Non inveni, <Non hab.> Chrysostomus in Mt. ; PL ; Catholiclibrary.org.
[2] Chrysostomus , In Mt., homilia 14, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 45va ; Firenze, BML, Plut. 14.dex.4, f. 53ra : «Continue autem in sinagogis eorum [om. Fir.] faciebat [+ chorum Fir.] et hinc eos erudiens quod non est Deo contrarius et errorum predicator sed consonans [consolans cacogr. V383] Patri advenit». [MM2020]
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 2 (Mt. 4, 18-20), PG 57, 220.5-8 : «Συνεχῶς δὲ ταῖς συναγωγαῖς ἐπεχωρίαζε, καὶ ἐντεῦθεν αὐτοὺς παιδεύων, ὅτι οὐκ ἔστιν ἀντίθεός τις καὶ πλάνος, ἀλλὰ συμφωνῶν τῷ Πατρὶ παραγέγονεν». [ACB2014]*

^CC ¶Codd. : [1] Ed1546 Ed1552 Ed1566 Ed1569 Ed1571 Ed1572 Ed1584 Ed1637 Ed1657 ; om. codd. et cett. edd. [2] Arag2 As115 Cbg132 Clv195 Fi263 Fi307 Fi308 Ka5 Li446 Md214 Mt366 T46 Urb27 Ed1470 Ed1475B Ed1475 C Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1520 Ed1546 Ed1552 Ed1566 Ed1569 Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1572 Ed1584 Ed1593 Ed1612 Ed1637 Ed1657 Ed1745 Ed1854 Ed1861 Ed1876 Ed1953, om. Ed1494 {MM2020}

¹⁹⁵ homiliario] scrips., omel’ codd. Ed1475C , homelia Ed1475B Ed1476 , h om. Ed1493 Ed1520 Ed1546 Ed1552 Ed1566 Ed1569 Ed1571 Ed1572 Ed1584 Ed1637 , h om. (14. ut supra) Ed1657 , homelia 14 Ed1745 , Matthaeum Ed1953

¹⁹⁶ Synagogas] In praem. Ed1637

¹⁹⁷ citentur] excitentur Ed1657

¹⁹⁸ ipse] om. Ed1657

¹⁹⁹ prohibuit Christus] inv. Ed1657 , + hinc etiam etc. Ed1546 Ed1552 Ed1566 Ed1569 Ed1571 Ed1572 Ed1637… Ed1854

²⁰⁰ eos erudiebat] inv. Ed1657

²⁰¹ Iudeis] nec est Ed1657

²⁰² predicans et] om. Ed1657

²⁰³ sed] + quod Ed1570 Ed1612 Ed1657 Ed1745 Eds1953

²⁰⁴ Patri] om. Fi263

²⁰⁵ etiam… advenit] quoque Iudeos docebat quod nec esset Dei adversarius nec animarum seductor sed quod Patri consentiens advenisset Ed1570 Ed1593 Ed1612 Ed1745 Ed1861 Ed1876 Ed1953

^marg.| {CMT4d8.6} REMIGIUS. − Ut autem non errores neque fabulas, sed salutaria predicent, docentur per hoc quod subditur:

Predicans evangelium regni.

^marg.| Distat autem inter docens et predicans. D ocens enim refertur ad presentia, predicans ad futura. Docebat enim de presentibus mandatis, predicabat de futuris promissis.²⁰⁶

²⁰⁶ Ed1657 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d8.7} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.8} − Vel docebat iustitias naturales, quas scilicet ratio naturalis docet ut castitatem, humilitatem, et huiusmodi, quas per seipsos omnes bona esse intelligunt de quibus necessaria est doctrina, non tantum propter manifestationem eorum, quantum propter excitationem cordis. Prevalentibus enim delectationibus carnalibus, scientia iustitie naturalis quasi in oblivionem deducta obdormit. Cum ergo cepit doctor reprehendere carnalia mala, eius doctrina non novam scientiam introducit, sed oblitam commonefacit. Predicabat autem evangelium annuntiando bona, que antiqui manifeste nec audierant, ut beatitudinem celestem, mortuorum resurrectionem, et huiusmodi. vel docebat interpretando prophetias de ipso evangelium predicabat denuntiando in se bona futura.

