^a ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 147.223-226: «Et post dies sex adsumens iesus petrum et iacobum et iohannem fratrem eius. quare petrus et iacobus et iohannes in quibusdam evangeliorum locis separentur a ceteris aut quid priuilegii habeant extra alios apostolos crebro diximus. nunc quaeritur quomodo post dies sex adsumpserit eos et duxerit in montem excelsum seorsum, cum lucas evangelista octonarium numerum ponat. sed facilis responsio est quia hic medii ponuntur dies ibi primus additur et extremus. non enim dicitur: post dies octo adsumit iesus petrum et iacobum et iohannem, sed die octaua». [FG2013]*

^b ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 17, 1, PL 162, 1399B: «Merito post sex dies gloriam suam ostendit, et octavo die, quia post sex aetates mundi est futura resurrectio, et in octavo [1399C] die, id est finito tempore mundi, quod per septem dies agitur, venturus est in ineffabili gloria sua».
<cuius fons> Cf. Glossa ordinaria (Mt. 17, 1) marg.: « Et illi post sex mundi etates quiescendum ab omni labore, et hic octavo tempore designat esse resurgendum »
<Non hab.> Anselmus (versio A, Alençon, BM, ms. 26, f. 153va). LLT ; Rabanus in Mt. Catholiclibrary.org [MM2021]

^c ¶Fons : Origenes , Commentarii in Matthaeum (consensus versionum latinarum), lib. 12, 36 (Mt. 17, 1), GCS 40, p. 151.1-16 : «quoniam enim in sex diebus perfecti numeri totus factus est visibilis mundus, ideo arbitror eum qui transcendit omnes mundi res considerans iam non quae videntur (temporalia enim sunt), sed quae videntur quoniam sunt aeterna ille potest ascendere super montem excelsum Christo se praecedente, ille potest et gloriam aspicere verbi dei ». [MM2021]

^d ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 5 (Mt. 17), CCCM 174A, p. 474.83 sqq.: « Tres solummodo se cum discipulos ducit, uel quia multi sunt uocati, pauci uero electi, uel quia hi, qui nunc fidem qua imbuti sunt sanctae Trinitatis incorrupta mente seruauerint, tunc aeterna eius merentur uisione laetari ». [MM2021]

^e Cf. Mc. 9, 2: «Et vestimenta ejus facta sunt splendentia, et candida nimis velut nix, qualia fullo non potest super terram candida facere».

^f ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 147.232-250: «Et transfiguratus est ante eos. qualis futurus est tempore iudicandi talis apostolis apparuit. quod autem dicit: transfiguratus est ante eos, nemo putet pristinam eum formam et faciem perdidisse uel amisisse corporis ueritatem et adsumpsisse corpus uel spiritale uel aerium, sed quomodo transformatus sit evangelista demonstrat dicens. Et resplenduit facies eius sicut sol, uestimenta autem eius facta sunt alba sicut nix. ubi splendor faciei ostenditur et candor describitur uestium, non substantia tollitur sed gloria commutatur. resplenduit facies eius sicut sol. certe transformatus est dominus in eam gloriam qua uenturus est postea in regno suo. transformatio splendorem addidit, faciem non subtraxit. esto corpus spiritale fuerit, numquid et uestimenta mutata sunt quae in tantum fuere candida ut alius evangelista dixerit: qualia fullo super terram non potest facere. quod autem fullo super terram potest facere, corporale est et tactui subiacet, non spiritale et aerium, quod inludat oculis et tantum in fantasmate conspiciatur». [FG2013]
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summa theologiae, tertia pars, q. 45 a. 2 s.c.: « Sed contra est quod, super illud mt. 17, transfiguratus est ante eos, dicit Hieronymus, qualis futurus est tempore iudicii , talis apostolis apparuit». - Summa theologica, III q. 45 a. 1 ad 1: «Ad primum ergo dicendum quod, sicut Hieronymus dicit, super matth., nemo putet Christum per hoc quod transfiguratus dicitur, pristinam formam et faciem perdidisse, vel amisisse corporis veritatem et assumpsisse corpus spirituale vel aereum. Sed quomodo transformatus sit, Evangelista demonstrat, dicens, resplenduit facies eius sicut sol, vestimenta autem eius facta sunt alba sicut nix. Ubi splendor faciei ostenditur, et candor describitur vestium, non substantia tollitur, sed gloria commutatur». [MM2019] [MM2021]

^g Is. 49, 18.

^h ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 17, PL 162, 1399D: « Vestimenta autem ejus facta sunt alba sicut nix. Vestimenta Christi sanctos significant, de quibus Isaias: Omnibus his velut indumento vestieris. Vestimenta nivi comparantur, quia et candidi erant virtutibus, et omnis aestus vitiorum ab eis remotus est» [MM2021]

ⁱ ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 148.251-262: «Et ecce apparuit illis Moyses et helias cum eo loquentes. scribis et Pharisaeis temptantibus se et de caelo signa poscentibus dare noluit, sed prauam postulationem confutauit responsione prudenti. hic uero ut apostolorum augeat fidem dat signum de caelo, helia inde descendente quo conscenderat et Moyse ab inferis resurgente; quod et Achaz per esaiam praecipitur ut petat sibi signum de excelso aut de inferno. nam quod dictum est: apparuit illis Moyses et helias cum eo loquentes, et in alio refertur evangelio nuntiasse ei quae Hierosolymis passurus esset. lex ostenditur et prophetae qui et passionem domini et resurrectionem crebris uocibus nuntiarunt». [FG2013]

^j Mt. 16, 22.

^k ¶Fons : CHRYSOSTOMUS, In Mt., hom. 56 (Mt. 17, 4), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 182vb : «Quid igitur dicit Petrus qui fervidus ? Bonum est nos hic manere. Quia enim audivit quoniam oportet eum ad Hierosolimam abire, formidans adhuc et tremens pro eo et post increpationem accedere quidem et dicere hoc idem rursus non audet quoniam propitius esto tibi a timore illo eadem enigmatice insinuat per alia signa. Quia enim videbat multam remissionem et solitudinem excogitavit quoniam habet multam stabilitatem eam que a loco. Non solum autem eam que a loco sed et ab eo quod non ultra abibat ipse ad Hierosolimam. Vult enim eum illic esse semper . Ideoque tabernaculorum meminit. Si enim hoc fieret ait: Non ascendemus ad Hierosolimam. Si autem non ascenderimus, non morietur. Illic {HHierusalem} enim dicebat scribas insidiari ei. Sed ita quidem non ausus est dicere. Hec autem volens construere {vel probare}, dicebat in stabilitate: bonum est nos hic esse et Moises adest et Elias, Elias qui in montem ignem descendere fecit, Moises qui in nebulam intravit et Deo locutus est et nullus scisset ubi sumus».
<cuius fons> CHRYSOSTOMUS, In Mt. hom. 56 (57), § 2 (Mt. 17, 4), PG 58, 552.12-32 : «Τί οὖν ὁ Πέτρος ὁ θερμός; Καλόν ἐστιν ἡμᾶς ὧδε εἶναι. Ἐπειδὴ γὰρ ἤκουσεν, ὅτι δεῖ αὐτὸν εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα ἀπελθεῖν καὶ παθεῖν, δεδοικὼς ἔτι καὶ τρέμων ὑπὲρ αὐτοῦ καὶ μετὰ τὴν ἐπιτίμησιν, προσελθεῖν μὲν καὶ εἰπεῖν τὸ αὐτὸ τοῦτο πάλιν οὐ τολμᾷ, ὅτι Ἵλεώς σοι, ἀπὸ δὲ τοῦ φόβου ἐκείνου τὰ αὐτὰ πάλιν αἰνίττεται δι’ ἑτέρων ῥημάτων. Ἐπειδὴ γὰρ εἶδεν ὄρος καὶ πολλὴν τὴν ἀναχώρησιν καὶ τὴν ἐρημίαν, ἐνενόησεν ὅτι ἔχει πολλὴν ἀσφάλειαν τὴν ἀπὸ τοῦ τόπου· οὐ μόνον δὲ τὴν ἀπὸ τοῦ τόπου, ἀλλὰ καὶ τοῦ μηκέτι ἀπελθεῖν αὐτὸν εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα· βούλεται γὰρ αὐτὸν ἐκεῖ εἶναι διηνεκῶς· διὸ καὶ σκηνῶν μέμνηται. Εἰ γὰρ τοῦτο γένοιτο, φησὶν, οὐκ ἀναβησόμεθα εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα· εἰ δὲ μὴ ἀναβαίημεν, οὐκ ἀποθανεῖται· ἐκεῖ γὰρ ἔφη τοὺς γραμματεῖς ἐπιθήσεσθαι αὐτῷ. Ἀλλ’ οὕτω μὲν οὐκ ἐτόλμησεν εἰπεῖν· ταῦτα δὲ βουλόμενος κατασκευάσαι, ἔλεγεν ἐν ἀσφαλείᾳ· Καλόν ἐστιν ἐνταῦθα εἶναι, ἔνθα καὶ Μωϋσῆς πάρεστι καὶ Ἠλίας. Ἠλίας ὁ ἐπὶ τοῦ ὄρους πῦρ κατενεγκὼν, καὶ Μωϋσῆς ὁ εἰς τὸν γνόφον, εἰσελθὼν, καὶ τῷ Θεῷ διαλεχθείς· καὶ οὐδεὶς οὐδὲ εἴσεται ἔνθα ἐσμέν». [MM2021]

