^a ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 7, § 27, p. 301.13-302.14 : «[a] Lucas autem, posteaquam conpleuit narrando petri negationem, recapitulauit quae cum domino gesta sunt iam, ut apparet, circa mane [b] adque ita contexuit narrationem : et uiri, qui tenebant illum, inludebant ei caedentes, et uelauerunt eum et percutiebant faciem eius et interrogabant eum dicentes : prophetiza nobis, quis est qui te percussit? et alia multa blasphemantes dicebant in eum. et ut factus est dies, conuenerunt seniores plebis et principes sacerdotum et scribae, et duxerunt illum in concilium suum dicentes : si tu es christus, dic nobis. et ait illis : si uobis dixero, non creditis mihi ; si autem et interrogauero, non respondetis mihi, neque dimittetis. ex hoc autem erit filius hominis sedens a dextris uirtutis dei. dixerunt autem omnes : tu ergo es filius dei? qui ait : uos dicitis, quia ego sum. at illi dixerunt : quid adhuc desideramus testimonium? ipsi enim audiuimus de ore eius. [c] et surgens omnis multitudo eorum duxerunt illum ad pilatum. haec omnia narrauit Lucas, ubi intellegitur, quod etiam mattheus et Marcus narrauerunt, quod interrogatus sit dominus, utrum ipse esset filius dei, et quod dixerit : dico uobis, amodo uidebitis filium hominis sedentem a dextris uirtutis et uenientem in nubibus caeli, iam lucescente die gestum, quando Lucas dicit : et ut factus est dies ; adque ita [d] narrat similia, etsi quid etiam ipse [e] commemorat quod illi tacuerunt». [FG2013]

^b ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 8, § 34, p. 311.26-312.6 : «Lucas aput pilatum gesta sic narrat : coeperunt autem accusare illum dicentes : hunc inuenimus subuertentem gentem nostram et prohibentem tributa dari caesari et dicentem se christum regem esse. hoc illi duo evangelistae non dixerunt, cum tamen dicerent, quod eum accusabant. ergo iste etiam ipsa crimina, quae falsa obiecerunt, aperuit». [FG2013]

^c ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 2), PG 123, 1092A10-B2 [CGC2015].

^d Cf. Mt. 22, 21 ; Mc. 12, 17 ; Lc. 20, 25.

^e ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 3), PG 123, 1092B8-14 [CGC2015].

^f ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 5), PG 123, 1092B14-C10 [CGC2015].

^g ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 97, CCSL 14, p. 373.927-374.938 : «Sequitur admirabilis locus, quo subeundae aequanimiter iniuriae moralis infunditur patientia pectoribus humanis. Accusatur Dominus et tacet. Et bene tacet qui defensione non indiget : ambiant defendi qui timent uinci. Non ergo accusationem tacendo confirmat, sed despicit non refellendo. Quid enim timeret, qui non ambiret salutem? Salus omnium suam prodit, ut adquirat omnium. Sed quid de Deo loquar? Susanna tacuit et uicit ; melior enim causa, quae non defenditur et probatur. Et hic Pilatus absoluit, sed absoluit iudicio, crucifixit mysterio. Verum hoc speciale Christi, illud humanum, ut aput iniquos iudices magis uideretur noluisse quam non potuisse defendi». [FG2013]

^h ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 7), PG 123, 1093B15-18 [CGC2015].

ⁱ ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob , lib. 10 § 31, CCSL 143, lin. 45 sqq. : «Ipse enim nobis lampas ueraciter exstitit qui, pro redemptione nostra in cruce moriens, tenebrosis nostris mentibus lucem per lignum fudit. Hac nos lampade ioannes illuminari conspexerat cum dicebat : erat lux uera quae illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. Quam tamen apud cogitationes diuitum contemptam uidit, cum paulo post subdidit : in propria uenit et sui eum non receperunt. Huius lampadis flammas herodes explorare uoluit cum eius miracula uidere concupiuit ; sicut scriptum est : erat enim ex multo tempore cupiens uidere eum, eo quod audisset multa de illo et sperabat signum aliquod uidere ab eo fieri». <ex quo> =   Alulfus sancti Martini Tornacensis , Liber gregorialis, pars III : Expositio Novi Testamenti, exp. Euang. sec. Lucam, c. 88, PL 73, 1233.56. [MM2020]

^j ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 7-9), PG 123, 1093C5-1096A1 (ad sensum) [CGC2015].

^k ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 99, CCSL 14, p. 374.943-948 : «Herode autem cupiente aliqua mirabilia eius uidere tacuit et nihil fecit, quia nec illius crudelitas merebatur uidere diuina et Dominus iactantiam declinabat. Et fortasse typice in Herode omnes inpii significantur, qui si legi non crediderint et prophetis, mirabilia Christi opera in evangelio quoque uidere non possint». [FG2013]*

^l ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob , lib. 22 § 16, CCSL 143A, lin. 101 sqq. : «Quod uidelicet factum oportet nos audientes discere, ut quotiens auditores nostri nostra uolunt quasi laudanda cognoscere, non autem sua peruersa mutare, omnino taceamus, ne si ostentationis studio uerbum dei loquimur ; et illorum culpa quae erat esse non desinat, et nostra quae non erat fiat. Dicat fortasse aliquis : unde nouimus quo corde quis audiat? Sed multa sunt quae audientis animum produnt, maxime si auditores nostri et semper laudant quod audiunt, et numquam quod laudant sequuntur». [MM2020]

^m ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob , lib. 10 § 31, CCSL 143, lin. 51 sqq. : «Inquisitus quippe redemptor tacuit, exspectatus miracula exhibere contempsit, sese que apud se in occultis retinens ; eos quos exteriora quaerere comperit, ingratos foris reliquit. Magis elegens aperte a superbientibus despici, quam a non credentibus uacua uoce laudari». [MM2020]

ⁿ ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 103, CCSL 14, p. 374.967-375.976 : «Et indutum illum ueste alba remisit. Non otiosum quod ueste alba induitur ab Herode inmaculatae tribuens indicia passionis, quod agnus Dei sine macula cum gloria mundi peccata susciperet. In typo etiam Herodis atque Pilati, qui amici ex inimicis per Iesum Christum facti sunt, plebis Israhel populis que gentilis figura seruatur, quod per Domini passionem utriusque sit futura concordia, ita tamen ut prius populus nationum capiat Dei uerbum et ad populum Iudaeorum fidei suae deuotione transmittat, ut illi quoque gloria maiestatis suae corpus uestiant Christi, quem ante despexerant». [FG2013]

^o ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 10), PG 123, 1096B5-C10 [CGC2015].

^p ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 103, CCSL 14, p. 374.967-375.976 : «Et indutum illum ueste alba remisit. Non otiosum quod ueste alba induitur ab Herode inmaculatae tribuens indicia passionis, quod agnus Dei sine macula cum gloria mundi peccata susciperet. In typo etiam Herodis atque Pilati, qui amici ex inimicis per Iesum Christum facti sunt, plebis Israhel populis que gentilis figura seruatur, quod per Domini passionem utriusque sit futura concordia, ita tamen ut prius populus nationum capiat Dei uerbum et ad populum Iudaeorum fidei suae deuotione transmittat, ut illi quoque gloria maiestatis suae corpus uestiant Christi, quem ante despexerant». [FG2013]

^q ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 8, § 34, p. 313.14-23 : «Rediens ergo Lucas ad ea quae aput praesidem gerebantur, unde digressus erat, ut narraret quod aput herodem actum est, ita sequitur : pilatus autem conuocatis principibus sacerdotum et magistratibus et plebe dixit ad illos : optulistis mihi hunc hominem quasi auertentem populum, et ecce coram uobis interrogans nullam causam inueni in homine isto ex his, in quibus eum accusastis. hinc intellegimus eum praetermisisse, quemadmodum a domino quaesierit, quid accusatoribus responderet». [FG2013]*

^r ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 97, CCSL 14, p. 373.927-374.938 : «Sequitur admirabilis locus, quo subeundae aequanimiter iniuriae moralis infunditur patientia pectoribus humanis. Accusatur Dominus et tacet. Et bene tacet qui defensione non indiget : ambiant defendi qui timent uinci. Non ergo accusationem tacendo confirmat, sed despicit non refellendo. Quid enim timeret, qui non ambiret salutem? Salus omnium suam prodit, ut adquirat omnium. Sed quid de Deo loquar? Susanna tacuit et uicit ; melior enim causa, quae non defenditur et probatur. Et hic Pilatus absoluit, sed absoluit iudicio, crucifixit mysterio. Verum hoc speciale Christi, illud humanum, ut aput iniquos iudices magis uideretur noluisse quam non potuisse defendi». [b]   Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 100, CCSL 14, p. 374.949-955 : «Ad Herodem mittitur, ad Pilatum remittitur. Etsi uterque reum non pronuntiant, alienae tamen crudelitatis studiis obsequuntur. Lauit quidem manus Pilatus, sed facta non diluit ; iudex enim nec inuidiae cedere debuit nec timori, ut sanguinem innocentis addiceret. Monebat uxor, lucebat in nocte gratia, diuinitas eminebat : nec sic a sacrilega sententia temperauit». [FG2013]

^s ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 15), PG 123, 1092D1-11 [CGC2015].

^t ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 6, c. 23, CCSL 120, lin. 1365 sqq. : «Pereant ergo scripta quae tanto post tempore contra christum composita non illum apud pilatum magicae artis accusatum sed uos apud dominum perfidiae et falsitatis accusandos esse demonstrant». [MM2020]

^u ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 15-16), PG 123, 1096D11-1097A1 [CGC2015].

^v ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 17-17), PG 123, 1097A4-B3. [CGC2015].

^w Io. 8, 44.

^x ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 102, CCSL 14, p. 374.960-966 : «Nec inmerito homicidae absolutionem petunt, qui flagitabant innocentis exitium. Tales leges iniquitas habet, ut oderit innocentiam , scelus diligat. In quo tamen nominis interpretatio speciem dat figurae ; Barabbas enim patris filius latine dicitur. Ille ergo quibus dicitur : uos ex patre diabolo estis, uero Dei filio patris sui filium antichristum praelaturi esse produntur». [FG2013]*

^y ¶Fons : Beda Venerabilis , In Mc., lib. 4, c. 15, CCSL 120, p. 626.1206 sqq. : «Haeret iudaeis usque hodie sua petitio quam tanto labore impetrarunt. Quia enim data sibi optione pro iesu latronem pro saluatore interfectorem pro datore uitae elegerunt ademptorem merito salutem perdiderunt et uitam et latrociniis sese ac seditionibus in tantum subdiderunt ut et patriam regnum que suum quod plus christo amauere perdiderint et hactenus eam quam uendidere siue animae seu corporis libertatem recipere non meruerint».
<Paral.> CMC15d2.4 [a] [MM2020]

^z ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 20-21), PG 123, 1097A14-15 [CGC2015].

^aa ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 6, c. 23, CCSL 120, lin. 1388 sqq. : «Quanta perfidorum crudelitas quae non solum occidere innocentem sed et pessimo genere mortis occidere, hoc est crucifigere, desiderat. Pendentes enim in ligno crucifixi clauibus ad lignum pedibus manibus que confixi producta morte necabantur et diu uiuebatur in cruce non quia longior uita eligebatur sed quia mors ipsa protendebatur ne dolor citius finiretur. Verum ipse de morte pessima occidit omnem mortem. Pessima enim erat non intellegentibus iudaeis nam a domino electa erat. Ipsam enim crucem suam signum habiturus erat ipsam crucem de diabolo superato tamquam tropheum in frontibus fidelium positurus ut diceret apostolus: mihi autem absit gloriari nisi in cruce domini nostri iesu christi per quem mihi mundus crucifixus est et ego mundo ». =   Rabanus Maurus, Expositio in Matthaeum, lib. 8, CCCM 174A, p. 737.sqq. 28.
<Diff.>   Hugo de Sancto Caro, Postille in Biblia (Lc. 23, 21), t. 6, p. 267rb/c.
<Non hab.> Glossa ordinaria in Mt. 27, Lc. 23, 21 (Gloss-e).
<Paral.>CLC23d3.11 (Beda) CMT27d4.18 (Rabanus) [MM2022]

^ab ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 22), PG 123, 1097B3-4 [CGC2015].

^ac ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 6, c. 23, CCSL 120, lin. 1403 sqq. : «Hanc correptionem qua populo satisfacere ne usque ad crucifigendum saluatorem saeuirent summopere quaerebat non modo eum obtulisse rogitando sed etiam deridendo et flagellando nefandorum desideriis exhibuisse et uerba euangelistae iohannis et ipsa testatur columna cui alligatur. Ille qui soluere compeditos solet plena deo membra uerberibus subdidit. Quae uidelicet columna in ecclesia montis sion posita dominici cruoris usque hodie cernentibus uestigia certa demonstrat. Sed haec licet agat pilatus quid insatiabilis sacrilegorum furor concupiscat attende. At illi instabant uocibus magnis postulantes ut crucifigeretur, et inualescebant uoces eorum. Quia totam accusationem quam aduersus dominum detulerant crebra ac sollicita pilati interrogatione uidebant euacuatam tandem impudici ad solas se preces conuertunt ut quod criminando et quasi ratiocinando nequiuerant iam postulando et uociferando perficiant». [MM2022]

^ad ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 23), PG 123, 1098B4-6 [CGC2015].

^ae ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (Lc. 23, 25) (Krikones §3145 : Chrysostomus ad Olympiadem) : Vat. gr. 1611, f. 298rb37-41  : « Χρυσοστόμου Πρὸς Ὀλυμπιάδα. [...] Ἐνόμιζον γὰρ δύνασθαι κατασκευάζειν ἐκ τούτων ὅτι τοῦ λῃστοῦ χείρων ἦν, καὶ οὕτως παράνομος ὡς [ὥστε PG] μήτε φιλανθρωπίᾳ μήτε ἑορτῆς ἀξιώματι δύνασθαι σώζεσθαι . Πάντα γὰρ τούτου ἕνεκεν ἐποίουν ὥστε αὐτοῦ τὴν ὑπόληψιν διαβαλεῖν· διά τοι τοῦτο καὶ τοὺς δύο λῃστὰς αὐτῷ συνεσταύρωσαν [...]».
<cuius fons> =   Chrysostomus, Epistolae [CPG 4405.1], ep. 7 (1) ad Olympiadem, § 4.c, Schr 13bis, p. 150.48-51 (PG 52, 554 ). [MM2020] [rev. VS2022]

^af ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.<Non hab.> Gloss-e, LLT, PL [MM2020]

^ag ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 10, § 37, p. 321.15-322.4 : «[a] Iohannes autem sic narrat : susceperunt autem iesum et eduxerunt. et baiulans sibi crucem [b] exiuit in eum qui dicitur caluariae locum, hebraeice golgotha, ubi eum crucifixerunt. [c] unde intellegitur, quod ipse sibi portabat crucem, cum exiret in locum memoratum. [d] simon autem ille in itinere angariatus est, de quo tres commemorant, cui postea data est portanda crux usque ad locum». [FG2013]*

^ah Is. 9, 6.

^ai Cf. Phil. 2, 9.

^aj ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (23, 26-32), PG 123, 1097C9-1100A10 [CGC2017]<Non hab.> Augustinus ad editoribus Thomae laudatus [FG2017].

^ak Lc. 9, 23.

^al ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 107, CCSL 14, p. 376.1001-1012 : «Sed iam tropaeum suum uictor adtoll at. Crux sup ra umeros inponitur ut tropaeum, quod, siue Simon siue ipse portauerit, et Christus in homine et homo portauit in Christo. Nec discordant euangelistarum sententiae, quando concordat mysterium, et bonus ordo nostri profectus est, ut prius crucis suae tropaeum ipse erigeret, deinde martyribus traderet erigendum. Non Iudaeus est qui crucem portat, sed alienigena atque peregrinus nec praecedit, sed sequitur, iuxta quod scriptum est : tolle crucem tuam et sequ ere me. Non enim suam, sed nostram crucem Christus ascendit. Nec mors illa diuinitatis, sed quasi hominis fuit. Unde et ipse ait : Deus, Deus meus, respice me ! Quare me dereliquisti ?». [FG2013]*

^am ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 6, c. 23, CCSL 120, lin. 1450 sqq. : «[a] Et quia simon iste non hierosolimita sed cyreneus esse perhibetur, cyrene enim lybiae ciuitas est sicut in actibus apostolorum legimus, recte per eum populi gentium designantur qui quondam peregrini et hospites testamentorum nunc oboediendo fidei ciues sunt et domestici dei et sicut alibi dicitur heredes quidem dei coheredes autem christi. [b] Vnde pulchre simon oboediens cyrene heres interpretatur. Nec praetereundum quod simon de uilla uenisse refertur. [c] Villa enim graece πᾶγος uocatur a qua pagani nomen trahunt eo quod a ciuitate dei alieni et quasi urbanae sint conuersationis ignari. [d] Sed de pago simon egrediens crucem portat post iesum cum populus nationum paganis ritibus derelictis uestigia dominicae passionis oboedienter amplectitur». [MM2019]

^an ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 26-27), PG 123, 1100A10-B5 [CGC2015].

^ao ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 27 (Krikones §3150 : Cyrillus) = Vat. gr. 1611, f. 298b.20-21  : «Κυρίλλου [Ἀνωνύμου Ibiron]. Ἐβάδιζε μὲν οὖν ὁ Σωτὴρ ἐπὶ τὸν τοῦ σταυροῦ τόπον [PG,τύπον ! Vg1611] εἵποντο δὲ κλαίουσαι αἱ γυναῖκες, σὺν ἑτέροις πολλοῖς. Φιλόδακρυ γάρ πως ἀεὶ τὸ θῆλυ γένος, καὶ τὸν νοῦν εἰς ἔλεον εὐδιάθρυπτον ἔχον».
<cuius fons>   Cyrilllus Alexandrinus , Fragm. in Lc. (Lc. 23, 27) ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 222, n° 360.2-3 ; PG 72, . 936B5-7 (20-22)
<Potius quam> Cf.   Chrysostomus , In Mt., hom. 88 (88), § 1 (Mt. 27), PG 58, 777.45-47  : «Ἦσαν δὲ ἐκεῖ γυναῖκες πολλαὶ μακρόθεν θεωροῦσαι […] Ταῦτα θεωροῦσιν αἱ γυναῖκες γινόμενα, αἱ μάλιστα συμπαθέστεραι, αἱ μάλιστα θρηνοῦσαι. Καὶ σκόπει πόση αὐτῶν ἡ προσεδρεία. Ἠκολούθουν αὐτῷ διακονούμεναι, καὶ μέχρι τῶν κινδύνων παρῆσαν. Διὸ καὶ πάντα ἐθεώρουν…».
¶Nota Le scholion est anonyme dans le ms. Ibiron 371, mais explicitement attribué à Cyrille dans Vg1611 et la Catena. Cependant, Combefis reproche à Nicolaï d’attribuer à Cyrille cette sentence qui ne se trouverait pas dans les oeuvres de Cyrille et qu’il faudrait attribuer à Chrysostome dont l’homélie 88 sur Mt. comporte une assertion similaire. Pour les 12 premiers chapitres de Luc, Nicolaï a confronté les attributions de la chaîne de Nicétas du ms. Paris, BnF, gr. 208 avec celles de deux éditions de la Catena (Paris : Ed1637 qui est son texte de base, et Venise : Ed1593) ; il a pu en apprécier la relative exactitude. Pour les 12 derniers chapitres de Luc, il a dû se contenter d’éditions des Pères et des chaînes à sa disposition. De ce fait, il est plutôt enclin à faire confiance à son édition de base dont le texte s’avère bien meilleur que celui de la Piana (Ed1570) suivi par Ed1618 utilisé par Combefis. Nicolaï rétorque donc à Combefis que ce n’est pas parce que Chrysostome affirme une chose que Cyrille ne pourrait pas avoir une opinion similaire. A l’examen, l’objection de Combefis s’avère effectivement infondée. La comparaison des textes cités est sans appel. Cf.   Nicolaï , In Catena m auream, 1669, discussio30, p. 104-105 ;   Combefis , Bibliotheca patrum, t. 3, p. 664 [sine nota]. [MM2020]

^ap ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 27-28), PG 123, 1100A16-B7 [CGC2015].