^marg.| {CMT4d8.8} REMIGIUS. − Ut autem doctores doctrinam suam virtutibus commendare studeant, docentur per hoc quod subditur:

Sanans omnem languorem et omnem infirmitatem in populo.

^marg.| Infirmitas quidem est corporum, languor autem animarum.

^marg.| {CMT4d8.9} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.8} − Vel per languorem, anime aliquam passionem intelligimus, ut avaritiam, libidinem, et huiusmodi; per infirmitatem autem infidelitatem, per quam aliquis infirmatur in fide. vel per languores intelliguntur graviores corporis passiones, per infirmitates autem leviores. Sicut autem passiones corporales divinitatis virtute sanabat, sic spirituales verbo pietatis. Primo autem docet et postea sanat; propter duo primo, quia premittitur quod magis necessarium est verba enim pietatis edificant animam, non miracula; deinde quia verba per miracula commendantur, et non e converso.

^marg.| {CMT4d8.10} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ²⁰⁷* − Considerandum autem quod ubicumque legis cuiusdam introductio fit signa facere Deus assuevit, pignora sue virtutis legem tribuens²⁰⁸ suscepturis. Hominem enim facturus mundum creavit. Et tunc illi legem in paradiso proposuit ^cv. Et quando²⁰⁹* Noe legem laturus erat, magna signa ostendit^cw. Et similiter Iudeis legem laturus, prodigia ostendit²¹⁰ et²¹¹ tunc legem dedit^cx. Ita et hic sublimen illam legem introducturus miraculorum demonstratione certificat²¹²* que dicuntur. Quoniam enim regnum quod predicabatur non apparebat ab apparentibus signis ipsum manifestavit ²¹³*.^CD ^cy

^cv Cf. Gn. 3

^cw Cf. Gn. 7 et Gn. 8.

^cx Cf. Ex. 19.