^l ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 148.267-275: «Si uis, faciam hic tria tabernacula, tibi unum, et Moysi unum et heliae unum. erras, petre, sicut et alius evangelista testatur: nescis quid dicas. noli tria tabernacula quaerere cum unum sit tabernaculum evangelii in quo lex et prophetae recapitulandae sunt. si autem quaeris tria tabernacula, nequaquam seruos cum domino conferas. sed fac tria tabernacula, immo unum patri et filio et spiritui sancto ut quorum est una diuinitas unum sit et in pectore tuo tabernaculum». [FG2013]

^m Apc. 21, 22.

ⁿ ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 5 (Mt. 17), CCCM 174A, p. 476.62 sqq.°: «Et quidem beatus Petrus, sicut alius euangelista testatur, nesciebat quid diceret, in eo quod coelesti conuersatione tabernacula facienda putauit . In illa namque caelestis vitae gloria domus necessaria non erit, ubi diuinae contemplationis luce omnia pacificante, aura aduersitatis alicuius timenda nulla remanebit, teste apostolo Ioanne qui eiusdem supernae ciuitatis claritatem describens, dicit inter alia: Et templum non uidi in ea , Dominus enim omnipotens templum illius est, et agnus».
<cuius fons>   Beda , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 24, CCSL 122, lin. 173 sqq. = homilia 18 (Quadragesimae Dominica 2), PL 94, 99D.
<Non hab.> Prototypus O.P. (Dominica quadragesimae 1, f. 155r-v). [MM2019]

^o ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 149.282-285: «Nubes autem uidetur lucida et obumbrat eos ut qui carnale e frondibus aut tentoriis quaerebant tabernaculum, nubis lucidae operirentur umbraculo. uox quoque de caelo patris loquentis auditur quae testimonium perhibeat filio et petrum errore sublato doceat ueritatem, immo per petrum ceteros apostolos». [FG2013]

^p ¶Fons : Origenes , Commentarii in Matthaeum (consensus versionum latinarum), lib. 12, 42 (Mt. 17, 5), GCS 40, p. 165.28 -166.26 : «quae sit autem nubs lucida obumbrans sanctos nisi forte virtus paterna, ex qua venit vox patris dans testimonium filio quasi dilecto et exhortans eos, qui obumbrantur ab ea, ipsi non alii oboedire ? forte et sanctus spiritus est lucida illa nubs obumbrans sanctos et prophetans, deo in se operante et dicente: hic est filius meus dilectus, in quo conplacui. audens autem dicam etiam salvatorem nostrum esse lucidam nubem. nubs enim lucida*** obumbrat semper dilectos Christi discipulos et evangelium et legem et prophetas, sicut intellegunt qui possunt aspicere lumen ipsius in evangelio vel in lege vel in prophetis». [MM2019]

^q Io. 8, 18.

^r ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 148.278-149.282: «Adhuc eo loquente ecce nubes lucida obumbrauit eos et uox de nube dicens: hic est filius meus dilectus in quo mihi complacui, ipsum audite. quia imprudenter interrogauerat propterea responsionem domini non meretur, sed pater respondit pro filio ut uerbum domini compleretur: ego testimonium non dico pro me, sed pater qui me misit, ipse pro me dicit testimonium». [FG2013]

^s Ps. 96, 2.

^t ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 149.285-291: «Adhuc eo loquente ecce nubes lucida obumbrauit eos et uox de nube dicens: hic est filius meus dilectus in quo mihi complacui, ipsum audite. quia imprudenter interrogauerat propterea responsionem domini non meretur, sed pater respondit pro filio ut uerbum domini compleretur: ego testimonium non dico pro me, sed pater qui me misit, ipse pro me dicit testimonium. nubes autem uidetur lucida et obumbrat eos ut qui carnale e frondibus aut tentoriis quaerebant tabernaculum, nubis lucidae operirentur umbraculo. uox quoque de caelo patris loquentis auditur quae testimonium perhibeat filio et petrum errore sublato doceat ueritatem, immo per petrum ceteros apostolos. hic est, ait, filius meus dilectus, huic fiendum est tabernaculum, huic obtemperandum; hic est filius meus, illi serui sunt; Moyses et helias debent et ipsi uobis cum in penetralibus cordis sui domino tabernaculum praeparare». [FG2013]

^u Dt. 18, 15.

^v ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 17, PL 162, 1400C-1401C: «Significant etiam duas regenerationes, quarum una est [a] in baptismate, ubi anima resuscitatur. [b] Altera est in resurrectione ubi caro resuscitabitur, de qua dicitur: In regeneratione cum sederit Filius hominis, etc. [...] [1401B] [...] [c] Notandum est quia bene convenit mysterium secundae regenerationis, [d] cum mysterio primae. [e] In baptismate enim Christi, operatio totius Trinitatis ostensa est. Fuit enim Filius ibi incarnatus. Apparuit in specie columbae Spiritus sanctus, et Pater in voce fuit ibi declaratus. In transfiguratione enim quae sacramentum fuit secundae regenerationis, similiter tota Trinitas apparuit, quia in voce Pater, in nube Spiritus, in carne Filius. Quaeritur autem, quare ibi Spiritus in columba, hic autem, in nube declaratus est? Dona enim sua per species declarare solet. Innocentia enim in baptismate datur, quae per avem simplicitatis designatur. Daturus est autem [1401C] claritatem et refrigerium omnis voluptatis, et carnalis fomitis in resurrectione. In nube refrigerium: in fulgore nubis, claritas resurgentium corporum figuratur».
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summa theologicae, III q. 45 a. 4 ad 2: «Ad secundum dicendum quod sicut in Baptismo, ubi declaratum fuit mysterium primae regenerationis, ostensa est operatio totius Trinitatis, per hoc quod fuit ibi filius incarnatus, apparuit spiritus sanctus in specie columbae, et pater fuit ibi declaratus in voce; ita etiam in transfiguratione, quae est sacramentum secundae regenerationis, tota Trinitas apparuit, pater in voce, filius in homine, spiritus sanctus in nube clara; quia sicut in Baptismo dat innocentiam, quae per simplicitatem columbae designatur, ita in resurrectione dabit electis suis claritatem gloriae et refrigerium ab omni malo, quae designantur in nube lucida».
¶Nota : La Somme de théologie réécrit librement la sentence de la Catena à partir des même éléments syntaxiques réutilisés. [MM2020]