^aq ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 28), PG 123, 1100C15-17 [CGC2015].

^ar ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 27 (Krikones §3150 : Cyrillus) = Vat. gr. 1611, f. 298rb.22-25  : «Κυρίλλου [Ἀνωνύμου Ibiron]. […] Ἀλλ’, ὦ θυγατέρες, φησὶν, Ἱερουσαλὴμ, τὸ μὲν ἐπ’ ἐμοὶ δάκρυον στήσατε· κλαύσατε δὲ μᾶλλον ἐφ’ ὑμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ τέκνα ὑμῶν. Ἔρχονται γὰρ ἡμέραι, φησὶν, ἐν αἷς ἔσται γυναιξὶν ἀμείνων ἡ ἀπαιδία. ἐπισκήψαντος γὰρ τοῦ πολέμου τῇ Ἰουδαίων χώρᾳ, ἅπαντες ἄρδην ὀλώλασι μικροὶ καὶ μεγάλοι».
<cuius fons> =   Cyrilllus Alexandrinus , Fragm. in Lc. (Lc. 23, 27) ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 222, n° 360.4-6 ; PG 72, 936B9-12 (24-27)
¶Nota Voir CLC23d4.8  : note. [MM2022]

^as ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 29), PG 123, 1100D17-19 [CGC2015].

^at Mt. 24, 19.

^au ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 12 § 5, CCSL 143A, lin. 46 sqq. : «Se enim lignum uiride, et nos lignum aridum dixit, quia ipse in se uim diuinitatis habuit ; nos uero qui puri homines sumus, lignum aridum appellamur». [MM2020]*

^av ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 31), PG 123, 1100D4-10 [CGC2015]* : «Εἰ γὰρ ἐν ἐμοὶ τοιαῦτα ἑπεδείξαντο οἱ Ῥωμαῖοι, ἐν ἐμοί τῷ ὑγρῷ ξύλῳ, τῷ ἐγκάρπῳ, καὶ ἀειθαλεῖ, καὶ ἀειζώῳ διὰ τὴν θεότητα, καὶ διὰ τῶν καρπῶν μου τῆς διδασκαλίας τρέφoντι πάντας·ἐν ὐμῖν, τῷ λαῷ φημὶ, τῷ ξηρῷ ξύλῳ, τῷ πάσης δικαιοσύνης ζωοποιοῦ ἑστερημένῳ, καὶ μηδένα καρπὸν φέροντι, τί οὐκ ἂν επεδείξαιντο ; » Cf. Theophylacti Archiepiscopi Bulgariae, in quatuor Evangelia enarrationes / Ioanne Oecolampadio interprete, Basel, 1524, p. 139v  : «Si enim in me talia fecerunt Rhomani, in me ligno humido, feraci, et semper virenti, et semper vitali propter deitatem et per doctrinas fructuum meorum ferente fructum afferente, quid non facient ? » [MM2021]

^aw ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 6, c. 23, CCSL 120, lin. 1511 sqq. : « Si ergo ipse, inquit, qui peccatum non feci qui lignum uitae merito appellatus fructus gratiae duodenos per singulos menses adfero sine igne passionis a mundo non exeo, quid putas eos manere tormenti qui fructibus uacui ipsum insuper uitae lignum flammis dare non timent? » [MM2021]

^ax ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 32), PG 123, 1101A15-B2 [CGC2015].

^ay ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 33 (Krikones §3155 Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 298v b19-25 : «Ἀθανασίου. [a] Οὐκ εἰς αλλον δὲ τόπον σταυροῦται ἢ εἰς τόν τοῦ Κρανίου τόπον ὃν Ἑβραίων οἱ διδάσκαλοί φασι τοῦ Ἀδὰμ εἶναι τάφον. Ἐκεῖ γὰρ αὐτὸν τεθάφθαι μετὰ τὴν κατάραν διαβεβαιοῦ<ν>ται . [b] Διὰ τοῦτο ὅπου διεφθάρη τὸ τοῦ ἀνθρώπου, ἐκεῖ προΐεται ὀ Ἰησοῦς τὸ ἴδιον σῶμα· καὶ ὅπου ἐκρατειτο ἡ ἀνθρωπίνη ψυχὴ ἐν θανάτῳ, ἐκεῖ ἐπιδείκνυται ὁ Χριστὸς τὴν ἀνθρωπίνην ψυχὴν ἰδίαν οὖσαν, ἵνα καὶ παρῇ ὡς ἄνθρωπος ὁ ἀκράτητος ἐν θανάτῳ, καὶ λύσῃ τὴν κατάκρισιν τοῦ θανάτου, ὡς Θεός· ἵνα ὅπου ἐσπάρη ἡ φθορὰ, ἐκεῖ ἀνατείλῃ ἡ ἀφθαρσία ·καὶ ὅπου ἐβασίλευσεν ὁ θάνατος ἐν μορφῇ ψυχῆς ἀνθρωπίνης, παρὼν ὁ ἀθάνατος ἐπιδείξηται τὴν ἀθανασίαν·[…] ».
<cuius fons> [a]   Athanasius Alexandrinus, De passione et cruce Domini [CPG 2247] § 12, PG 28, p. 208A5-8  : « Ὅθεν οὐδὲ ἀλλαχοῦ πάσχει, οὐδὲ εἰς ἄλλον τόπον σταυροῦται, ἢ εἰς τὸν Κρανίου τόπον, ὃν Ἑβραίων οἱ διδάσκαλοί φασι τοῦ Ἀδὰμ εἶναι τάφον. Ἐκεῖ γὰρ αὐτὸν μετὰ τὴν κατάραν τεθάφθαι διαβεβαιοῦνται ».
[b]   Athanasius Alexandrinus (pseudo), De Incarnatione et contra Apollinarium, 1.17 [CPG 2231], PG 26, 1124C3-4 (32-39) : « Διὰ τοῦτο καὶ ὅπου διεφθάρη τὸ τοῦ ἀνθρώπου σῶμα , ἐκεῖ προΐεται Ἰησοῦς τὸ ἴδιον σῶμα· καὶ ὅπου κεκράτητο ἡ ψυχὴ ἡ ἀνθρωπίνη ἐν θανάτῳ, ἐκεῖ ἐπιδείκνυται ὁ Χριστὸς τὴν ἀνθρωπίνην ψυχὴν ἰδίαν οὖσαν, ἵνα καὶ παρῇ ὡς ἄνθρωπος ὁ ἀκράτητος ἐν θανάτῳ, καὶ λύσῃ τὴν κατάκρισιν τοῦ θανάτου, ὡς Θεός· ἵνα ὅπου ἐσπάρη ἡ φθορὰ, ἐκεῖ ἀνατείλῃ ἡ ἀφθαρσία·καὶ ὅπου ἐβασίλευσεν ὁ θάνατος ἐν μορφῇ ψυχῆς ἀνθρωπίνης, παρὼν ὁ ἀθάνατος ἐπιδείξηται τὴν ἀθανασίαν·[…]». [MM2022]

^az Rm. 5, 20.

^ba ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 6, c. 23, CCSL 120, lin. 1526 sqq. : « Extra urbem hierusalem et foris portam loca erant in quibus truncabantur capita damnatorum et caluariae, id est decollatorum, sumpsere nomen. Propterea autem ibi crucifixus est dominus ut ubi prius erat area damnatorum erigerentur uexilla martyrii et quo modo pro nobis maledictum crucis factus est et flagellatus et crucifixus sic pro omnium salute quasi noxius inter noxios crucifigitur ut ubi abundauit peccatum superabundet gratia ». [MM2021]

^bb ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 33 (Krikones §3346 : Cyrillus) = Vat. gr. 1611, f. 299r3-5  : «Κυρίλλου πρὸς Σούκενσον. Οὐκ αὐτὸς γὰρ ὁ μονογενὴς τοῦ Θεοῦ υἱός καθό νοείται και έστι Θεός παθείν εις ιδίαν φύσιν τα σώματος ἔπαθεν·ἔπαθε δὲ ·μάλλον τη χοϊκή φύσει δει γάρ αναγκαίως αμφότερα σώζεσθαι ἐν τωι ενί και κατά αλήθειαν Υιω καὶ τὸ μὴ πάσχειν θεϊκῶς καὶ τὸ λέγεσθαι παθείν ἀνθρωπίνως η αυτού γάρ πέπoνθέ σάρξ».
<cuius fons>   Cyrilllus Alexandrinus , Epistola 46 (al. 39) ad Succensum epistola secunda, § 3, PG 77, 244B5 -11 : «ούκ αυτόν τον μονογενή του Θεού Υιόν καθό νοείται και έστι Θεός παθείν εις ιδίαν φύσιν τα σώματος ισχυριζομένη παθείν δε μάλλον τη χοϊκή φύσει έδει γὰρ ἀναγκαίως αμφότερα σώζεσθαι τω ενί και κατά αλήθειαν Υιω καὶ τὸ μὴ πάσχειν θεϊκῶς καὶ τὸ λέγεσθαι παθείν ἀνθρωπίνως η αυτού γάρ πέπονθέ σάρξ».
<diff.> Collectio Casinensis, ACO 1/4, p. 238.35-38 : «Rectissime igitur et nimium sapienter tua perfectio rationem salutaris passionis exponit, ipsum unigenitum dei filium secundum quod intellegitur et est deus, pati in sua natura quae sunt corporis, asseuerans, sed terrena potius pertulisse natura. oportet enim necessarie ambo seruari uni et secundum ueritatem filio, et non pati diuine et dici pati humane; eius enim passa est caro».
<diff.> Cyrille d’Alexandrie, Frag. in Lc. 23, 33, ut perpera ref. A. Mai in loc. cit. PG 72, 636D -637A nota (1). [MM2022]

^bc ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (Lc. 23, 33), (Krikones §3178 : Eusebius in Evangelica Theophania) :[1] Vat. gr. 1611, f. 300r4-6
<cuius fons> =   Eusebius Caesariensis, Theophania [CPG 3488], frag. 3, GCS 11.2, p. 6* .5-9 = PG 24, 612B6 -11 : «εἰ μὲν οὖν ἄλλως πως μετὰ τὰς ἐν ἀνθρώποις διατριβὰς ἀφανὴς γεγονὼς ἐξαίφνης ἀπέπτη, ὑποκλέψας λάθρα τὸν ἑρμηνέα [ἑ] καὶ τὸ οἰκεῖον ἄγαλμα φυγῇ τὸν θάνατον διαδρᾶναι σπουδάσας, κἄπειτά που τὸ θνητὸν αὐτὸς δι' ἑαυτοῦ φθορᾷ καὶ ἀπωλείᾳ συνάψας, φάσματι ἂν ἐῴκει τοῖς πᾶσι [...]».
[2] Vat. gr. 1611, f. 300ra40-rb27
<cuius fons> =   Eusebius Caesariensis, Theophania [CPG 3488], frag. 3, GCS 11.2, p. 8*.18-10*.5 = PG 24, 613B14-616A7 : «ὥσπερ δὲ εἴ τις ἄκαυστον ἡμῖν καὶ πυρὸς τῇ φύσει κρεῖττον δεῖξαί τι σκεῦος ἤθελεν, οὐκ ἄλλως ἂν τὸ θαῦμα παρεστήσατο ἢ πυρὶ παραδοὺς τὸ μετὰ χεῖρας κἄπειτα σῶον αὐτὸ καὶ ἀδιάφθορον τοῦ πυρὸς ἐξελών, κατὰ ταὐτὰ δὴ καὶ ὁ τῶν ὅλων ζωοποιὸς [+ <τοῦθεοῦ> edd., om. Vg1611!] λόγος τὸ θνητὸν ὄργανον, ᾧ πρὸς ἀνθρώπων ἐκέχρητο σωτηρίαν, κρεῖττον θανάτου φῆναι βουληθεὶς <κοινωνόν τε ἀποφῆναι τῆς οἰκείας ζωῆς τε καὶ ἀθανασίας>, εὖ μάλα χρησίμην ὑπῄει τὴν οἰκονομίαν, τὸ σῶμα πρὸς βραχὺ καταλιπὼν καὶ τὸ θνητὸν τῷ θανάτῳ παραδοὺς εἰς ἔλεγχον τῆς οἰκείας φύσεως, εἶτ' οὐκ εἰς μακρὰν [μακρὸν Vg1611, = modicum] αὐτὸ τοῦ θανάτου πάλιν ὑφαιρούμενος, εἰς παράστασιν τῆς ἐνθέου δυνάμεως, <δι' ἧς παντὸς θανάτου κρείττονα τὴν πρὸς αὐτοῦ καταγγελθεῖσαν ζωὴν ἀΐδιον ἔφαινεν>. ἡ μὲν οὖν πρώτη αἰτία ἦν αὕτη, δευτέρα δὲ ἡ τῆς ἐν τῷ σώματι κατοικησάσης ἐνθέουδυνάμεως ἔνδειξις. ἐπειδὴ γὰρ τὸ πρότερον τοὺς ὑπὸ τοῦ θανάτου νενικημένους ἄνδρας θνητοὺς ἀληθῶς καὶ κοινὸν τέλος ὑποδεδεγμένους ἐθείαζον ἄνθρωποι, ἥρωάς τε καὶ θεοὺς ὠνόμαζον <τοὺς ὑπὸ τοῦ θανάτου κεκρατημένους, κἀκεῖ> εἰκότως <ἑαυτὸν ταύτης ἕνεκα τῆς αἰτίας ἔφηνεν ὁ φιλάνθρωπος τοῦ θεοῦ λόγος, κρείττονα θανάτου φύσιν ἀνθρώποις δεικνύς, καὶ τὸ μὲν θνητὸν μετὰ τὴν λύσιν ἐπὶ τὴν δευτέραν ζωὴν ἄγων, τρόπαιον δὲ ἀθανασίας κατὰ τοῦ θανάτου τοῖς πᾶσι παρέχων ὁρᾶν, καὶ> διδάσκων μόνον τοῦτον ἐν θανάτῳ θεὸν ἀληθῆ εἶναι ὁμολογεῖν τὸν τὰ βραβεῖα τῆς κατὰ τοῦ θανάτου νίκης ἀναδησάμενον. τρίτη δ' ἂν εἴη αἰτία τοῦ σωτηρίου θανάτου ἣν ἀπόρρητοι λόγοι περιέχουσιν. τίνες οὗτοι; ἱερεῖον ἦν ἀντίψυχον τοῦ κοινοῦ γένους παραδιδόμενον τῷ θανάτῳ, ἱερεῖον ὑπὲρ τῆς κοινῆς τῶν ἀνθρώπων ἀγέλης σφαγιαζόμενον, [ἱερεῖον om. Vg1611,] δαιμονικῆς πλάνης ἀποτρόπαιον. <ἱερείου δῆτα ἑνὸς καὶ μεγάλου θύματος, τοῦ πανιέρου σώματος τοῦ σωτῆρος ἡμῶν, ὁμοίως προβάτῳ ὑπὲρ τοῦ τῶν ἀνθρώπων γένους σφαγιασθέντος καὶ πάντων ἐθνῶν τῶν πρὶν ἀσεβείᾳ δαιμονικῆς πλάνης ἐνεσχημένων ἀντίψυχον> [+ τούτου Vg1611,] ἀνενεχθέντος, πᾶσα λοιπὸν ἡ τῶν ἀνάγνων <καὶ ἀνιέρων> δαιμόνων δύναμις καθῄρητο, <ἐλέλυτό τε> καὶ παρεῖτο <αὐτίκα δυνάμει κρείττονι> πᾶσα <γεώδης καὶ ἀπατηλὸς> πλάνη. [...]»
[3] Vat. gr. 1611, f. 300v1-7 <cuius fons> =   Eusebius Caesariensis, Theophania [CPG 3488], frag. 3, GCS 11.2, p. 11* 8-21 = PG 24, 616B5-617A7 : «πρὸς τοῖς εἰρημένοις καὶ ἄλλη τις γένοιτ' ἂν τοῦ σωτηρίου θανάτου μεγίστη αἰτία ἡ λεχθησομένη. ἐπειδὴ γὰρ τοῖς αὐτοῦ φοιτηταῖς ὀφθαλμοῖς ἰδεῖν ἀναγκαῖον ἦν ζωῆς τῆς μετὰ θάνατον ἐναργῶς παλιγγενεσίαν, ἐφ' ἣν τὰς αὐτῶν ἐλπίδας ἀναρτᾶν αὐτοὺς ἐδίδασκεν, δι' ἣν καὶ προὔτρεπεν αὐτοὺς ἔχεσθαι τοῦ τῆς θεοσεβείας ζυγοῦ, εἰκότως τοῦτο ὁρᾶν αὐτοῖς ὀφθαλμοῖς [+ ἀκριβῶς Vg1611,] παρεῖχεν· ἐχρῆν γὰρ τοὺς μέλλοντας εὐσεβῆ μετιέναι βίον τοῦτο πρῶτον <πάντων> ἀναγκαιότατον μάθημα δι' ἐναργοῦς ὄψεως παραλαβεῖν καὶ πολὺ μᾶλλον ἐκείνους τοὺς εἰς ἅπασαν τὴν οἰκουμένην μέλλοντας <αὐτὸν> ὅσον οὔπω κηρύττειν καὶ τὴν ὑπ' αὐτοῦ πᾶσι τοῖς ἔθνεσι προβληθεῖσαν [+ διδασκαλίαν τε καὶ Vg1611,] θεογνωσίαν εἰς πάντας καταγγέλλειν ἀνθρώπους. οὓς δὴ πεῖσμα μέγιστον λαβεῖν ἐχρῆν τῆς μετὰ τὸν θάνατον ζωῆς, ὡς ἂν ἀδεεῖς καὶ ἄφοβοι θανάτου τὸν κατὰ τῆς πολυθέου πλάνης ἀγῶνα προθύμως ἀναδέξοιντο· μὴ γὰρ θανάτου καταφρονεῖν μελετήσαντες, οὐκ ἂν πώποτε πρὸς τὰ δεινὰ παρεσκευάζοντο».
<Non hab.> ed. A. Mai, Scriptorum veterum nova collectio, t. 1 et 9 ; ACO ; LLT ; PL.
¶Nota 1 Quelques scholia de Nicétas traduits pour la Catena sont emprunté à la Théophanie évangélique d’Eusèbe de Césarée. Ce texte n’est connu que par les sentences de Nicétas et une version syriaque. Chez Nicétas, le fragment 3 d’Eusèbe a servi à la rédaction de deux scholia attribués explicitement à cette oeuvre. Le premier, non retenu par Thomas, correspond au début du fragment, et est associé à Lc. 23, 46 [ Vat. gr. 1611, f. 307v13-29 (Krikones §3222)] <cuius fons>   Eusebius Caesariensis, Theophania [CPG 3488], GCS 4* 12-5* 6 = PG 24, 609B12-612B2). Thomas cite ici-la suite du fragment 3 qu’il traduit et résume à partir de Krikones §3178 (Lc. 23, 33). Le texte de la Catena corrigé d’après Li448 traduit exactement le grec du ms. Vg1611. Le τοῦ θεοῦ du segment 2 de la sentence - présent dans le syriaque et omis par Vg1611, - peut s’expliquer comme une glose thomasienne ou par une leçon propre au ms. de Nicétas effectivement utilisé par Thomas. La leçon modicum traduit exactement μακρὸν propre à Nicétas.
¶Nota 2 Cf. D. S. Wallace-Hadrill, «Eusebius of Caesarea, Commentary on Luke», The Harvard Theological Review 67 (1974), p. 55-63. [ADL2019] [MM2019]

^bd Cf. Ascensio Isaiae [BHG 958, CLA 218], 5, 1-14 (ethiopica translat., om. transl. lat. 11, 41) ; cf. SChr 99, p. 354, n. 1 ; E. Tisserant, Ascension d’Isaïe, Paris, 1909, p. 128-131, 214 et praesertim Corpus christianorum series apocryphorum series .