^cy ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., homilia 14, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 45va ; Firenze, BML, Plut. 14.dex.4, f. 53ra : «Choros autem faciens, non predicabat solum sed et signa ostendebat, etenim ubique sicubi aliquid extraneum fit et paradoxum, id est inopinabile et urbanitatis cuiusdam introductio signa facere assuevit Deus, pignora sue virtutis leges suscepturis tribuens. Sic itaque cum hominem facturus erat mundum creavit universum et tunc ei legem illam que in paradiso fuit dedit. Et quando Noe legem laturus {Deus} erat, rursus magna ostendit signa per que universam reelementavit creationem et terribile illud pelagus mannum integrum fecit dominari. Et per que in tanta procella iustum salvavit. Et in Abraam autem multa signa tribuit, puta victoriam que in prelio fuit, plagam que adversus Pharaonem ex periculis ereptionem. Et Iudeis legem laturus mirabilia illa et magna prodigia ostendit [inv. Fir.] et tunc legem dedit. Ita utique et hic excelsam illam introducturus urbanitatem et que numquam audierunt dicturus, miraculorum demonstratione certificat que dicuntur. Quoniam enim regnum quod predicabatur non apparebat ab his que apparent in certum facit manifestum et intede moderationem {quod non superflua dicit} evangeliste».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 3 (Mt. 4, 18-20), PG 57, 220.12-32 : «Καὶ γὰρ πανταχοῦ εἴ πού τι ξένον γίνεται καὶ παράδοξον, καὶπολιτείαςτινὸςεἰσαγωγὴ,σημεῖαποιεῖνεἴωθενὁΘεὸς, ἐνέχυρατῆςαὐτοῦδυνάμεωςπαρέχωντοῖςτοὺςνόμουςδέχεσθαιμέλλουσιν. Οὕτω γοῦνὅτετὸνἄνθρωπονποιεῖνἔμελλε, τὸνκόσμονἔκτισενἅπαντα, καὶτότεαὐτῷτὸννόμονἐκεῖνονἔδωκετὸνἐντῷπαραδείσῳ.ΚαὶὅτετῷΝῶενομοθετεῖνἔμελλε, πάλινμεγάλαἐπεδείξατοθαύματα, δι’ ὧν ἅπασαν ἀνεστοιχείου τὴν κτίσιν, καὶ τὸ φοβερὸν ἐκεῖνο πέλαγος ἐπ’ ἐνιαυτὸν ὁλόκληρον ἐποίει κρατεῖν, καὶ δι’ ὧν ἐν τοσαύτῃ ζάλῃ τὸν δίκαιον ἐκεῖνον διέσωσε. Καὶ ἐπὶ τοῦ Ἀβραὰμ δὲ πολλὰ σημεῖα παρέσχετο·οἷον, τὴν νίκην τὴν ἐν τῷ πολέμῳ, τὴν πληγὴν τὴν κατὰ τοῦ Φαραὼ, τὴν ἐκ τῶν κινδύνων ἀπαλλαγήν. ΚαὶἸουδαίοιςνομοθετεῖνμέλλων, τὰθαυμαστὰἐκεῖνακαὶμεγάλατεράστιαἐπεδείξατο, καὶτότετὸννόμονἔδωκεν. Οὕτω δὴ καὶ ἐνταῦθα μέλλων ὑψηλήν τινα εἰσάγειν πολιτείαν, καὶ ἃ μηδέποτε ἤκουσαν λέγειν αὐτοῖς, τῇ τῶν θαυμάτων ἐπιδείξει βεβαιοῖ τὰ λεγόμενα. Ἐπειδὴ γὰρ ἡ κηρυττομένη βασιλεία οὐκ ἐφαίνετο, ἀπὸ τῶν φαινομένων τὴν ἄδηλον ποιεῖ φανεράν». [MM2020]

^CD ¶Codd. : As115 Li446 Mt366 Ed1569 Ed1570 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

²⁰⁷ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

²⁰⁸ legem tribuens] tribuens legem ipsius Ed1657

²⁰⁹ quando As115 ] autem Li446

²¹⁰ ostendit] ostenditur As115

²¹¹ et] om. Ed1569 , ac Ed1657

²¹² certificat Mt366 Ed1657 . cum graec.] terrificat cacogr. (t’rificat) As115 Li446

²¹³ ubicumque… manifestavit] quando novum fit aliquid , ac politice cuiusdam introductio , signa Deus facere consuevit prestans sue potentie pignora his qui legem eius accepturi sunt. Sic cum hominem facturus esset , prius mundum creavit , ac tum demum facto homini legem in paradiso dedit; et cum sancto Noe legem positurus esset , magna utique mirabilia monstravit. Sed et Iudeis quidem , cum legem laturus esset prius prodigia magna ostendit , ac tum demum eis precepta legis imposuit. Ita hic sublimem quamdam vivendi introducturus disciplinam , auctoritatem mandatis suis prestruxit claritate signorum quia enim eternum regnum , quod predicabat non apparebat , ex his que videntur , etiam illud quod nondum apparebat , manifestum fecit Ed1570 Ed1953 <cuius fons> Chrysostomus , Opera omnia, t. 3 , Basileae , 1530 , p. 89-90.

^marg.| {CMT4d8.11} GLOSSA. − Sed quia predicatores debent habere bonum testimonium ab his qui foris sunt, ne, si vita despicitur, predicatio contemnatur, subditur:

Et abiit opinio eius in totam Syriam.^CE

^CE ¶Codd. : As115 Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d8.12} RABANUS. − Syria est omnis regio ab Euphrate usque ad mare magnum, a Cappadocia usque ad Egyptum, in qua est provincia Palestina, in qua habitant Iudei.