^w ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 149.292-299: «Et audientes discipuli ceciderunt in faciem suam et timuerunt ualde. triplicem ob causam pauore terrentur: uel quia se errasse cognouerant uel quia nubis lucida operuerat eos aut quia dei patris uocem loquentis audierant. humana fragilitas conspectum maioris gloriae ferre non sustinet ac toto animo et corpore contremiscens ad terram cadit. quanto quis ampliora quaesierit, tanto magis ad inferiora conlabitur, si ignorauerit mensuram suam». [FG2013]

^x ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 149.300-150.320: «Et accessit iesus et tetigit eos. [a] quia illi iacebant et surgere non poterant ipse clementer accedit et tangit eos ut tactu timorem fuget et debilitata membra solidentur. [b] Dixit que eis: surgite et nolite timere. [c] quos manu sanauerat, sanat imperio. [d] nolite timere. primum timor expellitur ut postea doctrina tribuatur. Leuantes autem oculos suos neminem uiderunt nisi solum iesum. rationabiliter postquam surrexerant non uiderunt nisi solum iesum ne, si Moyses et helias perseuerassent cum domino, patris uox uideretur incerta cui potissimum daret testimonium. uident ergo iesum stantem ablata nube et Moysen et heliam euanuisse, quia postquam legis et prophetarum umbra discesserit quae uelamento suo apostolos texerat, utrumque in evangelio repperitur. Et descendentibus illis de monte praecepit iesus dicens: nemini dixeritis uisionem donec filius hominis a mortuis resurgat. futuri regni praemeditatio et gloria triumphantis demonstrata fuerat in monte. non ergo uult hoc in populos praedicari ne et incredibile esset pro rei magnitudine et post tantam gloriam apud rudes animos sequens crux scandalum faceret». [FG2013]

^y ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 150.326-333: «Et interrogauerunt eum discipuli dicentes: quid ergo scribae dicunt quod heliam oporteat primum uenire? nisi causas nouerimus quare interrogauerint discipuli super heliae nomine, stulta uidetur et extraordinaria eorum interrogatio. quid enim pertinet ad ea quae supra scripta sunt de heliae aduentu quaerere? traditio Pharisaeorum est iuxta malachiam prophetam qui est nouissimus in duodecim quod helias ueniat ante aduentum saluatoris et reducat cor patrum ad filios et filiorum ad patres et restituat omnia in antiquum statum. aestimant ergo discipuli transformationem gloriae hanc esse quam in monte uiderant et dicunt: si iam uenisti in gloria, quomodo praecursor tuus non apparet, maxime quia heliam uiderant recessisse. quando autem adiciunt: scribae dicunt quod heliam oporteat primum uenire, primum dicendo ostendunt quod nisi helias uenerit non sit secundum scripturas saluatoris aduentus». [FG2013]