^be Dt. 21, 23 : « Maledictus a Deo est qui pendet in ligno ».

^bf ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 33 (Krikones § non inveni : Anonymus = Iviron, Athanasius = Vg1611) Vat. gr. 1611, f. 310v a : « Ἀθανασίου [Ἀνωνύμου Iviron]. […]
<cuius fons>   Athanasius Alexandrinus , Oratio de Incarnatione Verbi[CPG 2091], § 22.3.5, 23.1-4, 24.1-25.6.38, SChr 199, p. 346-358 (PG 25, 136A6 -140.8) : « 22.2 Τὸ δὲ τοιοῦτον οὐκ ἀσθένειαν ἐδείκνυε τοῦ Λόγου, ἀλλὰ μᾶλλον καὶ Σωτῆρα καὶ Ζωὴν αὐτὸν ἐγνώριζεν, ὅτι καὶ τὸν θάνατον εἰς ἀναίρεσιν περιέμενε, καὶ τὸν διδόμενον θάνατον ὑπὲρ τῆς πάντων σωτηρίας ἔσπευδε τελειῶσαι. 22.3 Καὶ ἄλλως δέ, οὐ τὸν ἑαυτοῦ θάνατον ἀλλὰ τὸν τῶν ἀνθρώπων ἦλθε τελειῶσαι ὁ Σωτήρ· ὅθεν οὐκ ἰδίῳ θανάτῳ, οὐκ εἶχε γὰρ Ζωὴ ὤν, ἀπετίθετο τὸ σῶμα, ἀλλὰ τὸν παρὰ τῶν ἀνθρώπων ἐδέχετο, ἵνα καὶ τοῦτον ἐν τῷ ἑαυτοῦ σώματι προσελθόντα τέλεον ἐξαφανίσῃ. 22.4 Ἔπειτα καὶ ἐκ τούτων ἄν τις εὐλόγως ἴδοι τὸ τοιοῦτον τέλος ἐσχηκέναι τὸ κυριακὸν σῶμα. Ἔμελε τῷ Κυρίῳ μάλιστα περὶ ἧς ἔμελλε ποιεῖν ἀναστάσεως τοῦ σώματος· τοῦτο γὰρ ἦν κατὰ τοῦ θανάτου τρόπαιον ταύτην ἐπιδείξασθαι πᾶσι, καὶ πάντας πιστώσασθαι τὴν παρ' αὐτοῦ γενομένην τῆς φθορᾶς ἀπάλειψιν, καὶ λοιπὸν τὴν τῶν σωμάτων ἀφθαρσίαν, ἧς πᾶσιν ὥσπερ ἐνέχυρον καὶ γνώρισμα τῆς ἐπὶ πάντας ἐσομένης ἀναστάσεως τετήρηκεν ἄφθαρτον τὸ ἑαυτοῦ σῶμα. 22.5 Εἰ μὲν οὖν ἦν πάλιν νοσῆσαν τὸ σῶμα, καὶ ἐπ' ὄψει πάντων διαλυθεὶς ἀπ' αὐτοῦ ὁ Λόγος, ἀπρεπὲς μὲν ἦν τὸν τῶν ἄλλων τὰς νόσους θεραπεύοντα παρορᾶν τὸ ἴδιον ὄργανον ἐν νόσοις τηκόμενον. Πῶς γὰρ ἂν ἐπιστεύθη τὰς ἄλλων ἀπελάσας ἀσθενείας, ἀσθενοῦντος ἐν αὐτῷ τοῦ ἰδίου ναοῦ; Ἢ γὰρ ὡς οὐ δυνάμενος ἀπελάσαι νόσον ἐγελάσθη, ἢ δυνάμενος, καὶ μὴ ποιῶν, ἀφιλάνθρωπος καὶ πρὸς τοὺς ἄλλους ἐνομίζετο. 23.1 Εἰ δὲ καὶ χωρίς τινος νόσου καὶ χωρίς τινος ἀλγηδόνος, ἰδίᾳ που καὶ καθ' ἑαυτὸν ἐν γωνίᾳ, ἢ ἐν ἐρήμῳ τόπῳ, ἢ κατ' οἰκίαν, ἢ ὅπου δήποτε τὸ σῶμα κρύψας ἦν, καὶ μετὰ ταῦτα πάλιν ἐξαίφνης φανείς, ἔλεγεν ἑαυτὸν ἐκ νεκρῶν ἐγηγέρθαι· μύθους μὲν ἂν ἔδοξε λέγειν παρὰ πᾶσιν, ἠπιστήθη δὲ πολλῷ πλέον καὶ περὶ τῆς ἀναστάσεως λέγων, οὐκ ὄντος ὅλως τοῦ μαρτυροῦντος περὶ τοῦ θανάτου αὐτοῦ. Τῆς δὲ ἀναστάσεως προηγεῖσθαι δεῖ θάνατον, ἐπεὶ οὐκ ἂν εἴη ἀνάστασις μὴ προηγουμένου θανάτου· ὅθεν εἰ κρύφα που ἐγεγόνει τοῦ σώματος ὁ θάνατος, οὐ φαινομένου τοῦ θανάτου, οὐδὲ ἐπὶ μαρτύρων γενομένου, ἀφανὴς ἦν καὶ ἀμάρτυρος καὶ ἡ τούτου ἀνάστασις· 23.2 Ἢ διὰ τί τὴν μὲν ἀνάστασιν ἐκήρυττεν ἀναστάς, τὸν δὲ θάνατον ἀφανῶς ἐποίει γενέσθαι; Ἢ διὰ τί τοὺς μὲν δαίμονας ἐπ' ὄψει πάντων ἀπήλαυνε, τόν τε ἐκ γενετῆς τυφλὸν ἀναβλέπειν ἐποίει, καὶ τὸ ὕδωρ εἰς οἶνον μετέβαλεν, ἵνα δι' αὐτῶν πιστευθῇ Λόγος Θεοῦ· τὸ δὲ θνητὸν οὐκ ἐπ' ὄψει πάντων ἄφθαρτον ἐδείκνυεν, ἵνα πιστευθῇ αὐτὸς ὢν ἡ Ζωή; 23.3 Πῶς δὲ καὶ οἱ τούτου μαθηταὶ παρρησίαν εἶχον περὶ τοῦ τῆς ἀναστάσεως λόγου, οὐκ ἔχοντες εἰπεῖν ὅτι πρῶτον ἀπέθανεν; Ἢ πῶς ἂν ἐπιστεύθησαν λέγοντες γεγονέναι πρῶτον θάνατον, εἶτα τὴν ἀνάστασιν, εἰ μὴ παρ' οἷς ἐπαρρησιάζοντο, εἶχον τούτους μάρτυρας τοῦ θανάτου; Εἰ γὰρ καὶ οὕτως ἐπ' ὄψει πάντων γενομένων τοῦ τε θανάτου καὶ τῆς ἀναστάσεως οὐκ ἠθέλησαν οἱ τότε Φαρι σαῖοι πιστεύειν, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἑωρακότας τὴν ἀνάστασιν ἠνάγκασαν ἀρνήσασθαι ταύτην· πάντως εἰ κεκρυμμένως ἐγεγόνει ταῦτα, πόσας ἂν προφάσεις ἐπενόουν ἀπιστίας; 23.4 Πῶς δὲ ἄρα τὸ τοῦ θανάτου τέλος ἐδείκνυτο, καὶ ἡ κατὰ τούτου νίκη, εἰ μὴ ἐπ' ὄψει πάντωνπροσκαλεσάμενος αὐτὸν ἤλεγξε νεκρόν, κενωθέντα λοιπὸν τῇ τοῦ σώματος ἀφθαρσίᾳ;
24.1 Τὰ δὲ καὶ παρ' ἑτέρων ἂν λεχθέντα, ταῦτα προβαλεῖν ἡμᾶς ἀναγκαῖον ταῖς ἀπολογίαις. Τάχα γὰρ ἄν τις εἴποι καὶ τοῦτο· Εἰ ἐπ' ὄψει πάντων καὶ ἐμμάρτυρον ἔδει γενέσθαι τὸν τούτου θάνατον, ἵνα καὶ ὁ τῆς ἀναστάσεως πιστευθῇ λόγος, ἔδει κἂν αὐτὸν ἑαυτῷ ἔνδοξον ἐπινοῆσαι θάνατον, ἵνα μόνον τὴν ἀτιμίαν τοῦ σταυροῦ φύγῃ.
24.2 Ἀλλ' εἰ καὶ τοῦτο ποιήσας ἦν, ὑπόνοιαν καθ' ἑαυτοῦ παρεῖχεν, ὡς οὐκατὰ παντὸς θανάτου δυνάμενος, ἀλλὰ μόνου τοῦ περὶ αὐτοῦ ἐπινοηθέντος· καὶ οὐδὲν ἧττον πάλιν ἦν ἡ πρόφασις τῆς περὶ τῆς ἀναστάσεως ἀπιστίας. Ὅθεν οὐ παρ' αὐτοῦ, ἀλλ' ἐξ ἐπιβουλῆς, ἐγίνετο τῷ σώματι ὁ θάνατος, ἵνα ὃν αὐτοὶ προσαγάγωσι τῷ Σωτῆρι θάνατον τοῦτον αὐτὸς ἐξαφανίσῃ.
24.3 Καὶ ὥσπερ γενναῖοςπαλαιστής, μέγας ὢν τῇ συνέσει καὶ τῇ ἀνδρίᾳ, οὐκ αὐτὸς ἑαυτῷ τοὺς ἀντι πάλους ἐκλέγεται, ἵνα μὴ ὑπόνοιαν τῆς πρός τινας δειλίας παράσχῃ· ἀλλὰ τῇ τῶν θεωρούντων δίδωσιν ἐξουσίᾳ, καὶ μάλιστα κἂν ἐχθροὶ τυγχάνωσιν, ἵνα πρὸς ὃν ἐὰν συμβάλλωσιν αὐτοί, τοῦτον αὐτὸς καταρράξας, κρείττων τῶν πάντων πιστευθῇ· οὕτως καὶ ἡ τῶν πάντων Ζωὴ ὁ Κύριος καὶ Σωτὴρ ἡμῶν ὁ Χριστὸς οὐχ ἑαυτῷ θάνατον ἐπενόει τῷ σώματι, ἵνα μὴ ὡς ἕτερον δειλιῶν φανῇ· ἀλλὰ τὸν παρ' ἑτέρων, καὶ μάλιστα τὸν παρὰ τῶν ἐχθρῶν ὃν ἐνόμιζον εἶναι δεινὸν ἐκεῖνοι καὶ ἄτιμον καὶ φευκτόν, τοῦτον αὐτὸς ἐν σταυρῷ δεχόμενος ἠνείχετο· ἵνα καὶ τούτου καταλυθέντος, αὐτὸς μὲν ὢν ἡ Ζωὴ πιστευθῇ, τοῦ δὲ θανάτου τὸ κράτος τέλεον καταργηθῇ. 24.4 Γέγονε γοῦν τι θαυμαστὸν καὶ παράδοξον· ὃν γὰρ ἐνόμιζον ἄτιμον ἐπιφέρειν θάνατον, οὗτος ἦν τρόπαιον κατ' αὐτοῦ τοῦ θανάτου· διὸ οὐδὲ τὸν Ἰωάννου θάνατον ὑπέμεινε, διαιρουμένης τῆς κεφαλῆς, οὐδὲ ὡς Ἠσαΐας ἐπρίσθη, ἵνακαὶ τῷ θανάτῳ ἀδιαίρετον καὶ ὁλόκληρον τὸ σῶμα φυλάξῃ, καὶ μὴ πρόφασις τοῖς βουλομένοις διαιρεῖν τὴν Ἐκκλησίαν γένηται.
25.1 Καὶ ταῦτα μὲν πρὸς τοὺς ἔξωθεν ἑαυτοῖς λογισμοὺς ἐπισωρεύοντας· ἂν δὲ καὶ τῶν ἐξ ἡμῶν τις μὴ ὡς φιλόνεικος, ἀλλ' ὡς φιλομαθής, ζητῇ διὰ τί μὴ ἑτέρως ἀλλὰ σταυρὸν ὑπέμεινεν, ἀκουέτω καὶ οὗτος ὅτι οὐκ ἄλλως ἢ οὕτως ἡμῖν συνέφερε· καὶ τοῦτο δι' ἡμᾶς καλῶς ὑπέμεινεν ὁ Κύριος. 25.2 Εἰ γὰρ τὴν καθ' ἡμῶν γενομένην κατάραν ἦλθεν αὐτὸς βαστάσαι, πῶς ἂν ἄλλως ἐγένετο κατάρα εἰ μὴ τὸν ἐπὶ κατάρᾳ γενόμενον θάνατον ἐδέξατο; ἔστι δὲ οὗτος , ὁ σταυρός. Οὕτω γὰρ καὶ γέγραπται· «Ἐπικατάρατος, ὁ κρεμάμενος ἐπὶ ξύλου.» 25.3 Ἔπειτα, εἰ ὁ θάνατος τοῦ Κυρίου λύτρον ἐστὶ πάντων, καὶ τῷ θανάτῳ τούτου τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ λύεται, καὶ γίνεται τῶν ἐθνῶν ἡ κλῆσις, πῶς ἂν ἡμᾶς προσεκαλέσατο, εἰ μὴ ἐσταύρωτο; ἐν μόνῳ γὰρ τῷ σταυρῷ ἐκτεταμέναις χερσί τις ἀποθνῄσκει. Διὸ καὶ τοῦτο ἔπρεπεν ὑπομεῖναι τὸν Κύριον, καὶ τὰς χεῖρας ἐκτεῖναι, ἵνα τῇ μὲν τὸν παλαιὸν λαόν, τῇ δὲ τοὺς ἀπὸ τῶν ἐθνῶν ἑλκύσῃ, καὶ ἀμφοτέρους ἐν ἑαυτῷ συνάψῃ.25.4 Τοῦτο γὰρ καὶ αὐτὸς εἴρηκε, σημαίνων ποίῳ θανάτῳ ἔμελλε λυτροῦσθαι τοὺς πάντας· «Ὅταν ὑψωθῶ, πάντας ἑλκύσω πρὸς ἐμαυτόν.» 25.5 Καὶ πάλιν εἰ ὁ ἐχθρὸς τοῦ γένους ἡμῶν διάβολος, ἐκπεσὼν ἀπὸ τοῦ οὐρανοῦ, περὶ τὸν ἀέρα τὸν ὧδε κάτω πλανᾶται, κἀκεῖ τῶν σὺν αὐτῷ δαιμόνων ὡς ὁμοίων ἐν τῇ ἀπειθείᾳ ἐξουσιάζων, φαντασίας μὲν δι' αὐτῶν ἐνεργεῖ τοῖς ἀπατωμένοις, ἐπιχειρεῖ δὲ τοῖς ἀνερχομένοις ἐμποδίζειν· καὶ περὶ τούτου φησὶν ὁ Ἀπόστο λος· «Κατὰ τὸν ἄρχοντα τῆς ἐξουσίας τοῦ ἀέρος, τοῦ νῦν ἐνεργοῦντος ἐν τοῖς υἱοῖς τῆς ἀπειθείας», ἦλθε δὲ ὁ Κύριος ἵνα τὸν μὲν διάβολον καταβάλῃ, τὸν δὲ ἀέρα καθαρίσῃ, καὶ ὁδοποιήσῃ ἡμῖν τὴν εἰς οὐρανοὺς ἄνοδον, ὡς εἶπεν ὁ Ἀπόστολος, «διὰ τοῦ καταπετάσματος, τοῦτ' ἔστιν τῆς σαρκὸς αὐτοῦ», τοῦτο δὲ ἔδει γενέσθαι διὰ τοῦ θανάτου· ποίῳ δ' ἂν ἄλλῳ θανάτῳ ἐγεγόνει ταῦτα, ἢ τῷ ἐν ἀέρι γενομένῳ, φημὶ δὴ τῷ σταυρῷ; Μόνος γὰρ ἐν τῷ ἀέρι τις ἀποθνῄσκει, ὁ σταυρῷ τελειούμενος. Διὸ καὶ εἰκότως τοῦ τον ὑπέμεινεν ὁ Κύριος. 25.6 Οὕτω γὰρ ὑψωθείς, τὸν μὲν ἀέρα ἐκαθάριζεν ἀπό τε τῆς διαβολικῆς καὶ πάσης τῶν δαιμόνων ἐπιβουλῆς λέγων· «Ἐθεώρουν τὸν Σατανᾶν ὡς ἀστραπὴν πεσόντα», τὴν εἰς οὐρανοὺς ἄνοδον ὁδοποιῶν ἐνεκαίνιζε λέγων πάλιν· «Ἄρατε πύλας οἱ ἄρχοντες ὑμῶν καὶ ἐπάρθητε πύλαι αἰώνιοι"».
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 46 a. 3 ad 2, Leon. 11, p. 438 : « Ad secundum dicendum quod, sicut Chrysostomus dicit, Christus non sui mortem, quam non habebat, cum sit vita, sed hominum mortem venerat consumpturus. Unde non propria morte corpus deposuit, sed ab hominibus illatam sustinuit. Sed et, si aegrotavisset corpus eius et in conspectu omnium solveretur, inconveniens erat eum qui aliorum languores sanaret, habere proprium corpus affectum languoribus. Sed et, si absque aliquo morbo seorsum alicubi corpus deposuisset ac deinde se offerret, non crederetur ei de resurrectione disserenti. Quomodo enim pateret Christi in morte victoria, nisi, coram omnibus eam patiens, per incorruptionem corporis probasset extinctam? »
<Non hab.> Kr3238 (Vat. gr. 1611, f. 310v a ; cf. infra Nota)
¶Nota 1. Ce scholion n’est pas signalé par Krikones. Le ms. Vg1611 diffère, à cet endroit, du ms. Ibiron selon la séquence suivante que Krikones (1976) ne signale pas:
Kr3237 : Chrysostome (in Mt. : PG 58, 783 sic) = CLC24d1.6 ;
Kr3238 : Anonyme = Vg1611, f. 310va30-311r8 = Coislin 201, f. 587r4  : « Athanasius », De incarnatione [CPG 2091] explicit differt a Kr3238, id est § 26.1-6, 27.1, 30.2-4, 31.4: «Τὸν γὰρ … -… θανάτου καὶ τῆς τούτου φθορᾶς ἐπιδειξάμενος τῷ σημείῳ τοῦ σταυροῦ »;
Not bene dans Vg1611, f. 311r8 un «  οὐ<δενός> » marginal qui ne correspond à aucun début de scholion marginal ;
omis par Krikones : Kr3238bis : Eusèbe = Vg1611, f. 311r12-37 = CLC24d1.4 ;
omis par Krikones : Kr3238ter : Chrysostome in Mt. = Vg1611, f. 311ra38-rb35 ; cf. Chrysostome in Mt., PG 58, 778.24-779.10 ;
Kr3239 : Cyrille = Vg1611 Coislin 201, f. 588r = CLC24d1.7.
¶Nota 2. L’erreur d’attribution de la Catena est la preuve par neuf que Thomas d’Aquin n’a pas utilisé le ms. Vg1611 où l’attribution à Athanase de Kr3238 est incontournable. L’attribution de la sentence CLC23d5.5 à Chrysostome correspond à la méthode d’attribution des scholia anonymes régulièrement adoptée par les ouvriers de la Catena ; les lemmes attributifs anonymes sont quasi systématiquement interprétés comme équivalents du premier lemme attributif personnel qui précède, soit ici Kr3237 (source de CLC24d1.6). En outre, le fait que la Tertia pars la reprenne à son compte dans la partie rédigée après le retour de Thomas à Naples indique que l’attribution à Chrysostome correspond à l’état de la documentation de travail de Thomas et n’est pas imputable à une erreur de copie tardive. L’édition léonine ne relève aucune variante textuelle pour ce passage de la Somme. [MM2020] [MM2022]

^bg Cf. Rm. 5, 12 : « Propterea sicut per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit et per peccatum mors et ita in omnes homines mors pertransiit in quo omnes peccaverunt ».

