Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

^marg.| {CLC1d1.1} EUSEBIUS. In Ecclesiastica historia. − Lucas in initio evangelii sui, causam cur scripserit indicavit, videlicet quoniam multi alii temere presumpserant enarrare res que sibi magis erant ad liquidum comperte.^A ^a
Et hoc est quod dicit :

^a ¶Fons : Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (transl. Rufini), lib. 3, c. 24.15, GCS 9.1, p. 251.2-4 : «Lucas autem in initio euangelii sui causam, cur scriberet, indicavit, videlicet quoniam multi alii temere praesumpserant enarrare res, quae sibi magis erant ad liquidum compertae». [MM2020]

^A ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

Quoniam quidem multi¹ conati sunt ordinare narrationem rerum.

¹ multi] om. Li448

^marg.| {CLC1d1.2} AMBROSIUS. − Nam sicut multi in Iudeorum populo divino infusi spiritu prophetaverunt, alii autem pseudo prophete erant ² potius quam prophete. Sic³ et nunc in Novo Testamento multi evangelia scribere conati sunt que boni nummularii non probarunt. Et aliud quidem fertur⁴ evangelium quod duodecim scripsisse dicuntur. Ausus⁵ est etiam Basilides evangelium scribere, fertur aliud secundum Thomam et aliud secundum Matthiam.^B ^b

^b ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 1-2, CCSL 14, p. 6.1-7.32 : « Quoniam , inquit, multi conati sunt ordinare narrationem rerum. Pleraque nostrorum, quemadmodum ueterum Iudaeorum, paribus et generibus formantur et causisatque exemplorum similium pari usu, exituque conueniunt, principioque rerum et fine concordant. Nam sicut multi in illo populo diuino infusi spiritu prophetarunt, alii autem prophetare se pollicebantur et professionem destituebant mendacio erant enim pseudoprophetae potius quam prophetae, sicut Ananias filius Azot, erat autem populi gratia discernere spiritus, ut cognosceret quos referre deberet in numerum prophetarum, quos autem quasi bonus nummularius inprobare, in quibus materia magis corrupta sorderet quam ueri splendor luminis resultaret sic et nunc in nouo Testamento multi evangelia scribere conati sunt, quae boni nummularii non probarunt, unum autem tantummodo in quattuor libros digestum ex omnibus arbitrati sunt eligendum. [§ 2] Et aliud quidem fertur evangelium, quod duodecim scripsisse dicantur . Ausus etiam Basilides evangelium scribere, quod dicitur secundum Basilidem. Fertur etiam aliud evangelium, quod scribitur secundum Thomam. Noui aliud scriptum secundum Matthiam. Legimus aliqua, ne legantur, legimus, ne ignoremus, legimus, non ut teneamus, sed ut repudiemus et ut sciamus qualia sint in quibus magnifici isti cor exaltant suum. Sed ecclesia, cum quattuor evangelii libros habeat, per uniuersum mundum evangelistis redundat ; haereses, cum multa habeant, unum non habent ; multi enim conati, sed Dei gratia destituti sunt. Plerique etiam ex quattuor evangelii libris in unum ea quae uenenatis putauerunt assertionibus conuenientia, referserunt. Ita ecclesia quae unum evangelium habet unum Deum docet ; illi autem qui alium Deum veteris Testamenti, alium novi dsserunt, ex multis evangeliis non unum Deum, sed plures fecerunt». [FG2013]*

^B ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

² pseudoprophete erant] pseudoprophetaverant cacogr. Li448

³ Sic] Sicut Li448

⁴ fertur] om. Li448

⁵ ausus] alusus cacogr. Li448

^marg.| {CLC1d1.3} BEDA. − Multos ergo eos non tam numerositate quam hereseos multifarie diversitate commendat⁶*, qui non Spiritus⁷ sancti munere donati sed vacuo labore conati, magis ordinaverint⁸* narrationem quam historie texuerint⁹* veritatem.^C ^c

^c ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 30 sqq. : «Falsa uero euangelia lucas prima mox praefatione refellit, quoniam quidem multi, inquit, conati sunt ordinare narrationem, multos uidelicet eos non tam numerositate quam hereseos multifariae diuersitate commendans qui non spiritus sancti munere donati sed uacuo labore conati magis ordinarint narrationem quam historiae texuerint ueritatem ideo que aliis complendum opus in quo frustra sudauere reliquerint illis nimirum qui cum sint quattuor non tam quattuor euangelia quam unum quattuor librorum uarietate pulcherrima consonum ediderunt». [MM2020]

^C ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁶ commendat] connumerat Ed1953

⁷ Spiritus] sunt cacogr. Mt366

⁸ ordinaverint] ordinaverunt Ed1953

⁹ texuerint] texuerunt Ed1953

^marg.| {CLC1d1.4} AMBROSIUS. − Qui enim conatus est ordinare , suo labore conatus est nec implevit¹⁰. Sine conatu sunt enim¹¹* donationes et gratia Dei que, ubi se infuderit, rigare consuevit ut non egeat sed redundet scriptoris ingenium. Et ideo bene dicit : rerum que in nobis complete sunt , vel que in nobis redundant. Quod enim redundat nulli deficit et de completo nemo dubitat, cum fidem effectus astruat, exitus prodat.^D ^d

^d ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 3-4, CCSL 14, p. 7.36-8.45# : « Quoniam multi , inquit, conati sunt . Conati utique illi sunt, qui implere nequiverunt. Ergo multos coepisse, nec implevisse, etiam sanctus Lucas testimonio locupletiore testatur, dicens plurimos esse conatos. Qui enim conatus est ordinare suo labore conatus est nec inpleuit. Sine conatu sunt enim donationes et gratia Dei, quae, ubi se infuderit, rigare consueuit, ut non egeat, sed redundet scriptoris ingenium. Non conatus est Matthaeus, non conatus est Marcus, non conatus est Iohannes, non conatus est Lucas, sed diuino spiritu ubertatem dictorum rerum que omnium ministrante sine ullo molimine coepta conplerunt. Et ideo bene dicit : quoniam multi conati sunt ordinare narrationem rerum quae in nobis conpletae sunt uel quae in nobis redundant. [§ 4] Quod enim redundat nulli deficit et de conpleto nemo dubitat, cum fidem effectus adstruat, exitus prodat. Itaque evangelium conpletum est et redundat omnibus per uniuersum orbem fidelibus et mentes omnium rigat animum que confirmat. Ergo fundatus in petra, et qui omnem fidei sumpserit plenitudinem, firmamentumque constantiae recte dicit : quae in nobis completae sunt, quoniam non signis et prodigiis, sed uerbo uera et falsa discriminant, qui salutaria Domini gesta describunt, uel qui animum mirabilibus eius intendunt. Quid enim tam rationabile quam ut credas, cum legis ea gesta quae supra hominem sunt, potioris esse naturae, at vero cum legis ea quae sunt mortalia, suscepti credas esse corporis passiones? Ita verbo atque ratione, non signis fides nostra fundatur». [FG2013]*

^D ¶Codd. : La88 Li448 Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1660 Ed1953 {MM2018}

¹⁰ nec implevit] ordinare praem. La88 *

¹¹ Sine conatu sunt enim] sine conatu. Sunt enim et Ed1470 Ed1476 , suo conatu. Sunt enim et Ed1546, suo conatu. Sine conatu enim sunt et Ed1660, suo conatu. Sine conatu sunt enim Ed1953

^marg.| {CLC1d1.5} ORIGENES. ¹²* − [b] Dicit autem rerum quia non secundum phantasiam, iuxta hereticos, exercuit Iesus carnalem¹³ ipsius adventum sed, cum veritas esset, revera negotium prosecutus est. [a] Affectum¹⁴ autem suum¹⁵ indicat ex hoc quod ait : que in nobis complete sunt , id est que in nobis manifestissime sunt ostense¹⁶*. Certa enim fide et¹⁷ ratione cognoverat neque in aliquo fluctuabat¹⁸.^E ^e

^e ¶Fons^G : [a] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 1 (Krikones §7 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 2rb35 -40 : «Ὠριγένους. [...] Ὅ γε μὴν Λουκᾶς εἰπών · περὶ τῶν πεπληροφορημένων ἐν ἡμῖν πραγμάτων τὴν διάθεσιν ἑαυτοῦ ἐμφαίνει , ὅτι οὐδὲν ἀμφιβάλλων οὐδὲ εἰκάζων ﮲ἀλλὰ πάντα μετὰ παρρησίας καὶ βεβαίως [ἐβεβαίωσεν Orig.] ὡς εὖ εἰδώς».
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 6.6-11.
<ex quo> [a] Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 6.5-11 = PL 26, 221C : «Affectum suum Lucas indicat ex sermone quo ait : in nobis manifestissime sunt ostensae, id est πεπληροφορημένως quod uno verbo latinus sermo non explicat. Certa enim fide et ratione cognoverat neque in aliquo fluctuabat, utrum ita esset an aliter. Hoc autem illis evenit, qui fidelissime crediderunt et id, quod propheta obsecrat, consecuti sunt et dicunt : confirma me in sermonibus tuis. Unde et Apostolus de his, qui erant firmi atque robusti, ait : ut sitis radicati et fundati in fide. Si quis enim radicatus in fide est atque fundatus, licet tempestas fuerit exorta, licet venti flaverint, licet se imber effuderit, non convelletur, non corruet, quia super petram aedificium solida mole fundatum est». [b] Non hab.
[b] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 1 (Krikones §9 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 2rb40 - v2 : «Ὠριγένους. Πραγμάτων δὲ εἶπεν, ἐπειδήπερ οὐ κατὰ φαντασίαν κατὰ τοὺς τῶν αἱρετικῶν παῖδας ἐδραματούργησεν Ἰησοῦς τὴν ἔνσαρκον αὐτοῦ παρουσίαν﮲ ἀλλὰ τυγχάνων ἀλήθεια πρὸς ἀλήθειαν τὴν οἰκονομίαν ἐνήργησεν».
<cuius fons> Titus Bostrensis, Commentarii in Lc. (Lc. 1, 1) ex catenis [CPG 3576], ed. J. Sickenberger , Titus von Bostra, Leipzig, 1901, p. 143.18-21 (τοῦ ἐν ἁγίοις Τίτου ἐπισκόπου Βοστρῶν καὶ Ὠριγένους), «Πραγμάτων δέ φησιν, ἐπειδὴ οὐ κατὰ φαντασίαν κατὰ τοὺς τῶν αἱρετικῶν παῖδας ἐθαυματούργησεν ὁ κύριος Ἴησοῦς τὴν ἔνσαρκον οἰκονομίαν, ἀλλὰ τυγχάνων ἀλήθεια ἀληθῶς ἐνήργησε τὰ πράγματα». Ut ref. Nicolaï (Ed1657, p. 3a) ex Bibliotheca veterum patrum et auctorum ecclesiasticorum graecolatinus, t. 2, p. 762 .
<Diff.> Origenes , In Lc., PG 13, 1801C2-6 (apparatus) ; Origenes ( ?) , Scholia in Lucam, ex cod. Venet. 28, PG 17, 312B15-C5 . [ADL2019] [MM2020]
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.)
¶Nota 1 : Plusieurs versions des éléments de cette sentence sont attestés dans diverses chaînes grecques tantôt sous le nom d’Origène, tantôt sous celui de Titus de Bostra associé à Origène ( Sickenberger , p. 143.14-21 ).
¶Nota 2 : Thomas réunit deux scholia de la chaîne de Nicétas attribués à Origène. En réalité, Kr7 est restitué par une citation littérale de la version latine de Jérôme, assez éloignée du grec des homélies d’Origène sur Luc (= segment [a]), tandis que la partie de Kr9 reprise par Thomas est un extrait de Titus de Bostra (=segment [b]). Thomas intervertit l’ordre des scholia de la chaîne grecque de manière à commenter le complément d’objet de la phrase «rerum» avant la proposition circonstantielle «que in nobis... ». Dans les manuscrits de la chaîne de Nicétas consultés, on observe la même séquence Kr7 / Kr9, séparés par Kr8 qui est un court extrait de Chrysostome omis par la Catena (BAV, Vg1611, Vat. gr. 1642, f. 4v27-5r13 ; Ottob. gr. 100 ; Paris, BnF, Grec 208, f. 4r5-7 ) . [MM2020]
¶Nota 3 : Les emprunts à la traduction de Jérôme empêchent ici de conclure quoique ce soit au sujet de la version de la chaîne de Nicétas utilisée. Par exemple, la formule de Jérôme “cum veritas esset, revera” traduit un passage de la chaîne de Nicétas sur Luc qui varie dans les différentes versions du scholion :
- πρὸς ἀλήθειαν τὴν οἰκονομίαν ἐνήργησεν : Vg1611 cit. supra (version italiote) ;
- ἀλήθεια πρὸς ἀλήθειαν τὴν οἰκονομίαν ὰνήργησεν : Paris, BnF, Grec 208, f. 4r5-7 ; Vat. gr. 1642, f. 4v27-5r13 (cette leçon contredit la théorie selon laquelle Vg1642 serait l’apographe de Vg1611)
- ἀλήθεια ἀληθῶς : Titus (ed. Sickenberger ) [ADL2019] [MM2020] [rev. VS2021]*

^E ¶Codd. : La88 Li448 P638 Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1657 Ed1660 Ed1953 {MM2018} {MM2019}

¹² Origenes Li448 ] lac. La88 ( marg. : rubrica ), Titus Bostrensis (in proem. Luc.) Ed1657 Ed1660

¹³ carnalem] + sui Ed1657 Ed1660

¹⁴ Affectum] Origenes (h om. 1 in Luc.) praem. Ed1657 Ed1660

¹⁵ suum] + (vel effectum) Ed1657 Ed1660

¹⁶ostense] + (profert graecum πιπληροφορημένων quod uno verbo latinus sermo non explicat) Ed1657 Ed1660 [= transl. Hieronymi] , + id enim quod grece legitur πεπληροφορημένων (peplirophorimenon) uno verbo latinus sermo non explicat Ed1953

¹⁷ et] om. La88

¹⁸ fluctuabat Li448 ² (m. moderna)] fructuabat Li448 *

^marg.| {CLC1d1.6} CHRYSOSTOMUS. − Evangelista autem ¹⁹ non solum testimonio contentus est proprio sed ad apostolos totum refert. Inde robur venatur sermoni.^F ^f
Et ideo subdit :

^f ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 1 (Krikones §6 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 2r3-4 : «Χρυσοστόμου Πράξεων. [...] ὁ εὐαγγελιστὴς οὔτε τῇ οἰκείᾳ ἀρκεῖται μαρτυρίᾳ μόνον, ἀλλὰ ἀνάγει ἐπὶ τοὺς ἀποστόλους τὸ πᾶν // κἀκεῖθεν ἀξιόπιστον ποιεῖ τὸν λόγον […]».
<cuius fons> Chrysostomus , In Acta apostolorum, hom. 1, PG 60, 1 6.3 7-43 : «Τίνος ἕνεκεν αὐτὸν ἀναμιμνήσκει τοῦ Εὐαγγελίου; Ὥστε τὴν οἰκείαν ἀκρίβειαν ἐνδείξασθαι. Καὶ γὰρ ἀρχόμενος τῆς πραγματείας ἐκείνης φησίν· Ἔδοξε κἀμοὶ παρηκολουθηκότι ἄνωθεν πᾶσιν ἀκριβῶς, καθεξῆς σοι γράψαι. Καὶ οὔτε τῇ οἰκείᾳ ἀρκεῖται μαρτυρίᾳ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἀνάγει ἐπὶ τοὺς ἀποστόλους τὸ πᾶν, λέγων· Καθὼς παρέδοσαν ἡμῖν οἱ ἀπαρχῆς αὐτόπται καὶ ὑπηρέται γενόμενοι τοῦ λόγου. Διὸ τὸν λόγον ἀξιόπιστον ἐκεῖ ποιήσας, οὐδὲ δεῖται ἐνταῦθα ἑτέρας βεβαιώσεως, ἅπαξ αὐτοῦ πιστευθέντος, καὶ δι' ἐκείνου τὸ ἀκριβὲς αὐτὸν τῆς ἀληθείας κατηχήσας».
¶Nota : Robur venatur sermoni. Le grec dit simplement : «de là le discours est fait (rendu) digne de foi». L’expression «robur venatur + datif» n’est jamais attestée par ailleurs dans la latinité classique et médiévale (LLT 2020). Il semble que le traducteur ait rendu en latin un italianisme que le grec suggérait à son esprit. L’usage peu courant de venor au sens métaphorique d’« extraire» correspond en effet à l’italien cacciare au sens de estrarre (Encyclopedia Treccani, Vocabulario on line : cacciare ) «faire sortir, extraire, ex-primer». Il faut donc comprendre : «de là, c’est-à-dire du témoignage conjoint de l’évangéliste et des apôtres, est extraite la force du discours». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]*

^F ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 P638 Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1660 Ed1953 {MM2018}

¹⁹ autem] om. P638

Sicut tradiderunt nobis qui ab initio ipsi viderunt.

^marg.| {CLC1d1.7} EUSEBIUS. In Ecclesiastica historia. ²⁰ − Certus²¹* quod veritatem, vel Paulo exponente²², vel aliis apostolis qui ab initio ipsi viderant vel sibi tradiderant, consecutus sit.^G ^g

^g ¶Fons : Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (transl. Rufini), lib. 3, c. 24.15, GCS 9.1, p. 251.6-7 : «volens ergo abstrahere nos a ceterorum narrationibus fidem facit per se conscriptae veritati, certus quod eam, vel Paulo exponente vel aliis apostolis, qui ab initio ipsi viderant ac sibi tradiderant, consecutus sit, et hanc nobis per proprium euangelium tradat». [MM2020]

^G ¶Codd. : Li448 La88 Mt366 Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1660 Ed1953 {MM2018} {MM2024}

²⁰ in La88 Li448 (ante sententiam praecedentem marg.) Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1660] om. Ed1953

²¹ certus] + est Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1660 Ed1953

²² exponente] exponentes cacogr. Ed1476

^marg.| {CLC1d1.8} CHRYSOSTOMUS. − Dicit autem viderunt quia hoc²³ maxime robur nanciscitur credulitatis quod addiscitur ab his qui presentialiter viderunt .^H ^h

^h ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 1 (Krikones §6 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 2r6 : «Χρυσοστόμου Πράξεων. […] μὴ εἶπεν […] ἀλλ’ οἱ [+ ἀπ’ ἀρχῆς Chrysostomus] αὐτόπται γενόμενοι, ὅτι τοῦτο μάλιστα τῆς πίστεως ἐστὶν ἀξιόπιστον, τὸ παρὰ αὐτοπτῶν μαθεῖν».
<cuius fons> = Chrysostomus , In Acta apostolorum, hom. 1, PG 60, 1 6.5 2-54 [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^H ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1476 Ed1660 Ed1953 {MM2018}

²³ hoc] hic Ed1476

^marg.| {CLC1d1.9} ORIGENES. − Palam est autem quod cuiusdam doctrine finis est²⁴* ipsa doctrina, sicut geometrie. Alterius vero doctrine finis in opere computatur, sicut medicine. Et ita est in sermone Dei . Et ideo postquam significaverat scientiam ex hoc quod dixerat ipsi viderunt , demonstrat opera ex hoc quod sequitur :

²⁴ est] + in Ed1953

Et ministri fuerunt sermonis

^marg.| vel Verbi.^I ⁱ

ⁱ ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 8.21 -9.19 : «Clam Lucae sermonibus edocemur, quod cujusdam doctrinae finis sit [om. A] ipsa doctrina, alterius vero doctrinae finis in opere computetur [computatur A]. Verbi gratia : scientia geometriae finem habet ipsam tantum scientiam atque doctrinam. Alia vero scientia est, cujus finis opus exigit, velut medicina. Oportet me rationem et dogmata scire medicinae, non ut tantummodo noverim, quid debeam facere, sed ut faciam. id est, ut secem vulnera. victum moderatum castigatumque disponam, aestus febrium impulsu venarum sentiam, ut curationibus cyclicis humorum abundantiam siccem, temperem atque restringam. Quae si quis tantum scierit et non opere fuerit subsecutus, cassa erit eius scientia. Simile quid scientiae medicinae et operi etiam in notitia ministerioque sermonis est. Unde scribitur : sicut tradiderunt nobis, qui a principio ipsi viderunt et ministri fuerunt sermonis. ut ex eo, quod dixit : ipsi viderunt, doctrinam et scientiam significari, ex eo vero, quod ait : ministri sermonis , demonstrari opera cognoscamus».
<cuius fons> Cf. Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 1, § 8-9, p. 8.21-9.20 : «Καὶ λεληθότως δέ τι καλὸν μάθημα διδάσκει ἡμᾶς ὁ Λουκᾶς ἐνταῦθα, ὅτι τινῶν μὲν θεωρημάτων τὸ τέλος ἡ θεωρία ἐστίν, τινῶν δὲ θεωρημάτων τὸ τέλος ἡ πρᾶξις. 1.9 Ἵνα μὲν οὖν διὰ τοῦ «αὐτόπται» δηλώσῃ τὸ θεωρητικόν, διὰ δὲ τοῦ «ὑπηρέται» τὸ πρακτικὸν αὐτῶν παραστήσῃ, «αὐτόπται καὶ ὑπηρέται» εἶπεν».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis (Kr7 et Kr9 ; PG 13, 1801B-C ; PG 17, 312A-C) ; LLT. Glossa ordinaria (Gloss-e) [ADL2020] [MM2020]

^I ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d1.10} AMBROSIUS. − Non²⁵*congruit ista locutio ut maius ministerium²⁶ Verbi quam auditum esse credamus sed quia non prolativum verbum sed substantiale signatur²⁷*. Non vulgare verbum sed celeste intelligamus cui apostoli ministrarunt.^J ^j

^j ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 5, CCSL 14, p. 8.59-65 : « Sicut tradiderunt inquit nobis qui ab initio ipsi viderunt et ministri fuerunt verbi . Non congruit ista elocutio , ut magis ministerium uerbi quam auditum esse credamus. Sed quia non prolatiuum uerbum, sed substantiale signatur uerbum illud, quod caro factum est et habitauit in nobis, non uulgare uerbum, sed illud caeleste intellegamus, cui apostoli ministrarunt». [FG2013]*

^J ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²⁵ Non] Nam Ed1953

²⁶ ministerium] misterium Li448

²⁷ signatur] significatur Ed1953

^marg.| {CLC1d1.11} CYRILLUS. − Quod autem dicit, huius verbi visores fuisse apostolos, concordat cum Ioanne, qui dicit : « Verbum caro factum est et habitavit in nobis et vidimus gloriam eius »^k Verbum namque, mediante carne, visibile factum est.^K ^l

^k Io. 1, 14.

^l ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 2 (Krikones §10 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 2v2-4 : «Κυρίλλου. Τοῦ Λόγου δὲ τοῦ ἐνυποστάτου καὶ ζῶντος αὐτόπτας εἰπὼν τοὺς ἀποστόλους, συμπεφώνηκε τῷ Ἰωάννῃ λέγοντι " τὸν Λόγον σάρκα γεγονέναι, καὶ ἐσκηνωκέναι ἐν ἡμῖν, καὶ τεθεωρῆσθαι τὴν δόξαν αὐτοῦ ", δόξαν ὡς Μονογενοῦς παρὰ Πατρός. Διὰ γὰρ τῆς σαρκὸς, θεωρητὸς ὁ Λόγος κατέστη, ὁρατῆς οὔσης καὶ ψηλαφητῆς καὶ ἀντιτύπου, ἀθεώρητος ὢν τὸ καθ’ ἑαυτόν».
<cuius fons> Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, 3, ed. Mai., PG 72, 476A (11-16) ; cf. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 279, n° 1 [MOB2014]* [MM2015]* [rev. VS2021]*

^K ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020} {MM2024}

^marg.| {CLC1d1.12} AMBROSIUS. − Non solum autem secundum corpus viderunt Dominum, sed etiam secundum verbum. Viderunt enim verbum, qui cum Moyse et Elia viderunt gloriam verbi ; alii non viderunt qui corpus tantummodo videre potuerunt.^L ^m

^m ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 5, CCSL 14, p. 9.77-81 : «Non solum enim secundum corpus uiderunt Dominum, sed etiam secundum uerbum ; uiderunt enim uerbum qui cum Moyse et Helia uiderunt gloriam uerbi. Isti enim uiderunt Iesum, qui in sua uiderunt gloria, alii non uiderunt, qui corpus tantummodo uidere potuerunt ; non enim corporalibus, sed spiritalibus oculis Iesus uidetur». [FG2013]*

^L ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d1.13} ORIGENES. − Et in Exodo quidem scriptum estⁿ : « Populus videbat vocem Domini ». Vox autem auditur potius quam videtur. Sed propterea ita scriptum est ut ostenderetur nobis aliis videri oculis vocem Domini, quibus illi aspiciunt qui merentur. Porro in evangelio non vox cernitur, sed sermo qui voce prestantior est.^M ^o

ⁿ Ex. 20, 18.