^marg.| {CMT4d8.13} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ²¹⁴* − Intende autem moderationem evangeliste, quia non unumquemque nobis enarrat curatorum, sed brevibus verbis copiositatem transcurrit signorum.
Unde sequitur:

²¹⁴ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

Et obtulerunt ei omnes male habentes.^cz

^cz ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 3, PG 57, 220.32-36: «Καὶ σκόπει τὸ ἀπέριττον τοῦ εὐαγγελιστοῦ, πῶς οὐ καθ᾿ ἕκαστον ἡμῖν διηγεῖται τῶν θεραπευομένων, ἀλλὰ βραχέσι ῥήμασι νιφάδας παρατρέχει σημείων. Προσήνεγκαν γὰρ αὐτῷ, φησὶ, πάντας τοὺς κακῶς ἔχοντας ποικίλαις νόσοις, καὶ βασάνοις συνεχομένους, καὶ δαιμονιζομένους, καὶ σεληνιαζομένους, καὶ παραλυτικοὺς, καὶ ἐθεράπευσεν αὐτούς». [ACB2014]

^marg.| {CMT4d8.14} REMIGIUS. − Per quos varias vult intelligi infirmitates, sed leviores. Cum vero dicit variis languoribus et tormentis comprehensos, illos vult intelligi de quibus subinfertur:

Et qui demonia habebant etc.²¹⁵*

²¹⁵ etc] om. Li446

^marg.| {CMT4d8.15} GLOSSA. − Languor diuturnus est; tormentum est morbus acutus, ut dolor lateris, et huiusmodi; qui autem demonia habebant, sunt qui a demonibus vexabantur.

^marg.| {CMT4d8.16} REMIGIUS. − Lunatici enim dicti sunt a luna, que dum menstruis temporibus crescit et decrescit, ipsi vexantur.^CF

^CF ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d8.17} HIERONYMUS. − Demones enim observantes lunaria tempora, creaturam infamare cupiebant, ut in creatorem blasphemie redundarent.^da

^da ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 1, CCSL 77, p. 23.408-411: «Et lunaticos et paraliticos et curauit eos. non uere lunaticos sed qui putabantur lunatici ob daemonum fallaciam, qui obseruantes lunaria tempora creaturam infamare cupiebant ut in creatorem blasphemiae redundarent». [FG2013]

^marg.| {CMT4d8.18} AUGUSTINUS. Vicesimo primo de civitate Dei. ²¹⁶* − Illiciuntur tamen demones ad inhabitandum per creaturas, quas non ipsi, sed Deus condidit, delectabilibus pro sua diversitate diversis, non ut animalia cibis, sed ut spiritus signis, que cuiusque delectationi congruunt. ^db

^db ¶Fons : Augustinus Hipponensis, De civitate Dei, lib. 21, c. 6, CCSL 48, p.767.33-37: «Inliciuntur autem daemones ad inhabitandum per creaturas, quas non ipsi, sed deus condidit, delectabilibus pro sua diuersitate diuersis, non ut animalia cibis, sed ut spiritus signis, quae cuiusque delectationi congruunt, per uaria genera lapidum herbarum, lignorum animalium, carminum rituum». [FG2017]*

²¹⁶ .XXI.] om. Ed1953

^marg.| {CMT4d8.19} RABANUS. − Paralytici autem sunt corpore dissoluti paralysis enim grece, latine dicitur dissolutio.
Sequitur:

Et curavit eos.