^z ¶Fons : Chrysostomus, In Mt., hom. 57 (Mt. 17, 11), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 185rb -vb: «Non ergo a Scripturis hoc sciebant sed illi eis manifestabant. Et circumferebatur sermo hic in inexperta {vel idiota} plebe sicut et de Christo. Ideoque Samaritana dixit Messias venit. Cum venerit ille annuntiabit vobis omnia. Et ipsi interrogabant Iohannem. Si Helias es vel propheta. Tenebat enim sermo quod dixit et de Christo et de Helia. Non ut oportebat autem ab ipsis interpretatus. Scripture enim duas dicunt presentiam {vel adventus} hanc que facta est et eam que factura est et has ostendens Paulus dixit: Apparuit gratia Dei que est salutaris que est erudiens nos ut negantes impietatem et secularia desideria iuste et sobrie et pie vivamus. Ecce una. Audi et secundam qualiter ostendit. Dicens enim hec induxit expectantes beatam spem et apparentiam magni Dei et salvatoris nostri Ihesu Christi. Sed et prophete alterutrius meminerunt secunde quippe precursorem dicunt Heliam futurum esse. Prioris enim Iohannes factus est. Quem et Heliam Christus vocat. Non quia Helias erat sed quia ministerium [my{ni{}sterium V383] complebat Helie. Sicut enim ille precursor erit secunde presentie [prescientie (!) V383], ita ipse prime factus est sed scribe hec confundentes et evertentes plebem, secundam solam rememorabant plebi et dicebant. Quoniam si {hic} est Christus oportebat Eliam prevenire. Propter hoc et discipuli dicunt. Qualiter scribe dicunt Heliam oportebat venire primum. Propter hoc ad Iohannem mittentes Pharisei interrogabant: Tu es Helias ? Nusquam priorem rememorantes presentiam. Que est igitur solutio ? Ea quam Christus induxit quoniam Helias quidem venit {nunc} ante secundam presentiam. Sed et nunc venit {iam} Helias, Iohannem ita vocans sic venit {iam} Helias. [...] Quia enim Iohannem Heliam vocavit christus propter communionem ministerii ut non estimes hunc et a prophetia dici nunc adiecit eius et patriam dicens Thesbiten. Iohannes autem Thesbites non erat sed et aliud post hoc signum ponit dicens ne veniens percutiam terram simul secundam eius terribilem presentia ostendens. [...] Ideo utique et ipse ad illam mittens eos memoriam ait:   Et restaurabit   omnia corriget infidelitatem Iudeorum qui tunc inveniuntur . Ideoque valde diligentissime dixit: Non enim dixit restaurabit cor filii ad patres scilicet patris ad filium. Quia enim patres apostolorum erant Iudei hoc dicit quoniam restaurabit dogmatibus filiorum suorum, hoc est apostolorum, corda patrum hoc est generis Iudeorum mentem. Dico autem vobis quoniam Helias iam venit et non cognoverunt eum sed fecerunt ei quecumque voluerunt. [...] Sed ne tumultum patiaris neque errasse sermonem estimaveris, si quandoque quidem eum venturum esse quandoque autem venisse dicat. Omnia enim vera hec. Cum enim dicat quoniam Elias venit {nunc} et restaurabit omnia ipsum {verum} Heliam ait et eam que tunc futura est Iudeorum conversionem».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt. hom. 57 (58), § 1 (Mt. 17, 11), PG 58, 557-558 : «Οὐκ ἄρα ἀπὸ τῶν Γραφῶν τοῦτο ᾔδεσαν, ἀλλ' ἐκεῖνοι ἑαυτοὺς διεσάφουν, καὶ περιεφέρετο ὁ λόγος οὗτος ἐν τῷ ἀπείρῳ δήμῳ, καθάπερ καὶ ἐπὶ τοῦ Χριστοῦ . Διὸ καὶ ἡ Σαμαρεῖτις ἔλεγε· Μεσσίας ἔρχεται· ὅταν ἔλθῃ ἐκεῖνος, ἀναγγελεῖ ἡμῖν πάντα·καὶ αὐτοὶ ἠρώτων τὸν Ἰωάννην· Ἠλίας εἶ, ἢ ὁ προφήτης; Ἐκράτει μὲνγὰρ, ὅπερ ἔφην, ὁ λόγος, καὶ ὁ περὶ τοῦ Χριστοῦ, καὶ ὁ περὶ τοῦ Ἠλία, οὐχ ὡς ἐχρῆν δὲ παρ ' ἐκείνων ἑρμηνευόμενος . Αἱ μὲν γὰρ Γραφαὶ δύο λέγουσι τοῦ Χριστοῦ παρουσίας , ταύτην τε τὴν γεγενημένην , καὶ τὴν μέλλουσαν · καὶ ταύτας δηλῶν ὁ Παῦλος ἔλεγεν· Ἐπεφάνη ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ ἡ σωτήριος παιδεύουσα ἡμᾶς, ἵνα ἀρνη 58.558 σάμενοι τὴν ἀσέβειαν καὶ τὰς κοσμικὰς ἐπιθυμίας, σωφρόνως καὶ δικαίως καὶ εὐσεβῶς ζήσωμεν. Ἰδοὺ ἡ μία· ἄκουσον πῶς καὶ τὴν ἑτέραν δηλοῖ. Εἰπὼν γὰρ ταῦτα, ἐπήγαγε·Προσδεχόμενοι τὴν μακαρίαν ἐλπίδα, καὶ ἐπιφάνειαν τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Καὶ οἱ προφῆται δὲ ἑκατέρας μέμνηνται· τῆς μέντοι μιᾶς, τῆς δευτέρας, πρόδρομον λέγουσι τὸν Ἠλίαν ἔσεσθαι. Τῆς μὲν γὰρ προτέρας ἐγένετο ὁ Ἰωάννης, ὃν καὶ Ἠλίαν ὁ Χριστὸς ἐκάλει· οὐκ ἐπειδὴ Ἠλίας ἦν, ἀλλ' ἐπειδὴ τὴν διακονίαν ἐπλήρου τὴν ἐκείνου. Ὥσπερ γὰρ ἐκεῖνος πρόδρομος ἔσται τῆς δευτέρας παρουσίας, οὕτω καὶ οὗτος τῆς προτέρας ἐγένετο. Ἀλλ' οἱ γραμματεῖς ταῦτα συγχέοντες, καὶ διαστρέφοντες τὸν δῆμον, ἐκείνης ἐμνημόνευον μόνης πρὸς τὸν δῆμον , τῆς δευτέρας παρουσίας, καὶ 58.559 ἔλεγον , ὅτι Εἰ οὗτός ἐστιν ὁ Χριστὸς , ἔδει τὸν Ἠλίαν προλαβεῖν . Διὰ τοῦτο καὶ οἱ μαθηταὶ λέγουσι· Πῶς οἱ γραμματεῖς λέγουσιν, Ἠλίαν δεῖ ἐλθεῖν πρῶτον; Διὰ τοῦτο καὶ πρὸς τὸν Ἰωάννην πέμψαντες οἱ Φαρισαῖοι ἠρώτων· Εἰ σὺ εἶ Ἠλίας; οὐ μνημονεύοντες οὐδαμοῦ τῆς προτέρας παρουσίας. Τίς οὖν ἐστιν ἡ λύσις, ἣν ὁ Χριστὸς ἐπήγαγεν; Ὅτι Ἠλίας μὲν ἔρχεται τότε πρὸτῆς δευτέρας μου παρουσίας· καὶ νῦν δὲ ἐλήλυθεν Ἠλίας· τὸν Ἰωάννην οὕτω καλῶν. Οὗτος ἦλθεν Ἠλίας. Εἰ δὲ τὸν Θεσβίτην ζητοίης, ἔρχεται. Διὸ καὶ ἔλεγεν· Ἠλίας μὲν ἔρχεται, καὶ ἀποκαταστήσει πάντα. Ποῖα πάντα; Ἅπερ ὁ προφήτης ἔλεγε Μαλαχίας. Ἀποστελῶ γὰρ ὑμῖν, φησὶν, Ἠλίαν τὸν Θεσβίτην, ὃς ἀποκαταστήσει καρδίαν πατρὸς πρὸς υἱὸν, μὴ ἐλθὼν πατάξω τὴν γῆν ἄρδην. Εἶδες ἀκρίβειαν προφητικῆς ῥήσεως, Ἐπειδὴ γὰρ τὸν Ἰωάννην Ἠλίανἐκάλεσεν ὁ Χριστὸς, διὰ τὴν κοινωνίαν τῆς διακονίας, ἵνα μὴ νομίσῃς τοῦτο καὶ παρὰ τοῦ προφήτου λέγεσθαι νῦν, προσέθηκεν αὐτοῦ καὶ τὴν πατρίδα, εἰπὼν, Τὸν Θεσβίτην· Ἰωάννης δὲ Θεσβίτης οὐκ ἦν. Καὶ ἕτερον δὲ μετὰ τούτου παράσημον τίθησι λέγων, Μὴ ἐλθὼν πατάξω τὴν γῆν ἄρδην, τὴν δευτέραν αὐτοῦ παρουσίαν ἐμφαίνων τὴν φοβεράν. Τῇ γὰρ προτέρᾳ οὐκ ἦλθε πατάξαι τὴν γῆν. Οὐ γὰρ ἦλθον, φησὶν, ἵνα κρίνω τὸν κόσμον, ἀλλ' ἵνα σώσω τὸν κόσμον. Δηλῶν τοίνυν, ὅτι πρὸ ἐκείνης ἔρχεται ὁ Θεσβίτης τῆς τὴν κρίσιν ἐχούσης, τοῦτο εἴρηκε. Καὶ τὴν αἰτίαν δὲ ὁμοῦ διδάσκει τῆς παρουσίας αὐτοῦ. Τίς δὲ ἡ αἰτία; Ἵνα ἐλθὼν πείσῃ πιστεῦσαι τοὺς Ἰουδαίους τῷ Χριστῷ, καὶ μὴ πάντες ἄρδην ἀπόλωνται παραγενομένου. Διὸ δὴ καὶ αὐτὸς εἰς ἐκείνην αὐτοὺς παραπέμπων τὴν μνήμην, φησί· Καὶ ἀποκαταστήσει πάντα· τουτέστι, διορθώσεται τὴν ἀπιστίαν τῶν Ἰουδαίων τῶν τότε εὑρισκομένων. Διὸ καὶ σφόδρα ἀκριβέστατα εἴρηκεν. Οὐ γὰρ εἶπεν, Ἀποκαταστήσει καρδίαν υἱοῦ πρὸς πατέρα, ἀλλὰ, Πατρὸς πρὸς υἱόν. Ἐπειδὴ γὰρ πατέρες ἦσαν τῶν ἀποστόλων οἱ Ἰουδαῖοι, τοῦτο λέγει, ὅτι ἀποκαταστήσει τοῖς δόγμασι τῶν υἱῶν αὐτῶν, τουτέστι, τῶν ἀποστόλων, τὰς καρδίας τῶν πατέρων , τουτέστι, τοῦ γένους τῶν Ἰουδαίων τὴν διάνοιαν. Λέγω δὲ ὑμῖν , ὅτι Ἠλίας ἤδη ἦλθε , καὶ οὐκ ἔγνωσαν αὐτὸν, ἀλλ' ἐποίησαν ἐν αὐτῷ ὅσα ἠθέλησαν. Οὕτω καὶ ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου μέλλει πάσχειν ὑπ' αὐτῶν. Τότε συνῆκαν, ὅτι περὶ Ἰωάννου εἶπεν αὐτοῖς. Καίτοι οὔτε οἱ γραμματεῖς τοῦτο εἶπον, οὔτε αἱ Γραφαί· ἀλλ' ἐπειδὴ λοιπὸν ὀξύτεροι ἐγένοντο καὶ προσεκτικώτεροι πρὸς τὰ λεγόμενα, ταχέως συνίεσαν. Πόθεν δὲ ἔγνωσαν τοῦτο οἱ μαθηταί; Ἦν ἤδη προειρηκὼς αὐτοῖς, Αὐτός ἐστιν Ἠλίας ὁ μέλλων ἔρχεσθαι· ἐνταῦθα δὲ, ὅτι Ἦλθε· καὶ πάλιν, ὅτι Ἠλίας ἔρχεται καὶ ἀποκαταστήσει πάντα. Ἀλλὰ μὴ θορυβηθῇς, μηδὲ πεπλανῆσθαι τὸν λόγον νομίσῃς , εἰ ποτὲ μὲν αὐτὸν ἥξειν , ποτὲ δὲ ἐληλυθέναι ἔφη . Πάντα γὰρ ἀληθῆ ταῦτα. Ὅταν μὲν γὰρ εἴπῃ, ὅτι Ἠλίας μὲν ἔρχεται καὶ ἀποκαταστήσει πάντα, αὐτὸν Ἠλίαν φησὶ, καὶ τὴν τότε ἐσομένην τῶν Ἰουδαίων ἐπιστροφήν·»
<ex quo> Catena Graecorum Patrum (Mt.), Cramer, p. 137.28-29 (in minio supra exarata)
¶Nota : Thomas utilise la traduction de Burgundio mais sa façon d’abréger le rapproche beaucoup de la Catena Graecorum Patrum (Cramer, p. 137.28-29 ) en rouge ci-dessus, néanmoins plus restrictive. La comparaison du texte original de Chrysostome, de la Catena aurea (en noir) et de la Catena graecorum (en rouge) montre que les phrases charnières du texte original sont spontanément retenues par les deux exerpteurs comparés, en toute indépendance l’un par rapport à l’autre. Il ne fait pas de doute que Thomas ne dépend pas ici de l’édition de la CGP. Pour qu’il y ait dépendance certaine par rapport à une chaîne il faudrait y retrouver des éléments communs omis par la source originale. Les éléments discriminants qui permettent de prouver la dépendance par rapport à une chaîne ne peuvent donc pas être des extraits de la source, mais des ajouts du cateniste. La chaîne dépendante (en l’occurrence la Catena aurea) doit avoir ou moins autant de passages que la source de la chaîne. Dans le cas présent, la Catena aurea ne dépend pas de Cramer. Le recours à une autre chaîne est possible mais non nécessaire. [MM2019]