^o ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 7.9-18 : «In Exodo scriptum est : populus videbat vocem Dei [Domini C K]. Et certe vox auditur potius quam videtur, sed propterea ita scriptum est, ut ostenderetur nobis aliis oculis videre vocem Dei [Domini K], quibus illi adspiciunt, qui merentur. Porro in evangelio non vox cernitur, sed sermo, qui voce praestantior est. Unde nunc dicitur : sicut tradiderunt nobis, qui a principio ipsi viderunt et ministri fuerunt sermonis».
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 1, § 7, ibid. «Οἱ αὐτόπται», φησί, «καὶ ὑπηρέται τοῦ λόγου». Ἐν μὲν τῇ Ἐξόδῳ γέγραπται, ὅτι «ὁ λαὸς ἑώρα τὴν φωνὴν τοῦ κυρίου». Καίτοι γε φωνὴ οὐ βλέπεται, ἀλλ' ἀκούεται, ἵνα δηλωθῇ παραδόξως, ὅτι ἡ τοῦ θεοῦ φωνὴ βλέπεται, οἷς βλέπεται. Ἐν δὲ τῷ εὐαγγελίῳ οὐχ ἡ φωνὴ βλέπεται, ἀλλ' ὁ κρείττων τῆς φωνῆς λόγος. Διὰ τοῦτο· «Καθὼς παρέδοσαν ἡμῖν οἱ ἀπ' ἀρχῆς αὐτόπται καὶ ὑπηρέται γενόμενοι τοῦ λόγου».
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^M ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d1.14} THEOPHYLACTUS. − Ex hoc autem²⁸* manifeste innuitur quod Lucas non fuit discipulus ab initio sed processu temporis. Alii autem fuerunt discipuli ab initio, ut Petrus et filii Zebedei.^N ^p

^p ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae, praefatio, PG 123, 692B7-11 : « ἐκ τούτου δῆλον, ὅτι οὐκ ἦν ὁ Λουκᾶς ἀπ’ ἀρχῆς μαθητὴς, ἀλλ’ ὑστερόχρονος· ἄλλοι γὰρ ἦσαν οἱ ἀπ’ ἀρχῆς μαθητευθέντες· οἱ περὶ Πέτρον καὶ τοὺς τοῦ Ζεβεδαίου· οἳ καὶ παρέδοσαν αὐτῷ ὅσα οὐκ εἶδεν αὐτὸς, οὔτε αὐτήκοος ἐγένετο ». [CGC2015]* [VS2022] [MM2022]

^N ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²⁸ autem] enim Ed1953

^marg.| {CLC1d1.15} BEDA. ²⁹* − Et tamen Mattheus quoque et Ioannes in multis que scriberent, ab his qui infantiam, pueritiam, genealogiamque eius scire et gestis interesse potuerunt³⁰*, audire opus habebant.^O ^q

^q ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 42 sqq. : «Qua sententia non soli lucas et marcus qui praesentem in carne dominum non uiderant atque ideo quae scriberent auditu discere debebant uerum matheus quoque et iohannes apostoli sunt designati. Et ipsi enim in multis quae scriberent ab his qui infantiam pueritiam genealogiam que eius scire et gestis interesse potuerant audire opus habebant». [MM2020]

^O ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²⁹ Beda Ed1470] + in Lucam Ed1953

³⁰ potuerunt] potuerant Ed1953

^marg.| {CLC1d1.16} ORIGENES. − Deinde facultatem scribendi replicat quoniam ea que scripsit, non rumore cognovit³¹* sed ab initio fuerat³²* ipse subsecutus³³*.^P ^r
Unde sequitur :

^r ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 1 (Lc. 1, 1-2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 9.22-26 : « Visum est et mihi subsecuto ab initio . Inculcat ac replicat, quoniam ea quae scripturus est, non rumore cognoverit, sed ab initio ipse fuerit consecutus».
<cuius fons> Cf. Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstit.), hom. 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 10.4-8 : «Τὸ δέ· ἔδοξε κἀμοὶ παρηκολουθηκότι ἄνωθεν δηλοῖ ὡσανεὶ ὅτι λέγει, ὅτι· τάχα ἂν καὶ κινδυνεύσαιμι, εἰ παρηκολουθηκὼς πᾶσιν ἀκριβῶς ἤμελλον σιωπῇ παραδιδόναι τηλικαῦτα πράγματα· γράφω δὲ οὐ ψιλὴν ἀκοήν, φησίν, παραλαβών, ἀλλ’ ἀκριβῶς παρηκολουθηκὼς ἄνωθεν πᾶσιν».
<ex quo> Cf. Origenes , Scholia in Lucam (fragmenta e cod. Venet. 28 = Marciana 364) [CPG 1452], PG 17, 312C9-313A4 ; Vg756, f. 156r37 sqq. : «Πεπληροφόρητο γὰρ, καὶ οὐδὲν [οὐδενὶ Vg756] ἐδίσταζε, πότερον οὕτως ἔχει, ἢ οὔ. (40) Ὅτι δὲ παρὰ τῶν αὐτοψίᾳ [αὐτοψεὶ Vg756] θεασαμένων καὶ αὐτηκόων [om. Vg756] παρέλαβε, σαφῶς ὡμολόγησεν εἰπών· Καθὼς παρέδοσαν ἡμῖν οἱ ἀπ’ ἀρχῆς αὐτόπται καὶ ὑπηρέται γενόμενοι τοῦ Λόγου. Διαβεβαιοῦται δὲ, ὅτι ἄ νωθεν παρηκολούθησεν, οὔ τισι τῶν εἰρημένων, ἀλλὰ (45) πᾶσι. Εἰκὸς δὲ ὑπολαμβάνειν τινὰς, ὅτι Θεοφίλῳ τινὶ ἔγραψε τὸ Εὐαγγέλιον, ὃς εἷς ἦν [om. Vg756] τῶν πεπιστευκότων [πεπιστευσάντων Vg756], οὕτως ζέων τῷ πνεύματι, καὶ ἀπλήστως ἔχων περὶ τὰς τοῦ Κυρίου πράξεις τε καὶ λόγους· ὅνπερ ἐποίει ἀσφαλέστερον καὶ τὰ νῦν γραφόμενα [γεγραμμένα Vg756]».
<Non hab.> Origenes , Homiliae in Lc. : textus graecus def. ; Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020] [rev. VS2021]
¶Nota Cette sentence n’a pas d’équivalent dans la chaîne de Nicétas. Les deux scholia qui, à notre connaissance, s’en rapprochent le plus ne permettent pas d’expliquer les différences entre la Catena et la lettre de Jérôme ; jusqu’à plus ample informé, ces différences sont par conséquent imputables à Thomas. [MM2020] [MM2023]

^P ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

³¹ cognovit] cognoverat Ed1953

³² fuerat] fuerit Ed1953

³³ subsecutus] consecutus Ed1953

Visum est, et mihi assecuto, a principio omnia diligenter ex ordine tibi scribere, optime Theophile.

^marg.| {CLC1d1.17} AMBROSIUS. − Cum dicit visum est et mihi , non negat Deo visum a Deo enim preparatur voluntas hominum. Prolixiorem autem hunc evangelii librum quam ceteros esse nemo dubitaverit. Et ideo non ea que falsa sunt sed que vera sibi vindicat. Et ideo dicit assecuto quidem omnia visum est scribere non omnia sed ex omnibus quia que fecit Iesus si scribantur omnia, nec ipsum capere mundum³⁴* arbitror. Consulto autem que ab aliis sunt scripta³⁵ preteriit, ut propriis quibusdam singuli evangeliorum libri mysteriorum gestorumque miraculis eminerent.^Q ^s

^s ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 10-11, CCSL 14, p. 12.175-194 : «Visum est mihi. Quod cum dicit, non negat Deo uisum ; a Deo enim praeparatur uoluntas hominum. Ut enim Deus honorificetur a sancto, Dei gratia est. Denique plurimi uoluerunt scribere evangelium, sed quattuor tantummodo qui diuinam meruerunt gratiam sunt recepti. Visum est inquit et mihi adsecuto a principio omnia diligenter ex ordine. Prolixiorem hunc evangelii librum quam ceteros esse nemo dubitauerit. Et ideo non ea quae falsa sunt, sed quae uera sibi uindicat. Denique etiam a sancto apostolo Paulo testimonium meruit diligentiae. Sic enim laudat Lucam : cuius laus inquit est in evangelio per omnes ecclesias. et uere laudabilis est qui meruit a tanto gentium doctore laudari. Adsecutum itaque se non pauca dicit, sed omnia et adsecuto omnia visum est scribere non omnia, sed ex omnibus ; non enim scripsit omnia, sed adsecutus est omnia, quia quae fecit inquit Iesus, si scribantur omnia, nec ipsum capere mundum arbitror. Aduertis enim quod consulto etiam ea quae ab aliis sunt scripta praeteriit, ut diuersa in evangelio gratia refulgeret et propriis quibusdam singuli libri mysteriorum gestorum que miraculis eminerent. Diuiserunt enim sibi uestimenta Domini milites Christi, quod suo loco plenius explanabitur». [FG2013]

^Q ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

³⁴ capere mundum] inv . Li448

³⁵ sunt scripta] inv . Li448

^marg.| {CLC1d1.18} THEOPHYLACTUS. − Scribit autem ad Theophilum virum inclitum, fortassis et principem, quia quod dicit optime ³⁶* non dicebatur nisi principibus et presidibus, sicut et Paulus Festo presidi dixit^t : « Optime Feste³⁷* ».^R ^u

^t Act. 26, 25 : «ὁ δὲ Παῦλος· οὐ μαίνομαι, φησίν, κράτιστε Φῆστε [...]» ; «Et Paulus : Non insanio, inquit, optime Feste, sed veritatis et sobrietatis verba loquor».

^u ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae, argumentum, PG 123, 685C2-6 : « Γράφει δὲ πρὸς Θεόφιλον, συγκλητικὸν ὄντα καὶ ἄρχοντα ἴσως τὸ γὰρ κράτιστος ἐπὶ τῶν ἀρχόντων καὶ ἡγεμόνων ἐλέγετο , ὡς καὶ ὁ Παῦλός φησι πρὸς τὸν ἡγεμόνα Φῆστον, Κράτιστε Φῆστε ». [CGC2015] [MM2019] [Morard 2022] [VS2022]
¶Nota . Le traducteur de la Catena a confondu συγκλητικος = membre du sénat (σύν : in + κλητικος : adj. verb. de καλέω = ‘celui qui est digne de convoquer ou d’être convoqué à l’assemblée’) avec (σύγ-) κλυτος compris comme une forme dérivée de κλυτος (fameux, noble, célèbre), non attestée par ailleurs. La confusion peut être due soit à une abréviation mal interprétée, soit à une variante du texte de Théophylacte. L’assimilation des voyelles η et υ avec ι par iotacisme a sans doute favorisé le glissement sémantique. Au vu de la méthode de traduction fréquemment appliquée par la Catena , il semble plus probable que le traducteur a assimilé par métonymie συγκλητικός à la noblesse ou à la notabilité attachée à la fonction des membres du sénat romain. Les lexiques latins anciens et modernes font tous dériver inclitus de κλύω = avoir -bonne- réputation, racine du verbe latin synonyme"clueo" ; cf. Papias Vacabulista , Elementarium , Paris, Arsenal, ms. 1225, f. 52vb ; Paris, BnF, lat. 8844, f. 55rb , 12 ^e s. = ed. Venetiis, 1496, p. 155 : « Inclitus : clarus, gloriosus, invictus, illustris. Inclitus grecus est nam cliton [ glition P8844, clython Ed1496] grece gloriosum » ; voir aussi Fermini Verris Dictionarius , 1440, ed. B. Merrilees & W. Edwards, Turnhout, 1994:"clitus/inclitus" ; E. Meillet , Dictionnaire étymologique de la langue latine , 1991,"clueo" ; Thesaurus linguae latinae , t. 7, 957-961 : « inclitus »). [MM2022]

^R ¶Codd. : La88 (1vb) Li448 (1vb ) Ed1470 (8) Ed1493 Ed1566 (168a) Ed1570 (135a) Ed1611A (778) Ed1657 Ed1953 {MM2019}

³⁶ optime] κράτιστε cratiste id est optime sive strenue Ed1570 Ed1953

³⁷ Optime] Cratiste hoc est optime vel strenue Ed1570 Ed1953

^marg.| {CLC1d1.19} BEDA. − Theophilus autem interpretatur ‘amans Deum vel amatus a Deo’. Quisquis ergo amat Deum, sive a Deo se desiderat amari, ad se scriptum putet evangelium, et ut sibi datum munus, sibique commendatum pignus conservet. Non autem novorum quorumlibet eidem Theophilo et velut ignotorum ratio pandenda³⁸ sed eorum de quibus eruditus est verborum promittitur veritas exprimenda, cum subditur :

³⁸ pandenda] pananda Ca303

Ut cognoscas eorum verborum de quibus eruditus es veritatem

^marg.| scilicet ut quo quid³⁹ ordine de Domino uel⁴⁰* a Domino gestum dictumve⁴¹ sit, agnoscere nequeat⁴²*.^S ^v

^v ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 60 sqq. : «Theophilus interpretatur amans deum uel amatus a deo. Quisquis ergo amat deum siue a deo se desiderat amari ad se scriptum putet euangelium et ut sibi datum munus sibi que commendatum pignus conseruet ne uidelicet acceptam uerbi pecuniam uel tinea delacerationis hereticae uel sordidae cupiditatis aerugo deuastet. Non autem nouorum quorumlibet eidem theophilo et uelut ignotorum ratio pandenda sed eorum de quibus eruditus est uerborum promittitur ueritas exprimenda scilicet ut quo quid ordine de domino uel a domino gestum dictum ue sit agnoscere queat».
¶Nota La sentence souligne l’intention de Luc de donner à comprendre la «vérité» des paroles dont Théophile a été instruit, plutôt que le détail des faits («non autem novorum... velut ignotorum ... sed veritas»). Thomas en conclut»qu’on ne peut savoir – d’après l’évangile de Luc tout au moins - dans quel ordre quelque chose a été dit ou fait par le Seigneur». Dans ce contexte, la leçon «ut... nequeat» de la Catena doit être retenue. Confirmée par tous les manuscrits antérieurs à 1430 collationnés à ce jour (10/12), elle semble remonter à l’archétype, sans qu’on puisse dire si Thomas dépend de la version du texte de Bède dont il disposait ou s’il glose intentionnellement «queat», lectio facilior retenue par l’éditeur moderne de Bède mais qui ne s’est imposée – pour la Catena -qu’à partir de l’édition princeps (Ed1470), bien quelques manuscrits aient été corrigés par exponctuation non datable. [MM2020]

^S ¶Codd. : Ca303 Cbg33 Clv160.7 Fi263 Fi309 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28 Ut294 Ed1470 Ed1475C Ed1571 Ed1953 {MM2020}

³⁹ quo quid] que quid Ka12, quotque Fi263, quoquidque Ed1571 Ed1657

⁴⁰ de Domino uel] de Domino aut Fi263 , om. Ut294 Ed1470 Ed1475C Ed1953

⁴¹ gestum dictumve] dictum gestumve Ed1571 Ed1657

⁴² nequeat] nequeat (ne- exp.) Ca303 ² Urb28 ², queat Fi263 Ut294 Ed1470 Ed1475C , queas Ed1571 Ed1657 Ed1953

^marg.| {CLC1d1.20} CHRYSOSTOMUS. − Vel aliter. Ut certitudinem habeas et securus existas⁴³, que auditu perceperas prospiciens⁴⁴ in Scriptura.^T ^w

^w ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 4 (Krikones §18 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 3ra36-40 : «Ἐκ τοῦ κατὰ Ματθαῖον. Εἶτα καὶ τὴν αἰτίαν προστίθησι δι' ἣν ἐπὶ τὸ γράφειν ἔρχεται· φησὶ γὰρ ἵνα ἐπιγνῶς " περὶ ὧν κατηχήθης λόγων τὴν ἀσφάλειαν "· τουτέστιν, Ἵνα συνεχῶς ὑπομιμνησκόμενος τὴν ἀσφάλειαν ἔχῃς, καὶ ἐν ἀσφαλείᾳ μένῃς · ἅπερ ἀκοῇ παρέλαβες, ταῦτα εὑρίσκων ἐν τοῖς γράμμασιν […]».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 1 § 3, Field p. 5.6C3-4 ; PG 57, 18-20 : «Ὁ μὲν οὖν Λουκᾶς καὶ τὴν αἰτίαν φησὶ, δι' ἣν ἐπὶ τὸ γράφειν ἔρχεται· Ἵνα ἔχῃς γὰρ, φησὶ, περὶ ὧν κατηχήθης λόγων τὴν ἀσφάλειαν· τουτέστιν, Ἵνα συνεχῶς ὑπομιμνησκόμενος τὴν ἀσφάλειαν ἔχῃς, καὶ ἐν ἀσφαλείᾳ μένῃς. Ὁ δὲ Ἰωάννης, αὐτὸς μὲν ἐσίγησε τὴν αἰτίαν· ὡς γὰρ λόγος φησὶν ἄνωθεν καὶ ἐκ πατέρων εἰς ἡμᾶς καταβὰς, οὐδὲ αὐτὸς ἁπλῶς ἐπὶ τὸ γράφειν ἦλθεν· ἀλλ' ἐπειδὴ τοῖς τρισὶν ἡ σπουδὴ γέγονε τῷ τῆς οἰκονομίας ἐνδιατρῖψαι λόγῳ, καὶ τὰ τῆς θεότητος ἐκινδύνευεν ἀποσιωπᾶσθαι δόγματα, τοῦ Χριστοῦ κινήσαντος αὐτὸν λοιπὸν, οὕτως ἦλθεν ἐπὶ τὴν εὐαγγελικὴν συγγραφήν. Καὶ τοῦτο δῆλον καὶ ἐξ αὐτῆς τῆς ἱστορίας, καὶ τῶν τοῦ Εὐαγγελίου προοιμίων». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^T ¶Codd. : Li448 (2ra ) Ed1470 (8) Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

⁴³ existas] + de iis Ed1657

⁴⁴ prospiciens] + eadem Ed1657

^marg.| {CLC1d1.21} THEOPHYLACTUS. ⁴⁵ − Plerumque enim cum sine scripto aliquid dicitur, calumniantur illud quasi falsum. Cum vero quis que dicit scripserit, tunc magis credimus quia nisi putaret vera, non scriberet.^U ^x ^y

^x ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae, praefatio, PG 123, 692C4-8 . [CGC2015]*

^y PG 123, 692C4-8 : « Ἕτερον δὲ τοιοῦτον.· Οἱ ἄνθρωποι ἔθος ἔχομεν πολλάκις, ὅταν τις ἀγράφως λέγῃ ἡμῖν, ὑποπτεύειν τοῦτον ὡς τυχὸν ψευδόμενον· ὅταν δὲ καὶ γράψῃ ἃ λέγει, τότε πιστεύομεν, ὡς ἐὰν μὴ ἐθάῤῥει, ὅτι ἀληθῆ λέγει, οὐκ ἂν ἔγραφε ». [CGC2015]* [VS2022 transc.]*

^U ¶Codd. : La88 Li448 Li448 Ed1953 {MM2019}

⁴⁵ Theophylactus La88 Li448 ] + in Lucam Ed1953

^marg.| {CLC1d1.22} GRECUS. ⁴⁶* − Vel aliter. Totum evangeliste proemium duo continet : conditionem eorum qui ante eum evangelium tractaverunt⁴⁷*, puta Matthei et Marci, et rursum cur⁴⁸ et ipse scribere proposuit. Cum vero dixisset conati sunt - vocabulum⁴⁹* potens applicari et ad presumptuose aggredientes materiam et ad honeste pertractantes illam - duabus⁵⁰* additionibus dubiam sententiam certificat. Primo quidem quia dixit que in nobis complete sunt rerum, secundo quia dixit sicut tradiderunt nobis qui ab initio ipsi viderunt etc . ⁵¹*. Simul autem hoc quod dico tradiderunt ⁵² indicare mihi videtur quod et ipsi moveantur⁵³* propagare⁵⁴. Velut enim illi tradiderunt , ipsos quoque oportebit accipientes seriatim ad invicem promulgare. Nondum⁵⁵ autem commendantis⁵⁶* Scripture que tradita fuerant⁵⁷*, contingebat inconvenientia plurima provenire diuturnitate temporis. Unde merito qui a⁵⁸* primis visoribus et ministris Verbi⁵⁹* acceperant, in scriptis universo mundo traditionem prestiterunt et calumni exploreras⁶⁰ propellentes et oblivionem destruentes et ex ipsa traditione integritatem accomodantes.^V ^z

^z ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 1-4 (Krikones §4 Photius), ed. Mai , Scriptorum vetrum nova collectio, t. 9, Romae, 1837, p. 627 (correximus iuxta Vat. grec. 1611, f. 1v11-a34 ) : «Φωτίου. Τὸ προοίμιον τοῦ εὐαγγελιστοῦ, δύο τινὰ κεφάλαια περιέχει · σύστασίν τε τῶν πρὸ αὐτοῦ τὸ εὐαγγέλιον συγγραψάντων, οἷoν Ματθαίου καὶ Μάρκου, καὶ ἀπολογίαν δι’ἣν καὶ αὐτὸς ἐπὶ τὸ συγγράφειν ἦλθεν. Εἰπὼν δὲ τὸ, ἐπεχείρησαν, λέξιν δυναμένην ἐπί τε τῶν τολμηρῶς ἁπτομένων τῆς ὑποθέσεως ἁρμόττειν, καὶ ἐπὶ τῶν εὐλαβῶς αὐτῇ προσιόντων﮲ δυσὶν ἐπιδιορθώσεσι τὸ ἀμφίβολον τῆς λέξεως ἐπιδιορθoῦται, ἔκ τε τοῦ εἰπεῖν περὶ τῶν πεπληροφορημένων ἡμῖν πραγμάτων, καὶ ἐκ τοῦ εἰπεῖν καθὼς παρέδοσαν οἱ αὐτόπται , καὶ ἑξῆς﮲ οἱ γὰρ κατ' ἄμφω ταῦτα ἐπιχειροῦντες διηγεῖσθαι, δηλονότι πανευλαβώς καὶ οἰκείως ἐπιχειροῦσι· τῇ μὲν ἀδιστάκτῳ πληροφορίᾳ τὸ ἀληθὲς ἀπαγγέλλοντες, τῇ δὲ ἀξιοπιστίᾳ τῶν παραδεδωκότων τὸ εὐπαράδεκτον εἰσηγούμενοι﮲ ἅμα δὲ καὶ τὸ, παρέδοσαν, ἔμφασιν ἔχειν μοι δοκεῖ τῆς ἐπὶ τὸ καὶ αὐτοὺς [αὐτῆς Mai PG] παραδιδόναι προτροπῆς· καθὼς γὰρ ἐκεῖνοι παρέδοσαν, καὶ αὐτοὺς δεήσει πάλιν ἐκεῖθεν παρειληφότας, ἀκολούθῳ λόγῳ ἀλλήλοις ταῦτα παραδιδόναι · εἶτα ἐπεὶ ἀγράφου τῆς παραδόσεως γινομένης, ἀνάγκη ἦν πάλιν τοὺς παρειληφότας, ἄλλοις παραδοῦναι· καντεῦθεν συνέβαινε τα παραδιδόμενα, ἢ λήθῃ τῶν ἐν μέσῳ ὑποδεχομένων, ἢ ῥᾳδιουργίᾳ πολλὰ παραπεποιῆσθαι· ὅπου γε καὶ γεγραμμένων τινὲς ἐτόλμησαν ταῦτα παραφθείρειν· ἐπεὶ οὖν ἀγράφων ὄντων τῶν παραδιδομένων, εἰκὸς ἦν ἄτοπα πολλὰ συμβαίνειν, τῷ μακρῷ χρόνῳ, εἰκότως οἱ ἀπὸ τῶν αὐτοπτῶν καὶ ὑπηρετῶν τοῦ λόγου πρώτοι παρειληφότες, ἔγγραφον παντὶ τῷ κόσμῳ παρέσχοντο τὴν παράδοσιν· καὶ τὴν ἐπιβουλὴν ἀπελαύνοντες, καὶ τὴν λήθην ἀνακόπτοντες, καὶ τὸ ἀνελλιπὲς τῇ παραδόσει περιποιούμενοι […]».
<cuius fons> = Photius Constantinopolitanus , Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 1), PG 101, 1213B -1216A3.
¶Nota La tradition manuscrite est ici plus proche du grec. Cependant certaines leçons comme moneantur / moveantur ne peuvent être vraiment départagées. [ADL2019] [MM2019] [MM2020] [MM2021] [rev. VS2021]

^V ¶Codd. : Arag5 Clv160.7 La88 Li448 (2ra ) Mt366 P638 Ed1470 Ed1953 {MM2019}

⁴⁶ Grecus Li448 Clv160.7 Lf194 ] Gregorius Mt366 (g’g’) P638 (Greg’), Chrysostomus La88 BAV795 BAV798 Ed1470 Ed1474 Ed1476 Ed1493 Ed1546 Ed1552 Ed1566 Ed1570 Ed1593 Ed1618 Ed1657 Ed1660 Ed1686 Ed1861 Ed1704 Ed1775 Ed1953 , Beda BAV796 , om. La88

⁴⁷ tractaverunt Clv160.7 La88 Li448 Mt366 P638] scripserant Ed1470 Ed1953

⁴⁸ cur Clv160.7 La88 Li448 Mt366 Ed1470 Ed1953 ] cui P638

⁴⁹ vocabulum Clv160.7 La88 Li448 P638 Ed1470] + protulit Ed1953

⁵⁰ duabus Clv160.7 La88 Li448 P638 Ed1470] + enim Ed1953

⁵¹ etc. Clv160.7 La88 Li448 P638] om. Ed1470 Ed1953

⁵² simul autem ... tradiderunt] om. Clv160.7*

⁵³ moveantur Clv160.7 La88 Li448 ] moneantur P638 Ed1470 Ed1953

⁵⁴ propagare] hic incipit Arag5

⁵⁵ Nondum] Nedum Arag5

⁵⁶ commendantis Clv160.7 La88 Li448 P638] commendatis Arag5, commendantes Ed1470 , commendantibus Ed1953

⁵⁷ fuerant Clv160.7 La88 Li448 P638] fuerint Ed1953

⁵⁸ qui a Clv160.7 La88 Li448 P638] que de Ed1470 Ed1953

⁵⁹ et ministris – Verbi] inv . Ed1470 Ed1953

⁶⁰ calumni exploreras] calumnias Arag5

^prol.| [Lc. 1, 5 legitur in vigilia Ioannis Baptistae iuxta LHR 60.1a]

^marg.| {CLC1d2.1a} CHRYSOSTOMUS. − [1] Evangelice narrationis exordium a Zacharia sumit et⁶¹ nativitate Ioannis, mirum ante mirum⁶² edisserens, minus ante maius. Nam quoniam virgo paritura erat, preparavit gratia ut vetus prius conciperet.
[2b] Declarat autem tempus, cum dicit :

⁶¹ et] + a Ed1657

⁶² mirum] om. Ed1570 Ed1569

Fuit in diebus Herodis.

^marg.| Et adicit dignitatem cum subdit :

regis Iudee.