^bh ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 24, 45-53), PG 123, 1124B7-11  : «Διὸ καὶ διδάσκει αὐτοὺς ὅτι ἀναγκαῖον ἦν οὕτω παθεῖν τὸν Χριστόν. Οὕτω· Πῶς ; Διὰ ξύλου σταυροῦ· ἐπειδὴ διὰ ξύλου καὶ ὁ ὅλεθρος, ἀναγκαῖον ἧν καὶ διὰ ξύλου ἀναλυθῆναι τὴν φθορὰν , καὶ δι’ ὁδυνῶν τῶν ἐν τῷ ξύλῳ διελθόντα ἀήττητον τὸν Κύριον, τὴν ἐν τῷ
ξύλῳ ἡδονὴν καταργῆσαι [...] ». [MM2022]
<Non hab.>   Theophylactus, In loc. cit. (Lc. 23, 33), PG 123, 1101B10-11 [CGC2015]

^bi ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 24, 45-48 (Krikones § 3290 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 319vb17 - : «Γρηγορίου Νύσσης. [...] τὸ σχῆμα τοῦ σταυροῦ τέσσαρσι προβολαῖς ἀπὸ τῆς ἐν τῷ μέσῳ συμβολῆς μεριζόμενον τὴν διὰ πάντων ἥκουσαν τοῦ ἐν αὐτῷ φανέντος δύναμίν τε καὶ πρόνοιαν διασημαίνει // οὐδὲν γὰρ τῶν ὄντων ἐστίν, ὃ μὴ τῇ θείᾳ διακρατεῖται φύσει, τὸ ὑπερουράνιον, τὸ ὑποχθόνιον, τὸ ἐπὶ τὰ πέρατα τῶν ὄντων πάντοθεν ἐκ πλαγίου παρατεινόμενον ·// τὴν παντοδύναμον οὖν ἐξουσίαν τοῦ σταυρωθέντος ὁ σταυρός ἀνακηρύττει τῷ σχήματι».
<cuius fons> Cf.  Gregorius Nyssenus , In Christi resurrectionem 1 [CPG 3175], Gregorii Nysseni opera, t. 9, 1967, p. 300.5,8-12 ; 303.10-12 (PG 46, 624A1-8 ) : «Οὐ γὰρ ἀργῶς ὁ θεῖος ἐκεῖνος ὀφθαλμὸς τοῦ ἀποστόλου [Eph. 3, 18-19] τὸ σχῆμα τοῦ σταυροῦ κατενόησεν, ἀλλ' ἔδειξε καὶ διὰ τούτου σαφῶς, ὅτι πάσας τὰς τῆς ἀγνοίας λεπίδας ἀποβαλὼν τῶν ὀμμάτων πρὸς αὐτὴν ὁρᾷ καθαρῶς τὴν τῶν ὄντων ἀλήθειαν· εἶδε γὰρ ὅτι τὸ σχῆμα τοῦτο τέσσαρσι προβολαῖς ἀπὸ τῆς ἐν τῷ μέσῳ συμβολῆς μεριζόμενον τὴν διὰ πάντων ἥκουσαν τοῦ ἐν αὐτῷ φανέντος δύναμίν τε καὶ πρόνοιαν διασημαίνει / καὶ τούτου χάριν ἑκάστην προβολὴν ἰδιαζούσαις κατονομάζει φωναῖς βάθος λέγων τὸ ἐκ τοῦ μέσου κάτω καὶ ὕψος τὸ ὑπερκείμενον, πλάτος δὲ καὶ μῆκος τὸ ἐκ πλαγίου παρατεινόμενον μετὰ τὴν συμβολὴν ἑκατέρωθεν, ὡς τὸ μὲν ἔνθεν τοῦ μέσου πλάτος τὸ δὲ ἑτέρωθεν μῆκος προσαγορεῦσαι, δι' ὧν τοῦτό μοι δοκεῖ σαφῶς διασημαίνειν τῷ λόγῳ, ὅτι / οὐδὲν τῶν ὄντων ἐστίν, ὃ μὴ τῇ θείᾳ πάντως διακρατεῖται φύσει, τὸ ὑπερουράνιον, τὸ ὑποχθόνιον, τὸ ἐπὶ τὰ πέρατα τῶν ὄντων πάντοθεν ἐκ πλαγίου παρατεινόμενον·/ σημαίνει γὰρ διὰ μὲν τοῦ ὕψους τὸ ὑπερκείμενον, διὰ δὲ τοῦ βάθους τὸ ὑποχθόνιον, τῷ μήκει δὲ καὶ τῷ πλάτει τὰ διὰ μέσου πέρατα τὰ ὑπὸ τῆς τὸ πᾶν διακρατούσης δυνάμεως κατεχόμενα. [...] [303] [...] διὰ δὴ τοῦτό φησιν, ὅτι δεῖ τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου οὐχ ἁπλῶς ἀποθανεῖν, ἀλλὰ σταυρωθῆναι, ἵνα γένηται τοῖς διορατικωτέροις θεολόγος / ὁ σταυρὸς τὴν παντοδύναμον ἐξουσίαν τοῦ ἐπ' αὐτῷ δειχθέντος καὶ πάντα ἐν πᾶσιν ὄντος ἀνακηρύσσων τῷ σχήματι».
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologicae Tertia pars, q. 46 a. 4 co. : « Respondeo dicendum quod convenientissimum fuit Christum pati mortem crucis. [...] Quinta ratio est quia hoc competit universali salvationi totius mundi. Unde Gregorius Nyssenus dicit quod figura crucis, a medio contactu in quatuor extrema partita, significat virtutem et providentiam eius qui in ea pependit, ubique diffusam ».
¶Nota L’expression qui in ea pependit ubique diffusam est une traduction littéraire ‘explicitante’ de la dernière période du scholion qui en résume le message : « La croix proclame par sa forme la toute-puissance de celui qui y gît». La traduction combine plusieurs réminiscences latines : qui pependit in ea (τοῦ σταυρωθέντος) renvoie à la version vieille latine de Dt. 21, 23 reprise par l’antienne liturgique de l’office latin de l’adoration de la croix du Vendredi-Saint « Ecce lignum crucis in quo salus mundi pependit » (CAO 2522) ; ubique diffusam ordinairement associé à l’Eglise est un hapax du corpus thomasien, imputable de ce fait au traducteur. [MM2022]

^bj ¶Fons : Augustinus Hipponensis , Epistulae, epist. 140 (De gratia Testamenti Novi ad Honoratum), § 64, CSEL 44, p. 211.2-24 : «Non frustra igitur tale genus mortis elegit, nisi in eo quoque latitudinis huius et longitudinis et altitudinis et profunditatis magister existeret. Nam latitudo est in eo ligno, quod transuersum desuper figitur ; hoc ad bona opera pertinet, quia ibi extenduntur manus. Longitudo in eo, quod ab ipso ligno usque ad terram conspicuum est ; ibi enim quodam modo statur, id est persistitur et perseueratur, quod longanimitati tribuitur. Altitudo est in ea ligni parte, quae ab illo, quod transuersum figitur, sursum uersus relinquitur, hoc est ad caput crucifixi, quia bene sperantium superna exspectatio est. Iam uero illud ex ligno, quod non apparet, quod fixum occultatur, unde totum illud exsurgit, profunditatem significat gratuitae gratiae».
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 46 a. 4 co. (ex Catena), «Unde Augustinus dicit, in libro de gratia Veteris et Novi Testamenti : «Non frustra tale genus mortis elegit, ut latitudinis et altitudinis et longitudinis et profunditatis, de quibus apostolus loquitur, magister existeret. Nam latitudo est in eo ligno quod transversum desuper figitur ; hoc ad bona opera pertinet, quia ibi extenduntur manus. Longitudo in eo quod ab ipso ligno usque ad terram conspicuum est, ibi enim quodammodo statur, id est persistitur et perseveratur ; quod longanimitati tribuitur. Altitudo est in ea ligni parte quae ab illa quae transversa figitur, sursum versus relinquitur, hoc est, ad caput crucifixi, quia bene sperantium superna exspectatio est. Iam vero illud ex ligno quod fixum occultatur, unde totum illud exurgit, significat profunditatem gratuitae gratiae». [MM2015]

^bk Traitement en cours ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 32-33 (Krikones §3152: Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 298v 5 : « Χρυσοστόμου. Πρὸς Φιλιππηςίουσς, λογος ζ’ [...] καὶ λῃστὰς δ ύ ο ἑκατέρωθεν ἀυτοῦ ἔτρωσαν κοινωνήσαντες δόξης ἀυτοῖς . καὶ πλὴρωθῆ τὸ εῖρομὲνη καὶ μετὰ ἀνόμων ».

^bl [2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 32-33 (Krikones §32 ?: Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 298v 5 : [MM2022]

^bm ¶Fons : Beda Venerabilis , In Mc., lib. 4, c. 15, CCSL 120, p. 632.1443-1450: «Et cum eo crucifigunt duos latrones unum a dextris et alium a sinistris eius. Latrones qui cum domino sunt hinc inde crucifixi significant eos qui sub fide et confessione christi uel agonem martyrii uel quaelibet continentiae artioris instituta subeunt. Sed quicumque haec pro aeterna solum caelesti que gloria gerunt hi profecto dextri latronis merito ac fide designantur. At qui siue humanae laudis intuitu seu qualibet minus digna intentione mundo abrenuntiant non immerito blasphematoris ac sinistri latronis mentem imitantur et actus de qualibus dicit apostolus: si tradidero corpus meum ut ardeam, si dedero omnes facultates meas in cibos pauperum, si alia plura aut pietatis opera facere aut dona gratiae spiritalis accepisse uidear, caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest».
<Paral.> CMC15d4.24 (idem fons, alia excerptio)
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2022]

^bn Mt. 5, 44.

^bo ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 34 (Krikones §3180 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 301r7-9  : «Χρυσοστόμου. Εἰπὼν, εὔχεσθε ὑπὲρ τῶν ἐπηρεαζόντων ὑμᾶς, τοῦτο καὶ αὐτὸς εἰς τὸν σταυρὸν ἀναβὰς ἐποίησεν. // Ἔφησε γάρ· Πατὴρ ἄφες αὐτοῖς· τοῦτο δὲ ἔλεγεν οὐκ ἀτονῶν αὐτὸς ἀφιέναι, ἀλλ’ ἡμᾶς παιδεύων εὔχεσθαι ὑπὲρ τῶν ἐπηρεαζόντων , καὶ οὐ λόγῳ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἔργῳ τὴν διδασκαλίαν ἐπιδεικνύμενος».
<cuius fons>   Chrysostomus , De future vitae deliciis [CPG 4388], § 5, PG 51, 352.2-8  : «Καὶ εἰπὼν, Εὔχεσθε ὑπὲρ τῶν ἐπηρεαζόντων ὑμᾶς, εἰς τὸν σταυρὸν τοῦτο ἀναβὰς ἐποίησεν. Ἐπειδὴ γὰρ αὐτὸν ἐσταύρωσαν καὶ προσήλωσαν, κρεμάμενος ἔλεγεν, Ἄφες αὐτοῖς· οὐ γὰρ οἴδασι τί ποιοῦσι. Ταῦτα ἔλεγεν οὐκ ἀτονῶν αὐτὸς ἀφιέναι, ἀλλ’ ἡμᾶς παιδεύων εὔχεσθαι ὑπὲρ τῶν ἐχθρῶν. Ἐπειδὴ γὰρ οὐ λόγῳ μόνῳ, ἀλλὰ καὶ ἔργῳ τὴν διδασκαλίαν ἐπεδείκνυτο, διὰ τοῦτο καὶ τὴν εὐχὴν προσέθηκε». <Potius quam>   Chrysostomus , In illud Pater si possibile est transeat [CPG 4369], PG 51, 38-39 ut ref. Krikones.
[2] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 34 (Krikones §3181 : Chrysostomus ... κατὰ Ἰωάννην λόγος ι’), Vat. gr. 1611, f. 301r9 -10 : «<Χρυσοστόμου> Κορινθίους Α´, λόγος Ζ´, καὶ Κατὰ Ἰωάννην, λόγος Ι´. [...] καὶ γὰρ εἶπεν· ἄφες αὐτοῖς· εἰ μετανοήσαν, ἀφείσθη· οὐ γὰρ ἀπέκλεισεν αὐτοὺς τῆς μετανοίας ἀλλ’ ἔδωκεν, εἰ βουληθείησαν μετὰ τὴν τοσαύτην παρανομίαν πάντα ἀπολούσασθαι τὰ πλημμελήματα διὰ τῆς εἰς αὐτὸν πίστεως, καὶ τοῖς οὐδὲν τοιοῦτον εἰργασμένοις, ἀλλὰ μάλιστα πάντων αὐτῷ φίλοις ἐξισωθῆναι [...]».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Io., hom. 10 § 1, PG 59, 74.8-15  : «Καὶ οὐδὲ οὕτως αὐτὸν οἱ ἴδιοι εἰς τὰ αὑτοῦ παραγενόμενον ἐπ’ ὠφελείᾳ τῇ αὑτῶν παρέλαβον, ἀλλὰ καὶ διεκρούσαντο· καὶ οὐ τοῦτο μόνον, ἀλλὰ καὶ ἔξω τοῦ ἀμπελῶνος ἐκβαλόντες ἀπέκτειναν. Καὶ οὐδὲ οὕτω τῆς μετανοίας αὐτοὺς ἀπέκλεισεν, ἀλλ’ ἔδωκεν, εἰ βουληθεῖεν μετὰ τὴν τοσαύτην παρανομίαν πάντα ἀπολούσασθαι τὰ πλημμεληθέντα, διὰ τῆς εἰς αὐτὸν πίστεως, καὶ τοῖς οὐδὲν τοιοῦτον εἰργασμένοις, ἀλλὰ μάλιστα πάντων αὐτῷ φίλοις ἐξισωθῆναι».
<ex quo>   Chrysostomus , In Io., hom. 10 (in fine), Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 19va37  : «Et neque ita a penitentia eos exclusit sed dedit si voluerint post tantam iniquitatem omnia abluere que deliquerunt per eam que in eum est fidem et hiis qui nichil tale operati sunt sed maxime omnium hiis qui eius amici sunt adequari.»
<Nota> Thomas réuni deux scholia contigüs de Chrysostome. La traduction de Burgundio n’a pas été utilisée. [MM2020] [rev. VS2022]

^bp ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 34 (Krikones §3182 : Severus), Vat. gr. 1611, f. 301ra24-29  : «τοὺς μέν τοι γε ἐπιμείναντας μετὰ τὸν σταυρὸν, ἔξω τῆς ὠφελείας ἐποίησε τὰ ἐπιγενόμενα θαύματα· σκότους δηλαδὴ πληρωθείσας μεσούσης ἡμέρας, πάσης τῆς γῆς καὶ αῦτῆς σεισθείσης ἐκ βάθρῶν αὐτῶν, καὶ τοῦ καταπετάσματος, σχιθεισῶν δὲ ὁμοίως καὶ τῶν πετρῶν· τοὺς γὰρ τοιούτους οὐκ ἄν τις ὑπὸ τῆς ἀγνοίας ἔτι βοηθεῖσθαι νομίσειε, τῶν θεοπρεπῶν τούτων θαυμάτων ἀνακηρυττόντων αὐτὸν εἶναι θεὸν, λαμπρᾷ τῇ φωνῇ».
<cuius fons> =   Severus Antiochenus, Fragmenta in Lucam ex catenis [CGP 7080.13], ed.   Mai , Classicorum auctorum, Romae, t. 10, 1835, p. 441 . [ADL2020] [MM2020]
<Non hab.> Corderius in Lc.

^bq ¶Nota «... sensus autem est quod “eos qui post crucem remanent infideles nullus existimabit posse propter ignorantiam excusari cum veluti sonoram voce tot insignia miracula Christum praedicent etc.» [MM2019]

^br ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 108, CCSL 14, p. 376.1012-101018 : «Pulchre ascensurus crucem regalia uestimenta deposuit, ut scias quasi hominem passum esse, non quasi Deum regem, etsi utrumque Christus, quasi hominem tamen, non quasi deum cruci esse suffixum. Sed milites non Iudaei sciunt quo tempore, qualia christo uestimenta conueniant. Iudicio quasi uictor adsistit, ad passionem tamquam reus humilis uenit». [b]   Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 110, CCSL 14, p. 377.1038-1047 : «Refert igitur considerare qualis ascendat. Nudum uideo : talis ergo ascendat qui saeculum uincere parat, ut saeculi adiumenta non quaerat. Victus est Adam qui uestimenta quaesiuit, uicit ille qui tegimenta deposuit. Et talis ascendit quales nos auctore deo natura formauit. Talis in paradiso homo primus habitauerat, talis ad paradisum homo secundus intrauit. Et ut non sibi soli, sed omnibus uinceret, manus extendit, quo omnia traheret ad se, ut nodo mortis exuta iugo fidei suspensa caelestibus ea quae prius erant terrena sociaret». [FG2013]*

^bs ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 34 (Krikones § 3185 Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 301v6-7  : «Ἀθανασίου. Ὁ πάντα τὰ ἡμῶν δι’ ἡμᾶς ἀναδεξάμενος, ἐνεδύσατο τὰ ἱμάτια, τὰ σύμβολα τῆς νεκρώσεως τοῦ Ἀδὰμ ἵνα καὶ ἀπεκδύσηται ταῦτα, καὶ ἀντὶ τούτων ἡμᾶς ἐνδύσῃ τὴν ζωὴν καὶ τὴν ἀφθαρσίαν·ἐνεδύσατο δὲ μετὰ τούτων καὶ χιτῶνα ἄῤῥαφον ἐκ τῶν ἄνωθεν ὑφαντὸν δι’ ὅλου γενόμενον· ἵνα κἂν ἐκ τούτου πιστεῦσαι δυνηθῶσιν Ἰουδαῖοι, τίς καὶ πόθεν ἐστιν ὁ ἐνδυσάμενος ταῦτα· ὅτι οὐκ ἀπὸ γῆς, ἀλλ’ἄνωθεν ἐρχόμενος ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὅτι οὐ μεριστὸς, // καὶ, ὅτι // οὐκ ἐῤῥαμμένον εἶχε τὸ σῶμα ἐξ ἀνδρὸς καὶ γυναικὸς, ἀλλ’ ἐκ Παρθένου μόνης, ὑφασμένον τῇ τοῦ Πνεύματος τέχνῃ […]».
<cuius fons>   Athanasius Alexandrinus, De passione et cruce Domini [CPG 2247] § 21, PG 28, p. 221B1-3 (16-18)  : «Ἀλλ’ ὁ Κύριος, ὁ πάντα τὰ ἡμῶν δι’ ἡμᾶς ἀναδεξάμενος, ἐνεδύσατο ταῦτα, ἵνα καὶ ἀπεκδύσηται, καὶ ἀντὶ τούτων ἡμᾶς ἐνδύσῃ τὴν ζωὴν καὶ τὴν ἀφθαρσίαν·ἐνεδύσατο δὲ μετὰ τούτων καὶ χιτῶνα ἄῤῥαφον ἐκ τῶν ἄνωθεν ὑφαντὸν δι’ ὅλου γενόμενον· ἵνα κἂν ἐκ τούτων πιστεῦσαι δυνηθῶσιν οἱ Ἰουδαῖοι, τίς ἐστι καὶ πόθεν ὁ ἐνδυσάμενος ταῦτα· ὅτι οὐκ ἀπὸ γῆς, ἀλλ’ἄνωθεν ἐρχόμενος ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὅτι οὐ μεριστὸς, ἀλλ’ ἀμέριστός ἐστιν ὁ Λόγος ὁ τοῦ Πατρὸς, καὶ, ὅτι, γενόμενος ἄνθρωπος, οὐκ ἐῤῥαμμένον εἶχε τὸ σῶμα ἐξ ἀνδρὸς καὶ γυναικὸς, ἀλλ’ ἐκ Παρθένου μόνης, ὑφασμένον τῇ τοῦ Πνεύματος τέχνῃ». [MM2022]

^bt ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 34), PG 123, 1101C1-4 [CGC2015].