^aa ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Quaestiones evangeliorum, lib. 1, qu. 21, CCSL 44B, p. 19.1-3: «Quod dixit dominus: helias quidem uenturus est et restituet omnia, id est uel eos quos persecutio antichristi conturbauerit, uel ut ipse restituat moriendo quae debet». [FG2017]

^ab ¶Fons : Chrysostomus, In Mt., hom. 57 (Mt. 9, 11), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 185vb .
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt. hom. 57 (58), § 1, PG 58, 559
<Paral.>   Thomas de Aquino, CMC9d2.12 (Chrysostomus) [MM2019]

^ac ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 151.337-343: «At ille respondens ait eis: helias quidem uenturus est et restituet omnia; dico autem uobis quia helias iam uenit, et reliqua. ipse qui uenturus est in secundo saluatoris aduentu iuxta corporis fidem, nunc per iohannem uenit in uirtute et spiritu, sed non cognouerunt eum fecerunt que ei quaecumque uoluerunt, hoc est spreuerunt et decollauerunt eum». [FG2013]

^ad ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 151.344-351: «Sic et filius hominis passurus est ab eis. quaeritur autem cum Herodes et Herodias iohannem interfecerint, quomodo ipsi iesum quoque crucifixisse dicantur, cum legamus eum a scribis et Pharisaeis interfectum; et breuiter respondendum quod et in iohannis nece Pharisaeorum factio consenserit et in occisione domini Herodes iunxerit uoluntatem suam, qui inlusum atque dispectum remiserit ad pilatum ut crucifigeret eum». [FG2013]

^ae Lc. 1, 17.

^af Mt. 17, 4.

^ag 1Cor. 13, 5.

^ah ¶Fons :
[a] Origenes , Commentarii in Matthaeum (consensus versionum latinarum), lib. 12, 41 (Mt. 17, 1-2), GCS 40, p. 163.18 -164.1: «Concupiscens illam spectabilem vitam Petrus, et delectationem ipsius, praeponens suam utilitatem utilitatibus plurimorum, quae poterant evenire hominibus ex descensu Christi ad eos, dicebat: bonum est nos hic esse et si vis faciamus tria tabernacula. sed quoniam caritas ‘non quaerit quae sua sunt’, hoc quod videbatur bonum Petro non fecit lesus sed descendit de monte ad eos qui non poterant ascendere super eum et videre transfigurationem filii dei, ut vel qualem capere eum poterant talem viderent».   Origenes , Commentarii in Matthaeum (consensus versionum latinarum), lib. 13, 3 (Mt. 17, 14), GCS 40, p. 185.30 -187.18.: «[b] Qui patiuntur aut qui patientium domestici sunt, cum plebe habentur, non in monte. propterea populi causa ad dispensationem descendit humanam, quasi de monte excelso divinitatis, quemadmodum discipulorum electorum cognoscentium se gratia ascendit in montem excelsum et ibi se transformavit in gloriam suam. nam prius quidem descendit propter ignorantes se ad humilitatem humanam, cum autem factus fuerit eis notus, ducit eos ad notitiam divinitatis suae, ut dicant cum apostolo: si autem novimus secundum carnem Christum, sed iam non novimus. descendit ergo ad turbam, ut qui non poterant ascendere sursum propter infirmitates animarum suarum, prodificentur ab eo. [c] et nunc ergo non accessisset ad eum homo genibus provolutus et dicens: domine, miserere filio meo, [d] nisi cum discipulis suis electis venisset ad turbam. [e] considerandum est autem, in quibus quidem infirmitatibus qui patiuntur credunt et deprecantur pro sua salute aut tangunt fimbriam vestimenti eius et sanantur, in quibus autem ipsi quidem qui patiuntur non faciunt hoc, pro eis autem alii faciunt; utputa centurio pro puero suo, regulus pro filio, archisynagogus pro filia. Chananaea pro filia sua vexata, et nunc qui genibus pro volvitur pro filio suo lunatico. cum his considerabis et illud, quando a semetipso salvator etiam a nullo rogatus sanat, sicut paralyticum eum qui triginta et octo annos in infirmitate habebat. ipsae enim salvationes ad alterutrum in idipsum conparatae et discussae multa eis, qui possunt audire absconditam «in mysterio sapientiam dei, dogmata demonstrabunt de differentiis infirmitatum animae et de modo salvationis eius». [f]   Origenes , Commentarii in Matthaeum (consensus versionum latinarum), lib. 13, 6 (Mt. 17, 14), GCS 40, p. 193.12 - 195.12 : «medici ergo loquantur sibi quae volunt, qui nec inmundum spiritum arbitrantur sed corporalem aliquam passionem et dicant humida moveri in capite secundum aliquam conpassionem ad lumen lunare. quod humidam habet naturam. nos autem. qui evangelio sumus credentes. dicimus hanc passionem inmundum spiritum in hominibus operari. observat enim quaedam schemata lunae et sic operatur, ut ab observatione quorundam schematum lunae pati homines mentiatur , et per hoc culpabilem dei creaturam ostendit, ut omnes (sicut diximus) ‘’iniquitatem in excelso’’ loquantur, qui aestimant ex efficientia stellarum consistere omnem causam omnium infirmitatum (sive generalium sive specialium), criminantes opera dei [g] et quasdam quidem stellas dicentes maleficas, quasdam autem beneficas, cum nulla stella a deo sit facta ut malefaciat, secundum Hieremiam enim, sicut in Lamentationibus dixit: ‘’de ore domini non procedent mala et bona’’. [h] Forsitan autem sicut iste inmundus spiritus*** observat quaedam lunae schemata [scismata x] , ut operetur in eo qui propter aliquas causas traditus est <ei>, sic et alii daemones secundum aliqua <aliarum> stellarum schemata [scismata x] insidiantur eis, qui non praebuerunt se dignos custodia angelorum sanctorum, ut non sola luna, sed etiam stellae ceterae blasphementur ab hominibus, qui in ‘’excelsum iniquitatem’’ loqui non dubitant et ponere ’’in caelum [celo x] os suum’’». [MM2019]