^marg.| [2a] Alius autem Herodes fuit qui Ioannem occidit sed ille tetrarcha fuit, hic autem rex.^W ^aa

^aa ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1,5 (Krikones §26 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 3v6-9 : Χρυσοστόμου, Κατὰ Ἰωάννην. Οὐκέτι γὰρ ἅπαντα τὸν χρόνον τῆς ζωῆς ἱεράτευον ἀλλὰ μετὰ τῶν ἄλλων καὶ τοῦτο διέφθαρτο· ἄρχεται δὲ ἀπὸ Ζαχαρίου καὶ τῆς Ἰωάννου γεννήσεως. Θαῦμα πρὸ θαύματος διηγούμενος, τὸ ἔλαττον πρὸ τοῦ μείζονος. Ἐπειδὴ γὰρ παρθένος ἔμελλε τίκτειν, προῳκονόμησεν ἡ χάρις, ἵνα γραῦς τέκῃ καὶ προοδεύση μυστηρίου μυστήριον».
<cuius fons> Cf. Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 5), PG 123, 693B12-14 : «Ἐπειδὴ γὰρ παρθένος ἔμελλε τίκτειν προῳκονόμησεν ἡ χάρις, ἵνα γραῦς τέκῃ».
<cuius fons> Cf. Chrysostomus , In Io., hom. 65 (Io. 11, 49-50) § 1, PG 59, 361.35-36 : «Οὐκέτι γὰρ τὸν χρόνον ἅπαντα τῆς ζωῆς ἱεράτευον, ἀλλ’ ἐνιαυτὸν, ἐξ οὗ γεγόνασιν ὠνηταὶ αἱ ἀρχαί».
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 5 (Krikones §20 Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 3rb15-24 : «Ἐγένετο ἐν ταῖς ἡμέραις Ἡρώδου τοῦ βασιλέως […]. Χρυσοστόμου, Κατὰ Ματθαῖον. [a] Τίνος ἕνεκεν ἡμῖν καὶ τὸν χρόνον λέγει, καὶ τὸ ἀξίωμα προστίθησι ; Τὸ ἀξίωμα μέν, ἐπειδὴ καὶ ἕτερος ἦν Ἡρώδης, ὁ τὸν Ἰωάννην ἀνελών· ἀλλ' ἐκεῖνος τετράρχης ἦν· οὗτος δέ, βασιλεύς. [b] Τὸν δὲ τὸν χρόνον τίθησι, προφητείας ἡμᾶς ἀναμιμνήσκων παλαιᾶς, ἣν ὁ πατριάρχης Ἰακὼβ προεφήτευσεν ἀκριβῶς ἡμῖν χαρακτηρίζων τὸν χρόνον τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας· οὐκ ἐκλείψει γάρ φησιν ἄρχων ἐξ Ἰούδα, καὶ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦ, ἕως οὗ ἔλθῃ ᾧ ἀπόκειται· καὶ αὐτὸς προσδοκία ἐθνῶν».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 6 § 4, Field p. 77.91C-92A ; PG 57, 6 6.5 7-6 7.1 1 : «Τίνος δὲ ἕνεκεν ἡμῖν καὶ τὸν χρόνον λέγει, καὶ τὸν τόπον, Ἐν Βηθλεὲμ εἰπὼν, [a] καὶ Ἐν ταῖς ἡμέραις Ἡρώδου τοῦ βασιλέως; τίνος δὲ χάριν καὶ τὸ ἀξίωμα προστίθησι; Τὸ ἀξίωμα μὲν, ἐπειδὴ καὶ ἕτερος ἦν Ἡρώδης, ὁ τὸν Ἰωάννην ἀνελών· ἀλλ' ἐκεῖνος τετράρχης ἦν, οὗτος δὲ βασιλεύς. [b] Τὸν τόπον δὲ καὶ τὸν χρόνον τίθησι, προφητείας ἡμᾶς ἀναμιμνήσκων παλαιᾶς· ὧν τὴν μὲν ὁ Μιχαίας προεφήτευσε λέγων· Καὶ σὺ, Βηθλεὲμ γῆ Ἰούδα, οὐδαμῶς ἐλαχίστη εἶ ἐν τοῖς ἡγεμόσιν Ἰούδα· τὴν δὲ ὁ πατριάρχης Ἰακὼβ, ἀκριβῶς ἡμῖν χαρακτηρίζων τὸν χρόνον, καὶ μέγα τὸ παράσημον τῆς αὐτοῦ παρουσίας τιθείς· Οὐκ ἐκλείψει γὰρ, φησὶν, ἄρχων ἐξ Ἰούδα, οὐδὲ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦ, ἕως ἂν ἔλθῃ ᾧ ἀπόκειται· καὶ αὐτὸς προσδοκία ἐθνῶν».
<Non hab.> Catena graecorum patrum in loc. cit. (Cramer ; BAV, Vat. gr. 756 ; Vat. gr. 758) ; Theophylacte in Mt. ; Theophylacte in Io. ; TLG.
¶Nota 1. Sur l’expression «evangelica narrationis», voir la note sur CMC16d3.1
¶Nota 2. Thomas réunit deux scholia, insérés loin l’un de l’autre dans la chaîne de Nicétas. Ces deux extraits sont attribués par Nicétas à des oeuvres chrysostomiennes différentes. Le segment 2 (Kr20) est intégralement composé d’expressions chrysostomiennes réagencées par Nicétas, puis à nouveau par Thomas. Le premier segment (Kr26), attribué à Chrysostome sur Jean, ne partage que quelques mots avec la source indiquée. Il semble composé essentiellement de termes propres au caténiste grec, à moins qu’il ne s’agisse de la reprise d’un scholion chrysostomien emprunté à une chaîne non identifiée (cf. ici Non hab.). On aura noté que Théophylacte, connu pour sa dépendance à l’égard de Chrysostome – et sa proximité avec Nicétas - cite littéralement mais sans attribution la dernière phrase du segment 1. Dans tous les cas, ce segment est sans source identifiée dans l’oeuvre éditée de Bouche d’Or ni même dans le corpus des textes grecs accessible par moyen électronique à la date de cette note (TLG, google, etc.). [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^W ¶Codd. : La88 Li448 (2ra ) Mt366 Ed1470 Ed1571 Ed1657 Ed1745 Ed1891 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

^marg.| marg.| {CLC 1d2.1b } EUTHYMIUS. − Rex, inquam, ille qui infantes occidit, pater illius Herodis qui precursorem interemit. ^X ^ab

^ab ¶Fons^G : Euthymius Zigabenus , Commentaria in quattuor evangelia (Lc. 1:5), PG 129, 860D.9-11 ; transl. Ioannes Hentenius, Commentaria in sacrosancta quatuor Christi Evangelia ex Chrysostomi aliorumque veterum scriptis magna ex parte collecta, autore quidem Euthymio Zigabono, interprete vero Johanne Hentenio Nechliniensi Hieronymiano, Louvain, 1544, Paris, 1547 : «Herodem autem intelligit eum qui infantes occidit, patrem illius Herodis, qui Praecursorem interemit. = Ἡρώδην δὲ νόει τὸν βρεφοκτόνον, τὸν πατέρα Ἡρώδου, τοῦ ἀνελόντος τὸν Πρόδρομον »
¶Nota : La chaîne de Nicétas d’Héraclée et les manuscrits de la Catena aurea ignorent cette sentence. Elle a été insérée dans la Catena pour la première fois dans la première édition des oeuvres complètes de Thomas d’Aquin (Ed1570=Piana), à la suite de CLC1d2.1a. La rétroconversion du latin vers le grec permet d’en identifier l’origine dans le commentaire des évangiles publié sous le nom d’Euthyme Zigabenus (1050-†1120), moine grec de Constantinople, actif au tournant du 12^e siècle et contemporain de Nicétas d’Héraclée et de Théophylacte. Les éditeurs de la Piana ont utilisé la traduction d’Hentenius. Nicolaï rejette la sentence et l’omet. Tout en doutant de l’attribution à Euthymius, Richard Simon fait état de la sentence de la Catena en notant qu’elle ne figure ni « dans les bons exemplaires » ni « dans les premières éditions » (Histoire critique des principaux commentateurs de Nouveau Testament, Rotterdam, 1693, chap. 29, p. 409-410, d’après PG 129, 17-18 ). A la différence du TLG (Thesaurus Linguae Graecae, consultation du 10.1.2024) et de Pierre Jugie Echos d’Orient, 15 (1912), p. 215-225 [p. 220-222] , la Clavis Patrum Graecorum qui recense d’autres oeuvres de cet auteur, ne mentionne pas de commentaire des évangiles sous le nom d’Euthymius. Simon mentionne deux exemplaires dans la bibliothèque du Roi (Paris), et des confusions d’attribution avec Nicétas et Théophylacte. [MM2020] [MM2024]

^X ¶Codd. : Ed1570 Ed1593 Ed1612 Ed1745 Ed1775 Ed1861 Ed1891 Ed1953 ; om. Arag5 La88 Lf194 Li448 Mt366 P638 BAV795 BAV796 BAV798 Ed1470 Ed1474 Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1520 Ed1521 Ed1530 Ed1542 Ed1546 Ed1552 Ed1566 Ed1569 Ed1611 Ed1618 Ed1657 Ed1660 Ed1686 Ed1704 Ed1854 {MM2019}

^marg.| {CLC1d2.2} BEDA. ⁶³* − Tempus autem Herodis alienigene regis dominico attestatur adventui ; predictum namque fuerat^acquia non deficiet princeps de Iuda, neque dux de femore eius, donec veniat qui mittendus est. Ex quo enim patres ex Egypto exierunt, sue gentis⁶⁴ iudicibus usque ad Samuelem prophetam ac deinde regibus usque ad transmigrationem Babylonie⁶⁵ regebantur. Post⁶⁶ reditum vero Babylone per⁶⁷* pontifices rerum summa gerebatur⁶⁸* usque ad Hircanum regem simul et pontificem, quo ab Herode interempto, Iudee regnum ipsi Herodi alienigene iussu Augusti Cesaris traditur gubernandum. Cuius trigesimo primo anno, iuxta prophetiam supradictam, qui mittendus erat advenit.^Y ^ad

^ac Cf. Gn. 49, 10.

^ad ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 113 sqq. : «Tempus quoque herodis alienigenae uidelicet regis etiam ipsum dominico attestatur aduentui. Praedictum namque fuerat quia non deficiet princeps ex iuda neque dux de femoribus eius donec ueniat qui mittendus est. Ex quo enim patres aegypto exierunt suae gentis iudicibus usque ad samuhel prophetam ac deinde regibus usque ad transmigrationem babiloniae regebantur. Post reditum uero de babilone per pontifices rerum summa gerebatur usque ad hyrcanum regem simul et pontificem quo fratris inuidia multis calamitatibus uexato et ad ultimum ab herode cuius patrem ipse de ignobili aduena, hoc est genus idumeo, sublimem fecerat et ciuem ui fraudis interempto iudaeae regnum ipsi herodi iussu caesaris augusti traditur gubernandum cuius tricesimo primo anno iuxta prophetiam supra dictam qui mittendus erat aduenit». [MM2020]

^Y ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1569 Ed1953 {MM2020}

⁶³ Beda] + in Lucam Ed1953

⁶⁴ sue gentis] inv . Ed1569

⁶⁵ Babylonie] Babylonis Li448 ²

⁶⁶ Post] Et praem. La88 ( cacogr. : interpretatio erronea

⁶⁷ Babylone per] Babylonie Ed1953

⁶⁸ summa gerebatur] summam gerebant Ed1953

^marg.| {CLC1d2.3} AMBROSIUS. − [a] Docet autem nos scriptura divina⁶⁹*, non solum mores in his qui predicabiles sunt sed etiam parentes oportere laudari ut veluti transmissa immaculate puritatis hereditas, in his quos volumus laudare, precellat. [b] Non solum igitur a parentibus sed etiam a maioribus sancti Ioannis nobilitas propagatur, non seculari potestate sublimis sed religionis successione venerabilis. [c] Plena est igitur laudatio, que genus, mores, officium, factum, iudicium comprehendit, officium in sacerdotio.^Z ^ae

^ae ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 15, CCSL 14, p. 14.244-253 : «[a] Docet nos scriptura diuina non solum mores in his qui praedicabiles sunt, sed etiam parentes oportere laudari, ut ueluti transmissa immaculatae puritatis hereditas in his quos uolumus laudare praecellat. Quae enim alia intentio hoc loco sancti evangelistae nisi ut sanctus Iohannes baptista nobilitetur parentibus miraculis moribus munere passione? Sic etiam sancti Samuhel mater Anna laudatur, sic Isaac a parentibus nobilitatem pietatis accepit, quam posteris dereliquit. Sacerdos itaque Zaccharias nec solum sacerdos, sed etiam de uice Abia, id est nobilis inter superiores feminae». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 16, CCSL 14, p. 14.253-259 : «Et uxor inquit eius de filiabus Aaron. Non solum igitur a parentibus, sed etiam a maioribus sancti Iohannis nobilitas propagatur, non saeculari potestate sublimis, sed religionis successione uenerabilis. Tales enim maiores habere debuit praenuntius christi, ut non repente conceptam, sed a maioribus acceptam et ipso infusam iure naturae praedicare fidem dominici uideretur aduentus». [c] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 21, CCSL 14, p. 17.332-259 : «Plena igitur laudatio, quae genus mores officium factum iudicium conprehendit, genus in maioribus, mores in aequitate, officium in sacerdotio, factum in mandato, in iustificatione iudicium. Factum est autem, cum sacerdotio fungeretur Zaccharias in ordine uicis suae ante dominum deum secundum consuetudinem sacerdotii, sorte exiit ut incensum poneret ingressus in templum domini, et omnis populus foris orabat hora incensi ». [FG2013]

^Z ¶Codd. : La88 (2ra) Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁶⁹ scriptura divina] inv . Ed1953

^marg.| Unde dicit :

Sacerdos quidam nomine Zacharias.

^marg.| {CLC1d2.4} BEDA. In homiliario. ⁷⁰* − De sacerdotali enim prosapia Ioannes ortus⁷¹* ut eo potentius mutationem⁷²* sacerdotii preconizaret quo ipsum ad sacerdotale genus pertinere claresceret.^AA ^af

^af ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 2, hom. 19, CCSL 122, lin. 20 sqq. : «De sacerdotali prosapia ortus est ut eo potentius mutationem sacerdotii praeconaretur quo ipsum ad sacerdotale genus pertinere claresceret». [MM2020]

^AA ¶Codd. : La88 (2ra) Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁷⁰ in homiliario] in omel’ Li448 Mt366, in omelia La88, om. Ed1953

⁷¹ ortus] + est Ed1953

⁷² mutationem] imitationem Ed1953

^marg.| {CLC1d2.5} AMBROSIUS. − [b] Genus autem comprehendit in maioribus.
Unde sequitur :

De vice Abia,

^marg.| [a] id est nobilis inter superiores⁷³* familias.^AB ^ag

^ag ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 15, CCSL 14, p. 14.252-253 : «Docet nos scriptura diuina non solum mores in his qui praedicabiles sunt, sed etiam parentes oportere laudari, ut ueluti transmissa immaculatae puritatis hereditas in his quos uolumus laudare praecellat. Quae enim alia intentio hoc loco sancti evangelistae nisi ut sanctus Iohannes baptista nobilitetur parentibus miraculis moribus munere passione? Sic etiam sancti Samuhel mater Anna laudatur, sic Isaac a parentibus nobilitatem pietatis accepit, quam posteris dereliquit. Sacerdos itaque Zaccharias nec solum sacerdos, sed etiam de vice Abia, id est de nobilis inter superiores feminae *». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 21, CCSL 14, p. 17.332-233 : «Plena igitur laudatio, quae genus mores officium factum iudicium conprehendit, genus in maioribus, mores in aequitate, officium in sacerdotio, factum in mandato, in iustificatione iudicium».* Familias ] a (Milano, Ambros. C 127), C (Paris, BnF, Nal. 1438). [FG2013]*

^AB ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁷³ superiores] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d2.6} BEDA. − Erant enim principes sanctuarii, id est summi sacerdotes, tam de filiis Eleazar quam de filiis Ithamar, quorum vices, secundum ministeria sua, ut ingrederentur⁷⁴ domum Dei, vigintiquatuor sortibus David distinxit ; in quibus familie Abia, de qua Zacharias ortus est, sors contingit octava. Non autem frustra primus Novi Testamenti preco in octave sortis vice⁷⁵* nascitur quia sicut septenario sepe numero propter sabbatum Vetus Testamentum, sic novum aliquoties per ⁷⁶ octonarium propter sacramentum dominice vel nostre resurrectionis exprimitur.^AC ^ah

^ah ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 102 sqq. : «Erant enim principes sanctuarii et principes dei, id est summi sacerdotes, tam de filiis eleazar quam de filiis ithamar quorum uices secundum ministeria sua ut ingrederentur domum dei uiginti quattuor sortibus distinxit in quibus abia familia de qua zacharias ortus est sors contigit octaua. Diuisit enim utrasque inter se familias sortibus unam domum quae ceteris praeerat et alteram domum quae sub se habebat ceteras ithamar. Lege uerba dierum sed et antiquitatum iosephi librum septimum ubi statutum refert ut utraque generatio iuxta ordinem sortitionis ministraret deo per dies octo a sabbato usque ad sabbatum, ubi etiam de tribu leuitarum uiginti quattuor partes factas asserit ut ipsi quoque eodem modo sortiti iuxta morem sacerdotum octonis diebus ministrarent. Non autem frustra primus noui testamenti praeco in octauae sortis uice nascitur quia sicut septenario saepe numero propter sabbatum uetus testamentum sic nouum aliquoties octonario propter sacramentum uel dominicae uel nostrae resurrectionis exprimitur». [MM2019]

^AC ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2020}

⁷⁴ ingrederentur] ingredientur Li448

⁷⁵ vice] iure Ed1470 Ed1953

⁷⁶ per] om. Li448

^marg.| {CLC1d2.6} THEOPHYLACTUS. − Volens etiam ostendere quod legaliter ex genere sacerdotali⁷⁷* erat, subdit :

⁷⁷ legaliter ex genere sacerdotali erat] legaliter ex sacerdotali genere Ed1470 Ed1569 Ed1657, ab utroque parente legaliter ex sacerdotali genere Ed1570 Ed1953

Et uxor illi⁷⁸* de filiabus Aaron, et nomen eius Elisabeth.

⁷⁸ illi] illius Ed1569 Ed1570 Ed1953

^marg.| Non⁷⁹ enim permittebatur de alia tribu uxorem accipere sed de sua. Elisabeth interpretatur ‘requies’⁸⁰* ; Zacharias vero ‘memoria Domini’.^AD ^ai

^ai ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 5), PG 123, 693D2-5 : « δεῖξαι δὲ θέλων ὅτι ἑκατέρωθεν νομίμως ἦν ἱερατικοῦ γένους ὁ Ἰωάννης, φησὶ , Καὶ ἡ γυνὴ αὐτοῦ ἐκ τῶν θυγατέρων Ἀαρών · οὐ γὰρ ἐξῆν ἀπ´ ἄλλης φυλῆς ἀγαγέσθαι γυναῖκα, ἀλλ´ ἀπὸ τῆς αὐτῆς· Ἐλισάβετ δὲ ἑρμηνεύεται, Θεοῦ ἀνάπαυσις· Ζαχαρίας δὲ, μνήμη Κυρίου ». [CGC2015]* [VS2022 transr.]*
¶Nota Cf. Theophylacti Archiepiscopi Bulgariae, in quatuor Evangelia enarrationes / Ioanne Oecolampadio interprete, Basel, 1524, p. 79 = Paris, 1539, f. lxix r ° = Basel, 1541, p. 147 : «Ostendere autem volens quod ex utroque parente legitime fuerit ex sacerdotali genere Ioannes...». [MM2020]

^AD ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1569 Ed1570 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁷⁹ Non] + Levitici .xxii. Ed1470

⁸⁰ requies] Dei Ed1570 Ed1953

^marg.| {CLC1d2.7} BEDA. In homiliario. ⁸¹* − Iustis enim parentibus Ioannes est genitus ut eo confidentius iustitie⁸² precepta populis daret quo hec ipse⁸³* non quasi novitia didicisset⁸⁴, sed velut hereditario iure a progenitoribus accepta servaret.^AE ^aj
Unde sequitur :

^aj Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 2, hom. 19, CCSL 122, lin. 17 sqq. : «Iustis quippe parentibus est genitus ut eo confidentius iustitiae praecepta populis daret quo haec ipse non quasi nouitia didicisset sed uelut hereditario iure a progenitoribus accepta seruaret». [MM2020]

^AE ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1570 Ed1569 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁸¹ in homiliario] in homilia. Ed1470, om. Ed1953

⁸² iustitie] iustet Li448 (in ras. ?)

⁸³ ipse] ipsa Ed1470 Ed1569 Ed1570 Ed1657 Ed1953

⁸⁴ didicisset] didicisse Ed1570

Erant autem ambo iusti ante Deum.

^marg.| {CLC1d2.8} AMBROSIUS. − [e] Et sic mores in equitate comprehendit. [a] Bene autem dicit : A nte Deum . Fieri enim potest ut aliquis affectata bonitate populari iustus videatur mihi, iustus autem ante Deum non sit, si iustitia non ex mentis simplicitate formetur, sed adulatione simuletur. Perfecta igitur laus est ante Deum iustum esse. Solus enim perfectior est qui ab eo probatur qui non potest falli. [f] Factum autem comprehendit in mandato, in iustificatione iudicium.
Unde sequitur :

Incedentes in omnibus mandatis et iustificationibus Domini.

^marg.| [d] Cum enim mandatis celestibus obedimus, in mandatis incedimus Domini⁸⁵* , cum congrue iudicamus, tenere Domini iustificationes videmur. [b] Providere autem oportet bona non solum coram Deo sed etiam coram hominibus.
Unde sequitur :

⁸⁵ incedimus Domini] inv . Ed1953

Sine querela⁸⁶.

⁸⁶ querella] + est Li448

^marg.| [c] Nulla enim querela est⁸⁷ ubi et mentis bonitas concordat et facti, et plerumque iustitia durior hominum querelam excitat.^AF ^ak

^ak ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 18, CCSL 14, p. 15.282-16.299 : «[a] Nec otiose iustos ante Deum dixit, incedentes in mandatis et iustificationibus Domini , in quo patrem omnipotentem et filium conprehendit. Filium esse qui legem tulerit, mandata praescripserit etiam sanctus evangelista declarat. Et bene iustos ante Deum ; non enim omnis qui iustus est ante hominem iustus est ante Deum. aliter uident homines, aliter deus, homines in facie, deus in corde. Et ideo fieri potest ut aliquis adfectata bonitate populari iustus uideatur mihi, iustus autem ante Deum non sit, si iustitia non ex mentis simplicitate formetur, sed adulatione simuletur ; abscondita enim in ea homo non poterit deprehendere. Perfecta igitur laus est ante Deum iustum esse. Unde et Apostolus cuius laus inquit non ex hominibus, sed ex Deo. Beatus plane ille qui in conspectu dei iustus est, beatus ille de quo Dominus dignatur dicere : ecce uere Israhelita, in quo dolus non est ; uerus enim Israhelita qui Deum uidet et uideri se nouit a Deo et ipsi exhibet cordis occulta. Solus enim perfectior qui ab eo probatur, qui non potest falli ; iudicia enim domini uera, iudicia autem hominum saepe falluntur, ut et iniustis iustitiae gratiam frequenter adscribant et iustum aut odio persequantur aut mendacio decolorent». Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 19, CCSL 14, p. 16.318-325 : «Unde sanctus evangelista non solum iustos ante Deum, et incedentes in mandatis omnibus et iustificationibus Domini , sed etiam sine querella incedentes ait. Quod mire cum prophetico congruit dicto, quo sanctus Salomon in prouerbiis usus est dicens : [b] prouide bona semper coram Deo et coram hominibus. [c] Nulla ergo querella est, ubi et mentis bonitas concordat et facti, et plerumque iustitia durior hominum querellam excitat». [d] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 20-21, CCSL 14, p. 16.326-17.33517.331 : «Quam uero congruat uerborum ipsa distinctio et ordo conueniat diligenter aduerte. Incedentes inquit in omnibus mandatis et iustificationibus Domini. Prius enim mandatum, secunda est iustificatio. Itaque cum mandatis caelestibus oboedimus, in mandatis incedimus Domini ; cum iudicamus et congrue iudicamus, tenere Domini iustificationes uidemur. [§ 21] Plena igitur laudatio, quae genus mores officium factum iudicium [e] conprehendit, genus in maioribus, mores in aequitate, officium in sacerdotio, [f] factum in mandato, in iustificatione iudicium. Factum est autem, cum sacerdotio fungeretur Zaccharias in ordine uicis suae ante dominum deum secundum consuetudinem sacerdotii, sorte exiit ut incensum poneret ingressus in templum domini, et omnis populus foris orabat hora incensi ». [FG2013]*

^AF ¶Codd. : Li448 Mt366 {MM2020}

⁸⁷ Nulla… est] om. Li448

^marg.| {CLC1d2.9} ORIGENES. ⁸⁸* − Potest etiam ⁸⁹ aliquid⁹⁰ iustum iniuste fieri ^al ut si, iactantie causa, qui⁹¹* pauperi⁹² elargiatur, quod non est sine querela .^AG ^am
Sequitur :

^al Cf. Dt. 16, 20 : «Iuste quod iustum est persequeris» = δικαίως τὸ δίκαιον διώξῃ.