^bu ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 6, c. 23, CCSL 120, lin. 1613 sqq. : «sic quippe in uno ad omnes peruenit cum sors omnibus placuit quia et dei gratia in unitate ad omnes peruenit et cum sors mittitur non personae cuiusque uel meritis sed occulto dei iudicio ceditur ». [MM2021]

^bv ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 12, § 39, p. 323.6-9 : «Hoc Lucas sic ait : diuidentes uero uestimenta eius sortes miserunt, et stabat populus exspectans. breuiter a tribus dictum est. iohannes autem distinctius hoc explicat, quemadmodum gestum sit». [FG2013]*

^bw ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 34-35), PG 123, 1101C4-7 [CGC2015].

^bx ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 12, § 39, p. 323.6-9 : «Hoc Lucas sic ait : diuidentes uero uestimenta eius sortes miserunt, et stabat populus exspectans. breuiter a tribus dictum est. iohannes autem distinctius hoc explicat, quemadmodum gestum sit». [FG2013]

^by ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 6, c. 23, CCSL 120, lin. 1618 sqq. : «Etiam nolentes confitentur principes et populi iudaeorum quod alios saluos fecerit ».
<Paral.>CMC15d5.3 CLC23d6.11. [MM2021]

^bz ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 35 (Krikones § 3186 Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 302rb28-37  : «Ἀθανασίου. [...] Ὁ δὲ Κύριος, ὁ τῷ ὄντι Σωτὴρ, ὁ μὴ τὸ ἑαυτοῦ , ἀλλὰ τὰ ἡμῶν ζητῶν, οὐκ ἀπὸ τοῦ ἑαυτὸν σῶσαι, ἀλλ’ ἀπὸ τοῦ λυτρώσασθαι τὴν κτίσιν ἤθελε γνωσθῆναι Σωτήρ. Οὐδὲ γὰρ ἰατρὸς ἐκ τοῦ αὐτὸν ὑγιαίνειν γνωσθήσεται ἰατρὸς, εἰ μὴ καὶ τοῖς νοσοῦσιν ἐνδείξηται τὴν τέχνην · καὶ ὁ ἥλιος οὐκ ἐὰν εἰς ἑαυτὸν συστέλλῃ τὰς ἀκτῖνας, γνωσθήσεται φῶς, εἰ μὴ καὶ τῇ οἰκουμένῃ ταύτας ἐπεκτείνῃ, καὶ τὸ σκότος ἐν αὐταῖς καταλάμψῃ. Οὕτως καὶ ὁ Κύριος οὐχ ἑαυτὸν ἔσωζε· σωτηρίας γὰρ χρείαν οὐκ εἶχεν , αὐτὸς ὢν Σωτήρ· ἀλλ’ἀπὸ τῆς τῶν ἄλλων εὐεργεσίας ἤθελε γνωσθῆναι πᾶσι Σωτήρ. Ἀλλ’οὐδὲ καταβαίνων ἀπὸ τοῦ σταυροῦ ἤθελε γνωσθῆναι Υἱὸς Θεοῦ, ἀλλ’ ἀπὸ τοῦ μένειν αὐτόν . Πλείονα γὰρ μᾶλλον ὁ θάνατος ὁ τοῦ Σωτῆρος πίστιν καὶ σωτηρίαν τοῖς ἀνθρώποις φέρει ἢ ἡ ἀπὸ τοῦ σταυροῦ κατάβασις».
<cuius fons> =   Athanasius Alexandrinus, De passione et cruce Domini [CPG 2247], § 23, PG 28, 225A-B (13-28) [ADL2020] [MM2020]

^ca Cf. Prv. 9, 1-2 : «Sapientia ædificavit sibi domum : excidit columnas septem. Immolavit victimas suas, miscuit vinum, et proposuit mensam suam».

^cb ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 35 (Krikones §3193 : Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 303va29-38  : «Ἀθανασίου Εἰς τὸ Πάθος. Ὁρῶν ὁ διάβολος δὲ καὶ πᾶσαν αὐτοῦ τὴν πανοπλίαν ῥιφεῖσαν , καὶ ὅπως οὐκ ἦν ἀμυντήριον, πεμφθὲν παρ’ αὐτοῦ, ὃ μὴ ἠκύρωσεν ὁ Κύριος, κατὰ τὸ γεγραμμένον· «Τοῦ ἐχθροῦ ἐξέλιπον αἱ ῥομφαῖαι εἰς τέλος» διὰ τοῦτο ἐταράσσετο καὶ ἀπορῶν , πεπείρακε λοιπὸν δοῦναι τῷ Σωτῆρι πιεῖν ὄξος μετὰ χολῆς· ἀλλὰ καὶ τοῦτο καθ’ ἑαυτοῦ κατασκευάζων ἠγνόει. Τὸ γὰρ πικρὸν τῆς ὀργῆς, τὸ διὰ τὴν παράβασιν τοῦ νόμου γενόμενον, ἐν ᾧ πάντας κατεῖχεν, ἀπεδίδου τῷ Σωτῆρι· καὶ λαμβάνων ἐκεῖνος ἀνήλισκε καὶ ἐξεκένου , ἵνα ἀντὶ μὲν τοῦ ὄξους ὃν ἐκέρασεν οἶνον ἡ σοφία ποτίσῃ ἡμᾶς · ἀντὶ δὲ τῆς σχολῆς τὰ γλυκύτερα ὑπὲρ μέλι καὶ κηρίον λόγια χαρίσηται ἡμῖν· καὶ ἀνθ’ ὧν αὐτὸς ἐγεύσατο τὰ ἡμῶν, εἴπῃ καὶ ἡμῖν· «Γεύσασθε, καὶ ἴδετε, ὅτι χρηστὸς ὁ Κύριος ».
<cuius fons>   Athanasius Alexandrinus , De passione et cruce Domini [CPG 2247], § 24, PG 28, 225C13-228A1 .
¶Nota La traduction latine du passage semble s’écarter du grec sur un point : là où Athanase dit que «le Christ n’a pas perdu tout pouvoir», la Catena traduit que «le diable ne peut plus rien». En fait l’expression «quasi aliud non valens» ne prétend pas traduire littéralement une proposition, mais exprime la conséquence du désarmement du diable décrit dans la première partie du scholion, en puisant dans le vocabulaire des passages du texte grec que la sentence latine n’a pas retenus : ὅπως (quasi), ἠκύρωσεν (non valens) [ADL2020] [MM2020]

^cc ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 36), PG 123, 1101D13-14 [CGC2015].

^cd ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 38), PG 123, 1101C15-D10 [CGC2015].

^ce Io. 18, 36.

^cf Io. 1, 1.

^cg 1 Cor. 11, 3.

^ch ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 113, CCSL 14, p. 377.1061-378.1073 : «Merito supra crucem titulus, quia non humani corporis, sed diuinae potestatis est regnum quod habet Christus. Merito supra crucem titulus, quia licet in cruce erat dominus Iesus, supra crucem tamen regis maiestate radiabat. Vermis in cruce, scarabaeus in cruce. Et bonus vermis, qui haesit in ligno, bonus scarabaeus, qui clamauit e ligno. Quid clamauit? Domine, ne statuas illis hoc peccatum. Clamauit latroni : hodie me cum eris in paradiso, clamauit quasi scarabaeus : Deus, Deus meus, respice me ! Quare me dereliquisti? Et bonus scarabaeus, qui lutum corporis nostri ante informe ac pigrum uirtutum uersabat uestigiis, bonus scarabaeus, qui de stercore erigit pauperem. Erexit Paulum, qui aestimatus est stercora, erexit et Iob, qui sedebat in stercore». [b]   Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 115, CCSL 14, p. 378.1078-1085 : «Diuiduntur uestimenta, alii aliud sorte defertur ; dei enim spiritus non humana opinione conprehenditur, sed quasi quodam euentu inopinato inlabitur. Et fortasse milites isti quattuor evangelistarum habeant typum, qui scripserunt titulum, quem omnes legamus. Lego titulum regis Iudaeorum, cum lego : regnum meum non est de hoc mundo, lego causam Christi supra caput eius scriptam, cum lego : et Deus erat uerbum ; caput enim Christi Deus». [FG2013]

^ci ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 39-43 (Krikones §3198 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 304r2-3  : «Κυρίλλου. Ὁ μὲν εἷς, φησὶ, τῶν λῃστῶν τὰ αὐτὰ τοῖς Ἰουδαίοις ἠρεύγετο· ὅ γε μὴν ἕτερος, ταῖς τοῦ συγκρεμαμένου φωναῖς ἐπετίμα· ὡμολόγησε τὴν ἁμαρτίαν, μεμαρτύρηκε Χριστῷ τὸ ἀνυπαίτιον, πεπίστευκεν εἰς αὐτὸν, βασιλέα ἐκάλει καί τοι σταυρούμενον. Ταύτῃτοι τὸν τῶν ἁγίων ἥρπασε κλῆρον».
<cuius fons> =   Cyrilllus Alexandrinus , Fragm. in Lc. (Lc. 23, 39-43) ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 223-224, n° 363.1-4 (PG 72, 937C8-13) ·[MM2022]

^cj Rm. 10, 9.

^ck ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 40-43 (Krikones §3204: Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 304va14-20.24-27.36-39vb16 ; Coislin 201, f. 576r3 -577r22 : «Χρυσοστόμου. […] [1] ὁ δὲ μακάριος λῃστής συνηγόρει τῷ κυρίῳ καὶ λαμβάνει τάξιν κριτοῦ, ὁ κατάκριτος καὶ ἄρχεται δικάζειν τῇ ἀληθείᾳ· ἡμεῖς φησίν δικαίως πάσχομεν, // Οὗτος δὲ τί ἐποίησεν, εἰπέ μοι ὦ λῃστά· ἐπὶ Πιλάτου διὰ τί μὴ συντόμως ὡμολόγησας, ἀλλὰ μετὰ μυρίας βασάνους, τότε εἶπας ἃ ἐποίησας ; ὅτι ἄλλο ἦν ἄνθρωπος δικαστὴς καὶ ἄλλο Θεὸς δικαστὴς. Ἐκεῖνον ἐπειρώμην κρύπτειν τὸν μὴ εἰδότα τὰ ἐγκαρδία τοῦτον οὐ κρύπτω τὸν ἐμβατεύοντα δίανοιαν· // καὶ ἐκεῖ μὲν τῇ ὁμολογίᾳ ἕπεται ἡ τιμωρία, ἐνταῦθα δὲ ἠ ὁμολογία γίνεται εἰς σωτηρίαν·[reliqua infra CLC23d7.8.a ... ] και νὴν βλέπω φησὶν ἀδικίαν καὶ ξένην· δίκαιον μετὰ ἀδίκων σταυρούμενον καὶ τὴν εὐνομίαν μετὰ τῆς παρανομίας κολαζομένην· // ἡμεῖς εἰργασάμεθα φόνους καὶ ζῶντας ἐνεκρώσαμεν, οὗτος νεκροὺς ἐζωοποίησε καὶ θανάτου βίαν παρέλυσεν· ἡμεῖς τὰ ἀλλότρια ἐσυλήσαμεν, οὗτος καὶ τὰ ἴδια διδόναι παρακελεύεται [...] ἀλλ’ ὁ μὲν μακάριος λῃστής, οὕτως ἐφιλοσόφει καὶ τοὺς παρόντας ἐπαίδευε δι´ ὧν τὸν ἕτερον ὠνείδιζεν· ὡς δὲ εἶδε νεκρὰν τῶν παρόντων τὴν ἀκοήν, στρέφεται λοιπὸν ἐπὶ τὸν εἰδότα τὰ ἐγκάρδια. καί φησι πρὸς αὐτόν · Κύριε, μνήσθητί μου ἐν τῇ βασιλείᾳ σου. Ἐσταυρωμένοv βλέπεις καὶ Κύριον ὁμολογεῖς ; καταδίκου σχῆμα ὁρᾷς καὶ βασιλέως ἀξίαν κηρύττεις  ; // τί ἐποίησας ἄξιον μνήμης, // μυρίοις κακοῖς ἐμπεφυρμένος ἀξιοῖς μνησθῆναι σου τῆς ἀδικίας τὴν πηγὴν τῆς δικαιοσύνης ; Ναὶ Κύριε, // ἐγὼ εἶδον σου τὴν φαινομένην ὕβριν καὶ τὸν σταυρόν, // καὶ οὐ βλέπω ταύτην ἀλλὰ τὴν κρυπτομένην σου βασιλείαν · ἐγὼ ἃ ὁρῶ παρορῶ, καὶ κηρύττω ἃ μὴ ὁρῶ· σὺ οὐ παρορᾶς μου τὰ φαινόμενα πταίσματα [Vg1611 f. 304vb13] καὶ ἀποδέχῃ τὴν πίστιν τῆς διανοίας ; οὐκ ἔστι δίκαιον, Κύριε, τὸν μὲν διάβολον τῶν σῶν μαθητῶν ποιῆσαι προδότην, σὲ δὲ ἀπὸ τῶν μαθητῶν τοῦ διαβόλου μὴ μεταβαλεῖν εἰς εὐαγγελιστήν // τὸν μαθητὴν τῆς ἀληθείας ἥρπασεν ἡ ἀδικία, τὸν μαθητὴν τῆς ἀδικίας οὐ μεταβαλεῖ ἡ ἀλήθεια.[...]». [MM2022] [VS2022]* [MM2023]
<cuius fons>Cf.   Chrysostomus (Pseudo) [Severianus Gabalensis], In filium prodigum [CPG 4200], ed. Montfaucon, PG 59, 635.18-30, 635.38-636.7-14.23-40 . [VS2022]
¶Nota : La Catena répartit des extraits de ce long scholion placé par Nicétas sous l’autorité de Chrysostome entre CLC23d7.4 et CLC23d7.8. «Toutes les homélies en grec dont l’authenticité [sévérienne] a été reconnue sont attribuées presque toujours à Jean Chrysostome » (Sever J.   Voicu, « Sévérien de Gabala », Dictionnaire de spiritualité, t. 14, 1990, col. 752-763, ici 754). Il en va de même pour la version géorgienne [cf. CPG 4200, t. 6, 1998, p. 4202]. L’attribution à Chrysostome de l’homélie De filio prodigo avait été rejetée par Montfaucon pour des raisons de style, d’où sa publication parmi les spuria chrysostomiens de la Patrologie grecque (PG 59, 627 ). La CPG le classe parmi les oeuvres authentiques de Sévérien. La source du scholion, non identifiée par Nicolaï et Krikones, a été repérée par Véronique Somers. [MM2023]

^cl Rm. 10, 10.

^cm ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18 § 40, CCSL 143A, lin. 96 sqq. : «In cruce claui manus eius pedes que ligauerant, nihil que in eo a poenis liberum nisi cor et lingua remanserat. Inspirante deo totum illi obtulit, quod in se liberum inuenit, ut iuxta hoc quod scriptum est : corde crederet ad iustitiam, ore confiteretur ad salutem. In corde autem fidelium tres summopere manere uirtutes testatur apostolus, dicens : nunc autem manent spes, fides, caritas. Quas cunctas subita repletus gratia et accepit latro, et seruauit in cruce. Fidem namque habuit qui regnaturum dominum credidit, quem se cum pariter morientem uidit : spem habuit qui regni eius aditum postulauit, dicens : memento mei dum ueneris in regnum tuum. Caritatem quoque in morte sua uiuaciter tenuit, qui fratrem et collatronem pro simili scelere morientem et de iniquitate sua arguit ; et ei uitam quam cognouerat praedicauit dicens : neque tu times deum quod in eadem damnatione es». [MM2020]

^cn ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 121, CCSL 14, p. 379.1122-1129 : «A  men, amen dico tibi, hodie me cum eris in paradiso. [a] Pulcherrimum adfectandae conuersionis exemplum, quod tam cito latroni uenia relaxatur [b] et uberior est gratia quam precatio ; semper enim plus dominus tribuit quam rogatur. Ille enim rogabat ut memor sui esset Dominus, cum uenisset in regnum suum, Dominus autem ait : amen, amen dico tibi, hodie me cum eris in paradiso ; [c] uita est enim esse cum Christo, quia ubi Christus ibi regnum». [d]   Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 122, CCSL 14, p. 379.1129-380.1141 : «Cito igitur ignoscit Dominus, quia cito ille conuertitur. Unde et illud solui uidetur, quia alii duos conuiciantes inducunt latrones, iste unum conuiciantem, unum rogantem. Fortasse et iste prius conuiciatus est, sed repente conuersus est. Nec mirum si conuerso culpam ignoscebat qui insultantibus ueniam relaxabat. Potuit etiam pluraliter de uno dicere, sicut illud est : adstiterunt reges terrae et principes conuenerunt in unum ; solus enim rex Herodes et princeps Pilatus in apostolorum actibus conspirasse aduersus Christum Petri uoce produntur. Sic et ad Hebraeos habes : in caprinis pellibus ambulabant, secti sunt et leonum molas obstruxerunt, cum solus Helias melotidem habuisse, Esaias sectus esse, Danihel a leonibus intactus mansisse doceatur». [FG2013]

^co ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 43), PG 123, 1105C14-D6 : « Σὺ δέ μοι τοῦτο θαύμασον, ὅπως ὥσπερ τις βασιλεὺς τροπαιοφόρος ἐπανιὼν ἐκ τῆς νίκης, τὰ κράτιστα τῶν λαφύρων μεθ’ ἑαυτοῦ ἐπάγεται, οὕτω καὶ ὁ Κύριος τὸ κρεῖττον τῶν τοῦ διαβόλου λαφύρων σκυλεύσας, μεθ’ ἑαυτοῦ ἄγει, ἐπανιὼν εἰς τὴν ἀρχαίαν πατρίδα τοῦ ἀνθρώπου, τὸν παράδεισόν φημι ». [CGC2015] [VS2022] [MM2023]

^cp 1Cor. 15, 53 : Δεῖ γὰρ τὸ φθαρτὸν τοῦτο ἐνδύσασθαι ἀφθαρσίαν, καὶ τὸ θνητὸν τοῦτο ἐνδύσασθαι ἀθανασίαν.