^ai ¶Nota : L’annonce du lemme [a] qui fait l’objet de la sentence [b] a été placé par erreur à la fin de la sentence 4.1 en raison d’une erreur d’implantation de l’attribution à Chrysostome, imputable une fois de plus à l’antigraphe. Nous corrigeons en restituant l’unité syntaxique de la phrase. [MM2019]

^aj ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 152.361-366: «Domine miserere filio meo quia lunaticus est et male patitur, nam saepe cadit in ignem et crebro in aquam; et obtuli eum discipulis tuis et non potuerunt curare eum. quam ob causam daemon obseruans lunae cursum corripiat homines et per creaturas infamare studeat creatorem supra diximus. mihi autem uidetur iuxta tropologiam lunaticus esse qui per horarum momenta mutatur ad uitia nec persistit in coepto sed crescit atque decrescit, et nunc in ignem fertur quo adulterantium corda succensa sunt, nunc in aquas quae non ualent extinguere caritatem. quod autem dicit: obtuli   eum   discipulis   tuis   et   non   potuerunt   curare   eum , latenter accusat apostolos, cum inpossibilitas curandi interdum non ad inbecillitatem curantium sed ad eorum qui curandi sunt fidem referatur, dicente domino: fiat tibi secundum fidem tuam». [FG2013]*

^ak ¶Fons : Chrysostomus, In Mt., hom. 57 (Mt. 17, 14-15), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 186rb-va : «[a] Qui lunaticus est et male habet.   Multotiens enim cadit in aquam et attuli eum discipulis tuis et   non potuerunt eum curare . Hunc hominem valde infirmantem secundum fidem monstrat Scriptura et ex multis hoc est manifestum et ex dicendo Christum credenti omnia sunt possibilia et ex dicendo eum adeuntem: adiuva meam infidelitatem et ex precipiendo demonii ne ultra intres in eum et rursus ex dicendo Christo: Si potes. Etsi infidelitas eius facta est causa ait non exeundi demonem quid discipulos incusas ? Monstrans quoniam possibile est eis et sine eis qui afferunt cum fide, multis in locis curare. Sicut enim illic multotiens afferentis fides et a minoribus accipere {sufficit} ita facientium multotiens suffecit virtum et non credentibus his qui adierunt miracula operari. [...] [b] Inspice autem aliunde huius insipientiam qualiter coram turba interpellat ad Ihesum adversus discipulos dicens quoniam attuli eum discipulis tuis et non potuerunt eum curare. Sed ipse eruens eos ab incusatione coram plebe, illi quid plus est reputat, o generatio enim ait infidelis et perversa, usque quando vobiscum ero ? [c] Non in huius personam tantum extensus {in ira} ut non conturbet hunc hominem sed et ad omnes Iudeos. Etenim multos decens est presentium scandalizari et ea que non decent excogitare de ipsis. Cum autem dicat: usque quando ero vobiscum, ostendit rursus desideratam ab eo fuisse mortem et concupiscibilem esse abscessionem». [MM2019]
<cuius fons> Cf.   Chrysostomus , In Mt. hom. 57 (58) § 2-3 (Mt. 17, 16), PG 58, 561.9-48 : «[a] ... καὶ οὐκ ἵσχυσαν αὐτὸν θεραπεῦσαι. Τοῦτον τὸν ἄνθρωπον σφόδρα ἀσθενοῦντα κατὰ πίστιν δείκνυσιν ἡ Γραφή: καὶ ἐκ πολλῶν τοῦτο δῆλον: ἔκ τε τοῦ εἰπεῖν τὸν Χριστὸν, Τῷ πιστεύοντι πάντα δυνατά: ἔκ τε τοῦ εἰπεῖν αὐτὸν τὸν προσελθόντα, Βοήθει μου τῇ ἀπιστίᾳ: [...] Οἵ τε γὰρ ῥίψαντες, οὐ διὰ πίστιν, ἀλλὰ διὰ δειλίαν ἔῤῥιψαν ἁπλῶς καὶ ὡς ἔτυχε, φοβηθέντες τὸ πειρατήριον, καὶ ἔφυγον: αὐτός τε ὁ ῥιφεὶς ἀποτεθνηκὼς ἦν, καὶ ἀπὸ μόνης τῆς τοῦ ἁγίου σώματος δυνάμεως ἀνίστατο ὁ νεκρός. Ὅθεν δῆλον ἐνταῦθα, ὅτι καὶ οἱ μαθηταὶ ἠσθένησαν, ἀλλ' οὐ πάντες: οἱ στῦλοι γὰρ οὐ παρῆσαν ἐκεῖ. [b] γ’ Θέα δὲ τούτου καὶ ἑτέρωθεν τὴν ἀγνωμοσύνην, πῶς ἐπὶ τοῦ ὄχλου ἐντυγχάνει τῷ Ἰησοῦ κατὰ τῶν μαθητῶν λέγων, ὅτι προσήνεγκα αὐτὸν τοῖς μαθηταῖς σου, καὶ οὐκ ἴσχυσαν αὐτὸν θεραπεῦσαι. Ἀλλ' αὐτὸς ἀπαλλάττων αὐτοὺς τῶν ἐγκλημάτων ἐπὶ τοῦ δήμου, ἐκείνῳ τὸ πλέον λογίζεται. [c] Ὦ γενεὰ γὰρ, φησὶν, ἄπιστος καὶ διεστραμμένη, ἕως πότε ἔσομαι μεθ' ὑμῶν; οὐκ εἰς τὸ τούτου πρόσωπον μόνον ἀποτεινόμενος, ἵνα μὴ ἀπορήσῃ τὸν ἄνθρωπον, ἀλλὰ καὶ εἰς πάντας Ἰουδαίους. Καὶ γὰρ εἰκὸς πολλοὺς τῶν παρόντων σκανδαλισθῆναι, καὶ τὰ μὴ προσήκοντα ἐννοῆσαι περὶ αὐτῶν. Ὅταν δὲ εἴπῃ, Ἕως πότε ἔσομαι μεθ' ὑμῶν; δείκνυσι πάλιν ἀσπαστὸν ὄντα τὸν θάνατον αὐτῷ, καὶ ἐπιθυμίας τὸ πρᾶγμα, καὶ ποθεινὴν τὴν ἀποδημίαν· καὶ ὅτι οὐ τὸ σταυρωθῆναι, ἀλλὰ τὸ εἶναι μετ' αὐτῶν βαρύ». [ADL2019] [MM2019]
<Non hab.> Vg358, f. 68r; Vg756, f. 58v; CPG C110.4: Cramer, p. 139; CPG C112.1: Vg1229, f. 40v. [ADL2019]
<Paral.>   Thomas de Aquino, CMC9d3.7 (Chrysostomus): parallèle partiel [MM2019]

^al ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 152.369-377: «Respondens iesus ait: o generatio incredula et peruersa quo usque ero uobis cum? usque quo patiar uos? non quo taedio superatus sit et mansuetus ac mitis qui non aperuit sicut agnus coram tondente os suum, in uerba furoris eruperit sed quo in similitudinem medici, si aegrotum uideat contra sua praecepta se gerere dicat: usque quo accedam ad domum tuam, quo usque artis perdam industriam me aliud iubente et te aliud perpetrante. in tantum autem non est iratus homini sed uitio et per unum hominem iudaeos arguit infidelitatis ut statim intulerit: adferte eum huc ad me». [FG2013]*

^am ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 152.367-377: «Et increpauit eum iesus, et exiit ab eo daemonium. non ille qui patiebatur sed daemon debuerat increpari. siue increpauit puerum et exiit ab eo daemon quia propter peccata sua a daemone fuerat oppressus». [FG2013]*

^an ¶Fons : Rabanus Maurus , In Mt., lib. 5 (17, 14), CCCM 174A, p. 484.74 sqq.: « Quem enim uerus medicus curat, recte sanus deinceps fieri describitur, quia nulla ibi remanet infirmitas, ubi salutem integram omnipotens praestat potestas ». [MM2021]

^ao Cf. Os. 7, 4-6: « Omnes adulterantes quasi clibanus succensus a coquente. [...] Quia applicuerunt quasi clibanum cor suum cum insidiaretur eis ; tota nocte dormivit coquens eos mane ipse succensus quasi ignis flamme ». Cf. Ct. 8, 7: « Aque multe non potuerunt extinguere caritatem nec flumina obruent illam ».