^am ¶Fons : <revera> Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 18, CCSL 14, lin. 313-320 sqq. = CSEL 22, p. 22.8-19 : «sed etiam quod bene feceris, si male cogitaueris, diuino iudicio non potest conprobari ; scriptum est enim : iuste quod iustum est persequeris [Dt. 16, 20]. nam nisi esset ut iustum iniuste faceres, numquam dictum esset : iuste quod iustum est persequeris. et certe posse iustum iniuste fieri docuit nos ipse saluator dicens : cum feceris elemosynam, noli tuba canere ante te. et cum oratis, non eritis sicut hypocritae. bonum est enim misericordia, bonum est oratio, sed potest iniuste fieri, si iactantiae causa aliquis pauperi largiatur, ut uideatur ab hominibus. vnde sanctus euangelista non solum iustos ante deum, et incedentes in mandatis omnibus et iustificationibus domini, sed etiam sine querella incedentes ait. quod mire cum prophetico congruit dicto, quo sanctus Salomon in prouerbiis usus est dicens : prouide bona semper coram deo et coram hominibus. nulla ergo querella est, ubi et mentis bonitas concordat et facti, et plerumque iustitia durior hominum querellam excitat».
<Potius quam> Glossa ordinaria (Dt. 16, 20), [Strasbourg, 1481, t. 1 : facsim., p. 396a marg. = Som47 ] ed. Gloss-e . « iuste quod iustum est . Gregorius : Iniuste quod iniustum [iustum Som47] est exequitur qui ad defensionem iustitie non virtutis emulatione, sed amore premii temporalis excitatur et iustitiam quam pretendit vendere non veretur. Iuste ergo iustum exequi est in assertione iustitie ipsam iustitiam querere». <Non hab.> Gregorii Magni Opera (LLT).
<Potius quam> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 6 (Kr39 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 3va40-b16 : «Ὠριγένους. [1] Τίνος χάριν πρόσκειται τὸ, ἄμεμπτοι ; Διότι ἔστι καὶ ἐν πάσαις ταῖς ἐντολαῖς πορεύεσθαι, καὶ μὴ ἀμέμπτους εἶναι· [2] εἰ μὴ γὰρ [om. PG13 PG17] ἦν τοῦτο, οὐκ ἂν ἐλέγετο · Δικαίως τὸ δίκαιον διώξεις [Dt. 16, 20]. Ἐπεὶ καὶ τὸ καλόν, οὐ καλόν· ὅταν μὴ καλῶς γίνηται· ἐπὰν οὖν ποιῶμεν τὰς ἐντολὰς, ὥστε μὴ ἐν τῷ συνειδότι ῥύπον κενοδοξίας , ἢ ἀνθρωπαρεσκείας, ἢ ἑτέρου τινὸς τοιούτου, τότε ποιοῦμεν τὰς ἐντολὰς ἀμέμπτως».
<Potius quam> Origenes , Scholia in Lc., PG 17, 316C13-17 (Venet. cod. 28) = PG 13, 1807D ; cf. GCS 49 , p. 18.8-16 : «[1] Ἴσως ἐρεῖ τις· Διὰ τί πρόκειται [πρόσκειται GCS] τούτοις τὸ, ἄμεμπτοι; Ἤρκει γὰρ αὐτοῖς πορεύεσθαι ἐν πάσαις ταῖς ὁδοῖς τοῦ Θεοῦ καὶ δικαιώμασιν· εἰ μὴ ἄρα ἐστὶ [ἔστιν GSC] πορεύεσθαι ἐν πάσαις ταῖς ἐντολαῖς [+ καὶ δικαιώμασιν GCS], οὐκ ἀμέμπτως δέ. [… GCS] Φημὶ δὲ οὖν πρὸς αὐτόν, ὅτι, [2] εἰ μὴ [... ut supra Nicetas]». [MM2020] [rev. VS2021]
<Potius quam> Origenes , Homiliae in Lc. (Translatio Hieronymi ), hom. 2 § 18, GCS 49, p. 18-19 : «Et quomodo potest evenire, ut in omnibus mandatis et justificationibus Dei< ambulans sub querela sit ? Cui breviter dicam : nisi hoc ita esset, nunquam in alio loco nosceremus scriptum referri : iuste id, quod justum est, sequere. Nisi enim esset iustum aliquid, quod non juste sequeremur, nequaquam nobis praeciperetur, ut juste id, quod justum est, sequeremur. Quando enim facimus mandatum Dei et in conscientia nostra vanae gloriae sorde respergimur, ut placeamus hominibus, aut alia, quaecunque non placet Deo, boni operis causa praecedit, quamvis faciamus praeceptum Dei, tamen illud absque querela non facimus et injuste id, quod justum est, sequimur».
<Non hab.> Gregorii Magni Opera (LLT) ; Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.)
¶Nota Cette sentence résume cinq versions du commentaire d’Origène sur Lc. 1, 6, deux grecques et trois latines, à savoir : (1°) le texte grec original d’Origène, perdu, dont aucun manuscrit ne conserve l’intégralité, bien que l’édition Rauer ait pu le reconstituer à partir de membra disjecta choisis et assemblés pour correspondre à (2°) la traduction – parfois paraphrase - latine de Jérôme, plus ancien témoin complet du texte origénien ( GCS 49 ; SChr 45) ; (3°) au moins deux scholia dont le début et la fin diffèrent mais dont le noyau [2] est identique ; nous éditons ici pour la première fois dans son intégralité le scholion de la chaîne de Nicétas en tant que source potentielle de la Catena (Kr39) ; (4°) le commentaire d’Ambroise de Milan dont les éditeurs modernes signalent la dépendance à l’égard du commentaire d’Origène (CSEL 22, apparats ; SChr 45, p. 17) ; (5°) une sentence de la Glose ordinaire sur Dt. 16, 20 attribuée à «Grégoire» au 13^e siècle, passée inaperçue à ce jour mais qui s’avère traduire ad sensum le fond commun à Origène, à Jérôme et Ambroise. La sentence de la Catena a été forgée à partir d’Ambroise dont elle retient les éléments caractéristiques. L’attribution à Origène par l’exemplar source de la tradition majoritaire, l’attribution à Grégoire par Li448, peut-être copié sur une première version de l’archétype, attestent l’une et l’autre que Thomas disposait d’un dossier plus riche que le texte retenu, et qu’il a hésité entre les textes issus de Grégoire, Ambroise, Nicétas, et Origène-Jérôme dont il utilise ailleurs la paraphrase. La documentation antigraphe était suffisemment confuse pour que les copistes qui y ont eu accès attribuent le scholion l’un à Grégoire, l’autre à Origène. On ne peut exclure que l’attribution à Origène soit ici une mauvaise interprétation d’une note signalant la parenté découverte du texte d’Ambroise avec celui d’Origène (tous deux s’appuyent sur la même citation de Dt. 16). Comme la sentence précédente était déjà attribuée à Ambroise, le réviseur de l’antigraphe a cru que la répétition de l’attribution à Ambroise était une dittographie fautive qu’il a cru bon de remplacer par Origène dont il lisait le nom à proximité. [MM2020]

^AG ¶Codd. : Cbg133 Clv160.7 Fi263 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28 Ut294 Ed1475C Ed1657 Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

⁸⁸ Origenes] Gregorius Li448, + homil. II Ed1876, + in Lucam Ed1953

⁸⁹ etiam] enim Ut294

⁹⁰ aliquid] + durior La88

⁹¹ qui] quis Ut294 Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1657 Ed1953

⁹² pauperi] om. Ed1657

Et non erat illis filius eo quod erat⁹³* sterilis Elisabeth et ambo processissent in diebus suis⁹⁴.

⁹³ erat] esset Ed1657 Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1953

⁹⁴ sterilis... suis] Elisabeth sterilis etc. Ed1657

^marg.| {CLC1d2.10} CHRYSOSTOMUS. − [a] Non solum autem Elisabeth erat sterilis sed et patriarcharum coniuges : Sara, Rebecca, Rachel, [c] quod dedecus erat antiquis. [b] Non⁹⁵* possumus dicere quod peccati effectus esset sterilitas⁹⁶ : cuncti iusti, cuncti virtuosi. [d] Hec autem fuit sterilitatis causa, ut cum videris virginem parientem Dominum, non sis incredulus, exercitans mentem tuam in alvo sterilium.^AH ^an

^an ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 7 (Krikones §42 : Chrysostomus in Exameron), Vat. gr. 1611, f. 3vb20-29 : «Χρυσοστόμου ἐκ τῆς Ἑξαημέρου. [a] Οὐ μόνη Ἐλισάβετ στεῖρα ἦν καίτοι οὕτως ἀρετῆς ἔχουσα, ἀλλὰ καὶ τῶν πατριαρχῶν ἐκείνων τῶν μεγάλων αἱ γυναῖκες, ἡ Σάρρα, ἡ Ῥεβέκκα, ἡ Ῥαχήλ· [b] τί οὖν βούλεται τῶν στειρῶν τούτων ὁ χορὸς, οὐκ ἔχομεν ἐπιλαβέσθαι τῆς ζωῆς αὐτῶν καὶ εἰπεῖν ὅτι ἁμαρτιῶν ἔργον ἡ στείρωσις· πάντες δίκαιοι, πάντες ἐνάρετοι, καὶ ὅμως, στείρας ἔχον γυναῖκας. Καὶ ἐν ἀπαιδίᾳ ἦσαν μέχρι πολλοῦ τοῦ χρόνου· [c] ὅπερ ὄνειδος ἦν τοῖς πάλαι, τῶν ἄλλων σχεδὸν τὸ βαρύτατον. [d] Τίς οὖν ἡ αἰτία δι’ἣν ἦσαν ἐκεῖναι στεῖραι . Ἵνα, ὅταν ἴδῃς τὴν Παρθένον τίκτουσαν τὸν κοινὸν ἡμῶν Δεσπότην, μὴ ἀπιστησήσῃς [!], γυμνάσας σου τὴν διάνοιαν ἐν τῇ μήτρᾳ τῶν στειρῶν […]».
<cuius fons> [a-c] Chrysostomus , Homiliae 67 in Gn. [CPG 4409], hom. 49 (Gn. 25) § 1-2, PG 54, 44 5.2 0-34 : «Ἐδέετο γὰρ, φησὶν, Ἰσαὰκ περὶ Ῥεβέκκας τῆς γυναικὸς αὐτοῦ ὅτι στεῖρα ἦν. Ἓν τοῦτο πρῶτον ἄξιον ζητῆσαι, τίνος ἕνεκεν, βίου οὖσα θαυμαστοῦ καὶ αὐτὴ, καὶ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς, καὶ πολλῆς τῆς σωφροσύνης ἀμφότεροι ἐπιμελούμενοι, στεῖρα ἦν ; [b] Οὐκ ἔχομεν ἐπιλαβέσθαι αὐτῶν τῆς ζωῆς, καὶ εἰπεῖν, ὅτι τῶν ἁμαρτιῶν ἦν ἔργον ἡ στείρωσις. Καὶ ἵνα μάθῃς τὸ θαυμαστὸν, ὅτι οὐκ αὐτὴ μόνον στεῖρα ἦν, ἀλλὰ καὶ ἡ μήτηρ τοῦ δικαίου ἡ Σάῤῥα· καὶ οὐχ ἡ μήτηρ δὲ αὐτοῦ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἡ νύμφη, τοῦ Ἰακὼβ ἡ γυνὴ, ἡ Ῥαχὴλ λέγω. Τί βούλεται τῶν στειρῶν τούτων ὁ χορός ; Πάντες δίκαιοι, πάντες ἐνάρετοι, πάντες ὑπὸ Θεοῦ μαρτυρούμενοι. [...] Πανταχόθεν λαμπροὶ καὶ ἐπίσημοι, καὶ πάντες στείρας ἔσχον γυναῖκας, καὶ ἐν ἀπαιδίᾳ ἦσαν μέχρι πολλοῦ τοῦ χρόνου [...]». [d] Chrysostomus , In Genesim [CPG 4409], hom. 49 (Gn. 25) § 1-2, PG 54, 44 5.5 2-54 : «§ 2] [...] Ἀλλὰ ταῦτα μὲν πρὸς ὠφέλειαν ἡμῖν εἴρηται τὴν ὑμετέραν, ὥστε πολλὴν τὴν εὐγνωμοσύνην ἐπιδείκνυσθαι, καὶ μὴ περιεργάζεσθαι τοῦ Θεοῦ τὰς οἰκονομίας· δεῖ δὲ καὶ τὴν αἰτίαν εἰπεῖν, δι’ ἣν ἦσαν ἐκεῖναι στεῖραι αἱ γυναῖκες. Τίς οὖν ἐστιν ἡ αἰτία ;Ἵνα, ὅταν ἴδῃς τὴν Παρθένον τίκτουσαν τὸν κοινὸν ἡμῶν Δεσπότην, μὴ ἀπιστήσῃς. Γύμνασόν σου ἐνταῦθα τὴν διάνοιαν, φησὶν, ἐν τῇ μήτρᾳ τῶν στειρῶν, ἵν’ ὅταν ἴδῃς πεπηρωμένην καὶ δεδεμένην μήτραν πρὸς παιδοποιίαν ἀνοιγομένην ἐκ τῆς τοῦ Θεοῦ χάριτος, μὴ θαυμάσῃς ἀκούων ὅτι παρθένος ἔτεκε». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^AH ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

⁹⁵ Non] + enim Ed1657 Ed1746, nec enim Ed1861 Ed1876 Ed1953

⁹⁶ sterilitas] + quia Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1953

^marg.| {CLC1d2.11} THEOPHYLACTUS. − Et ut etiam tu addisceres quod lex Dei ⁹⁷ multiplicationem filiorum non appetit corporalem sed magis spiritualem. Processerant autem ambo, non solum⁹⁸* secundum corpus sed secundum spiritum, « ascensiones in corde »^ao ponentes, et vitam suam ut diem et non ut noctem habentes, « quasi in die honeste ambulantes »^ap.^AI ^aq

^ao Ps. 83, 6.

^ap Rm. 13, 13 : Ὡς ἐν ἡμέρᾳ, εὐσχημόνως περιπατήσωμεν.

^aq ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 5), PG 123, 696B2-9 : « ἵνα σὺ μάθῃς, ὅτι ὁ νόμος οὐκ ἀπαιτεῖ πολυτεκνίαν σωματικὴν, ἀλλὰ πνευματικήν . Προβεβηκότες δὲ ἦσαν ἀμφότεροι , καὶ κατὰ τὸ σῶμα καὶ κατὰ τὸ πνεῦμα · καὶ γὰρ καὶ κατὰ ψυχὴν προέβησαν, τουτέστι προέκοψαν, ἀναβάσεις ἐν τῇ καρδίᾳ τιθέμενοι , καὶ ἡμέραν ἔχοντες , ἀλλ’ οὐ νύκτα τὸν βίον , ὡς ἐν φωτὶ περιπατοῦντες εὐσχημόνως ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.] [MM2023]
¶Nota : La Catena remplace par le texte de la Vulgate l’expression ὡς ἐν φωτὶ περιπατοῦντες εὐσχημόνως qui est une citation presque littérale de Rm 13:13, à l’exception de φωτὶ (la lumière) qui y remplace ἐν ἡμέρᾳ (in die). Cette variante n’est pas signalées dans les apparats des éditions Nestlé-Aland et Merk du Nouveau Testament. [MM2024]

^AI ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁹⁷ Dei] Domini Mt366

⁹⁸ solum] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d3.1} BEDA. − Per Moysen Dominus unum⁹⁹ constituit summum sacerdotem cui mortuo unum per ordinem¹⁰⁰* succedere iussit, et hoc usque ad David tempora servatum est, a quo plures fieri ut diximus¹⁰¹* Domino agente decretum est. Unde nunc Zacharias in ordine vicis sue sacerdotio functus esse asseritur cum dicitur :^AJ ^ar

^ar ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 160-166 sqq. : «Per moysen quidem dominus unum constituit summum sacerdotem cui mortuo unum per ordinem succedere iussit, et hoc ad dauid usque tempora seruatum est a quo plures fieri ut diximus domino nihilominus agente decretum est qui uicissim ministrantes tempore uicis suae singuli castimoniae studerent domum que suam omnino non tangerent. Vnde nunc zacharias in ordine uicis suae sacerdotio functus asseueratur». [MM2020]

^AJ ¶Codd. : Li448 (2vb) Mt366 (144v) Ed1953 {MM2020}

⁹⁹ Dominus unum] inv . Li448

¹⁰⁰ per ordinem] om. Ed1953

¹⁰¹ ut diximus] om. Ed1953

Factum est autem cum sacerdotio fungeretur Zacharias in ordine vicis sue ante Deum,

secundum consuetudinem sacerdotalem, sorte exiit ut incensum poneret ingressus in templum Domini.

^marg.| {CLC1d3.2} AMBROSIUS. − Videtur autem hic Zacharias summus designari sacerdos quia ‘semel in anno solus summus sacerdos in secundo sanctuario intrabat, non sine sanguine, quem offert¹⁰²* pro se et¹⁰³* populi delictis’^as ^AK ^at

^as Cf. Hbr. 9, 7 : «In secundo autem semel in anno solus pontifex non sine sanguine, quem offert pro sua et populi ignorantia».

^at ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 22, CCSL 14, p. 17.339-350 sqq. : «Videtur hic sanctus Zaccharias summus designari sacerdos, quia sicut lectum est, de priori tabernaculo, in quod semper intrabant sacerdotes ministeria consummantes, uno tantum anni tempore intrabat in templum : in secundo autem semel in anno singularis [solus Weber] summus sacerdos non sine sanguine, quem offert pro se et populi delictis. Hic est ille summus sacerdos, qui adhuc sorte quaeritur, quia uerus adhuc ignoratur ; qui enim sorte legitur humano iudicio non conprehenditur. Ille igitur quaerebatur et alius figurabatur. Ille quaerebatur uerus in aeternum sacerdos, cui dicitur : tu es sacerdos in aeternum, qui non hostiarum cruore, sed proprio patrem deum generi reconciliaret humano. Sed tunc sanguis fundebatur in specie, in specie sacerdos ordinabatur, nunc, quia ueritas uenit, relinquamus speciem, ueritatem sequamur. Et tunc quidem uices erant, nunc autem est perpetuitas. Erat ergo et certe erat cuius uices etiam gerebantur». [FG2013]*

^AK ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁰² offert] offeret Ed1953

¹⁰³ et] + pro Ed1953

^marg.| {CLC1d3.3} BEDA. − Non autem nunc nova sorte¹⁰⁴ electus est cum incensum esset adolendum, sed prisca sorte, cum ex¹⁰⁵ ordine sui pontificatus invicem Abia succederet.
Sequitur :

¹⁰⁴ nunc nova sorte] nova sorte Li448, nunc nova in sorte Mt366

¹⁰⁵ ex] in Li448

Et omnis multitudo populi erat orans foris hora incensi.

^marg.| Incensum in sancta sanctorum a pontifice deferri, exspectante foris templum omni populo, decima¹⁰⁶* die septimi mensis est iussum, et hanc diem expiationis sive propitiationis vocari. Cuius diei mysterium Apostolus ad Hebreos pandens, Iesum ostendit pontificem esse verum, qui in sanguine proprio celi secreta subiit, ut propitium nobis faceret patrem, et interpellaret pro peccatis eorum qui adhuc pre¹⁰⁷ foribus orantes exspectant.^AL ^au

^au ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 169 sqq. : «Non noua nunc sorte lectus est cum incessum esset adolendum sed prisca tunc sorte praelectus cum primo ex ordine sui pontificatus in uicem abia succederet. Incensum autem in sancta sanctorum a pontifice deferri exspectante foris templum omni populo decima die septimi mensis est iussum et hanc diem expiationis siue propitiationis uocari quae apud nos ob uarium lunae discursum a qua menses computant hebraei modo in septembrem mensem modo incidit in octobrem quia scilicet mensis quo pascha geritur et ordine conditionis et edicto legis anni principium tenet dicente domino ad moysen : mensis iste uobis principium mensium primus erit in mensibus anni ; decima die mensis huius tollat unusquisque agnum, et cetera. Huius autem diei apostolus ad hebraeos scribens ita meminit : in priori quidem tabernaculo semper introibant sacerdotes sacrificiorum officia consummantes ; in secundo autem semel in anno solus pontifex non sine sanguine quem offert, et cetera. Quibus diei huius mysterium pandens iesum ostendit pontificem esse uerum qui consummatis officii sui diebus, hoc est impleta dispensatione carnis in sanguine proprio caeli secreta subiit ut propitium nobis faceret patrem et interpellaret pro peccatis eorum qui adhuc prae foribus orantes exspectant et diligunt aduentum eius». [MM2020]

^AL ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020

¹⁰⁶ decima] decimo Ed1953

¹⁰⁷ pre] pro Li448

^marg.| {CLC1d3.4} AMBROSIUS. − Hic est autem ille summus sacerdos qui adhuc sorte¹⁰⁸* queritur, quia verus adhuc ignoratur. Qui enim sorte eligitur, humano iudicio non comprehenditur. Ille igitur querebatur, et alius figurabatur, verus in eternum sacerdos, qui non hostiarum cruore, sed proprio, patrem Deum generi reconciliaret humano et tunc quidem vices erant, nunc autem est perpetuitas.^AM ^av

^av ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 22, CCSL 14, p. 17.339-355 : «Videtur hic sanctus Zaccharias summus designari sacerdos, quia sicut lectum est, de priori tabernaculo, in quod semper intrabant sacerdotes ministeria consummantes, uno tantum anni tempore intrabat in templum : in secundo autem semel in anno singularis summus sacerdos non sine sanguine, quem offert pro se et populi delictis. Hic est ille summus sacerdos, qui adhuc sorte quaeritur, quia uerus adhuc ignoratur ; qui enim sorte legitur humano iudicio non conprehenditur. Ille igitur quaerebatur et alius figurabatur. Ille quaerebatur uerus in aeternum sacerdos, cui dicitur : tu es sacerdos in aeternum, qui non hostiarum cruore, sed proprio patrem Deum generi reconciliaret humano. Sed tunc sanguis fundebatur in specie, in specie sacerdos ordinabatur, nunc, quia ueritas uenit, relinquamus speciem, ueritatem sequamur. Et tunc quidem uices erant, nunc autem est perpetuitas. Erat ergo et certe erat cuius uices etiam gerebantur». [FG2013]

^AM ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020

¹⁰⁸ sorte] forte Ed1953

^marg.| {CLC1d4.1} CHRYSOSTOMUS. − Ingressus Zacharias¹⁰⁹* templum ut preces ferret pro cunctis ad Deum et, quasi Dei et hominum mediator, vidit angelum intus stantem. ^AN ^aw
Unde dicitur :

^aw ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 13-14 (Krikones §56 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 5vb32-37 : «Χρυσοστόμου Πρερὶ Ἀκαταλήπτου. Eἰσελθὼν ὁ ἱερὸς Ζαχαρίας εἰς αὐτὰ τὰ ἄδυτα ἃ μόν ῳ τῶν πάντων ἀνθρώπων ἐκείνῳ θέμις ἦν τότε ὁρᾶν· σκόπει πῶς τοῦ πλήθους παντὸς ἀντίρροπος ἦν, ὡς λιτὰς ἀναφέρειν ὑπὲρ πάντων τῷ Θεῷ καὶ ἵλεω ποιεῖν τὸν Δεσπότην τοῖς οἰκέταις, καθάπερ μεσίτης ὢν τις Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων εἶδεν ἄγγελον ἔνδον ἑστῶτα καὶ ἐπειδὴ ἐξέπληξεν ἀυτὸν ἡ ὄψις [...] ».
<cuius fons> Chrysostomus , De incomprehensibili Dei natura, hom. 2 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 148.81-90 (PG 48, 711 .2-9), «Ζαχαρίας τις ἦν ἀνὴρ θαυμαστὸς καὶ μέγας, ἀρχιερωσύνῃ τετιμημένος, παρὰ τοῦ Θεοῦ τὴν προστασίαν ἐμπεπιστευμένος τοῦ δήμου παντός·οὗτος ὁ Ζαχαρίας εἰσελθὼν εἰς τὰ ἅγια τῶν ἁγίων, εἰς αὐτὰ τὰ ἄδυτα ἃ μόνῳ τῶν πάντων ἀνθρώπων ἐκείνῳ θέμις ἦν τότε ὁρᾶν – σκόπει πῶς τοῦ πλήθους παντὸς ἀντίρροπος ἦν, καὶ λιτὰς ὑπὲρ τοῦ πλήθους παντὸς ἀναφέρων τῷ Θεῷ καὶ ἵλεω ποιῶν τὸν Δεσπότην τοῖς οἰκέταις καθάπερ μεσίτης τις ὢν Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων – εἶδεν ἄγγελον ἔνδον ἑστῶτα καὶ, ἐπειδὴ ἐξέπληξεν ἡ ὄψις τὸν ἄνθρωπον, φησὶν ἐκεῖνος· «Μὴ φοβοῦ, Ζαχαρία· εἰσηκούσθη ἡ δέησίς σου καὶ τέξῃ υἱόν». [MM2020] [rev. VS2021]

^AN ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2017} * {MM2020}

¹⁰⁹ Zacharias] + in Ed1953

Apparuit autem illi angelus Domini stans a dextris altaris incensi.