^cq ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 40-43 (Krikones § 3204: Chrysostomus),
[a] Vat. gr. 1611, f. 304va21-24  ; Coisl. 201, f. 576r9-11  : « Χρυσοστόμου. [...] [cf. supra CLC23d7.4.1] Λέγε γὰρ σὺ τὰς ἁμαρτίας* σου πρῶτος, ἵνα δικαιωθῇς· ἦν οὖν ἰδεῖν τὸν σωτῆρα ἐν μέσῳ τῶν λῃστῶν, ζυγὸν δικαιοσύνης,** ταλαντεύοντα πίστει καὶ ἀπιστίᾳ, δικαιοσύνῃ καὶ ἀδικίᾳ·*** εἵλκυσε μέσον τὸ τῆς δικαιοσύνης κριτήριον· καὶ ὁ μὲν τῇ ἀπιστίᾳ βαρυνόμενος**** καθείλκετο· ὁ δὲ τῇ πίστει μετεωριζόμενος ἀνήγετο·[reliqua, cf. supra CLC23d7.2] [...] ».
*ἁμαρτίας] ἀνομίας PG59
**δικαιοσύνης] + ἦν ἰδεῖν PG59
***πίστει καὶ ἀπιστίᾳ, δικαιοσύνῃ καὶ ἀδικίᾳ] πίστιν καὶ ἀπιστίαν καὶ δικαιοσύνην καὶ ἀδικίαν PG59
****βαρυνόμενος] ἐμβαρυνόμενος PG59
<cuius fons>   Chrysostomus (Pseudo) [Severianus Gabalensis], In filium prodigum [CPG 4200], ed. Montfaucon, PG 59, 635.32-33 .
[b-g]Vat. gr. 1611, f. 304vb 1 8-32 ; Paris, BnF, Coislin 201, f. 576r31-576v16  ; [h] Vat. gr. 1611, f. 305r2-ra25 ; Coislin 201, f. 576v16-577r6 : « [...] [b] Ἐξέβαλεν ὁ διάβολος τὸν Ἀδάμ, εἰσήγαγε τὸν λῃστὴν ὁ Χριστός. Καὶ σκόπει τὸ διάφορον· ἐκεῖνος, // μίαν κηλῖδα παρακοῆς // ἔχοντα· οὗτος, μυρία φορτία κακίας βαστάζοντα. Ἆρα οὖν τοῦτο μόνον θαυμάσαι ἐστὶν ὅτι λῃστὴν εἰσήγαγεν εἰς τὸν παράδεισον· ἄλλο δὲ οὐδέν ; καὶ μὴν μεῖζόν ἐστιν ἕτερον· [c] ὅτι καὶ πρὸ τῆς οἰκουμένης ἁπάσης καὶ πρὸ τῶν ἀποστόλων [d] ἵνα μηδεὶς τῶν μετὰ ταῦτα ἀπογνῷ τὴν εἴσοδον μηδὲ ἀπελπίσῃ τὴν σωτηρίαν τὴν ἑαυτοῦ, τὸν μυρίων γέμοντα κακῶν ἐν ταῖς βασιλικαῖς αὐλαῖς [αὐταῖς ? Vg1611] ὁρῶν στρεφόμενον. [Coislin f. 576v] Ἀλλ´ ἴδωμεν μήπως πόνους ἐπεδείξατο καὶ κατορθώματα καὶ καρποὺς ὁ λῃστής ; οὐδὲ τοῦτό ἐστιν εἰπεῖν· [e] ἀλλ ´ ἀπὸ ψιλοῦ ῥήματος ἀπὸ πίστεως μόνης, πρὸ τῶν ἀποστόλων εἰσεπήδησεν εἰς τὸν παράδεισον, [f] ἵνα μάθῃς ὅτι οὐκ ἐκείνου ἡ εὐγνωμοσύνη τοσοῦτον , ὅσον ἡ τοῦ Δεσπότου φιλανθρωπία τὸ πᾶν ἐποίησε. Τί γὰρ εἶπε ; τί δὲ ἔπραξεν ; ἐνήστευσεν, ἐδάκρυσε, περιεσχίσατο, μετάνοιαν ἐπεδείξατο ἐν πολλῷ τῷ χρόνῳ ; οὐδαμῶς. Ἀλλ´ ἐν αὐτῷ τῷ σταυρῷ μετὰ τὴν ἀπόφασιν σωτηρίας ἔτυχεν. [g] Ὅρα τάχος· ἀπὸ σταυροῦ εἰς οὐρανούς, ἀπὸ καταδίκης εἰς τὸν παράδεισον [...]
[h] [ Vat. gr. 1611, f. 305r2 ; Paris, BnF, Coislin 201, f. 576v16 ] φησίν σήμερον μετ’ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ. Οὐκοῦν ἀντίδοσις ἤδη γέγονε τῶν ἀγαθῶν καὶ περιττὴ ἡ ἀνάστασις. Εἰ γὰρ ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ ἀπέλαβεν ὁ λῃστής, φησί, τὰ ἀγαθά, τὸ δὲ σῶμα αὐτοῦ οὐκ ἀνέστη οὐδέπω καὶ τήμερον, οὐκ ἔσται λοιπὸν σωμάτων ἀνάστασις. Ἆρα ἐνοήσατε τὸ λεχθέν, ἢ δεύτερον αὐτὸ πάλιν εἰπεῖν ἀναγκαῖον [ἀνάγκη Chrys.] ; Ἀμὴν ἀμὴν λέγω σοι, σήμερον μετ´ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ · // ἀλλ´ ἐν τῷ καιρῷ τῆς συντελείας, ὅταν σωμάτων ἀνάστασις ᾖ. Εἰ δὲ ἤδη εἰσήγαγε τὸν λῃστήν, τὸ δὲ σῶμα αὐτοῦ φθαρὲν ἔμεινεν ἔξω, εὔδηλον (!) ὅτι σωμάτων ἀνάστασις οὐκ ἔστι [ἔνι Coisl.]. Ταῦτα ἐκεῖνοι · δέχεσθε δὲ λοιπὸν τὰ παρ´ ἡμῶν· μᾶλλον δέ, οὐ τὰ παρ´ ἡμῶν, ἀλλά, τὰ παρὰ τῆς θείας Γραφῆς· οὐ γὰρ τὰ ἡμέτερα λέγομεν, ἀλλὰ τὰ τοῦ [+ ἁγίου Chrys.] Πνεύματος. Τί λέγεις ; οὐ κοινωνεῖ τῶν στεφάνων ἡ σάρξ ; Ἀλλ´ ἐν μὲν τοῖς πόνοις ἐκοινώνησεν, ἐν δὲ τοῖς μισθοῖς ἀποστερεῖται ; Καὶ ὅτε μὲν ἀγωνίζεσθαι ἔδει, τὸ πλέον ἐδέξατο τῶν ἱδρώτων· ὅτε δὲ στεφάνων καιρός, μόνη ἡ ψυχὴ στεφανοῦται ; Οὐκ ἀκούεις τοῦ Παύλου λέγοντος ὅτι παραστῆναι ἡμᾶς δεῖ ἔμπροσθεν τοῦ βήματος τοῦ Χριστοῦ, ἵνα ἕκαστος κομίσηται τὰ διὰ [Coisl. ; macul. non legitur Vg1611 ; ἴδια Chrys.] τοῦ σώματος // ὅσα [πρὸς ἃ Coisl. Chrys.] ἔπραξεν, εἴτε ἀγαθὰ εἴτε κακά [ἀγαθὸν εἴτε κακόν Chrys.] ; Οὐκ ἀκούεις αὐτοῦ πάλιν λέγοντος· δεῖ τὸ θνητὸν τοῦτο ἐνδύσασθαι ἀφθαρσίαν ; // Τὸ θνητόν, ποῖον ; τὴν ψυχὴν ἢ τὸ σῶμα ; Εὔδηλον ὅτι τὸ σῶμα· ἡ γὰρ ψυχὴ φύσει ἀθάνατος· θνητὸν δὲ [+ φύσει Chrys.] τὸ σῶμα. // Εἰσῆλθεν εἰς τὸν παράδεισον ὁ λῃστής [+ φησί Chrys.]. Καὶ τί τοῦτο ; Μὴ γὰρ ταῦτά ἐστι τὰ ἀγαθὰ ἅπερ ὁ Θεὸς ἡμῖν ἐπαγγέλλεται ; ε’. Οὐκ ἀκούεις ὅτι τὰ ἀγαθὰ ἐκεῖνα ὀφθαλμὸς οὐκ εἶδε ; τὸν δὲ παράδεισον ὁ Ἀδὰμ εἶδε. Πῶς οὖν ἀπέλαβε τὰ ἀγαθὰ ὁ λῃστής ; Οὐ γὰρ εἰς παράδεισον ἐπαγγέλλεται εἰσαγαγεῖν ὁ Θεός, ἀλλ´ εἰς αὐτὸν τὸν οὐρανόν· οὐδὲ βασιλείαν παραδείσου, ἀλλὰ βασιλείαν οὐρανῶν ἐκήρυξεν· // [+ μετανοεῖτε Coisl. Chrys.], ἤγγικε [Vg1611, f. 305ra13] γάρ, φησίν [οὐχ Chrys.], ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν. // [j] Εἰ τοίνυν βασιλείαν οὐρανῶν ἐπηγγείλατο, εἰς παράδεισον δὲ εἰσήγαγε τὸν λῃστήν, οὐδέπω ἀπέδωκεν αὐτῷ τὰ ἀγαθά. Ἀλλ´ ἕτερόν τι πρὸς τοῦτο λέγουσι . Τῷ τοῦ παραδείσου, φησίν, // ὀνόματι τὴν βασιλείαν ὠνόμασεν . Ἐπειδὴ γὰρ πρὸς λῃστὴν διελέγετο ἄνθρωπον οὐδὲν ἀκηκοότα τῶν ὑψηλῶν δογμάτων, [Coisl. f. 577r] οὐδὲ εἰδότα τι περὶ προφητείας, ἀλλὰ πάντα τὸν χρόνον ἐν ἐρημίαις διατρίψαντα καὶ φόνους ἐργασάμενον, καὶ μὴ [μηδὲ Chrys.] παρακύψαντά ποτε εἰς ἐκκλησίαν, μὴ [μήτε Chrys.] μετασχόντα θείας ἀκροάσεως, μὴ εἰδότα τί ποτέ ἐστι βασιλεία [+ τῶν Chrys.] οὐρανῶν, τοῦτο [τούτῳ Vg1611] ἔλεγε· σήμερον μετ´ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ· τῷ γνωριμωτέρῳ καὶ συνηθεστέρῳ ὀνόματι τοῦ παραδείσου, τὴν τῶν οὐρανῶν αἰνιττόμενος αὐτῷ βασιλείαν.
<cuius fons>   Chrysostomus, Sermones 9 in Gn. [CPG 4410] (hom. 7), § 4, PG 54, 612 .50-613.14 : «δʹ.Ταῦτα δὲ εἶπον, ἵνα μὴ νομίσῃς ἐπηρεάζεσθαί σε παρὰ τῶν πρώτων. [b] Ἐξέβαλεν ὁ διάβολος τὸν Ἀδὰμ, εἰσήγαγε τὸν λῃστὴν ὁ Χριστός. Καὶ σκόπει τὸ διάφορον. Ἐκεῖνος οὐκ ἔχοντα ἁμαρτίαν τὸν ἄνθρωπον, ἀλλὰ μίαν κηλῖδα παρακοῆς, ἐξέβαλεν· ὁ Χριστὸς λῃστὴν μυρία φορτία ἁμαρτημάτων βαστάζοντα οὕτως εἰσήγαγεν εἰς τὸν παράδεισον. Ἆρ’ οὖν τοῦτο μόνον τὸ θαῦμά ἐστιν, ὅτι λῃστὴν εἰσήγαγεν εἰς παράδεισον, ἄλλο δὲ οὐδέν; Ἔστι καὶ ἄλλο μεῖζον εἰπεῖν. Οὐ γὰρ λῃστὴν εἰσήγαγε μόνον, [c] ἀλλὰ καὶ πρὸ τῆς οἰκουμένης ἁπάσης, καὶ πρὸ τῶν ἀποστόλων· [d] ἵνα μηδεὶς τῶν μετὰ ταῦτα ἀπογνῷ τὴν εἴσοδον, μηδὲ ἀπελπίσῃ τὴν σωτηρίαν τὴν ἑαυτοῦ, τὸν μυρίων γέμοντα κακῶν ἐν ταῖς βασιλικαῖς αὐλαῖς στρεφόμενον ὁρῶν· Ἀλλ’ ἴδωμεν, μὴ πόνους ἐπεδείξατο καὶ κατορθώματα καὶ καρποὺς ὁ λῃστής. Οὐδὲ τοῦτο ἔστιν εἰπεῖν, [e] ἀλλ’ ἀπὸ ψιλοῦ ῥήματος, ἀπὸ πίστεως μόνης πρὸ τῶν ἀποστόλων εἰσεπήδησεν εἰς τὸν παράδεισον, [f] ἵνα μάθῃς ὅτι οὐχ ἡ ἐκείνου εὐγνωμοσύνη τοσοῦτον ἴσχυσεν, ὅσον τοῦ Δεσπότου ἡ φιλανθρωπία τὸ πᾶν ἐποίησε. Τί γὰρ εἶπεν ὁ λῃστής; τί δὲ ἔπραξεν; ἐνήστευσεν; ἐδάκρυσεν; περιεσχίσατο; μετάνοιαν ἐπεδείξατο ἐν πολλῷ τῷ χρόνῳ; Οὐδαμῶς· ἀλλ’ ἐν αὐτῷ τῷ σταυρῷ μετὰ τὴνἀπόφασιν σωτηρίας ἔτυχεν. [g] Ὅρα τάχος· ἀπὸ σταυροῦἰς οὐρανὸν, ἀπὸ καταδίκης εἰς σωτηρίαν [...] [h] Cf. Chrysostomus, In Gn. homiliae, hom. 7, § 4, PG 54, 613.47-54, 613.62-614.37 ; [h] § 5, PG 54, 615.2-16 .
[j] Vat. gr. 1611, f. 305r2-ra25 ; Coislin 201, f. 576v16-577r6   : « Ἔστω ταῦτα· κεκλήσθω τῷ ὀνόματι τοῦ παραδείσου ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν, καὶ περὶ ἐκείνης αὐτῷ [om. Coisl.] διαλεγέσθω ὁ Χριστός· δέχομαι. Οὐκοῦν, φησίν, εἰσῆλθεν εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν ; Πόθεν δῆλον ; Ἐξ ὧν εἶπε· σήμερον μετ´ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ. Τίνες μὲν οὐχ οὕτως ἀναγινώσκουσι· σήμερον μετ´ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ, ἀλλὰ· λέγω σοι σήμερον· εἶτα· μετ´ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ ».
<cuius fons> Non inveni.
[k] Vat. gr. 1611, f. 305ra27-b17 ; Coislin 201, f. 577r6-22  : «Εἰ δὲ βιαιοτέρα αὕτη ἡ λύσις, τὴν σαφεστέραν ἐπάξομεν . Τίς οὖν ἐστιν αὕτη ; Εἶπεν ὁ Χριστός· ὁ μὴ πιστεύων εἰς τὸν Υἱόν, ἤδη κέκριται. // Καίτοι οὔπω κρίσις, οὔπω κόλασις καὶ τιμωρία· πῶς οὖν ἤδη κέκριται ; Ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας. Καὶ πάλιν· ὁ πιστεύων εἰς τὸν Υἱόν, φησίν, μεταβέβηκεν ἐκ τοῦ θανάτου εἰς τὴν ζωήν. Καὶ οὐκ εἶπε μεταβήσεται, ἀλλ´ ἤδη μεταβέβηκεν [+ ἐκ τοῦ θανάτου εἰς τὴν ζωήν Coisl.]· καὶ οὗτος πάλιν ἀπὸ τοῦ κατορθώματος, καὶ πρὸς τοῦτον ἀπὸ τοῦ ἁμαρτήματος, ὡς γεγενημένων τῶν πραγμάτων οὔπω γεγενημένων διαλέγεται· οὕτω καὶ πρὸς τὸν λῃστὴν ἔλεγε. Καὶ γὰρ [+ οἱ Chrys.] ἰατροὶ ἐπειδὰν [ὅταν Coislin.] ἴδωσί τινα ἀπεγνωσμένον, λέγουσιν ὅτι ἤδη τέθνηκε καὶ νεκρός ἐστι, καίτοι γε ἔτι ἐμπνέοντα βλέποντες. Ἀλλ´ ὥσπερ ἐκεῖνος, ἐπειδὴ ἐλπίδα σωτηρίας οὐκ ἔχει, τέθνηκε παρὰ τοῖς ἰατροῖς · οὕτω καὶ ὁ λῃστής, ἐπειδὴ προσδοκίαν οὐκέτι εἶχεν ὑποστροφῆς τῆς εἰς τὴν ἀπώλειαν, εἰσεληλύθει [εἰσελήλυθεν Chrys.] εἰς τὸν παράδεισον [οὐρανόν Chrys.]. Οὕτω καὶ ὁ Ἀδὰμ ἤκουσεν· ᾗ δ´ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπὸ τοῦ ξύλου, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε. Τί οὖν, αὐτῇ τῇ ἡμέρᾳ ἀπέθανεν ; Οὐδαμῶς· ἀλλ´ ἔζησεν ἔτη ἐν[ν Vg1611 PG]ακοσία καὶ ἐπέκεινα μετὰ τὴν ἡμέραν ἐκείνην. Πῶς οὖν ἔλεγεν ὁ Θεὸς ὅτι αὐτῇ τῇ [Vg1611, f. 305rb] ἡμέρᾳ ἀποθανεῖσθε ; Τῇ ἀποφάσει οὐ τῇ πείρᾳ. Οὕτω καὶ ὁ λῃστὴς εἰσῆλθεν εἰς τὸν οὐρανόν, εἴγε τοῦτον νοήσομεν τὸν παράδεισον. Ἄκουσον οὖν τί φησιν ὁ Παῦλος, δηλῶν ὅτι οὐδεὶς οὐδέπω τῶν ἀγαθῶν ἀπέλαβε τὴν ἀντίδοσιν· περὶ γὰρ τῶν προφητῶν καὶ τῶν δικαίων διαλεγόμενος ἐπήγαγε· κατὰ πίστιν ἀπέθανον οὗτοι πάντες, μὴ κομισάμενοι τὰς ἐπαγγελίας».
<cuius fons> Cf.   Chrysostomus, In Gn. homiliae, hom. 7, § 5, PG 54, 615.20-41 . [VS2022] [MM2023]
¶Nota 1 : Sur la source du segment 1, voir plus-haut CLC23d7.4. Gêné par le laconisme du lemme attributif - « Chrysostomi locus non occurrit » - et privé de manuscrit pour cette partie de la chaîne, Nicolaï (Ed1657) n’a pas réussi à identifier la source de cette sentence.
¶Nota 2 : Les termes trutina et trutinare choisis par le traducteur, bien que Chrysostome n’utilise pas leur étymon (τρυτάνη, ης, ἡ), sont des hapax du corpus thomanien. D’un usage rare chez les scholastiques médiévaux mais attestés chez les classiques et les Pères latins, ces mots suggèrent que le traducteur est peut-être un byzantin ayant appris le latin, plutôt qu’un latin ayant appris le grec. – La traduction de τῶν ὑψηλῶν δογμάτων par arduis documentis est exacte et littérale : « par des enseignements élevés » ; le grec est ici, comme souvent, révélateur du sens des mots latins utilisés par les ouvriers de la Catena. [MM2023]

^cr Hbr. 11, 40.

^cs ¶Fons : Cf. Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 43), PG 123, 1105 [CGC2015].