^ap ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, lin. 357 sqq.: «mihi autem uidetur iuxta tropologiam lunaticus esse qui per horarum momenta mutatur ad uitia nec persistit in coepto sed crescit atque decrescit, et nunc in ignem fertur quo adulterantium corda succensa sunt, nunc in aquas quae non ualent extinguere caritatem ».
<ex quom>  Rabanus Maurus , In Mt., lib. 5 (17, 14), CCCM 174A, p. 483.32: « Mihi uidetur iuxta tropologiam lunaticus esse, qui per horarum momenta mutatur ad uitia nec persistit in coepto, sed crescit atque decrescit. Et nunc in ignem libidinis fertur, quo adulterantium corda succensa sunt, nunc in aquas cupiditatis, quae non ualent extinguere caritatem ». [MM2021]

^aq ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Quaestiones evangeliorum, lib. 1, qu. 22, CCSL 44B, p. 19.2: «Quod dixit: saepe cadit in ignem et aliquando in aquam, - ignem ad iram quod alta petat, aquam ad uoluptates carnis. item quod dicunt discipuli: quare nos non potuimus eicere eum?, ne illis miraculis faciendis extollerentur in superbiam, admoniti sunt potius per humilitatem fidei, quasi per sinapis granum, elationem terrenam, quae montis nomine significata est, curare ut transiret». [FG2017]*

^ar Sir. (Eccli.) 27, 12.

^as ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 17 § 6.1-2, SChr 258, p. 66: «Crediderant quidem apostoli, nondum tamen erant perfectae fidei. Nam Domino in monte demorante et ipsis cum turba residentibus, quidam tepor eorum fidem relaxauerat; atque idcirco ait: Generatio incredibilis et peruersa, quousque ero uobis cum? » [MM2021]

^at Mt. 21, 22.

^au ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 152.382-153.387: «Et dixerunt: quare nos non potuimus eicere illum? qui dixit illis: propter incredulitatem uestram. hoc est quod in alio loco dicit: quaecumque in nomine meo petieritis credentes accipietis. ergo quotiens non accipimus, non praestantis est inpossibilitas sed culpa precantium *».
* poscentium] vide in apparatu editionis p. 153. [FG2013]

^av 1Cor. 13, 2.

^aw ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 153.389-393: «Si habueritis fidem ut granum sinapis, dicetis monti huic: transi hinc, et transibit. putant aliqui fidem grano sinapis comparatam paruam dici, quo regnum caelorum grano sinapis conferatur, cum Apostolus dicat: et si totam fidem habuero ita ut montes transferam, ergo magna est fides quae grano sinapis coaequatur». [FG2013]

^ax ¶Fons : = Gregorius Magnus , Moralia in Iob, praef. § 2, CCSL 143, lin. 52 sqq.: «Granum quippe sinapis nisi conteratur, nequaquam uis uirtutis eius agnoscitur. Nam non contritum lene est si uero conteratur; inardescit, et quod in se acerrimum latebat, ostendit. Sic unusquisque uir sanctus cum non pulsatur, despicabilis ac lenis aspicitur; si qua uero illum tritura persecutionis opprimat mox omne, quod calidum sapit ostentat; atque in feruorem uirtutis uertitur, quicquid in illo ante despicabile infirmum que uidebatur.
<ex quo> =   Alulfus sancti Martini Tornacensis , Liber gregorialis, pars III: Expositio Novi Testamenti (Lc.), 73, PL 73, 1227.24 sqq. [MM2020]

^ay ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 153.393-403: «Montis translatio non eius significatur quem oculis carnis aspicimus sed illius qui a domino translatus fuerat ex lunatico. quid enim ait? dicetis monti huic: transi hinc, et transibit. ex quo stultitiae coarguendi qui contendunt apostolos omnes que credentes ne paruam quidem habuisse fidem quia nullus eorum montes transtulerit. neque enim tantum prodest montis de alio in alium locum translatio et uana signorum quaerenda ostentatio quantum in utilitatem omnium iste mons transferendus est qui per prophetam corrumpere dicitur omnem terram». [FG2013]

^az ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 17, 19) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 58b interl.], ed. Gloss-e : « Dicetis   monti   huic : superbo diabolo. Transi   hinc   et   transibit : ab obsesso corpore in altum maris, id est in profundum inferni. Et   nihil   impossibile   erit   vobis : nulla incommoditas insanabili». [MM2020]

^ba ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Quaestiones evangeliorum, lib. 1, qu. 22, CCSL 44B, p. 19.5-20.8: «Quod dixit: saepe cadit in ignem et aliquando in aquam, - ignem ad iram quod alta petat, aquam ad uoluptates carnis. item quod dicunt discipuli: quare nos non potuimus eicere eum?, ne illis miraculis faciendis extollerentur in superbiam, admoniti sunt potius per humilitatem fidei, quasi per sinapis granum, elationem terrenam, quae montis nomine significata est, curare ut transiret». [FG2017]

^bb ¶Fons : Glossa ordinaria (Mt. 17, 20) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 58b marg.], ed. Gloss-e : «NISI PER ORATIONEM. Ista carnalium voluptatum mutabilitas non mutatur vel vincitur, nisi spiritus oratione confirmetur, et caro per ieiunium maceretur». [MM2020]

^bc 1Th. 5, 17.

^bd ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 153.410-154.414: «Conuersantibus autem eis in Galilea dixit illis iesus: filius hominis tradendus est in manus hominum, et occident eum, et tertia die resurget. et contristati sunt uehementer. semper prosperis miscet tristitiam ut cum repente uenerint non terreant apostolos sed a praemeditatis ferantur animis. si enim contristat eos quod occidendus est, debet laetificare quod dicitur: die tertio resurrecturus est. porro quod contristantur, et contristantur uehementer non de infidelitate uenit, alioquin et petrum scierant esse correptum quare non saperet ea quae dei sunt sed quae hominum; uerum quia pro dilectione magistri nihil de eo sinistrum et humile patiuntur audire». [FG2013]

^be ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 154.414-418: «Conuersantibus autem eis in Galilea dixit illis iesus: filius hominis tradendus est in manus hominum, et occident eum, et tertia die resurget. et contristati sunt uehementer. semper prosperis miscet tristitiam ut cum repente uenerint non terreant apostolos sed a praemeditatis ferantur animis. si enim contristat eos quod occidendus est, debet laetificare quod dicitur: die tertio resurrecturus est. porro quod contristantur, et contristantur uehementer non de infidelitate uenit, alioquin et petrum scierant esse correptum quare non saperet ea quae dei sunt sed quae hominum; uerum quia pro dilectione magistri nihil de eo sinistrum et humile patiuntur audire». [FG2013]

^bf ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.
<Non hab.> LLT, PL, Gloss-e. [2022]

^bg ¶Fons : Hilarius Pictaviensis , In Mt., c. 17 § 10.1-5, SChr 258, p. 70: « Et cum uenisset Iesus Capharnaum, accesserunt qui didrachma exigebant ad Petrum. Dominus didrachma soluere postulatur. Dominus didrachma soluere postulatur. Hoc enim omni Israel lex pro redemptione animae et corporis constituerat in ministerio templo [templi P Maur.] seruientium ». [MM2022]