^marg.| {CLC1d4.2} AMBROSIUS. − Bene apparuisse dicitur ei qui eum repente conspexit ; et hoc specialiter aut de angelis aut de Deo scriptura divina tenere consuevit ; ut quod non potest previderi, apparere dicatur. Non enim similiter sensibilia videntur, et is cuius in voluntate situm est videri, et cuius nature est non videri.^AO ^ax

^ax ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 24, CCSL 14, p. 18.369-19.385 : « Apparuit autem illi angelus stans a dextris altaris incensi. Non immerito angelus uidetur in templo, quia ueri sacerdotis iam nuntiabatur aduentus et caeleste sacrificium parabatur, in quo angeli ministrarent. Et bene apparuisse dicitur ei qui eum repente conspexit, et hoc specialiter aut de angelis aut de Deo scriptura diuina tenere consueuit, ut quod non potest praeuideri, apparere dicatur ; sic enim habes : apparuit deus Abrahae ad ilicem Mambre. Nam qui ante non praesentitur, sed repentino uidetur aspectu, adparere memoratur. Non enim similiter sensibilia uidentur et is cuius in uoluntate situm est uideri et cuius naturae est non uideri, uoluntatis uideri. Nam si non uult, non uidetur ; si uult, uidetur. Apparuit enim Deus Abrahae quia uoluit ; alii, quia noluit, non apparuit. Visum est etiam et Stephano, cum lapidaretur a populo, aperiri caelum, uisus est etiam Iesus stans ad dexteram Dei et non est uisus a populo. Vidit Esaias dominum Sabaoth, sed alius uidere non potuit, quia cui placuit apparuit». [FG2013]*

^AO ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}

^marg.| {CLC1d4.3} ORIGENES. ¹¹⁰* − Et hoc non¹¹¹* tantum in presenti seculo dicimus sed et in futuro cum migraverimus a mundo, non omnibus vel Deus vel angeli apparebunt sed ille tantum videbit qui mundum habuit cor. Locus autem nec nocere poterit quemquam nec iuvare.^AP ^ay

^ay ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 2, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 21.26- 22.13 : «Et hoc non tantum in praesenti saeculo dicimus, sed etiam in futuro, cum migraverimus e mundo, quod non omnibus vel Deus vel angeli appareant, quo scilicet et angelos et Spiritum sanctum et Dominum Salvatorem et ipsum Deum Patrem is qui de corpore exierit, statim mereatur videre ; sed ille tantum videbit, qui mundum habuerit cor et talem se praebuerit, ut Dei sit dignus adspectu. Et quamvis in eodem loco sint, qui mundo corde est, et is, qui adhuc aliqua sorde respergitur, unus locus nec nocere quem poterit nec iuvare, quia qui mundum cor habuerit, Deum videbit, qui autem non talis fuerit, id quod alii cernitur non videbit». [MM2020]
<Non hab.> Nicetas , Catena in Lc. (loc. cit.) [ADL2020]
¶Nota Les écarts entre la Catena et la paraphrase de Jérôme viennent d’adaptations syntaxiques ou d‘erreurs de copies sans rapport avec le grec. [MM2020]

^AP ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2017}*

¹¹⁰ Origenes] + In Lucam Ed1953

¹¹¹ non] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d4.4} CHRYSOSTOMUS. − Manifeste autem apparuit, non in somnis eo quod nimis arduum annuntiabatur, unde manifestiori et mirabiliori visione egebat.^AQ ^az

^az ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 11 (Krikones §49 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 4va13-15 : «Χρυσοστόμου. Διὰ τί δὲ φανερῶς ὤφθη ἀλλὰ μὴ κατ’ ὄναρ, ὡς τῷ Ἰωσήφ· ὅτι πολὺ μέγα εὐηγγελίζετο καὶ διὰ τοῦτο τρανοτέρας ἐδεῖτο καὶ παραδόξου ὄψεως».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4 § 5, PG 57, 45.46-51 :«Καὶ διὰ τί μὴ φανερῶς, καθὼς τοῖς ποιμέσι καὶ τῷ Ζαχαρίᾳ καὶ τῇ Παρθένῳ ; Σφόδρα πιστὸς ἦν ὁ ἀνὴρ, καὶ οὐκ ἐδεῖτο τῆς ὄψεως ταύτης. Ἡ μὲν γὰρ Παρθένος, ἅτε πολὺ μέγα εὐαγγελιζομένη, καὶ τοῦ Ζαχαρίου μεῖζον, καὶ πρὸ τοῦ πράγματος, ἔχρῃζε καὶ παραδόξου ὄψεως».
<Paral.> CMT1d11.18 CLC1d4.4 CLC1d8.8 .nota. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^AQ ¶Codd. : Li448 (3rb ) Ed1953 {MM2017}

^marg.| {CLC1d4.5} DAMASCENUS. ¹¹²* − Tamen angeli, non ut sunt hominibus patefiunt sed transfigurati, prout possunt visores aspicere, in quodcumque iusserit Dominus.^AR ^ba

^ba ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 11 (Krikones §50 : Damascenus), Vat. gr. 1611, f. 4va15-18 : «Δαμασκηνοῦ. Πλὴν οἱ ἄγγελοι οὐ καθ᾿ ὃ εἰσιν ἐπιφαίνονται τοῖς ἀξίοις﮲ ἀλλ’ἐν μετασχηματισμῷ καθὼς δύνανται οἱ ὁρῶντες ὁρᾶν﮲ μετασχηματίζονται δέ, πρὸς ὅπερ ἂν ὁ Δεσπότης κελεύσῃ θεός· καὶ οὕτω τοῖς ἀνθρώποις ἐπιφαίνονται. […]».
<cuius fons> Iohannes Damascenus , Expositio fidei, § 2.3 (17.62-63), ed. P. B. Kotter , Die Schriften des Johannes von Damaskos, t. 2, Patristische Texte und Studien 12, Berlin, 1973, p. 47 [= PG 94, 872C ] : «Μετασχηματίζονται δέ, πρὸς ὅπερ ἂν ὁ Δεσπότης κελεύσῃ θεός, καὶ οὕτω τοῖς ἀνθρώποις ἐπιφαίνονται καὶ τὰ θεῖα αὐτοῖς ἀποκαλύπτουσι μυστήρια. Ἐν οὐρανῷ διατρίβουσι καὶ ἓν ἔργον ἔχουσιν ὑμνεῖν τὸν θεὸν καὶ λειτουργεῖν τῷ θείῳ αὐτοῦ θελήματι».
<Potius quam> Iohannes Damascenus , De fide orthodoxa, Burgundionis versio, c. 17.8 (Migne 2, 3), ed. E. M. Buytaert, p. 71.44 : «Circumscriptibiles : cum enim sunt in caelo, non sunt in terra ; et cum ad terram a Deo mittuntur, non remanent in caelo. [...] Non enim secundum quod sunt apparent dignis, quibus Deus apparere eos vult, sed in transfiguratione sicut possunt qui vident videre». [MM2015] [ADL2019] [rev. VS2021]

^AR ¶Codd. : Li448 (3rb ) Ed1657 Ed1953 {MM2017} {MM2109}

¹¹² Damascenus] + De fide orthodoxa Ed1953

^marg.| {CLC1d4.6} BASILIUS. − Dicit autem altaris incensi eo quod alterum erat altare deputatum ad holocausta.^AS ^bb

^bb ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 11 (Krikones §46 : Basilius in Is.) = Vat. gr. 1611, f. 4ra39-b13 : «Βασιλείου Ἐν Ἠσαΐᾳ. Θυμιάματος εἶπε θυσιαστέριον ἐπεὶ καὶ ἕτερον ἦν τὸ τῶν καρπωμάτων συνθέσεως δὲ ὠνομάζετο τὸ θυμίαμα [...]».
<Non hab.> Basilius Caesariensis, In Is. [CPG 2911] (Is . 1, 13-14) § 31 , PG 30, 176B -177A . nec ad sensum nec ad litteram , TLG ; PL ; LLT . [MM2017] [ADL2019] [MM2019] [rev. VS2021]
¶Nota Thomas ne retient que les premiers mots du scholion de la chaîne de Nicétas qui ne sont pas de Basile, mais l’introduction que Nicetas à l’extrait de Basile cité. [MM2020]

^AS ¶Codd. : Li448 (3rb ) Ed1657 Ed1953 {MM2017}

^marg.| {CLC1d4.7} AMBROSIUS. − [a] Non immerito autem angelus videtur in templo, quia veri sacerdotis annuntiabatur iam adventus, et celeste sacrificium parabatur, in quo angeli ministrarent. [c] Non enim dubites assistere angelum quando Christus immolatur. [b] Apparuit autem a dextris altaris incensi quia divine insigne misericordie deferebat ‘Dominus enim a dextris est mihi, ne commovear’^bc ^AT ^bd

^bc Ps. 15, 8.

^bd ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 24, CCSL 14, p. 18.369-19.385 : «[a] Apparuit autem illi angelus stans a dextris altaris incensi. Non immerito angelus uidetur in templo, quia ueri sacerdotis iam nuntiabatur aduentus et caeleste sacrificium parabatur, in quo angeli ministrarent. Et bene apparuisse dicitur ei qui eum repente conspexit, et hoc specialiter aut de angelis aut de Deo scriptura diuina tenere consueuit, ut quod non potest praeuideri, apparere dicatur ; sic enim habes : apparuit Deus Abrahae ad ilicem Mambre. Nam qui ante non praesentitur, sed repentino uidetur aspectu, adparere memoratur. Non enim similiter sensibilia uidentur et is cuius in uoluntate situm est uideri et cuius naturae est non uideri, uoluntatis uideri. Nam si non uult, non uidetur ; si uult, uidetur. Apparuit enim Deus Abrahae quia uoluit ; alii, quia noluit, non apparuit. Visum est etiam et Stephano, cum lapidaretur a populo, aperiri caelum, uisus est etiam Iesus stans ad dexteram Dei et non est uisus a populo. Vidit Esaias dominum Sabaoth, sed alius uidere non potuit, quia cui placuit apparuit». Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 28, CCSL 14, p. 20.433-21.448 : «[b] Apparuit autem a dextris altaris incensi, quia diuinae insigne misericordiae deferebat ; Dominus enim a dextris mihi, ne commouear ; et alibi : Dominus protectio tua super manum dexterae tuae. Atque utinam nobis quoque adolentibus altaria, sacrificium deferentibus adsistat angelus, immo praebeat se uidendum ; [c] non enim dubites adsistere angelum, quando Christus adsistit, Christus immolatur ; etenim pascha nostrum immolatus est Christus. Nec uereare ne turbetur cor tuum angeli uisione perturbamur enim et a nostro alienamur adfectu, quando praestringimur alicuius superioris potestatis occursu - ; idem enim angelus qui occurrerit nobis confirmare nos poterit, sicut turbatum ante Zacchariam firmauit animo dicens : ne timeas, Zaccharia, quoniam ecce oratio tua exaudita est, et uxor tua Elisabet pariet filium, et uocabis nomen eius Iohannem ; et erit gaudium tibi, et multi in natiuitate eius gaudebunt». [FG2013]*

^AT ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d4.8} CHRYSOSTOMUS. − [a] Non potest autem homo, quantumcumque sit iustus, absque timore cernere angelum. [c] Unde et nunc Zacharias, aspectum non tolerans presentie angeli nec fulgorem illum valens sufferre, turbatur.
Et hoc est quod subditur :

Et Zacharias turbatus est videns.

^marg.| [b] Sicut autem auriga perterrito, loraque dimittente, corruunt equi precipites, totaque quadriga pervertitur ; sic accidere consuevit anime quoties ab aliquo stupore vel sollicitudine deprimitur.^AU ^be
Unde et hic subditur :

^be ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 12 (Krikones §54 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 4va35-b28 : «Χρυσοστόμου Περὶ Ἀκαταλήπτου. [a] Οὐ δυνατὸν ἀνθρώπῳ κἂν δίκαιος ᾖ , οὐσίαν ἀγγέλου μετὰ ἀδείας ἰδεῖν· // καὶ γοῦν τὸν ἅγιον Δανιὴλ // ἐξασθενοῦντα ὁρῶ, καὶ διαλυόμενον καὶ διασπώμενον, ἐκ τῆς τοῦ ἀγγέλου παρουσίας // τετράφθη"εἰς διαφθοράν". Τί δὲ τοῦτό ἐστιν; // Εὐπρεπὴς ἦν ὁ νεανίας· ἐπεὶ οὖν ὁ φόβος τῆς παρουσίας τοῦ ἀγγέλου, καθάπερ τοὺς ἐκπνέοντας, οὕτως αὐτὸν διέθηκε, πολλὴν κατασκεδάσας τὴν ὠχρίαν καὶ ἀναλώσας τὸ ἄνθος τῆς ὥρας καὶ δαπανήσας τὴν εὔχροιαν τῆς ἐπιφανείας ἅπασαν, διὰ τοῦτό φησί·"Μετεστράφη ἡ δόξα μου, τουτέστι τὸ κάλλος μου, εἰς διαφθοράν" [Dn. 10, 8]. [b] Καθάπερ γὰρ ἡνιόχου φοβηθέντος καὶ τὰς ἡνίας ἀφέντος, ἐπ' ὄψιν οἱ ἵπποι καταφέρονται [+ πάντες Chrys.] καὶ τὸ ἅρμα ὁλόκληρον περιτρέπεται, οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς ψυχῆς συμβαίνειν εἴωθεν, ὅταν ὑπό τινος θάμβους καὶ ἀγωνίας κατέχηται · πτοουμένη γὰρ καὶ καθάπερ ἡνίας τινὰς τὰς οἰκείας ἐνεργείας συστέλλουσα ἀφ' ἑκάστου τῶν αἰσθητηρίων τοῦ σώματος, ἔρημα ἀφίησι τὰ μέλη· εἶτα ἐκεῖνα, ἐρημωθέντα τῆς κατεχούσης αὐτὰ δυνάμεως, διαπίπτει καὶ περικρούεται. [c] Ὅπερ καὶ ὁ Δανιὴλ ἔπαθε τότε , καὶ νῦν ὁ Ζαχαρίας· ἡ γὰρ ψυχὴ φοβηθεῖσα καὶ τὴν ὅψιν τῆς παρουσίας μὴ φέρουσα τοῦ ἀγγέλου· μηδὲ τὸ φῶς ἐκεῖνο δυναμήνον βαστάζειν ἐθορυβεῖτο».
<cuius fons> [a-b] Chrysostomus , De incomprehensibili Dei natura, hom. 3 § 4 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 202.195-196, 206.228-232 (PG 48, 722-723 .13-22), «[a] Καὶ τί λέγω περὶ τῆς μακαρίας ἐκείνης οὐσίας, ὅπου γε οὐδὲ ἀγγέλου οὐσίαν δυνατὸν ἀνθρώπῳ μετὰ ἀδείας ἰδεῖν; Καὶ ἵνα μάθητε ὅτι τοῦτό ἐστιν ἀληθές, ἄνθρωπον εἰς μέσον παράξω Θεοῦ φίλον, παρρησίαν ἔχοντα πολλὴν ἐπὶ σοφίᾳ καὶ δικαιοσύνῃ καὶ ἐπὶ πολλοῖς ἑτέροις μαρτυρηθέντα κατορθώμασι, τὸν ἅγιον Δανιήλ, ἵνα ὅταν ἀποδείξω ἐξασθενοῦντα καὶ διαλυόμενον καὶ διασπώμενον ἐκ τῆς τοῦ ἀγγέλου παρουσίας, μηδεὶς δι' ἁμαρτήματα καὶ πονηρὸν συνειδὸς τοῦτο αὐτὸν πεπονθέναι νομίζῃ, ἀλλὰ δειχθείσης τῆς κατὰ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ παρρησίας, ἡ τῆς φύσεως ἀσθένεια σαφῶς διελέγχηται. [...] [206.22] Τί ἐστιν· «Ἡ δόξα μου μετεστράφη εἰς διαφθοράν [sequentia ut supra]»; [b] ut supra.
[c] Chrysostomus , Eclogae, n° 45-46 [CPG 4684], PG 63, 699.44-45 : «Ἡ γὰρ ψυχὴ φοβηθεῖσα, καὶ τὴν ὄψιν τῆς παρουσίας οὐ φέρουσα τοῦ συνδούλου, οὐδὲ τὸ φῶς ἐκεῖνο δυναμένη βαστάζειν, ἐθορυβεῖτο καθάπερ τινὸς ἁλύσεως τοῦ δεσμοῦ τῆς σαρκὸς ἑαυτὴν ἀποῤῥῆξαι ἐπειγομένη· ἀλλ’ ἐκεῖνος κατεῖχεν». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^AU ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

Et timor irruit super eum.

^marg.| {CLC1d4.9} ORIGENES. ¹¹³* − Nova quippe facies humanis se obtutibus¹¹⁴ prebens turbat mentem, animumque consternat. Unde angelus sciens hanc humanam esse naturam, primum perturbationi medetur. ^AV ^bf
Nam sequitur :

^bf ¶Fons : = Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 24-22.13 : «Nova quippe facies humanis se obtutibus [= BEK, inv. GCS] prebens turbat mentem, animumque consternat. Unde angelus sciens hanc humanam esse naturam, primum perturbationi medetur».
<Non hab.> Nicetas , Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
¶Nota Nous modifions la leçon originale obtuitibus en obtutibus, conformément aux conventions de normalisation des graphies du site de publication. [MM2021]

^AV ¶Codd. : Li448 Mt366 Ro18 Ed1470 Ed1953 {MM2019} {MM2021}

¹¹³ Origenes] + in Lucam Ed1953

¹¹⁴ obtutibus Mt366² Ed1470 Ed1933 ] scrips ., obtuitibus Li448 Mt366*, obtratibus Ro18 ( cacogr. )

Ait autem ad illum¹¹⁵ angelus : Ne timeas, Zacharia.

¹¹⁵ ad illum] om. Li448

^marg.| {CLC1d4.10} ATHANASIUS. ¹¹⁶* − Unde non difficilis est bonorum spirituum malorumque discretio. Si enim post timorem¹¹⁷ successerit gaudium, a Domino venisse sciamus auxilium^bg, quia securitas anime presentis Maiestatis indicium est. Si autem incussa formido permanserit, hostis est qui videtur.^AW ^bh

^bg Cf. Ps. 102, 2 : «Auxilium meum a Domino qui fecit celum et terram».

^bh ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 13-14 (Krikones §57 : Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 5r1-12 : «Ἀθανασίου ἐκ τοῦ Εἰς τὸν ἀββᾶν Ἀντώνιον : [§ 35] Ἐντεῦθεν τὴν τῶν ἀγαθῶν ἀγγέλων παρουσίαν καὶ τὴν τῶν φαύλων εὐχερές ἐστι διαγνῶναι· // Ἡ μὲν γὰρ τῶν ἁγίων ὀπτασία οὐκ ἔστι τεταραγμένη. // Ἡσύχως δὲ καὶ πράως γίνεται οὕτως, ὡς εὐθὺς χαρὰν καὶ ἀγαλλίασιν καὶ θάρσος ἐγγίνεσθαι τῇ ψυχῇ· // Ἐὰν δὲ ὡς ἄνθρωποι τινὲς φοβηθῶσι τὴν τῶν καλῶν ὀπτασίαν, ἀφαιροῦσιν οἱ φαινόμενοι τὸν φόβον παρ’αὐτὰ τῇ ἀγάπῃ· ὡς ἐποίησε νῦν ὁ Γαβριὴλ τῷ Ζαχαρίᾳ καὶ ὁ φανεὶς ἄγγελος ἐν τῷ θείῳ μνημείῳ ταῖς γυναξὶ καὶ τοῖς ποιμέσι λέγων· μὴ φοβεῖσθε . Ἔστι γὰρ ὁ φόβος ἑκείνων οὐ κατὰ δειλίαν ψυχῆς, ἀλλὰ κατ’ἐπίγνωσιν τῆς τῶν κρειττόνων παρουσίας. Τοιαύτη μὲν οὖν ἡ τῶν ἁγίων ὀπτασία. [§ 36] Ἡ δὲ τῶν φαύλων ἐπιδρομὴ καὶ φαντασία τεταραγμένη μετὰ κτύπου καὶ ἤχου καὶ κραυγῆς [...] Ὅταν τοίνυν θεωρήσας τινὰς φοβηθῆς*, ἐὰν μὲν εὐθὺς ὁ φόβος ἀφαιρεθῇ, καὶ ἀντ' ἐκείνου γένηται χαρὰ ἀνεκλάλητος, καὶ εὐθυμία, καὶ θάρσος , καὶ ἀνάκτησις , καὶ τῶν λογισμῶν ἀταραξία θάρσει [θαρσεῖτε Athan.], // Ἡ γὰρ χαρὰ καὶ ἡ κατάστασις τῆς ψυχῆς δείκνυσι τοῦ παρόντος τὴν ἁγιότητα . Οὕτως Ἀβραὰμ ἰδὼν τὸν Κύριον ἠγαλλιάσατο· καὶ Ἰωάννης, γενομένης φωνῆς παρὰ τῆς Θεοτόκου Μαρίας, ἐσκίρτησεν ἐν ἀγαλλιάσει. Ἐὰν δὲ φανέντων τινῶν ταραχὴ γένηται, καὶ κτύπος ἔξωθεν, καὶ φαντασία κοσμική, καὶ ἀπειλὴ θανάτου, γίνωσκε [γινώσκετε Athan.] ὅτι φαύλων ἐστὶν ἡ ἔφοδος. [§ 37] Καὶ γὰρ καὶ τοῦτο γνώρισμά σοι [ὑμῖν Athan.] ἔστω. ὅταν τινῶν ἐπιμένῃ δειλιῶσα ψυχή , παρουσία τῶν ἐχθρῶν ἐστίν. […]».
* θεωρήσας τινὰς φοβηθῆς] θεωρήσαντές τινας φοβηθῆτε Athan.
<cuius fons> Athanasius Alexandrinus, Vita Antonii [CPG 2101], § 35.13-14, 36.9-14, 37.1-3, SChr 400, p. 230-236 (PG 26, 895ΑC ). [ADL2020] [rev. VS2021]
<ex quo> Athanasius Alexandrinus, Vita Antonii abbatis interprete Evagrio Antiocheno [BHL 609 ], c. 4, § 35-37 : ed. Pascal Bertrand , Die Evagriusübersetzung der Vita Antonii Rezeption - Überlieferung - Edition Unter besonderer Berücksichtigung der Vitas Patrum-Tradition, Utrecht, 2005 , p. 172.525-526.541-543.546 (c. 18, PL 73, 142D, 143A ; c. 8 § 49.50 : AASS Ian. 2 : 17 ian.), « [§ 35] [...] Non est autem difficilis bonorum spirituum malorumque discretio, quae sic Deo tribuente panditur : Sanctorum angelorum amabilis et tranquillus aspectus est, quia non contendunt neque clamant, neque audiet aliquis vocem eorum ; verum tacite leniterque properantes, gaudium, exsultationem, fiduciam pectoribus infundunt, siquidem cum illis est Dominus, qui est Fons et origo laetitiae. Tunc mens nostra non turbida, sed lenis et placida angelorum luce radiatur ; tunc anima coelestium praemiorum aviditate flagrans, effracto (si posset) humani [143A] corporis domicilio, et membris exonerata mortalibus, cum his quos videt abire festinat ad coelum. Horum tanta benignitas est, ut si quis pro conditione fragilitatis humanae, miro fuerit eorum fulgore perterritus, omnem continuo ex corde auferant metum. Ita Gabriel cum Zachariae loqueretur in templo (Lc. 12) ; et angeli cum divinum Virginis partum pastoribus nuntiarent (Mt. 28), et qui Dominici corporis agebant excubias, securis videntium se mentibus ostendentes, ne metuerent imperabant. Metus enim non tantum ex pavore animi, quantum ex magnarum rerum saepe incutitur aspectu. [§ 36] Pessimorum vero vultus truces, sonitus horridi, sordidi cogitatus, plausus motusque indisciplinatorum adolescentum vel latronum ; e quibus confestim timor [143B] animae, sensibus torpor incutitur ; odium Christianorum, monachorum moeror et taedium, suorum recordatio, metus mortis, cupido nequitiae, lassitudo virtutis, cordis hebetatio. Si igitur post timorem horrore conceptum, successerit gaudium et ad Deum fiducia atque ineffabilis charitas, venisse [+°a Domino P2] sciamus auxilium, quia securitas animae praesentis majestatis indicium est. Sic namque et Abraham patriarcha videns Deum, gavisus est (Io. 8, 56) ; et Joannes cum Mariam supervenisse sentiret, quae in sacri ventris hospitio universitatis gestabat parentem, exsultavit necdum natus in gaudium. (Lc. 1, 41). [§ 35] Sin [Si : PL73] autem incussa formido permanserit, hostis est qui videtur : quoniam nec refovere novit, ut Gabriel paventem Virginem ne timeat jubet (Lc. 1) ; et [143C] sicuti pastores nuntio consolati sunt (Ibid.). Quinimo pavorem duplicat, et usque ad profundam impietatis foveam, ut sibi homines prosternantur impellit. Exinde misera gentilitas, dominicae interdictionis ignara, falso daemones deos opinata est. Christianorum autem populos his fallaciis irretiri non passus est Dominus, qui diabolum in Evangelio audacter sibi principatum omnium praesumentem repulit, dicens : Vade retro, Satana. Scriptum est enim : Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies (Mt. 4, 10 ; Dt. 6, 13 ; Dt. 10). Horum verborum etiam nobis licentia est tributa ; quia idcirco locutus est talia, ut similitudo tentamentorum auctoris nostri frangeretur eloquiis».
<Paral.> Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 30 a. 3 ad 3 (ex CLC1,11-14 § 4), «Et propter hoc, ut legitur in vita Antonii : ‘’non difficilis est bonorum spirituum malorum que discretio. Si enim post timorem successerit gaudium, a domino venisse sciamus auxilium, quia securitas animae praesentis maiestatis indicium est. Si autem incussa formido permanserit hostis est qui videtur’’. Ipsa etiam turbatio virginis conveniens fuit verecundiae virginali».
<Non hab.> Lectionnarius sanctoralis Ecclesiastici officii secundum ordinem fratrum praedicatorum (Urfels-Capot, Le sanctoral de l’office dominicain, 2007, p. 182-183, § 20 = Roma, Santa Sabina, Arch. O.P., ms. XIV-L1, f. 193ra-b). [MM2017]
¶Nota : La Catena fait quatre emprunts à la Vie d’Antoine d’Athanase citée à partir de la chaîne de Nicétas (CLC1d4.10, CLC18d4.18, CLC8d6.20, CLC23d10.5). Dans celui-ci seulement, Thomas adopte telle quelle la traduction latine d’Evagre, assez libre par rapport au grec. Seul le premier mot de la sentence thomasienne s’écarte et du grec d’Athanase et du latin d’Evagre pour suivre Nicétas et trahir l’influence du caténiste (Unde / Ἑντεῦθεν). L’ajout «a Domino», sans fondement dans le grec, transforme le passage d’Evagre en réminiscence du Ps. 102. Elle ne semble pas imputable à Thomas, mais signe sa dépendance à l’égard d’une variante qui est attestée dans un seul ms. de la version d’Evagre d’après l’édition critique de Pascal Bertrand (Paris, BnF, lat. 5385, f. 101v , cf. ed. cit., p. 139 et 479 ; p. 227.452 : c’est par erreur que l’éditeur attribue à ce ms. la leçon quas au lieu de quia). Le texte de ce ms., copié en France au 10^e siècle n’appartient à aucune des 8 familles identifiées par l’éditeur. Le ms. provient de l’abbaye de Saint-Pierre de Ferrières dont Alcuin fut abbé. La réputation de la bibliothèque de l’abbaye, sur la route de Paris vers l’Italie, a pu attirer une visite de Thomas, mais la leçon peut aussi avoir essaimé dans d’autres témoins perdus ou non collationnés par l’édition utilisée. [MM2020]*

^AW ¶Codd. : Li448 Ed1470 Ed1657 Ed1775 Ed1953 {MM2017}

¹¹⁶ Athanasius Li448 ] + In vita Antonii Ed1470 Ed1657 Ed1775 Ed1953

¹¹⁷ timorem Ed1470 Ed1657 Ed1775 Ed1953 ] trôrem (terrorem) cacogr. Li448

^marg.| {CLC1d4.11} ORIGENES. ¹¹⁸* − Non solum autem trepidantem refocillat sed etiam novo letificat nuntio, subdens :^AX ^bi

^bi ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 24.11 -25.3 : «Zacharias, cum angelum vidisset, expavit. Nova quippe facies humanis obtutibus se praebens turbat mentem, animumque consternat. Unde angelus, sciens hanc humanam esse naturam, primum perturbationi medetur dicens : Noli timere, Zacharia : et trepidantem refocillat, novoque laetificat nuntio inferens : Exaudita est oratio tua , et uxor tua Elizabeth pariet filium, et vocabis nomen ejus Joannem, et erit tibi gaudium et exsultatio».
<cuius fons> Cf. Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 4, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 24.11-19. «Ἐταράχθη», δέ φησιν, «Ζαχαρίας ἰδών»· ξενίζουσα γὰρ ὄψις ἀνθρώπῳ φαινομένη οὐκ ἔστιν αὐτῷ ὑπομονητή· ὅμως ἐπιστρέφει αὐτὸν ἀπὸ τῆς ταραχῆς ὁ ἄγγελος εἰπών· «μὴ φοβοῦ, Ζαχαρία» καὶ ἀνακτᾶται αὐτὸν διὰ τοῦ εὐαγγελίζεσθαι τὴν γέννησιν Ἰωάννου λέγων· «ἠκούσθη ἡ δέησίς σου». [MM2017]
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
¶Nota Thomas suit ici la traduction de Jérôme, sémantiquement plus riche et assez éloignée du texte original d’Origène. [MM2020]

^AX ¶Codd. : Li448 (3va) Ed1470 Ed1775 Ed1953 {MM2017}

¹¹⁸ Origenes Li448 ] om. Ed1470 Ed1775 Ed1953

Quoniam exaudita est deprecatio tua et uxor tua Elisabeth pariet tibi filium¹¹⁹.