^ct ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 40-43 (Krikones § 3205 Gregorius Nyssenus in XL martyres) : Vat. gr. 1611, f. 305rb17-33  : «Γρηγορίου Νύσσης Εἱς μ’ Mάρτυπαςμ. Ἐνταῦθα χρὴ πάλιν περί τινος τῶν ζητουμένων ἐν καιρῷ νῦν ἐξετάσαι. [...] Εἰ καὶ τοῖς ἁγίοις ἄβατός ἐστιν ὁ παράδεισος διὰ τῆς στρεφομένης ῥομφαίας· καὶ εἰ τοῦ παραδείσου οἱ ἀθληταὶ ἀποκλείονται· τίς ἡ ἐπαγγελία λοιπὸν ὑπὲρ ἧς ἀναδέχονται τοὺς τῆς εὐσεβείας ἀγῶνας, καὶ εἰ τοῦ λῃστοῦ ἔλαττον ἔξουσι, πρὸς ὃν εἶπεν ὁ Κύριος, ὅτι Σήμερον μετ' ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ; Καίτοι γε οὐχ ἑκουσίως ὁ λῃστὴς τῷ σταυρῷ προσῆλθεν·ἀλλ' ἐπειδὴ ἐγγὺς τῆς σωτηρίας ἐγένετο, εἶδεν ὁ ὀξὺς καὶ εὐφυὴς κλέπτης τὸν θησαυρὸν, καὶ ἐπιτυχὼν καιροῦ τὴν ζωὴν ἐληΐσατο, καλῶς τῇ κλεπτικῇ καὶ εὐστόχως ἀποχρησάμενος. //* Εἶτα ἐκεῖνος μὲν ἀξιοῦται τοῦ παραδείσου· ἐπὶ δὲ τῶν ἁγίων ἡ φλογίνη ῥομφαία διακωλύει τὴν εἴσοδον; Ἦ αὐτόθεν ἔχει τὴν λύσιν τὸ ζήτημα. Διὰ τοῦτο γὰρ οὐκ ἀεὶ ἑστῶσαν ἀντιπρόσωπον τοῖς εἰσιοῦσι τὴν ῥομφαίαν ὁ λόγος ἔδειξεν, ἀλλὰ καὶ στρεφομένην ἐποίησεν, ἵνα τοῖς μὲν ἀναξίοις κατὰ στόμα προφαίνηται, τοῖς δὲ ἀξίοις στρεφομένη κατὰ νώτου γίνηται, ἀκώλυτον αὐτοῖς τὴν εἴσοδον ἐπὶ τὴν ζωὴν ὑπανοίγουσα· ἧς ἐντὸς ἐκεῖνοι γεγόνασι, τῇ παῤῥησίᾳ τῶν ἀγώνων ἀπαθῶς τὴν φλόγα περάσαντες».
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , Encomium in xl martyres 1b vel In quadraginta martyres [CPG 3188], Gregorii Nysseni opera, t. 10, 1990, p. 155.21-22, 156.6-16 ; PG 46, 769D-772B  : «Ἀλλ’ ἐπιθυμεῖ ταῦτα ὡς γνωσμένα παραδραμεῖν ὁ λόγος, καὶ περί τινος τῶν πρώην ζητουμένων ἐν καιρῷ νῦν ἐξετάσαι· Ὅτε ἐξωρίσθη τοῦ παραδείσου ὁ ἄνθρωπος, ἐτάχθη φρουρεῖν τὴν εἴσοδον φλογίνη ῥομφαία ἡ στρεφομένη. Καὶ ἡ αἰτία τῆς τοιαύτης τοῦ Θεοῦ προμηθείας, τὸ μὴ παρελθεῖν ἐπὶ τὸ τῆς ζωῆς ξύλον τὸν ἄνθρωπον, καὶ ἅψασθαι, καὶ διαμεῖναι ἀθάνατον. Μέμνησθε πάντως τῶν ἐζητημένων· μέμνησθε δὲ, ὡς εἰκὸς καὶ τῶν πρὸς τὸ ζητούμενον ἡμῖν εὑρημένων· ἀλλ’ εἰ μέλλοιμεν πάλιν ἀπ’ ἀρχῆς ἐπεξιέναι, καὶ ὅλον διαλαμβάνειν τὸν λόγον, ὑπὲρ τὸν παρόντα ἔσται καιρὸν ἡ παράτασις. Τὸ μὲν οὖν ζητούμενον τοῦτο ἦν· Εἰ καὶ τοῖς ἁγίοις ἄβατός ἐστιν ὁ παράδεισος διὰ τῆς στρεφομένης ῥομφαίας· καὶ εἰ τοῦ παραδείσου οἱ ἀθληταὶ ἀποκλείονται· τίς ἡ ἐπαγγελία λοιπὸν ὑπὲρ ἧς ἀναδέχονται τοὺς τῆς εὐσεβείας ἀγῶνας, καὶ εἰ τοῦ λῃστοῦ ἔλαττον ἔξουσι, πρὸς ὃν εἶπεν ὁ Κύριος, ὅτι Σήμερον μετ' ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ; Καίτοι γε οὐχ ἑκουσίως ὁ λῃστὴς τῷ σταυρῷ προσῆλθεν· ἀλλ' ἐπειδὴ ἐγγὺς τῆς σωτηρίας ἐγένετο, εἶδεν ὁ ὀξὺς καὶ εὐφυὴς κλέπτης τὸν θησαυρὸν, καὶ ἐπιτυχὼν καιροῦ τὴν ζωὴν ἐληΐσατο, καλῶς τῇ κλεπτικῇ καὶ εὐστόχως ἀποχρησάμενος, Κύριε μνήσθητί μου, εἰπὼν, ἐν τῇ βασιλείᾳ σου.* Εἶτα ἐκεῖνος μὲν ἀξιοῦται τοῦ παραδείσου· ἐπὶ δὲ τῶν ἁγίων ἡ φλογίνη ῥομφαία διακωλύει τὴν εἴσοδον; Ἦ αὐτόθεν ἔχει τὴν λύσιν τὸ ζήτημα. Διὰ τοῦτο γὰρ οὐκ ἀεὶ ἑστῶσαν ἀντιπρόσωπον τοῖς εἰσιοῦσι τὴν ῥομφαίαν ὁ λόγος ἔδειξεν, ἀλλὰ καὶ στρεφομένην ἐποίησεν, ἵνα τοῖς μὲν ἀναξίοις κατὰ στόμα προφαίνηται, τοῖς δὲ ἀξίοις στρεφομένη κατὰ νώτου γίνηται, ἀκώλυτον αὐτοῖς τὴν εἴσοδον ἐπὶ τὴν ζωὴν ὑπανοίγουσα· ἧς ἐντὸς ἐκεῖνοι γεγόνασι, τῇ παῤῥησίᾳ τῶν ἀγώνων ἀπαθῶς τὴν φλόγα περάσαντες [...]».
*Κύριε μνήσθητί μου, εἰπὼν, ἐν τῇ βασιλείᾳ σου] om. V^e M [MM2019] {MM2022]

^cu ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob , lib. 12 § 9, CCSL 143A, lin. 2-7 sqq. : «[a] Quia ante aduentum mediatoris dei et hominis omnis homo, quamuis mundae probatae que uitae fuerit, ad inferni claustra descendit, dubium non est, quoniam homo qui per se cecidit, per se ad paradisi requiem redire non potuit, nisi ueniret ille qui suae incarnationis mysterio eiusdem nobis paradisi iter aperiret. [b] Vnde et post culpam hominis ad paradisi aditum romphaea flammea posita esse memoratur, quae et uersatilis dicitur, pro eo quod quando que ueniret tempus ut etiam remoueri potuisset. Nec tamen ita iustorum animas ad infernum dicimus descendisse, ut in locis poenalibus tenerentur». [MM2020]*

^cv Hbr. 11, 33.

^cw ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 122, CCSL 14, p. 379.1129-380.1141 : «Cito igitur ignoscit Dominus, quia cito ille conuertitur. Unde et illud solui uidetur, quia alii duos conuiciantes inducunt latrones, iste unum conuiciantem, unum rogantem . Fortasse et iste prius conuiciatus est, sed repente conuersus est. Nec mirum si conuerso culpam ignoscebat qui insultantibus ueniam relaxabat. Potuit etiam pluraliter de uno dic ere, sicut illud est : adstiterunt reges terrae et principes conuenerunt in unum ; solus enim rex Herodes et princeps Pilatus in apostolorum actibus conspirasse aduersus Christum Petri uoce produntur. Sic et ad Hebraeos habes : in caprinis pellibus ambulabant, secti sunt et leonum molas obstruxerunt, cum solus Helias melotidem habuisse, Esaias sectus esse, Danihel a leonibus intactus mansisse doceatur». [b]   Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 123, CCSL 14, p. 380.1142-1150 : «Quam exsecrabilis in facto iniquitas Iudaeorum, ut quasi latronem crucifigerent omnium redemtorem ! Bonus tamen in mysterio latro, qui insidiatus est diabolo, ut uasa eius auferret. Mystice tamen latrones duo duos populos peccatores significant per baptismum crucifigendos esse cum Christo, quorum dissensio diuersitatem pariter credentium signat. Denique unus a sinistris, alter a dextris erat. Increpatio quoque futurum crucis scandalum etiam circa credentes reuelat». [FG2013]

^cx Rm. 6, 3.

^cy ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De consensu evangelistarum, lib. 3, c. 17, § 54, p. 341.5-9 : «Sequitur mattheus et dicit : a sexta autem hora tenebrae factae sunt super uniuersam terram usque ad horam nonam. hoc et duo alii contestantur ; addit autem Lucas etiam, unde factae sint tenebrae, id est solem obscuratum». [FG2013]

^cz ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De civitate Dei, lib. 3, c. 15, CCSL 47, p. 78.14-18 : «Quam solis obscurationem non ex canonico siderum cursu accidisse satis ostendit, quod tunc erat pascha iudaeorum ; nam plena luna sollemniter agitur, regularis autem solis defectio non nisi lunae fine contingit». [MM2016]*

^da ¶Fons : <A> Dionysius Areopagita sec. Iohannem Sarracenum , Epistulae, epist. 7, Dionysiaca, p. 1495 : «Ambo enim apud Heliopolim tunc praesentes et coadstantes inopinabiliter soli lunam incidentem uidimus, non enim erat conuentus tempus ; et rursus ipsam a nona hora usque ad uesperam ad solis diametrum supernaturaliter restitutam. Rememora autem et quiddam aliud ipsi : nouit enim quod eclipsim ipsam ex oriente uidimus inchoatam, et usque ad solarem terminum uenientem ; postea regredientem ; et rursus non ex eodem et defectum et repurgationem, sed e contrario secundum diametrum factam. Talia sunt eius temporis supernaturalia, et soli Christo qui est omnium causa possibilia, qui facit magna et mirabilia quorum non est numerus».
<Potius quam>   Dionysius Areopagita sec. Hilduinum , Epistulae, epist. 7, Dionysiaca, p. 1495 : «Uterque enim apud Illiopolim pariter degentes et simul stantes, mirabiliter soli lunam iniicentem uidebamus, non enim erat conuentus tempus ; rursus autem ipsam a nona hora usque ad uesperam in solis diametrum superexcellenter reconstitutam. Rememorare autem quoddam et aliud ei. Scit enim et ruinam ipsam de orientibus uidebamus initiantem et usque ad iliacum terminum uenientem ; inde retrogradientem et iterum non ex se ipsa et ruinam et repurgationem, sed de secundum diametrum contrario factam. Talia sunt tunc temporis superexaltata, et soli Christo in omni causa potente, faciente magna et uasta quorum non est numerus.
<Potius quam>   Dionysius Areopagita sec. Iohannem Scotum Eriugenam , Epistulae, epist. 7, Dionysiaca, p. 1495 (PG 3, 1082), «Non enim erat coitus tempus ; iterum autem ipsam a nona hora usque ad uesperas in solis diametrum supernaturaliter e contrario consistentem. Admone autem quiddam et alterum ipsum : scit enim quia et occasum ipsum ex orientalibus uidebamus inchoantem et usque solarem summitatem uenientem ; deinde retrogradientem et iterum non ex eadem et occasum et repurgationem sed secundum diametrum ex contrario factam. Talia sunt tunc temporis supernaturalia, et solo christo causalissima uirtute faciente magna et ampla quorum non est numerus».
<cuius fons>   Dionysius Areopagita, Epistulae, Epist. 7 § 2, ed. A. M.   Ritter , Corpus dionysiacum, t. 2, 2012, p. 169.2-13 (PG 3, 1081AB).
<Paral.> CMT27d9.3 [identique Ed1953, avec variantes dans la tradition manuscrite].
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc.
¶Nota
1. double soulignement : mots communs aux versions A et B
2. Thomas cite la traduction de Sarrazin, avec des leçons empruntées à Hilduin. Il faut écarter le recours à la version de Jean Scot Erigène.
3. Nicolaï ne semble connaître que la version A ; il note en marge : «... Sed quod ad subsequentem Dionysii textum pertinet, qui distinctius quam hic in Antverpiensi huius operis editione habebatur, aliqua, que confusum et involutum sensum reddebant, correximus». [MM2015]

^db <B> Dionysius Areopagita sec. Ambrosium Trauersarium , Epistulae, epist. 7, Dyonisiaca, p. 1495 : «Eramus tunc ambo apud Heliopolim ambo que simul incidentem mirabiliter soli lunae globum notabamus, non enim eiusce coniunctionis tunc aderat tempus ; ipsam que rursus ab hora nona ad uesperam ad solis diametrum supra naturae uires restitutam. In memoriam autem illius reuoca et aliud quiddam : neque enim ut ipse non ignorat eam lunae incidentiam ab oriente coepisse notauimus, et usque ad solaris corporis finem peruenisse ; ac tum demum resiluisse, neque uero eadem ex parte (ut assolet) et incidentia illa et repurgatio facta est, sed ex aduerso diametri».
¶Nota 1. soulignement spissis lineis : mots communs aux deux versions de la Catena.
¶Nota 2. En principe, la version B, proche de la version d’Ambroise Traversarius datée de 1436 et substituée tardivement par les éditions, est inauthentique. Dans l’attente d’un examen plus approfondi, on ne peut écarter totalement l’hypothèse selon laquelle, Traversarius dépendrait, pour ce passage, d’une version plus ancienne. [MM2019]

^dc ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23 (Krikones §3214 : Evagrius), ed.   Mai , Scriptorum Veterum, t. 9, Romae 1837, p. 715 = Vat. gr. 1611, f. 306rb34-35  : «Εὐαγρίου. [...] καὶ αὗται δὲ αἱ παραδοξοποιΐαι γεγένηνται ἕνεκα τοῦ φανῆναι τίς ἦν καὶ τὸν θάνατον ἀναδεξάμενος, ὅτι ἡνίοχος καὶ ταξιάρχης πάσης ὑπάρχει τῆς κτίσεως».
<cuius fons>   Evagrius Ponticus , Scholia in Lucam [CPG 2458] (fons non reperta) [ADL2020] [MM2020]
<Non hab.> Corderius ; Origenes (GCS 49 : scholia in loc. cit.) ; Theophylactus (Mt. Mc. Lc. in loc. parall.) ; Glossa ordinaria (Gloss-e).
¶Nota L’expression «mortem susceperat» traduit très exactement le caractère intentionnel et volontaire de l’action de recevoir exprimée par le verbe ἀναδεξάμενος (cf.   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 35 a. 6 ad 1) «Christus autem mortem suscepit spontanea voluntate, ut pro nobis satisfaceret, non quasi ex necessitate illius sententiae, quia ipse mortis debitor non erat». [MM2020]

^dd ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 128, CCSL 14, p. 382.1198-1222 : «Iam quae secuntur ostendunt quia propter inpietatem hominum finis saeculi sit futurus. Itaque significatur per domini passionem occasura praesentia, ut oriantur futura. [a] Tenebrae igitur offusae sunt oculis perfidorum, ut fidei lumen resurgeret. [b] Sol occidit sacrilegis uel refugit, ut funesti spectaculum sceleris obumbraret. Petrae fissae sunt, ut per praerupta saxorum ostenderetur futurum, quoniam uerbi uis pectorum dura penetraret, quo facilius ex cauis petrarum illi uenatores, quos Hieremias praedixit, Domino uenarentur. Monumentorum autem reseratio quid aliud nisi claustris mortis effractis resurrectionem significat mortuorum, quorum in aspectu fides, in processu typus, quod in sanctam prodeundo ciuitatem praesentium specie declarabant in illa Hierusalem quae in caelo est futurum perenne diuersorium resurgentium? Etiam uelum scinditur, quo uel duorum populorum diuisio uel mysteriorum synagogae profanatio declaratur. Scinditur ergo uelum uetus, ut ecclesia noua fidei suae uela suspendat. Synagogae uelamen aufertur, ut religionis interna mysteria reuelato mentis cernamus obtutu. Denique iam etiam centurio Dei filium quem crucifixerat confitetur. O duriora saxis pectora Iudaeorum ! Finduntur petrae, sed horum corda durantur. Iudex arguit, credit minister, proditor scelus suum morte condemnat, elementa fugiunt, terra concutitur, monumenta reserantur, Iudaeorum tamen inmobilis duritia manet orbe concusso». [FG2013]*

^de ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 6, c. 23, CCSL 120, l733 sqq. : «[a] Hoc exspirante domino factum est sicut matheus marcus que contestantur sed lucas praeoccupando narrauit [b] uolens enim miraculum miraculo adiungere cum dixisset, sol obscuratus est, continuo subiungendum existimauit, et uelum templi scissum est medium».
<cuius fons> Augustinus Hipponensis   , De consensu euangelistarum, lib. 3, c. 19 § 56, p. 344.4-7 sqq. : « [a] lucas autem similiter hoc ait : et uelum templi scissum est medium, sed non eodem ordine. uolens enim miraculum miraculo adiungere, cum dixisset : sol obscuratus est, continuo subiungendum existimauit : et uelum templi scissum est medium, [b] praeoccupans uidelicet, quod expirante domino factum est, ut deinde recapitulans exequeretur et de potu aceti et de illa uoce magna et de ipsa morte, quae ante scissionem ueli post tenebras facta intelleguntur ».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e)
¶Nota Thomas cite la lettre de la sentence de Bède mais rétablit l’ordre de la source de Bède [MM2021]

^df ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 45), PG 123, 1108A11-14 [CGC2015].

^dg ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 128, CCSL 14, p. 382.1198-1222 : «Iam quae secuntur ostendunt quia propter inpietatem hominum finis saeculi sit futurus. Itaque significatur per domini passionem occasura praesentia, ut oriantur futura. Tenebrae igitur offusae sunt oculis perfidorum, ut fidei lumen resurgeret. Sol occidit sacrilegis uel refugit, ut funesti spectaculum sceleris obumbraret. Petrae fissae sunt, ut per praerupta saxorum ostenderetur futurum, quoniam uerbi uis pectorum dura penetraret, quo facilius ex cauis petrarum illi uenatores, quos Hieremias praedixit, Domino uenarentur. Monumentorum autem reseratio quid aliud nisi claustris mortis effractis resurrectionem significat mortuorum, quorum in aspectu fides, in processu typus, quod in sanctam prodeundo ciuitatem praesentium specie declarabant in illa Hierusalem quae in caelo est futurum perenne diuersorium resurgentium? Etiam uelum scinditur, quo uel duorum populorum diuisio uel mysteriorum synagogae profanatio declaratur. Scinditur ergo uelum uetus, ut ecclesia noua fidei suae uela suspendat. Synagogae uelamen aufertur, ut religionis interna mysteria reuelato mentis cernamus obtutu. Denique iam etiam centurio Dei filium quem crucifixerat confitetur. O duriora saxis pectora Iudaeorum ! Finduntur petrae, sed horum corda durantur. Iudex arguit, credit minister, proditor scelus suum morte condemnat, elementa fugiunt, terra concutitur, monumenta reserantur, Iudaeorum tamen inmobilis duritia manet orbe concusso». [FG2013]

^dh ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 45), PG 123, 1108A15-B2 [CGC2015].

^di ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 128, CCSL 14, p. 382.1198-1222 : «Denique ubi acetum bibit, consummata sunt inquit omnia, eo quod adsumtae mortalitatis inpletum esset omne mysterium et exhaustis omnibus uitiis inmortalitatis sola laetitia remansisset». [FG2013]*

^dj ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 126, CCSL 14, p. 381.1170-1185 : «Et ideo ait : in manus tuas, Domine, conmendo spiritum meum. Et bene conmendatur spiritus, qui reseruatur ; quod enim conmendatur utique non amittitur. Bonum ergo pignus est spiritus, bonum depositum. Unde et ille ait : o Timothee, bonum depositum custodi. Conmendatur enim Patri spiritus et ideo ait : quoniam non derelinques in inferno animam meam. Vide autem magnum mysterium. Nunc conmendat in manibus patris spiritum suum, nunc in patris gremio sedet, quia totum alius non capit Christum. Denique ego inquit in Patre et Pater in me. Conmendatur ergo Patri Spiritus. Sed cum sit in superioribus, inluminat et inferna, ut uniuersa redimantur ; etenim Christus omnia et in Christo omnia, licet in singulis Christus operetur. Caro moritur, ut resurgat, spiritus Patri conmendatur, ut caelestia quoque ab iniquitatis uinculo soluerentur et pax fieret in caelo, quam terrena sequerentur». [FG2013]

^dk Gal. 3, 28.