^marg.| {CMT4d8.20} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. {Opus imperfectum,hom.8} − Cum in quibusdam locis dicatur multos curavit, hic simpliciter dicitur et curavit eos, signans quod omnes curavit, sicut et novitius medicus intrans civitatem, omnes ad se venientes curat propter suam opinionem commendandam.^CG

^CG ¶Codd. : Li446 ( 37va ) Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d8.21} CHRYSOSTOMUS. In homiliario. ²¹⁷* − A nullo autem eorum fidem exquisivit, quoniam nondum virtutis sue demonstrationem dederat, et illi e longinquo venientes et egros adducentes²¹⁸, non parvam ostenderant fidem.^CH ^dc
Sequitur:

^dc ¶Fons : Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 3, PG 57, 220.39-47: «Τί δήποτε παρ᾿ οὐδενὸς αὐτῶν πίστιν ἐπεζήτησεν; Οὐδὲ γὰρ εἶπεν ὃ μετὰ ταῦτα φαίνεται λέγων· Πιστεύετε ὅτι δύναμαι τοῦτο ποιῆσαι; ὅτι οὐδέπω τῆς αὐτοῦ δυνάμεως ἀπόδειξιν ἦν δεδωκώς. Ἄλλως δὲ καὶ αὐτὸ τὸ προσιέναι καὶ προσάγειν οὐ τὴν τυχοῦσαν ἐπεδείκνυτο πίστιν. Καὶ γὰρ πόῤῥωθεν αὐτοὺς ἔφερον, οὐκ ἂν ἐνεγκόντες, εἰ μὴ μεγάλα ἦσαν περὶ αὐτοῦ πεπεικότες ἑαυτούς». [ACB2014]

^CH ¶Codd. : Li446 ( 37va ) Ed1953 {MM2020}

²¹⁷ homiliario] scrips., omel’ Li446 , Matthaeum Ed1953

²¹⁸ et illi e longinquo venientes et egros adducentes] et in adveniendo et ferendo a longe Li446

Et secute sunt eum turbe²¹⁹ multe.

²¹⁹ eum turbe] inv. Li446

^marg.| {CMT4d8.22} RABANUS. − Que quadripartite sunt alii propter celeste magisterium²²⁰, ut discipuli; alii ob curationem infirmitatum; alii sola fama et curiositate, volentes experiri an verum esset quod dicebatur; alii per invidiam, volentes eum in aliquo capere et accusare. Mystice²²¹ autem Syria interpretatur elata, Galilea volubilis vel rota, id est diabolus et mundus, qui et superbus²²² est et ad ima semper rotatur; in quo fama Christi per predicationem innotuit demoniaci enim sunt idololatre; lunatici, instabiles; paralytici, pigri et dissoluti.^CI

^CI ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

²²⁰ magisterium] misterium Li446

²²¹ Mystice] Rabanus praem. Li446* (sec. cancel.)

²²² superbus] superbum cacogr. Li446

^marg.| {CMT4d8.23} GLOSSA. − Turbe autem que sequuntur Dominum, sunt de Ecclesia, que spiritualiter est Galilea transmigrans ad virtutes; et Decapolis decem precepta servans; et Hierosolyma et Iudea, quam visio pacis et confessio illustrat. Et trans Iordanem quia baptismo transito, terram promissionis intrat.^CJ

^CJ ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CMT4d8.24} REMIGIUS. − Vel sequitur Dominum

de Galilea,

^marg.| id est de volubilitate mundi, et decapoli que est regio decem urbium et significat decalogi transgressores et de Hierosolyma quia scilicet prius innoxia pace detinebatur²²³,

²²³ detinebatur] detinebantur Li446

et de Iudea,

^marg.| id est de confessione diabolica,

et de Trans Iordanem,

^marg.| qui²²⁴ prius erant in paganismo constituti sed transeuntes per aquam baptismi venerunt ad Christum.^CK

^CK ¶Codd. : Li446 Ed1953 {MM2020}

²²⁴ qui] quia Li446

<55. - Matthei evangelium>

Capitulum 4

<55. Catena aurea in Matthaeum>

Capitulum 4