¹¹⁹ tibi filium Ed1775 ] etc. Ed1657

^marg.| {CLC1d4.12} AUGUSTINUS. De questionibus Evangeliorum. − Ubi primo hoc attendendum est quia non est verisimile ut cum pro peccatis populi vel salute vel redemptione sacrificium ille offerret quod¹²⁰* potuerit publicis votis relictis homo senex, uxorem habens anum¹²¹* pro accipiendis filiis orare presertim quia¹²²* nemo orat accipere quod accepturum esse desperat. Usque adeo autem ille iam se habiturum filios desperabat, ut hoc angelo promittenti non crederet. Ergo quod ei dicitur exaudita est deprecatio tua , pro populo intelligendum est. Cuius populi quoniam salus et redemptio et peccatorum abolitio per Christum futura erat, ad hoc¹²³* nuntiatur Zacharie nasciturus filius quia precursor Christi destinabatur.^AY ^bj

^bj ¶Fons : Augustinus Hipponensis , Quaestiones evangeliorum, lib. 2, qu. 1, CCSL 44B, p. 41.1-14 : «Quod Zacharias orans pro populo audit ab angelo : exaudita est oratio tua ; ecce Elisabeth uxor tua concipiet et pariet filium, et uocabis nomen eius Iohannem, primo hoc attendendum est, quia non est ueri simile ut cum pro populi peccatis uel salute uel redemptione ille offerret, siquidem populus eum exspectabat offerentem, quod potuerit relictis publicis uotis homo senex uxorem habens anum pro accipiendis filiis orare, praesertim quia nemo orat accipere quod se accepturum esse desperat ; usque adeo autem ille iam se habiturum filios desperabat, ut hoc angelo promittenti non crederet. Ergo quod ei dicitur : Exaudita est oratio tua, pro populo intellegendum est. Cuius populi quoniam salus et redemptio et peccatorum abolitio per christum futura erat, ad hoc nuntiatur Zachariae filius nasciturus, quia praecursor christi destinabatur». [MM2015]

^AY ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

¹²⁰ quod] om. Ed1953

¹²¹ anum] om. Ed1953

¹²² quia] nam Ed1953

¹²³ ad hoc] adhuc Ed1953

^marg.| {CLC1d4.13} CHRYSOSTOMUS. − Vel quod sit exaudita ¹²⁴ eius deprecatio , probat per hoc quod gignendus erat ei filius, clamans^bk : « Ecce Agnus Dei qui tollit peccata mundi ».^AZ ^bl

^bk Io. 1, 29.

^bl ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 13-14 (Krikones §58 : Chrysostomus, De incomprehensibili), Vat. gr. 1611, f. 5ra29-33 : «Χρυσοστόμου Περὶ Ἀκαταλήπτου. [...] Μὴ φοβοῦ· ἠκούσθη γὰρ ἡ δέησίς σου», καὶ τοῦ ἀκουσθῆναι ἀπόδειξιν ποιεῖται τὸ τεχθήσεσθαι παῖδα αὐτῷ τὸν Ἰωάννην. Καὶ μάλα εἰκότως. Ἐπειδὴ γὰρ ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν τοῦ λαοῦ παρεκάλει, ἔμελλε δὲ τίκτειν υἱὸν βοῶντα· «Ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου [...]».
<cuius fons> Chrysostomus,De incomprehensibili Dei natura, hom. 2 § 2 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 150.96-100 (PG 48, 711 ), «Μὴ φοβοῦ· ἠκούσθη γὰρ ἡ δέησίς σου», καὶ τοῦ ἀκουσθῆναι ἀπόδειξιν ποιεῖται τὸ τεχθήσεσθαι παῖδα αὐτῷ τὸν Ἰωάννην. Καὶ μάλα εἰκότως. Ἐπειδὴ γὰρ ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν τοῦ λαοῦ παρεκάλει, ἔμελλε δὲ τίκτειν υἱὸν βοῶντα· «Ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^AZ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

¹²⁴ sit exaudita] inv . Ed1953

^marg.| {CLC1d4.14} THEOPHYLACTUS. − Quasi ipso dicente : Unde erit mihi hoc manifestum ? Ait angelus ex hoc quod Elisabeth pariet tibi filium¹²⁵, credes quod peccata populo sunt remissa.^BA ^bm

^bm ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 13), PG 123, 697B3-7 : : « εἶτα ὥσπερ εἰπόντος αὐτοῦ, Πόθεν δῆλον τοῦτο ; φησὶν ὁ ἄγγελος, ὅτι , Τοῦτό σοι δίδωμι σημεῖον, ὅτι γεννήσει σοι υἱὸν ἡ Ἐλισάβετ · ὥστε ἀπὸ τοῦ γεννῆσαι τὴν Ἡλισάβετ, πιστευθήσεταί σοι καὶ τὸ ἀφεθῆναι τὰς ἁμαρτίας τῷ λαῷ ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.]*

^BA ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

¹²⁵ tibi filium] om. Li448

^marg.| {CLC1d4.15} AMBROSIUS. − Vel aliter. Plena semper et redundantia sunt divina beneficia, non exiguo constricta munere, sed uberi bonorum coacervata congestu, ut hic, ubi primum precationis fructus promittitur, deinde sterilis partus uxoris, cuius nomen prenuntiat subdens :

Et vocabis nomen eius Ioannem.^bn

^bn ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 29, CCSL 14, p. 21.448-458 : «Plena semper et redundantia sunt diuina beneficia, non exiguo constricta numero, sed uberi bonorum coaceruata congestu, ut hic primo precationis fructus, deinde sterilis partus uxoris, tum laetitia plurimorum et magnitudo uirtutis. Altissimi quoque propheta promittitur, quin etiam, ne qua esset dubitatio, futuri quoque uocabulum designatur. Tantis igitur supra uotum fluentibus non inmerito diffidentiae poena silentium est, quod in posterioribus explanabimus. Sollemnis autem laetitia est in ortu et generatione sanctorum ; sanctus enim non solum parentum gratia, sed etiam salus est plurimorum. Unde admonemur hoc loco sanctorum generatione laetari». [FG2013]*

^marg.| {CLC1d4.16} BEDA. − Singularis meriti indicium datur, quoties hominibus a Deo vel imponitur nomen vel nuntiatur.^BB ^bo

^bo ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 224 sqq. : «Singularis autem meriti indicium datur quoties hominibus a deo uel imponitur nomen uel mutatur». [MM2020]

^BB ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d4.17} CHRYSOSTOMUS. Super Ioannem. ¹²⁶* − Illud quoque oportet exprimere quoniam in quibus ab ipsa teneritate infantie virtus refulgere debebat, a principio divinitus sumebant nomina. His vero qui postea debebant excrescere, nomen postea imponebatur.^BC ^bp

^bp ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 13-14 (Krikones §61 : Chrysostomus, in Ioannem), Vat. gr. 1611, f. 5rb14-17 : «Χρυσοστόμου, Kατὰ Ἰωάννην. Καὶ τοῦτο δὲ ἐπισημῄνασθαι ἄξιον ὅτι οἷς μὲν ἔμελλεν ἐκ πρώτης ἡλικίας ἡ ἀρετὴ διαλάμπειν, ἐκεῖθεν τὰ ὀνόματα ἐλάμβανον· τοῖς δὲ μετὰ ταῦτα μέλλουσιν ἐπιδιδόναι, μετὰ ταῦτα καὶ ἡ προσηγορία ἐτίθετο [...]».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 19 (18) § 2, PG 59, 122.40-44 .
<ex quo> Chrysostomus , In Io., hom. 19, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 35ra : «Consuetudo et antiquis erat a rebus nomina ponere. Quod utique et alicubi Helyas fecit. Hoc autem non simpliciter fit sed ut nuncupationem habeant sub memoratione beneficii Dei ut memoria continua eius que per nomina est prophetie, resonetur audientibus. Ita et Iohannem desuper vocavit. Nam quibus quidem ex prima debebat etate virtus clarescere illius nomina susceperunt. Quidam autem postea debebat augeri et nuncupatio posita est. Sed tunc quidem differentia unusquique accipiebat nomina». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^BC ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

¹²⁶ Super] In Ed1953

^marg.| {CLC1d4.18} BEDA. − Ioannes ergo interpretatur in quo est gratia, vel Domini gratia. Quo nomine declaratur primo parentibus eius gratiam, quibus decrepitis filius nasceretur¹²⁷* , esse donatam. Deinde ipsi Ioanni, qui magnus coram Domino erat futurus. Postremo etiam filiis Israel quos ad Dominum erat conversurus.^BD ^bq
Unde sequitur :

^bq ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 229 sqq. : «Iohannes ergo interpretatur in quo est gratia uel domini gratia. Quo nomine declaratur primo parentibus eius gratia quibus decrepitis filius nasceretur esse donatum deinde ipsi iohanni qui magnus coram domino futurus et adhuc ex utero matris spiritus sancti sit munere ditandus postremo etiam filiis israhel quos ad dominum deum ipsorum erat conuersurus». [MM2020]

^BD ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

¹²⁷ filius nasceretur] inv . Ed1953

Et erit gaudium tibi et exultatio.

^marg.| {CLC1d4.19} ORIGENES. − Quando enim iustus oritur in mundo, ministri nativitatis eius letantur quando vero ille nascitur qui quasi ad penas et ergastulum relegatur¹²⁸, minister consternatur et concidit.^BE ^br

^br ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 25 .3-10 : «Quando justus quis oritur mundo, et stadium hujus vitae ingreditur, ministri nativitatis ejus laetantur, et se in sublime efferunt. Quando vero ille nascitur, qui malae vitae praeparatus est, et quasi ob poenas in ergastulum relegatur, minister consternatur, et concidit».
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. (Krikones) [MM2020]

^BE ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

¹²⁸ relegatur] religatur Li448

^marg.| {CLC1d4.20} AMBROSIUS. − Sanctus autem non solum parentum gratia sed etiam salus est plurimorum.
Unde sequitur :

Et multi in nativitate eius gaudebunt.

^marg.| Admonemur hoc loco, sanctorum generatione letari, admonentur parentes gratias agere. Non enim mediocre munus est Dei, dare liberos, propagatores generis, successionis heredes.^BF ^bs

^bs ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 29, CCSL 14, p. 21.448-458 : «Plena semper et redundantia sunt diuina beneficia, non exiguo constricta numero, sed uberi bonorum coaceruata congestu, ut hic primo precationis fructus, deinde sterilis partus uxoris, tum laetitia plurimorum et magnitudo uirtutis. Altissimi quoque propheta promittitur, quin etiam, ne qua esset dubitatio, futuri quoque uocabulum designatur. Tantis igitur supra uotum fluentibus non inmerito diffidentiae poena silentium est, quod in posterioribus explanabimus. Sollemnis autem laetitia est in ortu et generatione sanctorum ; sanctus enim non solum parentum gratia, sed etiam salus est plurimorum. Unde admonemur hoc loco sanctorum generatione laetari. Ammonentur etiam parentes gratias agere non minus pro ortu quam pro meritis filiorum ; non enim mediocre munus est Dei dare liberos propagatores generis, successionis heredes». [FG2013]*

^BF ¶Codd. : Li448 ( 3vb ) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d5.1} AMBROSIUS. − [a] Post letitiam plurimorum, magnitudo virtutis promittitur, [b] cum dicitur :

Erit enim magnus coram Domino.

^marg.| Non corporis sed anime magnitudinem declaravit. Est coram Domino magnitudo anime, magnitudo virtutis.^BG ^bt

^bt ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 29, CCSL 14, p. 21.448-458 : «Plena semper et redundantia sunt diuina beneficia, non exiguo constricta numero, sed uberi bonorum coaceruata congestu, ut hic primo precationis fructus, deinde sterilis partus uxoris, tum laetitia plurimorum et magnitudo uirtutis. Altissimi quoque propheta promittitur, quin etiam, ne qua esset dubitatio, futuri quoque uocabulum designaturTantis igitur supra uotum fluentibus non inmerito diffidentiae poena silentium est, quod in posterioribus explanabimus. Sollemnis autem laetitia est in ortu et generatione sanctorum ; sanctus enim non solum parentum gratia, sed etiam salus est plurimorum. Unde admonemur hoc loco sanctorum generatione laetari. Ammonentur etiam parentes gratias agere non minus pro ortu quam pro meritis filiorum ; non enim mediocre munus est Dei dare liberos propagatores generis, successionis heredes». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 31, CCSL 14, p. 21.473-22.497 : « Et erit magnus coram Domino . Non corporis hic, sed animae magnitudinem declarauit. Est coram Domino magnitudo animae, magnitudo uirtutis, est etiam paruitas animae et pueritia uirtutis. iuxta enim animae et corporis numeramus aetates, non pro ratione temporis, sed pro qualitate uirtutis, ut uir perfectus ille dicatur qui careat errore pueritiae et lubricum adulescentiae animi maturitate non sentiat, pusillus autem qui nullum adhuc uirtutis uideatur habuisse processum. Unde illud in Hieremia, cum misereretur Dominus deflentis Ephraem et peccata propria deprecantis : a iuuentute inquit mea dilectus mihi est filius Ephraem, puer in deliciis. Si enim non fuisset puer in deliciis, numquam peccasset. Et bene utrumque dixit, et in deliciis et puerum ; est enim puer qui non peccat. Ecce puer meus, quem elegi. Per delicias itaque peccauit qui ita erat informatus a Domino, ut nescius esset erroris. Ergo et si puer in deliciis non fuisset et si in uirum perfectum uirtutis processisset aetate, numquam lapsus fuisset, ut illi necesse esset ueniam suorum petere delictorum, cum magis meritorum praemia sperare deberet. Quod etiam Dominus noster in evangelio uidetur exprimere, cum dicit : nolite contemnere unum de pusillis istis. Sed loco suo plura seruentur. Ergo pusillus contrarius magno est. Et si iuxta apostolum paruulus sub elementis est cum enim essemus paruuli, sub elementis huius mundi eramus ergo magnus supra elementa mundi est». [FG2013]

^BG ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d5.2} THEOPHYLACTUS. − Multi namque magni dicuntur sed coram hominibus non coram Deo , sicut hypocrite. Ita autem¹²⁹* et parentes Ioannis, iusti coram Domino dicti sunt. ^BH ^bu

^bu ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 15), PG 123, 697C3-5, 10-11 : « πολλοὶ γὰρ μεγάλοι λέγονται ἐνώπιον τῶν ἀνθρώπων , καὶ οὐ τοῦ Θεοῦ · οἷοι οἱ ὑποκριταί [...] Ὥσπερ δὲ οἱ τεκόντες τὸν Ἰωάννην, δίκαιοι ἦσαν ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, οὕτω καὶ ὁ παῖς αὐτῶν μέγας ἐνώπιον τοῦ Κυρίου ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.]*

^BH ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2017}

¹²⁹ autem] etiam Ed1953

^marg.| {CLC1d5.3} AMBROSIUS. − Denique¹³⁰* non fines alicuius propagavit imperii, non triumphos bellici certaminis reportavit ; sed, quod est¹³¹ amplius, in deserto predicans¹³²*, delicias hominum corporisque lasciviam magna animi virtute depressit.^BI ^bv
Unde sequitur :

^bv ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 32, CCSL 14, p. 22.497-504 : «Erit itaque magnus Iohannes non uirtute corporis, sed animae magnitudine. Denique non fines alicuius propagauit imperii, non triumphos aliquos bellici certaminis adoreis praeoptauit * , sed quod est amplius, in deserto praedicans delicias hominum corporis que lasciuiam magna animi uirtute depressit. Paruulus ergo in saeculo, magnus in spiritu. Denique quasi magnus nec uitae captus inlecebris sententiae constantiam uiuendi desiderio mutauit».* Reportavit ] G (Sankt-Gallen, Stiftsbibl. 99). [FG2014]*

^BI ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

¹³⁰ Denique] Deinde Ed1953

¹³¹ est] om. Li448

¹³² in deserto - predicans] inv . Ed1953

Et vinum et siceram non bibet.

^marg.| {CLC1d5.4} BEDA. − Sicera interpretatur ebrietas ; quo vocabulo Hebrei omne quod inebriare potest poculum¹³³*, sive de pomis sive¹³⁴* de frugibus sed¹³⁵* de qualibet alia materia confectum, significavit¹³⁶*. Proprium vero in lege Nazareorum erat, vino et sicera tempore consecrationis¹³⁷* abstinere. Unde Ioannes ceterique tales, ut semper Nazarei, id est sancti, manere possint, semper his abstinere satagunt. Non enim decet vino, in quo est luxuria, ebriari¹³⁸* eum qui musto Spiritus sancti desiderat impleri. Unde recte cui vini ebrietas tollitur, spiritus gratia cumulatur.^BJ ^bw

^bw ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 255 sqq. : «Sicera interpretatur ebrietas quo uocabulo hebraei omne quod inebriare potest poculum siue de pomis siue de frugibus siue de qualibet alia materia confectum significant. Proprium uero in lege nazarenorum erat uino et sicera tempore consecrationis abstinere. Vnde iohannes samson et hieremias ceteri que tales ut semper nazareni, id est sancti, manere possint semper his abstinere satagunt. Decet enim uas caelesti gratiae mancipatum a saeculi illecebris castigari nec uino in quo est luxoria debriari eum qui musto spiritus sancti desiderat impleri. Vnde recte cui uini ebrietas tollitur spiritus gratia cumulatur». [MM2020]

^BJ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

¹³³ poculum] potulum Ed1953

¹³⁴ de pomis sive] om. Ed1953

¹³⁵ sed] seu Ed1953

¹³⁶ significavit] significant Ed1953

¹³⁷ consecrationis] obsecrationis Ed1953

¹³⁸ ebriari] inebriari Ed1953

^marg.| Sequitur enim : ¹³⁹

¹³⁹ enim] autem Mt366

Et Spiritu sancto replebitur adhuc ex utero matris sue.

^marg.| {CLC1d5.5} AMBROSIUS. − [b] Cui Spiritus sanctus infunditur, magnarum est plenitudo virtutum. [a] Siquidem sanctus Ioannes antequam nasceretur, matris adhuc in utero positus, Spiritus accepti gratiam designavit, cum in utero parentis exiliens Domini evangelizavit adventum. Alius est spiritus vite huius, alius gratie : ille nascendo sumit exordium, moriendo defectum ; iste non etatibus coercetur, non obitu extinguitur, non alvo matris excluditur. ^BK ^bx

^bx ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 33, CCSL 14, p. 22.505-524 : «Et Spiritu inquit sancto replebitur adhuc in utero matris suae. Non est dubium uerum hoc angeli esse promissum, siquidem sanctus Iohannes, antequam nasceretur, matris adhuc in utero positus spiritus accepti gratiam designauit. Nam cum et pater eius aut mater nulla ante mirabilia fecissent, in utero parentis exsiliens Domini evangelizauit aduentum. Sic enim habes quod, cum aduenisset mater Domini ad Elisabet, ait illa : ecce ut facta est salutatio tua in auribus meis, exsultauit infans in utero meo ; nondum enim erat illi spiritus uitae, sed spiritus gratiae. Denique et alibi uiuendi substantiae praecurrere sanctificandi gratiam potuimus aduertere, cum dicit Dominus : priusquam te formarem in utero, noui te, et priusquam exires de uulua, sanctificaui te et prophetam in gentibus posui te. Alius enim est spiritus uitae huius, alius gratiae. Ille nascendo sumit exordium, moriendo defectum, iste non temporibus, non aetatibus cohercetur, non obitu exstinguitur, non aluo matris excluditur. Denique et sancta Maria plena sancto spiritu prophetauit et Helisaeus mortuus defunctum cadauer hominis tactu sui corporis suscitauit et Samuhel post mortem secundum scripturae testimonium futura non tacuit». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 34, CCSL 14, p. 23.524-527 : «Et spiritu inquit sancto replebitur ; cui enim adest spiritus gratiae nihil deest, et cui Spiritus sanctus infunditur magnarum plenitudo uirtutum est». [FG2013]

^BK ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2024}

^marg.| {CLC1d5.6} GRECUS. − Quod autem erit opus Ioannis quidve per Spiritum sanctum peraget, ostendit subdens :^BL ^by

^by ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 16 (Krikones §66 : Simeon), ed. Mai , Scriptorum vetrum nova collectio, t. 9, Romae, 1837, p. 629.3 = Vat. gr. 1611, f. 5rb33-39 (cf. Wien, th. gr. 71, f. 7v) : «Συμεῶνος. Ἐνταῦθα δείκνυσιν ἐν τίνι μέγαν τὸν Ἰωάννην ἔσεσθαι ὁ θείος ἔφη ἀρχάγγελος, ὅτι ἐν τῇ δαψιλείᾳ τοῦ πνεύματος· οὐδὲ γὰρ θείας χάριτος κοινωνήσειν ἁπλῶς, ἀλλὰ πλησθήσεσθαι αὐτὸν πνεύματος ἁγίου καὶ οὐ μετά τινα χρόνον, οὐδὲ ἡλικίας τινὸς ἁπτόμενον ἀλλ' ὅτι σύνδρομος αὐτῷ ἔσται ἡ ἀπὸ γαστρὸς ἐξέλευσις, καὶ ἡ τοῦ πνεύματος πλήρωσις· τί δὲ καὶ ἔργον ἕξει ὁ Ἰωάννης καὶ τί διαπράξεται ; “Καὶ πολλοὺς τῶν υἱῶν Ἰσραὴλ ἐπιστρέψει ἐπὶ Κυρὶον τὸν θεὸν αὐτῶν [...]”* ».
*Καὶ πολλοὺς... θεὸν αὐτῶν] om. Mai [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
<cuius fons> Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de Ioanne Baptista (29 augustus), § 3, BHG 835, ed. B. Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 385.30-386.1.
¶Nota Cette vie de Jean-Baptiste appartient à l’oeuvre authentique de Métaphraste d’après. H. Delehaye, «Les ménologes grecs», Analecta Bollandiana, 16 (1897), p. 322-323. [MM2020]

^BL ¶Codd. : Li448 ( 4rb ) Mt366 ( 145rb ) Ed1657 (7rb) Ed1953 {MM2019}

Et multos filiorum Israel convertet ad Dominum Deum ipsorum.

^marg.| {CLC1d5.7} ORIGENES. − Ioannes quidem plurimos convertit. Domini autem opus est ut omnes ad Deum Patrem convertat.^BM ^bz

^bz ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 28.12-15 (PG 13, 1811B ), «Deinde scriptura loquitur quod pl urimos filiorum Israhel convertet ad Dominum Deum ipsorum . Ioannes plurimos convertit, Dominus autem non plures sed omnes. Hoc opus illius est ut omnes convertat ad Deum Patrem».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^BM ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 (7rb) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d5.8} BEDA. − Cum autem Ioannes, qui Christo testimonium perhibens, in eius fide populos¹⁴⁰ baptizabat, dicitur filios Israel ad Dominum Deum ipsorum convertisse, patet Christum esse Dominum Deum¹⁴¹* Israel. Unde desinant Ariani Christum Dominum Deum esse negare. Erubescant Photiniani¹⁴² Christo ex virgine principium dare, cessent Manichei, alium populi Israel atque alium Christianorum Deum credere.^BN ^ca

^ca ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 269 sqq. : «Cum iohannes qui christo testimonium perhibens in eius fide populos baptizabat dicitur filios israhel ad dominum deum ipsorum conuertisse patet profecto christum esse dominum deum israhel. Si autem christus est, immo quia christus est dominus deus israhel, desinant arriani christum dominum deum esse negare, erubescant fotiniani christo ex uirgine principium dare, cessent manichei alium populi israhel atque alium christianorum deum credere». [MM2020]

^BN ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 (7rb) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

¹⁴⁰ populos] plurimos Li448

¹⁴¹ esse - Dominum Deum] Deum esse Ed1657 , inv . Ed1953

¹⁴² Photiniani] scrips., Fotiniani codd.

^marg.| {CLC1d5.9} AMBROSIUS. − [a] Non autem¹⁴³ egemus testimonio quod plurimorum sanctus Ioannes corda converterit¹⁴⁴*, in quo nobis prophetice Scripture¹⁴⁵* evangelice suffragantur ‘Vox enim clamantis in deserto parate viam Domino’^cb Non enim de se sed de Domino predicabat prenuntius Christi.
Et ideo sequitur :

^cb Is 40, 3 ; Mt 3, 3.

¹⁴³] autem] enim Mt366 ( ante corr.?)

¹⁴⁴ converterit] convertit Ed1953

¹⁴⁵ Scripture] + et Ed1953

Et ipse precedet ante illum in spiritu et virtute Elie.