^dl ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (Lc. 23, 46) (Krikones § 3220 Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 307rb39-42  : « Ἀθανασίου. Πάντας δὲ ἀνθρώπους παρατίθεται τῷ Πατρὶ δι' ἑαυτοῦ, τοὺς ἐν αὐτῷ ζωοποιουμένους. Μέλη γὰρ αὐτοῦ ἐσμεν, καὶ τὰ πολλὰ μέλη ἕν ἐστι σῶμα, ὅπερ ἐστὶν ἡ Ἐκκλησία· καθὼς Παῦλος [f. 307v] γράφει Γαλάταις· Πάντες γὰρ ὑμεῖς εῖσ [ἕν PG] ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ· τοὺς πάντας οὖν παρατίθεται ἐν ἑαυτῷ ».
<cuius fons>   Marcellus Ancyranus alias   Athanasius (pseudo), De incarnatione et contra Arianos, § 5 [CPG 2806], PG 26, 992B11-C2  : « Καὶ τὸ λέγειν αὐτὸν ἐν τῷ σταυρῷ·"Πάτερ, εἰς χεῖράς σου παρατίθημι τὸ πνεῦμά μου’’ [Lc. 23, 46], πάντας ἀνθρώπους παρατίθεται τῷ Πατρὶ δι' ἑαυτοῦ, τοὺς ἐν αὐτῷ ζωοποιουμένους. Μέλη γὰρ αὐτοῦ εἰσι, καὶ τὰ πολλὰ μέλη ἕν ἐστι σῶμα, ὅπερ ἐστὶν ἡ Ἐκκλησία· καθὼς καὶ ὁ μακάριος Παῦλος γράφει Γαλάταις· Πάντες γὰρ ὑμεῖς ἕν ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ· τοὺς πάντας οὖν παρατίθεται ἐν ἑαυτῷ ». [MM2022]

^dm Cf. Lc. 23, 43.

^dn Cf. Lc. 23, 46.

^do ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 33 (Krikones § 3206 [Gregorius Nyssenus ut ref. Kr3205] In Pascha) : Vat. gr. 1611, f. 305r b35-v3 ; Paris, Coislin 201, f. 577v 1-9 : «Εἰς τὸ Πάσχα. Ἀλλ' οὔπω τοῦ μεγίστου τῶν κεφαλαίων ὁ λόγος ἥψατο· ζητεῖν γὰρ τοὺς φιλομαθεστέρους εἰκός, πῶς ἐν τῷ αὐτῷ χρόνῳ ὁ κύριος τρισὶν ἑαυτὸν δίδωσι, τῇ τε καρδίᾳ τῆς γῆς καὶ τῷ παραδείσῳ τοῦ θεοῦ * καὶ ταῖς πατρῴαις χερσίν· πρὸςτοὺς Φαρισαίους μὲν γάρ φησιν ὅτι Ὥσπερ Ἰωνᾶς ἦν ἐν τῇ κοιλίᾳ τοῦ κήτους, οὕτως ἔσται καὶ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῇ καρδίᾳ τῆς γῆς κατὰ τὸ τριήμερον τοῦ χρόνου διάστημα , πρὸςδὲτὸνλῃστὴν ὅτι Σήμερον μετ' ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παρα δείσῳ, πρὸς δὲ τὸν πατέρα ὅτι Εἰς χεῖράς σου παρατίθημι τὸ πνεῦμά μου. οὔτε γὰρ ἐν ὑποχθονίοις εἴποι τις ἂν τὸν παράδεισον οὔτε ἐν τῷ παραδείσῳ τὰ ὑποχθόνια, ὥστε κατὰ [f. 305v] ταὐτὸν ἐν ἀμφοτέροις εἶναι ἢ χεῖρα τοῦ πατρὸς λέγεσθαι ταῦτα. ἀλλὰ τοῦτο μὲν [τοῖς εὐσεβῶς λογιζομένοις τυχὸν οὐδὲ ζητήσεως ἄξιον· ὁ γὰρ πανταχοῦ ὢν] διὰ τῆς θείας δυνάμεως καὶ παντὶ πάρεστι καὶ οὐδενὸς ἀπολείπεται».
*τοῦ θεοῦ Greg. (E X T) ] σὺν τῷ λῃστῇGreg., om. D
<cuius fons> =   Gregorius Nyssenus , In Christi resurrectionem 1 [CPG 3175], Gregorii Nysseni opera, t. 9, 1967, p. 290.18-291.10 ; PG 46, 613D 7-616A14.[MM2022]

^dp ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 126, CCSL 14, p. 381.1170-1185 : «Et ideo ait : in manus tuas, Domine, conmendo spiritum meum. Et bene conmendatur spiritus, qui reseruatur ; quod enim conmendatur utique non amittitur. Bonum ergo pignus est spiritus, bonum depositum. Unde et ille ait : o Timothee, bonum depositum custodi. Conmendatur enim Patri spiritus et ideo ait : quoniam non derelinques in inferno animam meam. Vide autem magnum mysterium. Nunc conmendat in manibus patris spiritum suum, nunc in patris gremio sedet, quia totum alius non capit Christum. Denique ego inquit in Patre et Pater in me. Conmendatur ergo Patri Spiritus. Sed cum sit in superioribus, inluminat et inferna, ut uniuersa redimantur ; etenim Christus omnia et in Christo omnia, licet in singulis Christus operetur. Caro moritur, ut resurgat, spiritus Patri conmendatur, ut caelestia quoque ab iniquitatis uinculo soluerentur et pax fieret in caelo, quam terrena sequerentur». [FG2013]

^dq Is. 49, 16 : « Ecce in manibus meis descripsi te ; muri tui coram oculis meis semper ».

^dr ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 33 (Krikones § 3206 [Gregorius Nyssenus] In Pascha) : Vat. gr. 1611, f. 305v1-a14  ; Paris, Coislin 201, f. 577v 9 : «Εἰς τὸ Πάσχα. [...] [... ζητήματος λύσις τὸ μηδὲν ἄβατον εἶναι θεῷ, ἐν ᾧ τὰ πάντα] συνέστηκεν, ἑτέρα δὲ, πρὸς ἣν νῦν ὁ λόγος βλέπει, ὅτι ὅλον τὸν ἄνθρωπον τοῦ θεοῦ διὰ τῆς πρὸς ἑαυτὸν [ἀνακράσεως εἰς τὴν θείαν φύσιν μετασκευάσαντος] ἐν τῷ καιρῷ τῆς κατὰ τὸ πάθος οἰκονομίας οὐθ’ ἑτέρου * μέρους τὸ ἅπαξ ἐγκραθὲν ἀνεχώρησεν // ἀλλὰ τὴν μὲν ψυχὴν τοῦ σώματος ἑκουσίως ἡ θεότης διέζευξεν, ἑαυτὴν δὲ ἐν ἀμφοτέροις μένουσαν ἔδειξεν· διὰ μὲν γὰρ τοῦ σώματος, ἐν ᾧ τὴν ἐκ τοῦ θανάτου φθορὰν οὐκ ἐδέξατο, κατήργησε τοῦ θανάτου τὸ κράτος, διὰ δὲ τῆς ψυχῆς ὡδοποίησε τῷ λῃστῇ τὴν ἐπὶ τὸν παράδεισον εἴσοδον. καὶ τὰ δύο κατὰ ταὐτὸν ἐνεργεῖται δι' ἀμφοτέρων τῆς θεότητος τὸ ἀγαθὸν κατορθούσης, διὰ μὲν τῆς τοῦ σώματος ἀφθαρσίας τὴν τοῦ θανάτου κατάλυσιν, διὰ δὲ τῆς ψυχῆς τῆς πρὸς τὴν ἰδίαν ἑστίαν ἐπειγομένης τὴν ἐπὶ τὸν παράδεισον τῶν ἀνθρώπων ἐπάνοδον. ἐ[πεὶ οὖν διπλοῦν μὲν τὸ ἀνθρώπινον σύγκραμα] καὶ μονοειδὴς ἡ τῆς θεότητος φύσις, ἐν τῷ καιρῷ τῆς τοῦ σώματος ἀπὸ τῆς ψυχῆς διαζεύξεως οὐ συνδιασχίζεται τῷ [συνθέτῳ τὸ ἀδιαίρετον, ἀλλ' ἓν] τὸ ἔμπαλιν γίνεται· τῇ γὰρ ἑνότητι τῆς θείας φύσεως τῆς κατὰ τὸ ἴσον ἐν ἀμφοτέροις οὔσης πάλιν πρὸς ἄλληλα τὰ διεστῶτα ** συμφύεται. καὶ [οὕτω γίνεται ὁ θάνατος] μὲν ἐκ τῆς τῶν συμπεφυκότων διαιρέσεως ἡ ἀνάστασις δὲ ἐκ τῆς τῶν διαιρεθέντων ἑνώσεως. εἰ δὲ ζητεῖς, πῶς ὁ ἐν τῷ παραδείσῳ ὢν ἐν *** ταῖς χερσὶ τοῦ πατρὸς ἑαυτὸν παρατίθεται, ἑρμηνεύσει σοι ὁ ὑψηλὸς Ἠσαΐας τὸ περὶ τούτων ζητούμενον· εἶπε γὰρ ἐκεῖνος ἐκ προσώπου τοῦ θεοῦ περὶ τῆς ἄνω Ἰερουσαλήμ, ἣν οὐκ ἄλλην παρὰ τὸν παράδεισον εἶναι πιστεύομεν, ὅτι Ἐπὶ τῶν χειρῶν μου ἐζωγράφησά σου τὰ τείχη. εἰ οὖν ἐν ταῖς χερσὶ περιγέγραπται τοῦ πατρὸς ἡ Ἰερουσαλήμ, ἥτις ἐστὶν ὁ παράδεισος, δηλονότι ἐν τῷ παραδείσῳ γενόμενος ταῖς πατρῴαις πάντως ἐνδιαιτᾶται παλάμαις, ἐν αἷς ἡ θεία πόλις τὴν περιγραφὴν ἔχει».
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , In Christi resurrectionem 1 [CPG 3175], Gregorii Nysseni opera, t. 9, 1967, p. 293.4-294.12 ; PG 46, 616D10 -617C5 : «Πῶς κατὰ ταὐτὸν καὶ ἐν τῷ ᾅδῃ καὶ ἐν τῷ παραδείσῳ ὁ κύριος; οὗ ζητήματος λύσις μέν ἐστι μία τὸ μηδὲν ἄβατον εἶναι θεῷ, ἐν ᾧ τὰ πάντα συνέστηκεν, ἑτέρα δὲ, πρὸς ἣν νῦν ὁ λόγος βλέπει, ὅτι ὅλον τὸν ἄνθρωπον τοῦ θεοῦ διὰ τῆς πρὸς ἑαυτὸν ἀνακράσεως εἰς τὴν θείαν φύσιν μετασκευάσαντος ἐν τῷ καιρῷ τῆς κατὰ τὸ πάθος οἰκονομίας οὐ θατέρου * μέρους τὸ ἅπαξ ἐγκραθὲν ἀνεχώρησεν (ἀμεταμέλητα γὰρ τοῦ θεοῦ τὰ χαρίσματα), ἀλλὰ τὴν μὲν ψυχὴν τοῦ σώματος ἡ θεότης ἑκουσίως διέζευξεν, ἑαυτὴν δὲ ἐν ἀμφοτέροις μένουσαν ἔδειξεν· διὰ μὲν γὰρ τοῦ σώματος, ἐν ᾧ τὴν ἐκ τοῦ θανάτου φθορὰν οὐκ ἐδέξατο [cf. Ps. 16, 10 ; Act. 2, 27], κατήργησε τὸν ἔχοντα τοῦ θανάτου τὸ κράτος, διὰ δὲ τῆς ψυχῆς ὡδοποίησε τῷ λῃστῇ τὴν ἐπὶ τὸν παράδεισον εἴσοδον. καὶ τὰ δύο κατὰ ταὐτὸν ἐνεργεῖται δι' ἀμφοτέρων τῆς θεότητος τὸ ἀγαθὸν κατορθούσης, διὰ μὲν τῆς τοῦ σώματος ἀφθαρσίας τὴν τοῦ θανάτου κατάλυσιν, διὰ δὲ τῆς ψυχῆς τῆς πρὸς τὴν ἰδίαν ἑστίαν ἐπειγομένης τὴν ἐπὶ τὸν παράδεισον τῶν ἀνθρώπων ἐπάνοδον. ἐπεὶ οὖν διπλοῦν μὲν τὸ ἀνθρώπινον σύγκραμα, ἁπλῆ δὲ καὶ μονοειδὴς ἡ τῆς θεότητος φύσις, ἐν τῷ καιρῷ τῆς τοῦ σώματος ἀπὸ τῆς ψυχῆς διαζεύξεως οὐ συνδιασχίζεται τῷ συνθέτῳ τὸ ἀδιαίρετον, ἀλλ' ἓν τὸ ἔμπαλιν γίνεται· τῇ γὰρ ἑνότητι τῆς θείας φύσεως τῆς 9.294 κατὰ τὸ ἴσον ἐν ἀμφοτέροις οὔσης πάλιν πρὸς ἄλληλα τὰ διαστάντα** συμφύεται. καὶ οὕτω γίνεται ὁ θάνατος μὲν ἐκ τῆς τῶν συμπεφυκότων διαιρέσεως ἡ ἀνάστασις δὲ ἐκ τῆς τῶν διαιρεθέντων ἑνώσεως. εἰ δὲ ζητεῖς, πῶς ὁ ἐν τῷ παραδείσῳ ὢν ταῖς*** χερσὶ τοῦ πατρὸς ἑαυτὸν παρατίθεται, ἑρμηνεύσει σοι ὁ ὑψηλὸς Ἠσαΐας τὸ περὶ τούτων ζητούμενον· εἶπε γὰρ ἐκεῖνος ἐκ προσώπου τοῦ θεοῦ περὶ τῆς ἄνω Ἰερουσαλήμ, ἣν οὐκ ἄλλην παρὰ τὸν παράδεισον εἶναι πιστεύομεν, ὅτι Ἐπὶ τῶν χειρῶν μου ἐζωγράφησά σου τὰ τείχη. εἰ οὖν ἐν ταῖς χερσὶ τοῦ πατρὸς περιγέγραπται ἡ Ἰερουσαλήμ, ἥτις ἐστὶν ὁ παράδεισος, δηλονότι ὁ ἐν τῷ παραδείσῳ γενόμενος ταῖς πατρῴαις πάντως ἐνδιαιτᾶται παλάμαις, ἐν αἷς ἡ θεία πόλις τὴν περιγραφὴν ἔχει».
*οὐ θατέρου] οὐθ’ ἑτέρου Vg1611 Greg. (E T D U F G)
**διαστάντα] διεστῶτα Greg. (Λv)
*** ταῖς] ἐν praem. Vg1611 Greg. (S E T Λv)
¶Nota Le lemme attributif grec ne mentionne que le titre de l’oeuvre. Le scholion a été identifié à partir du scholion précédent explicitement attribué à Grégoire de Nysse (Kr3205 = CLC23d7.10). - Les passages du ms. Vg1611, rendus illisibles par des taches importantes, ont été vérifiés et complétés à partir du ms. Coislin 201. [MM2019] [MM2022]

^ds ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 23, 43 (Krikones §3207 Damascenus) Vat. gr. 1611, f. 304va30-32  : «Τοῦ Δαμασκηνοῦ. Σαφέστερον δὲ εἶπε ·" ἐν τάφῳ σωματικῶς , ἐν ᾅδῃ δὲ μετὰ ψυχῆς, ὡς θεὸς ἐν παραδείσῳ δὲ μετὰ λῃστοῦ καὶ ἐν θρόνῳ ὑπῆρχε Χριστὸς μετἀ πατρὸς καὶ πνεύματος, πάντα πληρῶν ὁ ἀπερίγραπτος"». [ADL2020] [MM2020]
<cuius fons>   Παρακλητικη ητοι οκτωηχος η μεγαλη, Romae, 1884, p. 280 (Κανὼν Ἀναστάσιμος. ποίημα Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Ἦχος δ’) ; Pentecostarium byzantinum (   Πεντηκοσταριον χαρμοσυνον ), troparium ad horas, 'Ανάστασιν Χριστοῦ θεασάμενα, Romae, 1884, p. 17 (Ἦχος γ’), etc. ; cf. E.   Follieri , Initia hymnorum Ecclesiae graecae, Rome, 1960, Studi e testi 211, p. 462 : «Ἐν τάφῳ σωματικῶς, ἐν ᾅδου δὲ μετὰ ψυχῆς ὡς Θεός· ἐν Παραδείσῳ δὲ μετὰ λῃστοῦ, καὶ ἐν θρόνῳ ὑπῆρχες Χριστέ, μετὰ Πατρὸς καὶ Πνεύματος, πάντα πληρῶν ὁ ἀπερίγραπτος».
<cuius fons> Cf.   Iohannes Damascenus , Oratio in Sabbatum sanctum, § 29.22-31, ed. P. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, t. 5, Patristische Texte und Studien 29. Berlin - New York, 1988, p. 138-139 : «Σινδόνι τοίνυν καθαρᾷ ἐνειλίσσεται ὁ μόνος καθαρὸς καὶ ἀκήρατος, ὁ περιβάλλων τὸν οὐρανὸν ἐν νεφέλαις, „ὁ ἀναβαλλόμενος φῶς ὡς ἱμάτιον" ἐν τάφῳ τίθεται, ὁ θρόνον ἔχων τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν ὑποπόδιον, ὁ πληρῶν καὶ περιγράφων τὰ σύμπαντα, ὁ μόνος ὡς θεὸς ἀπερίγραπτος καὶ δρακὶ περιδεδραγμένος τῆς κτίσεως ἐν τάφῳ σωματικῶς περιγράφεται, αὐτὸς ὡς θεὸς ἐν οὐρανῷ σὺν πατρὶ προσκυνούμενος καὶ τῷ πνεύματι , καὶ αὐτὸς ὡς ἄνθρωπος σωματικῶς ἐν μνήματι κείμενος καὶ ψυχικῶς ἐν τοῖς ᾅδου μυχοῖς αὐλιζόμενος καὶ τῷ λῃστῇ εἰσιτητὸν ποιῶν τὸν παράδεισον, συμπαρομαρτούσης ἁπανταχῇ τῆς ἀπερπτου θεότητος». [MM2015]
<Non hab.> TLG ; PG 96, 818-856 ;   Christ-Paranika , Anthologia graece carminum ; G.   Schiro et coll., Analecta hymnica graeca. Cf. F.   Gabhauer , «Der Osterkanon des Johannes von Damaskos. Text, Übersetzung und Kommentar», Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens, 106 (1995), p. 133-174.
¶Nota Thomas traduit sans le savoir un tropaire, extrait du principal recueil de chants de la liturgie byzantine (ὀκτώηχος). La tradition populaire et quelques manuscrits l’attribuent tout entier à Jean Damascène ; la critique estime aujourd’hui que le livre est antérieur à Damascène qui en a cependant réformé le contenu et la musique. Quelques pièces y sont d’ailleurs expressément attribuées à Damascène, ce qui est le cas du texte ici cité, qualifié en rubrique de «poème de Jean Damascène». Les rapprochements établis avec l’homélie de Damascène sur le Samedi-Saint viennent à l’appui de cette attribution. Cf.   C. Emereau, «Hymnographi byzantini», Échos d’Orient, 22 (1923), p. 435 ; J.   Nasrallah, Saint Jean de Damas, son époque, sa vie, son œuvre, Harissa, 1950, p. 152-155. - Je remercie Adele Di Lorenzo qui a attiré mon attention sur l’origine liturgique de cette sentence. [MM2020]

^dt ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 23, 46), PG 123, 1108B5-8. [CGC2015]

^du ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 127, CCSL 14, p. 381.1185-1197 : «Et hoc dicto tradidit spiritum. Et bene tradidit, qui non inuitus amisit. Denique Matthaeus ait : emisit spiritum ; quod enim emittitur uoluntarium est, quod amittitur necessarium. Propterea addidit :   magna voce . In quo uel professio gloriosa usque ad mortem se pro nostris descendisse peccatis ergo nec ego erubescam fateri quod Christus non erubuit magna uoce profiteri uel euidens manifestatio contestantis dei secessionem diuinitatis et corporis. Sic enim habes : clamauit Iesus uoce magna dicens : Deus, Deus meus, respice me !   Quare me dereliquisti ? Clamauit homo diuinitatis separatione moriturus. Nam cum diuinitas mortis libera sit, utique mors esse non poterat, nisi uita discederet, quia uita diuinitas est». [FG2013]*