^bh ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 154.422-428: «Et cum uenissent capharnaum accesserunt qui didragma accipiebant ad petrum et dixerunt: magister uester non soluit didragma. ait eis: etiam. post augustum caesarem iudea facta tributaria et omnes censi capite ferebantur. unde et Ioseph cum maria cognata sua professus est in bethleem. rursum quoniam nutritus erat in nazareth, quod est oppidum Galileae capharnaum urbi subiacens, reposcitur tributa; et pro signorum magnitudine hi qui exigebant non audent ipsum repetere, sed discipulum conueniunt siue malitiose interrogant utrum reddat tributa an contradicat caesaris uoluntati iuxta quod et in alio loco legimus: licet tributa caesari soluere annon». [FG2013]*

^bi ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 154.428-429: «Et cum uenissent capharnaum accesserunt qui didragma accipiebant ad petrum et dixerunt: magister uester non soluit didragma. ait eis: etiam. post augustum caesarem iudea facta tributaria et omnes censi capite ferebantur. unde et Ioseph cum maria cognata sua professus est in bethleem. rursum quoniam nutritus erat in nazareth, quod est oppidum Galileae capharnaum urbi subiacens, reposcitur tributa; et pro signorum magnitudine hi qui exigebant non audent ipsum repetere, sed discipulum conueniunt siue malitiose interrogant utrum reddat tributa an contradicat caesaris uoluntati iuxta quod et in alio loco legimus: licet tributa caesari soluere annon». [FG2013]*

^bj ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 154.433-435: «Et cum intrasset domum praeuenit eum iesus dicens. qui didragma exigebant seorsum conuenerant petrum; cum que intrasset domum, antequam petrus suggerat, dominus interrogat ne scandalizentur discipuli ad postulationem tributi, cum uideant eum nosse quae absente se gesta sunt». [FG2013]

^bk Io. 8, 34.

^bl ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 155.439-442: «Quid tibi uidetur simon? reges terrae a quibus accipiunt tributum uel censum, a filiis suis an ab alienis? et ille dixit: ab alienis. dixit illi iesus: ergo liberi sunt filii. dominus noster et secundum carnem et secundum spiritum filius regis erat uel ex dauid stirpe generatus uel omnipotentis uerbum patris. ergo tributa quasi regum filius non debebat, sed qui humilitatem carnis adsumpserat debuit adimplere omnem iustitiam. nos que infelices qui christi censemur nomine et nihil dignum tanta facimus maiestate, ille pro nobis et crucem sustinuit et tributa reddidit, nos pro illius honore tributa non reddimus et quasi filii regis a uectigalibus inmunes sumus» [FG2013]

^bm ¶Fons : Augustinus Hipponensis, Quaestiones evangeliorum, lib. 1, qu. 23, CCSL 44B, p. 20.1-5: «Quod dixit: ergo liberi sunt filii, in omni regno intellegendum est liberos esse filios, id est non esse uectigales. multo ergo magis liberi esse debent in quolibet regno terreno filii regni illius sub quo sunt omnia regna terrena». [FG2017]

^bn Mt. 16, 16.

^bo ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 155.442-443: «Dominus noster et secundum carnem et secundum spiritum filius regis erat uel ex dauid stirpe generatus uel omnipotentis uerbum patris. ergo tributa quasi regum filius non debebat, sed qui humilitatem carnis adsumpserat debuit adimplere omnem iustitiam. nos que infelices qui christi censemur nomine et nihil dignum tanta facimus maiestate, ille pro nobis et crucem sustinuit et tributa reddidit, nos pro illius honore tributa non reddimus et quasi filii regis a uectigalibus inmunes sumus». [FG2013]

^bp ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 155.443-156.471: «Ergo tributa quasi regum filius non debebat, sed qui humilitatem carnis adsumpserat debuit adimplere omnem iustitiam. [a] nos que infelices qui christi censemur nomine et nihil dignum tanta facimus maiestate, [b] ille pro nobis et crucem sustinuit et tributa reddidit, [c] nos pro illius honore tributa non reddimus et quasi filii regis a uectigalibus inmunes sumus. Vade ad mare et mitte hamum et eum piscem qui primus ascenderit tolle et aperto ore eius inuenies staterem; illum sumens da eis pro me et te. [d] quid primum mirer in hoc loco nescio utrum praescientiam an magnitudinem saluatoris, praescientiam quod nouerat habere piscem in ore staterem et quod primus ipse capiendus esset, magnitudinem atque uirtutem si ad uerbum eius statim stater in ore piscis creatus est et quod futurum erat ipse loquendo fecerit. uidetur autem mihi secundum mysticos intellectus iste esse piscis qui primus captus est qui in profundo maris erat et in salsis amaris que gurgitibus morabatur, ut per secundum adam liberaretur primus adam, et id quod in ore eius, hoc est in confessione, fuerat inuentum pro petro et domino redderetur. et pulchre id ipsum quidem datur pretium sed diuisum est quia pro petro quasi pro peccatore pretium reddebatur, dominus autem noster peccatum non fecerat nec dolus inuentus est in ore eius. stater dicitur qui duo habet didragma ut ostenderetur similitudo carnis, dum eodem et dominus et seruus pretio liberantur. sed et [e] simpliciter intellectum aedificat auditorem, dum tantae dominus fuerit paupertatis ut unde tributa pro se et apostolo reddere non habuerit. quod si quis obicere uoluerit: et quomodo iudas in loculis portabat pecuniam, respondebimus rem pauperum in usus suos conuertere nefas putauit nobis que idem tribuit exemplum». [FG2013]

^bq ¶Fons : Gregorius Magnus , Super Ezechielem I, hom. 7, § 5, p. 85.87-92: «Ex qua re nobis considerandum est, quia in quantum sine peccato possumus, uitare proximorum scandalum debemus. Si autem de ueritate scandalum sumitur, utilius permittitur nasci scandalum quam ueritas relinquatur. Corpora ergo animalium plena sunt oculis cum se hinc inde caute circumspiciunt». [FG2013]

^br ¶Fons : <revera> Anselmus Laudunensis (?), Enarrationes in Mt. 17, PL 162, 1405C: «Consuetudo enim erat ut unusquisque pro se didragma redderet. Stater vero pondus est duorum didragmatum. Aliquid tamen mystici in hac re potest intelligi. Piscis est Christus. Mare mundus. Hamus mors. Christus gerebat pretium nostrae redemptionis ».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2021]

^bs ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 155.456-460: «Videtur autem mihi secundum mysticos intellectus [a] iste esse piscis qui primus captus est qui in profundo maris erat et in salsis amaris que gurgitibus morabatur, ut [b] per secundum adam liberaretur [c] primus adam, [d] et id quod in ore eius, hoc est in confessione, fuerat inuentum pro petro et domino redderetur. et pulchre id ipsum quidem datur pretium sed diuisum est quia pro petro quasi pro peccatore pretium reddebatur, dominus autem noster peccatum non fecerat nec dolus inuentus est in ore eius». [FG2013]

^bt ¶Fons : Hieronymus, In Mt., lib. 3, CCSL 77, p. 155.461-466: «Videtur autem mihi secundum mysticos intellectus iste esse piscis qui primus captus est qui in profundo maris erat et in salsis amaris que gurgitibus morabatur, ut per secundum adam liberaretur primus adam, et id quod in ore eius, hoc est in confessione, fuerat inuentum pro petro et domino redderetur. et pulchre id ipsum quidem datur pretium sed diuisum est quia pro petro quasi pro peccatore pretium reddebatur, dominus autem noster peccatum non fecerat nec dolus inuentus est in ore eius. stater dicitur qui duo habet didragma ut ostenderetur similitudo carnis, dum eodem et dominus et seruus pretio liberantur. sed et simpliciter intellectum aedificat auditorem, dum tantae dominus fuerit paupertatis ut unde tributa pro se et apostolo reddere non habuerit. quod si quis obicere uoluerit: et quomodo iudas in loculis portabat pecuniam, respondebimus rem pauperum in usus suos conuertere nefas putauit nobis que idem tribuit exemplum». [FG2013]*