^marg.| [c] Bene precedet ante illum qui prenuntius natus et¹⁴⁶* prenuntius mortuus est. [b] Bene etiam iunguntur¹⁴⁷* in spiritu et virtute Elie .^BO ^cc

^cc ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 35, CCSL 14, p. 23.528-536, 536-537, : «[a] Non egemus testimonio quod plurimorum sanctus Iohannes corda conuerterit. In quo nobis propheticae scripturae et evangelicae suffragantur uox enim clamantis in deserto : parate uiam Domino, rectas facite semitas eius et baptismata populis frequentata declarant conuersae plebis non mediocris factos esse processus, quia dum creditur Iohanni, creditur Christo. Non enim de se, sed de Domino praedicabat praenuntius Christi. Et ideo praeibit in conspectu Domini in spiritu et virtute Heliae. [b] Bene ista iunguntur ; numquam enim sine uirtute spiritus nec sine spiritu uirtus est et ideo fortasse in spiritu et uirtute Heliae, quia sanctus Helias et uirtutem magnam habuit et gratiam ; uirtutem, ut ad fidem animos populorum a perfidia retorqueret, uirtutem abstinentiae atque patientiae et spiritum prophetandi». [c] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 38, CCSL 14, p. 25.576-578 : «Bene etiam praeibit ante faciem Domini sanctus Iohannes, qui praenuntius natus et praenuntius mortuus est. Et fortasse hoc mysterium in hac uita nostra hodieque celebretur». [FG2013] [MM2019]

^BO ¶Codd. : Li448 ( 4rb ) Mt366 ( 145ra ) Ed1953 {MM2019}

¹⁴⁶ et] om. Ed1953

¹⁴⁷ iunguntur] iungitur Ed1953

^marg.| {CLC1d5.10} ORIGENES. ¹⁴⁸* − Non dicit in anima Elie sed in spiritu et¹⁴⁹* virtute. Spiritus enim qui fuerat in Elia, venit in Ioanne¹⁵⁰* et similiter virtus eius.^BP ^cd

^cd ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 29.3-15 : «Non ait : in anima Helie sed in spiritu et virtute Heliae. Fuit in Helia virtus et spiritus, sicut in omnibus prophetis et secundum dispensationem corporis in ipso quoque Domino Salvatore, de quo post paululum ad Mariam lodicitur : Spiritus sanctus superveniet in te et virtus Altissimi obumbrabit tibi. Spiritus ergo , qui fuerat in Helia, venit in Joannem [Iohanne ACDe], et virtus, quae in illo 15 erat, in hoc quoque apparuit».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^BP ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

¹⁴⁸ Origenes] + in Lucam Ed1953

¹⁴⁹ et] + in Ed1953

¹⁵⁰ Iohanne Li448 Mt366 ] Iohannem Ed1953

^marg.| {CLC1d5.11} AMBROSIUS. − Numquam enim sine virtute spiritus, vel sine spiritu virtus. Et ideo in spiritu et virtute, quia sanctus Elias et virtutem magnam habuit¹⁵¹* et gratiam virtutem ut ad fidem animos populorum a perfidia retorqueret, virtutem abstinentie atque patientie et spiritum prophetandi. In deserto Elias, in deserto Ioannes ; ille Achab regis gratiam non quesivit, hic sprevit Herodis. Ille Iordanem divisit, hic ad lavacrum salutare convertit, ille prioris, hic¹⁵²* sequentis dominici¹⁵³* precursor adventus.^BQ ^ce

^ce ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 36, CCSL 14, p. 23.536-24.561 : «Et ideo praeibit in conspectu Domini in spiritu et uirtute Heliae. Bene ista iunguntur ; numquam enim sine uirtute spiritus nec sine spiritu uirtus est. Et ideo fortasse in spiritu et uirtute Heliae, quia sanctus Helias et uirtutem magnam habuit et gratiam ; uirtutem, ut ad fidem animos populorum a perfidia retorqueret, uirtutem abstinentiae atque patientiae et spiritum prophetandi. In deserto Helias, in deserto Iohannes ; ille coruis pascebatur, hic dumis et calcata omni uoluptatis inlecebra parsimoniam praetulit luxum que contemsit. ille Achab regis gratiam non quaesiuit, hic spreuit Herodis, ille Iordanen diuisit, hic ad lauacrum salutare conuertit, hic cum Domino uersatur in terris, ille cum Domino apparet in gloria, hic prioris, ille squentis Dominici praecursor aduentus. Ille post triennium pluuiis terram rigauit et hic post triennium arescentem nostri corporis humum fidei imbre perfudit. Quaeris quod triennium sit? Ecce inquit anni tres sunt, ex quo uenio quaerens fructum in ficulnea hac, et non inuenio ; mysticus enim numerus debebatur, ut salus populis redderetur : unus in patriarchis annus denique de hominibus tunc anni prouentus fuit, qualis non fuit postea super terram alius in Moyse et prophetis ceteris, tertius in Domini salutaris aduentu. Ecce inquit annum Domini acceptum et diem retributionis. Et ille pater familias, qui plantauit uineam, non semel exactores fructum, sed saepius destinauit. Primum seruulos, secundo alios seruulos destinauit, tertio autem filium suum misit». [FG2013]*

^BQ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

¹⁵¹ magnam habuit] inv . Ed1953

¹⁵² ille... hic] inv . Ed1953

¹⁵³ dominici] Domini Ed1953

^marg.| {CLC1d5.12} BEDA. − [c] Quod autem de Elia per Malachiam predictum est, hoc per angelum de Ioanne dicitur, [a] cum subditur :

Ut convertat corda patrum in filios,

^marg.| spiritualem sanctorum antiquorum¹⁵⁴* scientiam populis predicando infundens. [b]

¹⁵⁴ sanctorum antiquorum] inv . Ed1953

Et incredulos ad prudentiam iustorum

^marg.| que est non de legis operibus iustitiam presumere, sed ex fide salutem¹⁵⁵ querere. ^BR ^cf ^cg

^cf ¶Fons : [a] <revera> Glossa ordinaria (Lc. 1, 16) [Strasbourg, Strasbourg, 1481, t. 4 : facsim., p. 140b marg. Cas574] ed. Gloss-e : «[a] Corda patrum in filios convertit, dum spiritalem sanctorum antiquorum [+ intelligentiam vel Cas574] scientiam populis predicando infundit. [b] Prudentia vero iustorum est , non de legis operibus iustitiam presumere, sed ex fide salutem querere ut quamvis in lege positi, legis iussa perficiant, gratia tamen Dei se salvandos per Christum intelligant :"Iustus enim ex fide vivit". Qua sententia quia diutius increduli et per Iohannem imbuti et per Eliam sunt imbuendi. [c] Fere eadem verba que angelus de Iohanne , Malachias predixit de Elia».
<cuius fons> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 291-298sqq. : «[b] Prudentia uero iustorum est non de legis operibus iustitiam praesumere sed ex fide salutem quaerere ut quamuis in lege positi legis iussa perficiant gratia se tamen dei per christum saluandos intellegant. Iustus enim ex fide uiuit. Et petrus de iugo legis ait : quod neque patres nostri neque nos portare potuimus sed per gratiam domini iesu credimus saluari quemadmodum et illi. [c] Qua prudentia quia diutius increduli et per iohannem imbuti et per heliam sunt imbuendi recte haec sententia quae per angelum de iohanne dicta est iisdem paene sillabis est de helia per malachiam praedicta».

^cg ¶Nota Thomas cite Bède à partir de la Glose. [MM2020]

^BR ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁵⁵ salutem] iustitiam Li448

^marg.| {CLC1d5.13} GRECUS. − Vel aliter. [1] Parentes Ioannis et apostolorum Iudei fuerunt sed tamen contra evangelium ex superbia et infidelitate¹⁵⁶ seviebant. Itaque tamquam benigni filii - Ioannes prius et apostoli consequenter - eis veritatem monstrabant, in propriam iustitiam et prudentiam eos attrahentes [2] sic et¹⁵⁷ Elias reliquias Hebreorum convertet¹⁵⁸ ad apostolorum veritatem.^BS ^ch

^ch ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 17 (Krikones §70 : Severus Antiochenus), ed. Mai , Classicorum auctorum, t. 10, p. 408-409 [CGP 7080.13] = Vat. gr. 1611, f. 5va12-21 : «Σεβήρου Ἀντιοχείας. [1] τί δέ ἑστι τὸ ἐπιστρέφειν καρδίας πατέρων ἐπὶ τέκνα κατὰ τὸν Ἠλίαν, καὶ αὖθις ἴδωμεν οἱ Ἰουδαῖοι καὶ Ἰωάννου καὶ τῶν ἀποστόλων πατέρες ὑπῆρχον· ἀλλ’ὅμως πρὸς τὸ εὐαγγέλιον ἐκ τύφου καὶ βασκανίας καὶ ἀπιστίας ἐτύφλωττον. Καθάπερ οὖν υἱοὶ φιλόστοργοι, ὁ Ἰωάννης καὶ οἱ ἀπόστολοι μετ’αὐτόν, μὴ βλέποντας τοὺς Ἰουδαίους ἐχειραγώγουν, καὶ τὸ ἀληθὲς ὑπεδείκνυον τὴν τῆς ἀπιστίας λήμην ἐκμάττοντες· καὶ πρὸς τὴν οἰκείαν δικαιοσύνην καὶ φρόνησιν ἕλκοντες τοὺς τέως ἀπειθεῖς· [2] οὕτω καὶ Ἠλίας , ἡνίκα ἂν ἔλθῃ, προτρέχων τῆς δευτέρας Χριστοῦ παρουσίας, τοὺς ἐναπομείναντας Ἰουδαίους τῇ πατρίῳ πλάνῃ καὶ τὸ τῶν πατέρων πρόσωπον ἐπέχειν κομπάζοντας· ἐπιστρέψει πρὸς τὴν τῶν ἀποστόλων ἐν τάξει τέκνων λελογισμένων ἀλήθειαν, ἵνα τὸ κατάλειμμα τοῦ Ἰσραὴλ σωθῇ, φησὶν ὁ ἀπόστολος».
<cuius fons> Severus Antiochenus, Fragmenta in Lucam ex catenis [CGP 7080.13] ; cf. Catena graecorum Patrum in Lc. ex commentariis pseudo Petri Laodicensis [CGP C132], Budapest, Univ., cod. 1, ed. 1860, p. 205-206 (sine lemma attributivum).
<Non hab.> Cramer in Lc. ; TLG [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^BS ¶Codd. : Li448 ( 4rb ) Mt366 ( 145va ) Ed1571 Ed1657 (7rb) Ed1953 {MM2019}

¹⁵⁶ infidelitate] fidelitate Ed1657

¹⁵⁷ et] etiam Ed1657 Ed1953

¹⁵⁸ convertet] convertit Ed1571 Ed1657

^marg.| {CLC1d5.14} BEDA. − Quia vero Zachariam pro plebe supplicantem dixerat exauditum, subiungit :

Parare Domino plebem perfectam.

^marg.| In quo docet quo ordine plebs eadem salvari et perfici debeat, ad predicationem scilicet Ioannis penitendo et credendo in Christum.¹⁵⁹ ^ci

^ci ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 302 qq. : «Quia enim zachariam pro plebe supplicantem dixerat exauditum docet quo ordine plebs eadem [aedem cacogr. CCSL] saluari et perfici debeat ad praedicationem uidelicet iohannis paenitendo et credendo in christum». [MM2020]

¹⁵⁹ Codiçiçd. : Li448 Mt366 Mt366 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d5.15} THEOPHYLACTUS. − Vel aliter. Ioannes plebem paravit, non incredulam sed perfectam, id est preparatam ad suscipiendum Christum.^BT ^cj

^cj ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 17), PG 123, 700B3-5 : « οὕτω καὶ ὁ Ἰωάννης ἡτοίμασε τῷ Κυρίῳ λαὸν , ἀλλ´ οὐ τὸν ἀπειθῆ, τὸν δὲ κατεσκευασμένον, ὃ ἔστι προητοιμασμένον, εἰς ὑποδοχὴν τοῦ Χριστοῦ ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.]*

^BT ¶Codd. : Li448 ( 4va ) Mt366 ( 145va ) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d5.16} ORIGENES. − Sacramentum autem Ioannis usque nunc expletur in mundo. Quicumque enim crediturus est in Iesum Christum, antea spiritus et virtus Ioannis ad animam illius venit et ‘preparat Domino populum perfectum’^ck ^BU ^cl

^ck Cf. Lc. 1, 17 (Vetus latina).

^cl ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, § 4, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 29.20-30.2 : «Ego puto, quod sacramentum Joannis usque hodie [ nunc K ] expleatur [ expletur A ] in mundo. Quicumque crediturus est in Jesum Christum [A K, inv. GCS] , ante spiritus et virtus Joannis ad animam illius venit et praeparat Domino populum perfectum, et in cordis asperitatibus planas facit vias et dirigit semitas».
<cuius fons> <diff.> Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 4, GCS 35, p. 29.17-30.3.
<Non hab.> Nicetas , Catena in Lc. (loc. cit.), Kr62, Vg1611, f. 5r. [ADL2020] [MM2019]

^BU ¶Codd. : Li448 ( 4va ) Mt366 ( 145va ) Ed1470 [p. 13] Ed1475 Ed1953 + Capitulum II. Et dixit... permansit mutus Ed1470 {MM2019}

^marg.| { CLC1d6.1} CHRYSOSTOMUS. ¹⁶⁰ − [d] Habito¹⁶¹ respectu Zacharias ad propriam etatem¹⁶², quin, etiam coniugis sterilitate conspecta, diffisus¹⁶³ est ?
[e] Unde dicitur :

¹⁶⁰ Chrysostomus codd. Ed1474 Ed1657 etc.] capitulum 2 praem. V795 Ed1470

¹⁶¹ Habito] Habitu Ka12

¹⁶² etatem] om. Ed1571

¹⁶³ diffisus Cbg133 Clv160.7 Fi263 La88 P638 Ut294 edd. cum gr. ] diffusus Ka12 Li448 Mt366 Fi309 Urb28

Et dixit Zacharias ad angelum¹⁶⁴ : Unde hoc sciam ?

¹⁶⁴ ad angelum] etc. Ed1571

^marg.| Quasi dicat¹⁶⁵ : Quomodo hoc fiet ? [b] Et causam dubitationis ¹⁶⁶ subdit : [f]

¹⁶⁵ dicat] d. Ed1571, diceret Urb28 Ed1657

¹⁶⁶ dubitationis] dubitationibus Ed1876

Ego enim sum¹⁶⁷ senex et uxor mea processit in diebus suis.¹⁶⁸

¹⁶⁷ enim sum] sum Clv160.7 , inv . Fi263

¹⁶⁸ et uxor mea processit in diebus suis] etc. Ed1657

^marg.| Quasi dicat ¹⁶⁹ : Etas intempesta, natura inepta, ego generans debilis, terra sterilis. Non autem censetur¹⁷⁰ propter hoc dignus fore¹⁷¹* venia sacerdos, dum seriem rerum expostulat. [a] Quandocumque¹⁷² enim Deus aliquid¹⁷³ indicat, oportet¹⁷⁴ in fide suscipere. [c] Nam super huiusmodi¹⁷⁵ deceptare ¹⁷⁶* contumacis est anime. ^BV ^cm
Unde sequitur :

^cm ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 18 (Krikones §75 : Chrysostomus, De incomprehensibili) Vat. gr. 1611, f. 5vb21-36 : «Χρυσοστόμου Περὶ Ἀκαταλήπτου : [a] Ὅταν ἀποφαίνηταί τι Θεός , ὃ μὴ δεῖ πολυπραγμονεῖσθαι , πίστει παραδέχεσθαι χρή. [b] Τὸ γὰρ ἐπὶ τῶν τοιούτων περιεργάζεσθαι τὰς αἰτίας καὶ ἀπαιτεῖν τὰς εὐθύνας [c] καὶ τὸν τρόπον ἐπιζητεῖν , τολμηροτάτης καὶ ῥιψοκινδύνου ψυχῆς· ὅτι δὲ τοῦτο ἀληθὲς καὶ τὸ περιεργάζεσθαι τρόπους χρησμῶν θείων ἀσύγγνωστόν ἐστι, τὰς δὲ ἀποφάσεις πίστει δέχεσθαι χρή, [d] ἐντεῦθεν ἀπὸ τῶν κατὰ τὸν Ζαχαρίαν ἔστι παραστῆσαι, οὗτος γὰρ εἶδεν εἰς τὴν ἡλικίαν τὴν ἑαυτοῦ εἰς τὴν πολιάν, εἰς τὸ σῶμα τὸ ἐξησθενηκός· εἶδεν εἰς τὴν στείρωσιν τῆς γυναικὸς καὶ διηπίστησε [e] καὶ τὸν τρόπον ἐζήτει μαθεῖν"καὶ εἶπε· Κατὰ τί γνώσομαι τοῦτο ; πῶς φησιν ἔσται τοῦτο ; [f] ἰδοὺ ἐγὼ γεγήρακα" καὶ πεπολίωμαι"καὶ ἡ γυνή μου στεῖρα" καὶ πρεσβύτις· ἡ ἡλικία ἄωρος, ἡ φύσις ἄχρηστος· πῶς ἔχει λόγον τὰ ἐπηγγελμένα ; ἐγὼ ὁ σπείρων ἀσθενής· ἡ ἄρουρα ἄγονος. Ἆρ' οὐ δοκεῖ τισι συγγνώμης ἄξιος εἶναι ὁ ἱερεῦς πραγμάτων ἀκολουθίαν ἐπιζητῶν καὶ δοκῶν τι λέγειν εἰκός ; […]».
<cuius fons> Chrysostomus, De incomprehensibili Dei natura, hom. 2 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 148.75-152.114 (PG 48 , 71 0.3 5 - 71 1.3 4 ) : «[a] Καὶ γὰρ ὅταν ἀποφαίνηταί τι Θεὸς ὃ μὴ δεῖ πολυπραγμονεῖσθαι, πίστει παραδέχεσθαι χρή. Τὸ γὰρ ἐπὶ τῶν τοιούτων [b] περιεργάζεσθαι τὰς αἰτίας καὶ ἀπαιτεῖν τὰς εὐθύνας [c] καὶ τὸν τρόπον ἐπιζητεῖν, τολμηροτάτης καὶ ῥιψοκινδύνου ψυχῆς. […] Τὸ γὰρ ζητούμενον τοῦτό ἐστιν ὅτι τὸ περιεργάζεσθαι τρόπους χρησμῶν θείων ἀσύγγνωστόν ἐστι, τὰς δὲ ἀποφάσεις πίστει δέχεσθαι χρή. [d] Εἶδεν εἰς τὴν ἡλικίαν τὴν ἑαυτοῦ, εἰς τὴν πολιάν, εἰς τὸ σῶμα τὸ ἐξησθενηκός· εἶδεν εἰς τὴν στείρωσιν τῆς γυναικὸς καὶ διηπίστησε [e] καὶ τὸν τρόπον ἐζήτησε μαθεῖν καὶ εἶπε·"Κατὰ τί γνώσομαι τοῦτο;" Πῶς, φησίν, ἔσται τοῦτο; Ἰδοὺ ἐγὼ γεγήρακα καὶ πεπολίωμαι, καὶ ἡ γυνή μου στεῖρα προβεβηκυῖα ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτῆς· ἡ ἡλικία ἄωρος, ἡ φύσις ἄχρηστος· πῶς ἔχει λόγον τὰ ἐπηγγελμένα; ἐγὼ ὁ σπείρων ἀσθενής· ἡ ἄρουρα ἄγονος. Ἆρ' οὐ δοκεῖ τισι συγγνώμης ἄξιος εἶναι πραγμάτων ἀκολουθίαν ἐπιζητῶν καὶ δοκῶν τι λέγειν εἰκός ;». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
¶Nota 1. Plutôt que de diluer l’exégèse de Chrysostome dans une traduction littérale impuissante à restituer le génie littéraire du texte original, Thomas isole cinq éléments qu’il recompose en une sorte de syllogisme déductif : 1° Le fait particulier de la défiance de Zacharie (diffisus est / διηπίστησε) ; 2° confronté au principe général de la confiance avec laquelle il faut recevoir les injonctions divines (in fide suscipere / πίστει παραδέχεσθαι), 3° incite à déduire que discuter (disceptare / ἐπιζητεῖν) les ordres divins est le fait d’un esprit rebelle : contumax (cum-tumere : gonflé d’orgueil) réunit ici les nuances des deux termes grecs évoquant l’opiniâtreté (τολμηροτάτης) et la témérité : (ῥιψοκινδύνου). La rédaction thomasienne reste fidèle au lexique de la source grecque.
¶Nota 2. Si les éditions imprimées ont toutes lu diffisus... disceptare, aucun des 11 manuscrits collationnés n’a ces deux leçons. La première version de l’exemplar a lu diffusus... deceptare, termes non conformes au grec qui modifient le sens de la sentence sans la rendre tout à fait absurde. 1° Diffusus a remplacé diffisus dans 5 témoins de la première version de l’exemplar ; six autres mss. ont rétabli diffisus à la suite d’une correction de l’exemplar intervenue avant la fin du 13^e siècle. Il faut noter que diffusus, entendu au sens de «s’épancher», «se détendre, se moquer» (Forcellini § 3 : «hilarem ac laetum reddere. Cic. Amic. 13. 48) n’est pas totalement absurde. Le terme renvoie au parallèle biblique du rire de Sara (Gn. 18, 9-15). 2° Il est plus surprenant que tous les mss. antérieurs à l’édition princeps aient lu deceptare, forme intensive de decipio, au lieu de disceptare. La faute s’explique paléographiquement par une erreur d’interprétation de d<is>ceptare que l’antigraphe aura abrégé d’ceptare. La phrase doit alors être comprise comme un argument par l’absurde à l’appui de la proposition précédente : Il faut recevoir avec confiance ce que Dieu annonce. Car tromper en ces matières ne peut être que le fait d’un esprit contraire aux lois [ce qui ne peut être le cas de Dieu]». Exceptionnellement, nous restituons la traduction originale supposée, tant il est peu probable que Thomas soit responsable des déformations du texte majoritaire médiéval, indignes de son génie et de l’acribie de ses traducteurs. [MM2020]

^BV ¶Codd. : Cbg133 Clv160.7 Fi263 Fi309 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28 Ut294 Ed1470 Ed1474 Ed1475B Ed1475C Ed1476 Ed1482 Ed1486 Ed1493 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

¹⁶⁹ quasi dicat] quasi diceret Ed1474 Ed1475B Urb28 Ut294 Ed1470 Ed1475C et uxor mea processit in diebus suis quasi dicat] etc. Ed1571 Ed1657

¹⁷⁰ autem censetur] censetur Clv160.7 , aut credens cacogr. Fi263 , + a quibusdam Ed1657

¹⁷¹ fore] esse Ut294 Ed1470 Ed1474 Ed1475B Ed1475C Ed1476 Ed1482 Ed1486 Ed1493 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1876 Ed1953

¹⁷² Quandocumque] quandoque Clv160.7

¹⁷³ aliquid] om. Ed1470 Ed1474, aliquem Ed1475B Ed1476 Ed1482

¹⁷⁴ oportet] lac. La88 Mt366, exp<er>ti cacogr. Cbg133, aperte cacogr. Fi263

¹⁷⁵ huiusmodi] huius Ka12 La88 Urb28

¹⁷⁶ deceptare Cbg133 Clv160.7 Fi309 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28] disceptare Ut294 edd. cum gr., d’repente cacogr. Fi263

Et respondens angelus dixit ei¹⁷⁷ : Ego sum Gabriel qui asto ante Deum¹⁷⁸.

¹⁷⁷ angelus dixit ei] etc. Ed1571

¹⁷⁸ ante Deum] coram Deo Fi263

^marg.| {CLC1d6.2} BEDA. − Quasi dicat ¹⁷⁹ : Si homo talia signa promitteret, impune signum flagitare licere at cum angelus promittat, iam dubitare non decet. ^BW ^cn
Sequitur :

^cn ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 317 qq. : «Vult intellegi quia si homo talia promitteret impune signum flagitare liceret at cum angelus promittat iam dubitari non deceat dat que signum quod rogatur ut qui discredendo locutus est iam tacendo credere discat». [MM2020]

^BW ¶Codd. : Li448 Urb28 Ed1474 Ed1953 {MM2020}

¹⁷⁹ dicat] diceret Ed1474 Urb28 Ut294

Et missus sum loqui ad te et¹⁸⁰ hec tibi evangelizare.

¹⁸⁰ et] om. Ut294

^marg.| {CLC1d6.3} CHRYSOSTOMUS. − Ut cum audias me a Deo missum fore, nihil humanum estimes ex his que tibi dicuntur. Neque enim ex me loquor sed mittentis relata denuntio. Hec est¹⁸¹ enim nuntii bonitas ut nihil ex se referat.^BX ^co

^co ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones §78 : Chrysostomus, in Ioannem), Vat. gr. 1611, f. 6r11-a14 : «Χρυσοστόμου Κατὰ Ἰωάννην : Σὺ οὖν ἀκούων, ὅτι παρὰ Θεοῦ ἀπεστάλην, μηδὲν λοιπὸν ἀνθρώπινον εἶναι νόμιζε τῶν παρ’ ἐμοῦ λεγομένων· οὐ γὰρ τὰ ἐμὰ ἀλλὰ τὰ τοῦ πέμψαντος ἅπαντα φθέγγομαι· αὕτη γὰρ ἀρετὴ διακόνου , τὸ μηδὲν ἴδιον εἰπεῖν».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 6, § 1, PG 59, 59.41-46 : «Σὺ δὲ ἀκούων, ὅτι παρὰ Θεοῦ ἀπεστάλη, μηδὲν λοιπὸν ἀνθρώπινον εἶναι νόμιζε τῶν λεγομένων παρ’ ἐκείνου. Οὐ γὰρ τὰ αὐτοῦ, ἀλλὰ τὰ τοῦ πέμψαντος ἅπαντα φθέγγεται. Διὸ καὶ ἄγγελος προσηγόρευται· ἀγγέλου δὲ ἀρετὴ, τὸ μηδὲν ἴδιον εἰπεῖν». [ADL2020] [MM2020]
<ex quo> Chrysostomus , In Io., hom. 6, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 15rb : «Tu vero audiens quoniam a Deo missus fuit nichil de reliquo humanum esse extima eorum que dicuntur ab illo. Non enim que eius sunt sed que mittentis omnia loquitur. Ideo et angelus nuncupatus est. Angeli vero virtus nichil proprium dicere».
¶Nota Nicétas a remplacé ἀγγέλου par διακόνου, terme qui peut prendre le sens de messager en grec classique ( Liddell Scott -Jones Greek-English Lexicon § 1 : Eschyle, Sophocle). Le fait que la Catena ait nuntius donne cependant à penser que le manuscrit de la chaîne de Nicétas utilisé par Thomas avait conservé ἀγγέλου. Quant à la traduction de ἀρετή par bonitas, elle prise au sens large et métonymique de la «qualité par laquelle on excelle» (Bailly ; Liddell Scott donne «goodness» comme premier sens). Les disciples d’Aristote et de Thomas d’Aquin n’ont pas à apprendre que la «vertu» est la disposition de l’organisme moral à agir avec qualité en vue d’atteindre le bien comme sa fin propre. - La suite de ce scholion est traduite en CLC1d6.7 [1.] [MM2020] [rev. VS2021]

^BX ¶Codd. : Li448 Urb28 Ut294 Ed1953 {MM2020}

¹⁸¹ est] om. Ut294

^marg.| {CLC1d6.4} BEDA. − Ubi notandum est quod angelus se et¹⁸² ante Deum stare et ad evangelizandum Zacharie missum esse testatur.^BY ^cp

^cp ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 320 qq. : «Vbi notandum quod angelus se et ante deum adstare et ad euangelizandum zachariae missum esse testatur quia et cum ad nos ueniunt angeli sic exterius implent ministerium ut tamen numquam desint interius per contemplationem». [MM2020]

^BY ¶Codd. : Li448 Urb28 Ut294 Ed1953 {MM2020}

¹⁸² et] om. Urb28

^marg.| {CLC1d6.5} GREGORIUS. In homiliario. ¹⁸³* − Quia et cum ad nos veniunt angeli, sic exterius implent ministerium, ut tamen numquam interius desint per contemplationem quia et¹⁸⁴* circumscriptus ⸢est angelicus spiritus, summus tamen spiritus, qui Deus est, circumscriptus¹⁸⁵ non est. Angeli itaque etiam missi ante ipsum sunt quia quolibet¹⁸⁶* missi veniant, intra ipsum currunt. ^BZ ^cq

^cq ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 34, § 13, CCSL 141, p. 313.369-375 : «Sed hoc quoque de ipsis agminibus quae mittuntur certum tenemus, quia et cum ad nos ueniunt, sic exterius implent ministerium, ut tamen numquam desint interius per contemplationem. Et mittuntur igitur et assistunt, quia etsi circumscriptus est angelicus spiritus, summus tamen spiritus ipse, qui Deus est, circumscriptus non est. Angeli itaque et missi ante ipsum sunt, quia quolibet missi ueniant, intra ipsum currunt». [FG2013]*

^BZ ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁸³ homiliario] scrips. , homil’ Li448 , Evangelia Ed1953

¹⁸⁴ et] etsi Ed1657 Ed1953

¹⁸⁵ est angelicus... circumscriptus] om. hom. Ed1657

¹⁸⁶ quolibet] quomodolibet Ed1953

^marg.| {CLC1d6.6} BEDA. − Dat autem ei signum quod rogatur ut qui discredendo locutus est, iam tacendo credere discat.^CA ^cr
Unde sequitur :

^cr ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 317 qq. : «Vult intellegi quia si homo talia promitteret impune signum flagitare liceret at cum angelus promittat iam dubitari non deceat dat que signum quod rogatur ut qui discredendo locutus est iam tacendo credere discat». [MM2020]

^CA ¶Codd. : Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

Et ecce eris tacens et non poteris loqui.¹⁸⁷

¹⁸⁷ et non poteris loqui] etc. Ed1657

^marg.| {CLC1d6.7} CHRYSOSTOMUS. ¹⁸⁸ − [b] Ut a vi generativa ad organa vocalia¹⁸⁹ vincula transferantur. [a] Nec intuitu sacerdotii ei parcitur sed ob hoc plectebatur amplius quia circa fidem ceteris preesse debebat.^CB ^cs

^cs ¶Fons^G :
[a] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones §75 : Chrysostomus, De incomprehensibili), Vat. gr. 1611, f . 6r4-5 : «Χρυσοστόμου Περὶ Ἀκαταλήπτου. [...] Τί ποιεῖς, ἄνθρωπε; Ὁ Θεὸς ἐπαγγέλλεται, καὶ ἐπὶ ἡλικίαν καταφεύγεις καὶ γῆρας προβάλλῃ; μὴ γὰρ ἰσχυρότερον τὸ γῆρας τῆς ἐπαγγελίας τοῦ Θεοῦ; μὴ γὰρ δυνατωτέρα ἡ φύσις τοῦ δημιουργοῦ τῆς φύσεως; οὐκ οἶδας ὅτι ἰσχυρὰ ἔργα λόγων αὐτοῦ; Ὁ λόγος αὐτοῦ τὸν οὐρανὸν ἔστησε [+ · ὁ λόγος αὐτοῦ SChr] τὴν κτίσιν παρήγαγεν· [+ ὁ λόγος αὐτοῦ Chrys.] ἀγγέλους ἐποίησε· καὶ σὺ περὶ γεννήσεως ἀμφιβάλλεις; Διὰ ταῦτα ἠγανάκτησεν ὁ ἄγγελος, καὶ οὐδὲ διὰ τὴν ἱερωσύνην συνέγνω· δι' αὐτὴν μὲν οὖν ταύτην ἐκολάζετο μειζόνως ἐκεῖνος τὴν αἰτίαν. Τὸν γὰρ πλέον τῶν ἄλλων εἰς τιμῆς ἔχοντα λόγον καὶ περὶ τὴν πίστιν τῶν ἄλλων πλεονεκτεῖν ἔδει . Καὶ τίς ὁ τρόπος τῆς κολάσεως;».
<cuius fons> Chrysostomus , De incomprehensibili Dei natura, hom. 2 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 152. 129-131 (PG 48, 711 ).
[b] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones § 78 [2] : Chrysostomus, in Ioannem [revera Antipater Bostrensis]) : Vat. gr. 1611, f. 6ra15-17 : « Χρυσοστόμου Κατὰ Ἰωάννην. [...] Πλὴν ἐπειδὴ σημεῖον ζητεῖς λαβεῖν, δέχου τὴν ἀφωνίαν τῆς παιδοποιΐας ἐνέχυρον· ἐκ τῶν γεννητικῶν εἰς τὰ φωνητικὰ ὄργανα μεταβαινέτω τὰ δεσμά· καὶ ἰδοὺ ἔσῃ σιωπῶν».
<cuius fons> <revera> Antipater Bostrensis , Homilia in Ioannem Baptista, 7, PG 85, 177 2.7 -9 : «Ἀλλ’ ἐπειδή σοι καταθύμιον σημεῖον λαβεῖν (τοῦτο γὰρ ᾔτησας, ὡς οὐκ ὤφελες), δέχου τὴν ἀφωνίαν, τῆς παιδοποιίας ἐνέχυρον· ἔσῃ σιγῶν μέχρις ἂν τοὺς λόγους κυρώσῃ τὰ πράγματα. Ἐκ τῶν γεννητικῶν εἰς τὰ φωνητικὰ ὄργανα μεταβαινέτω τῆς στειρώσεως τὰ δεσμά […]».
¶Nota Ce segment fait suite, sans solution de continuité, au scholion Krikones § 78, attribué à Chrysostome, déjà cité plus haut (CLC1d6.3). Il s’agit en réalité d’un passage d’Antipater de Bosra, dont l’attribution est omise par le rubricateur des mss. de la chaîne de Nicétas (Iviron 351 ; Vg1642, f. 16ra ; Vg1611, etc. ). Thomas le place, de ce fait, sous l’autorité de Chrysostome. La suite du texte d’Antipater a déjà été citée par Thomas sous l’autorité «Grecus» , à partir de Krikones § 77 ( CLC1d6.10 ).[MM2020] [rev. VS2021]

^CB ¶Codd. : Ber112 (3va) Li448 (5ra) Ed1657 Ed1953 {MM2020} {MM2024}

¹⁸⁸ Chrysostomus] om. Ber112

¹⁸⁹ vocalia Li448² ] volatilia Li448*

^marg.| { CLC1d6.8} THEOPHYLACTUS. ¹⁹⁰ – [1] Sed, quia verbum quod in greco¹⁹¹* habetur ¹⁹² potest ¹⁹³ etiam ‘surdum’ ¹⁹⁴ significare, potest ¹⁹⁵ esse littera talis ¹⁹⁶* : [2] Eris surdus ¹⁹⁷ et ¹⁹⁸ non poteris loqui . Convenienter enim hec¹⁹⁹ duo passus est. Tamquam enim²⁰⁰ inobediens²⁰¹ surditatem incurrit, tamquam²⁰²* contradictor²⁰³ taciturnitatem.^CC ^ct

^ct [1]¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino ; cf. <Paral.> CMT9d7.2 (Hieronymus) <potius quam> Zacharias Chrysopolitanus, I n unum ex quatuor, lib. 2, c. 61, PL 186, 198 : « [HIER.] In Greco melius sonat, surdum quam mutum; sed Scriptura alterum accipit indifferenter pro altero ». [MM2024]
[2]¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 20), PG 123, 700C6-9 : « Ἐπεὶ οὖν ἀπιστεῖς, ἔσο κωφεύων καὶ μὴ δυνάμενος λαλῆσαι · εἰκότως δὲ τὰ δύο ταῦτα ἔπαθε , τὸ μήτε ἀκούειν μήτε λαλεῖν ὡς μὲν γὰρ παρακούσας, καταδικάζεται κώφευσιν, ὡς δὲ ἀντειπών, σιωπήν ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.]* [MM2024]
¶Nota: La sentence est composée de deux propositions. [1] La première est une sentence thomasienne au sujet de la double signification de κωφός ; soit elle reproduit une explicitation du traducteur de Théophylacte, soit elle fait écho à la CMT où Jérôme traite déjà de la question. Le texte en a été fortement corrompu depuis l’exemplar corrigé π² dont la leçon « iugi animo » est une ‘rustine’ philologique, sans rapport avec le sens du texte : l’expression est rare (seule occurrence relevée : Iohannes Sarisberiensis, Policraticus, lib. 2, c. 22, CCCM 118, lin. 66 : « Facilius enim est motum hunc ab animo omnino deficere quam contemplatione iugi animo inhaerere »). L’expression dérive d’une erreur de lecture de in greco que lisaient pourtant correctement les manuscrits dérivés de l’exemplar original π. Sept autres leçons fautives, attestées chacune par un seul manuscrit, indiquent une abréviation problématique qui a induit à lire la lettre a au lieu de la consonne r. Cette corruption intervient au niveau de la 2^e moitié de la colonne b du verso extérieur de la première pièce de l’exemplar parisien, soit à l’endroit précis de la préhension manuelle de la pièce entre le pouce et l’index. L’usure pourrait avoir rendu le passage partiellement indéchiffrable et occasionné une réfection de la pièce, ou une simple correction malheureuse par surcharge. On comprend mal sinon une erreur aussi lourde, sans cohérence sémantique avec le passage. La proposition [2] comprend elle aussi une corruption sournoise qui remonte, elle, probablement à l’apographe et a conduit la quasi totalité des manuscrits à lire conditor au lieu de con<tra>di<c>tor. Seul Bar484 restaure contradictor conformément au grec et rejoint λ probablement par conjecture. Dans plusieurs manuscrits on observe une croix du revers de la plume au-dessus du mot (Cbg133 interl., Li448 marg.). - Les éditeurs n’ont pas eu recours ici à la traduction d’Oecolampade ; cf. Theophylacti Archiepiscopi Bulgariae, in quatuor Evangelia enarrationes / Ioanne Oecolampadio interprete, Basel, 1524, p. 80 = Paris, 1539, f. lxix r ° = Basel, 1541, p. 149 : differt. [MM2024]

^CC ¶Codd. : Bar484 Ber112 (3va) Cbg133 Clv160.7 Erf89 Fi263 Fi309 Ka12 Kla42 La88 Kla42 Lf94 Li448 Mt366 Ott199 P638 R18 Urb28 Ut294 V795 V796 V798 Wi1391 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1861 Ed1876 (P615 P616 P639 P157600) Ed1953 {MM2017} {MM2024}

¹⁹⁰ Theophylactus] theophi. Ber112 (rubrica desideratur), Theophilus Kla42

¹⁹¹ quod in greco Bar484 Ka12 Li448 Ott199 Wi1391 (in gr^~co) Ed1657 Ed1953] quod iug<u>lato Clv160.7, quod iugi animo Cbg133 Erf89 Kla42 La88 Mt366 P638 R18 Urb28 Ut294 V798 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1569 Ed1571 Ed1876, quod iugi Fi263, quod unū animo V796, coniungi animo Ber112, quod uigilatio Fi309, quod ɯglasse (uig<il>lasse?) V795 (cacogr.), quod in glossa Lf94, κωφός kophos Ed1570 Ed1861 Ed1953

¹⁹² habetur] habet Ber112, adhibetur Fi263, + (κωφός) Ed1657, quod etiam infra subiungitur Ed1570 Ed1861 Ed1953

¹⁹³ potest] pet’ V796, om . Ed1876

¹⁹⁴ etiam surdum] etiam surd’ La88 , etiam surdis Ed1470 Ed1474, tam surdum quam mutum Ed1570 Ed1861 Ed1953

¹⁹⁵ potest Urb28*] post- Lf94 Wi1391, om. Urb28² (exp.) Ut294 Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1657

¹⁹⁶ esse littera talis Ka12 Li448 Ott199 ] quia bene talis Bar484 Ber112 Cbg133 Clv160.7 Erf89 Fi309 Kla42 La88 (+ esse sensus al. m. marg.) Mt366 P638 R18 Urb28 V795 V796 V798 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1569 Ed1571, -quam bene talis Lf94 Wi1391 , bene ait Ed1570 Ed1657 Ed1861 Ed1876 Ed1953

¹⁹⁷ eris surdus] eris surdis Ed1474 , Quia non credis eris surdus Ed1657

¹⁹⁸ et] om. Kla42 Mt366 R18

¹⁹⁹ hec] hoc Wi1391

²⁰⁰ enim] eis Kla42

²⁰¹ inobediens] inobedines cacogr. Ed1474

²⁰² tamquam] et praem. Ut294 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1569 Ed1571 Ed1876 Ed1953

²⁰³ contradictor Bar484² (contraditor ante corr.) Fl94² (correct. marg.) Urb28² (contraditor ante corr.) Ut294 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1876 Ed1953] conditor cacogr. Ber112 Cbg133 Clv160.7 Erf89 Fi263 Fi309 Lf94* Kla42 Li448 Mt366 Ott199 P638 Urb28* V796 V798 WI1391, om. La88*, conditorem La88² (sec. m. marg.)

^marg.| {CLC1d6.9} CHRYSOSTOMUS. − [b] Dicit autem et ecce , quasi dicat : In hoc instanti. Sed considera miserationem Domini in hoc quod sequitur :

Usque in diem quo hec fient.

^marg.| Quasi dicat ²⁰⁴ : Cum per eventus rerum quod dico ostendero, et noveris te iure punitum ; tunc te de pena eripiam. Et causam pene ostendit cum subditur :

²⁰⁴ In hoc instanti... dicat Lf94² ] om. Lf94*

Pro eo quod non credidisti verbis meis que implebuntur in tempore suo

^marg.| [a] non attendens virtutem eius qui misit me, cui ego assisto. [c] Si autem is qui erga nativitatem mortalem incredulus erat punitur, qualiter qui celestem et ineffabilem calumniatur, vitabit ultionem?^CD ^cu

^cu ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones §79 : Chrysostomus, De incomprehensibili), Vat. gr. 1611, f. 6ra19-20.26-30 : «Χρυσοστόμου Περὶ Ἀκαταλήπτου. [...] [a] καὶ τῇ τοῦ πέμψαντος δυνάμει μὴ προσχὼν ᾧ ἐγὼ παρέστηκα [...] [b] εἶπε καὶ ‘ἰδοὺ’ ἔσῃ σιωπῶν, ἀντὶ τοῦ· αὐτίκα νῦν καὶ μὴ λαλῶν, ἕως ἂν γένηται ταῦτα. Ἐννόησον φιλανθρωπίαν Δεσπότου· Ἀπιστεῖς μοι, φησί· νῦν δέχου τὴν κόλασιν , καὶ ὅταν διὰ τῶν πραγμάτων παράσχω τὴν ἀπόδειξιν , τότε λύω τὴν ὀργήν· ὅταν μάθῃς ὅτι δικαίως ἐκολάσθης, τότε σε ἀπαλλάττω τῆς τιμωρίας. Ἀκουέτωσαν οἱ Ἀνόμοιοι πῶς ἀγανακτεῖ πολυπραγμονούμενος ὁ Θεός. [c] Εἰ δὲ ἐκεῖνος ἀπιστήσας τῇ θνητῇ γεννήσει κολάζεται ὁ τὴν ἀπόρρητον καὶ τὴν ἄνω περιεργαζόμενος πῶς διαφεύξεται τὴν δίκην, εἰπέ μοι […]».
<cuius fons> [a] Non inveni. [b-c] Chrysostomus , De incomprehensibili Dei natura, hom. 2 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 152. 135-154.144 (PG 48, 712.2-11 ) : «Ἰδοὺ ἔσῃ σιωπῶν καὶ μὴ λαλῶν, ἕως ἂν γένηται ταῦτα». Ἐννόησον φιλανθρωπίαν Δεσπότου . Ἀπιστεῖς μοι, φησί· νῦν δέχου τὴν κόλασιν , καὶ ὅταν διὰ τῶν πραγμάτων παράσχω τὴν ἀπόδειξιν, τότε λύω τὴν ὀργήν· ὅταν μάθῃς ὅτι δικαίως ἐκολάσθης, τότε σε ἀπαλλάττω τῆς τιμωρίας. Ἀκουέτωσαν οἱ Ἀνόμοιοι πῶς ἀγανακτεῖ πολυπραγμονούμενος ὁ Θεός. [c] Εἰ δὲ ἐκεῖνος ἀπιστήσας τῇ θνητῇ γεννήσει κολάζεται, σὺ ὁ τὴν ἀπόρρητον καὶ τὴν ἄνω περιεργαζόμενος πῶς διαφεύξῃ τιμωρίαν; εἰπέ μοι». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
¶Nota La tournure « qualiter qui celestem et ineffabilem calumniatur, vitabit ultionem ? » est un littéralisme non corrigé qui reproduit l’ordre des mots du grec ; comprendre : « qualiter qui calumniatur, vitabit celestem et ineffabilem ultionem ? » [MM2022]

^CD ¶Codd. : Lf94 Li448 Ott199 V796 Ed1953. {MM2020} [MM2024}

^marg.| {CLC1d6.10} GRECUS. − Dum autem hec intrinsecus agerentur, dilatio temporis admirari cogebat exspectantem forinsecus multitudinem.
Unde sequitur :

Et erat plebs exspectans Zachariam et mirabantur²⁰⁵ quod tardaret ipse in templo²⁰⁶.

²⁰⁵ mirabantur Li448@ ] mira. Li448, mirabatur Ed1953

²⁰⁶ ipse in templo] om. Ed1657

^marg.| Cumque per diversa vagaretur suspicio, quilibet dictabat ad libitum, donec Zacharias egrediens docuit silendo quod latendo perpessus est.^CE ^cv
Unde sequitur :

^cv ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones § 77 : Antipater Bostrensis [+ Proclus Iviron 371]), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 629 = Vat. gr. 1611, f. 6rb14-17 : «Ἀντιπάτρος Βοστρῶν. Τούτων φησὶν ἔνδον τελουμένων *, ὁ καιρὸς παρελκόμενος ** εἰς θαῦμα ἦγεν ἔξω ἑστῶσαν τὴν πληθύν· ἥ τε ὑπόνοια εἰς πολλὰ μεριζομένη, ἑκάστῳ τὸ δοκοῦν ὑπηγόρευε ***· μέχρις οὗ **** Ζαχαρίας φανείς, ἐδίδαξε σιγῶν ἃ πέπονθε λαθών».
*τελουμένων] + ἢ λεγομένων Antip.
** παρελκόμενος] + συστλλόμενος Antip.
3*ὑπηγόρευε] ὑπηγόρευσε Antip.
4*μέχρις οὗ] scrips. Cum PG85, μέχρι σοῦ Vg1611
<cuius fons> Antipater Bostrensis , Homilia in Ioannem Baptista, 7, PG 85, 1772A15-B 5. [ADL2020] [MM2020]
¶Nota Proclus n’est pas mentionné dans le lemme attributif de Vg1611 contrairement à ce qu’indique Krikones 1976, p. 63 et Kr77. [MM2021] [rev. VS2021] [MM2022]

^CE ¶Codd. : Li448 (5ra ) Ed1657 Ed1953 {MM2018} {MM2019}

Egressus autem non poterat loqui ad illos et cognoverunt quod visionem vidisset in templo²⁰⁷.

²⁰⁷ ad illos et cognoverunt quod visionem vidisset in templo] etc. Ed1657

^marg.| {CLC1d6.11} THEOPHYLACTUS. − Innuebat autem populo Zacharias forte causam taciturnitatis interroganti^{|pecia 2|} ²⁰⁸, quam loqui non valens, per nutum declarabat.^CF ^cw
Unde sequitur :

^cw ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 22), PG 123, 700D13-15 : « Διένευε δὲ τῷ λαῷ ὁ Ζαχαρίας, ἴσως ἐρωτῶντι τὴν αἰτίαν τῆς σιωπῆς·μὴ δυνάμενος γὰρ λαλῆσαι, διὰ νεύματος ἐδήλου ταύτην ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.] [MM2024]

^CF ¶Codd. : La88 Li448 (5ra ) Ed1657 Ed1953 {MM2019}

²⁰⁸ La88 (4ra ) « pec<ia> .ija » ; om. Li448

Et ipse erat innuens illis et permansit mutus.

^marg.| {CLC1d6.12} AMBROSIUS. − Est autem nutus quidam sine verbo corporalis actus, indicare moliens, nec exprimens voluntatem.^CG ^cx

^cx ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 41, CCSL 14, p. 26.618 sqq. : «Et ipse erat annuens illis. Remansit ergo mutus Zaccharias et erat annuens illis. Quid est nutus nisi quidam sine uerbo corporalis actus indicare moliens nec exprimens uoluntatem, quidam suprema morte uoce suppressa mutus sermo morientum? Nonne tibi uidetur huic similis esse populus Iudaeorum ita inrationabilis, ut actuum suorum non possit praestare rationem, qui in ultimo spei uitalis obitu constitutus uocem quam habebat amiserit, quae titubantis actu corporis signum uerbi cupiat explicare, non uerbum? Mutus ergo populus sine ratione, sine uerbo. Cur enim tibi magis uideatur mutus esse qui sonum quam qui mysterium nescit? Est profecto uox operum fidei que clamor, sicut lectum est : sanguis fratris tui ad me clamat». [FG2013]*

^CG ¶Codd. : La88 Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d7.1} BEDA. − Vicis sue tempore pontifices templi tantum officiis mancipati, non solum a complexu uxorum, sed ab ipso quoque domorum suarum abstinebant ingressu.
Unde dicitur :

Et factum est ut impleti sunt dies officii eius abiit in domum suam.

^marg.| Quia enim tunc sacerdotalis ex stirpe Aaron successio querebatur, necessario tempus substituende soboli procurabatur. At quia nunc non carnalis successio sed profectio spiritualis inquiritur, sacerdotibus, ut semper altari queant assistere, semper castitas observanda precipitur.
Sequitur :

Post hos autem dies concepit Elisabeth uxor eius,

^marg.| post dies scilicet officii Zacharie completos . Gesta sunt hec autem ²⁰⁹ mense septembri, octavo calendas octobris, quando oportebat Iudeos ieiunium scenopegie celebrare, imminente equinoctio, in quo incipit nox esse maior quam dies quia Christum oportet crescere, Ioannem autem minui^cy Nec frustra tunc dies ieiuniorum erat²¹⁰ quia per Ioannem erat hominibus afflictio penitentie predicanda.^CH ^cz

^cy Cf. Io. 3, 30.

^cz ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 27.334-28.352, p. 28.354-367 : «Hoc est quod dixi quia uicis suae tempore pontifices templi tantum officiis mancipati non solum a complexu uxorum sed ab ipso quoque domorum suarum abstinerent ingressu. Vbi nostri temporis sacerdotibus quibus semper altari seruire iubetur perpetuae seruandae castitatis exemplum datur. Quia enim tunc sacerdotalis ex stirpe aaron successio quaerebatur necessario tempus substituendae suboli procurabatur. At quia nunc non carnalis successio sed perfectio spiritalis inquiritur consequenter sacerdotibus ut semper altari queant assistere semper ab uxoribus continendum semper castitas obseruanda praecipitur. Post hos autem dies concepit elisabeth uxor eius. Post dies uidelicet officii zachariae completos. Huius sacratissimae conceptionis iohannes constantinopolitanae urbis antistes mentionem faciens,"gesta sunt haec, inquit, mense septembri octauo kalendas octobris incipiente luna undecima quando oportebat iudaeos ieiunium scenopegiae celebrare" [ Chrysostomus , In die Natalis Domini homilia, PG 49, 357-358]. Et inuentum est ipsa die octaua kalendarum octobrium esse aequinoctium in qua est inchoatio noctis maior quam lucis. Illum enim oportet crescere, inquit, me autem minui. Minorata etenim fuerat lux a tenebris cum iudaei secundum legem et prophetiam sacrificia deo offerebant in qua et iohannes conceptus est. [...] Quae non frustra die ieiuniorum et afflictionis est ab angelo praedicta quia per ipsum erat hominibus afflictio paenitentiae praedicanda». [MM2018]*

^CH ¶Codd. : Li448 (5rb ) Ed1953 . {MM2018}

²⁰⁹ hec autem] om. Li448

²¹⁰ erat] eorum Li448

^marg.| Sequitur :

Et occultabat se mensibus quinque.

^marg.| {CLC1d7.2} AMBROSIUS. − Que causa occultationis nisi pudoris²¹¹*? Sunt enim quedam tempora prescripta coniugio, quando dare operam procreandis liberis sit decorum, dum anni vigent, dum suscipiendorum liberorum spes est. At ubi²¹² matura evi senectus successerit, et etas est regendis liberis habilior quam creandis, pudor est legitimi licet fetus²¹³* gestare indicia et gravari aliene etatis onere et tumescere alvum non sui temporis fructu. Pudebat ergo eam propter etatem. Unde intelligi potest²¹⁴*, quia iam non conveniebant inter se concubitu coniugali neque enim ea que senilem non erubesceret coitum, erubesceret partum. Hec tamen erubescit onus parentis, quamdiu nescit mysterium religionis. Sed que occultabat se quia conceperat filium, iactare se cepit quia generabat prophetam.^CI ^da

^da ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 43, CCSL 14, p. 28.659-676 : «Magna sanctis cura est uerecundiae, ut plerumque in ipsis pudor uotis sit, sicut hoc loco aduertimus sanctam Elisabet, quae utique filios habere cupiebat, occultantem se mensibus quinque. Quae causa occultationis nisi pudoris? Est enim unicuique officio praescripta aetas et quod tempore decet, tempore non decet aeui que mutatio facti uniuscuiusque mutat saepe naturam. Sunt etiam ipsi quaedam tempora praescripta coniugio, quando dare operam liberis sit decorum, dum anni uigent, dum suscipiendorum liberorum spes est, dum generandi usus est in exemplo, copulae quoque usus in studio est. At uero ubi matura aeui senectus successerit et aetas regendis liberis habilior quam creandis, pudor est legitimi licet coitus indicia gestare et grauari alienae aetatis onere et tumescere aluum non sui temporis fructu. Senes enim ab ipsa concluduntur aetate et iusto intemperantiae pudore reuocantur facere opera nuptiarum. Adulescentes ipsi plerumque filiorum uota praetendunt et excusandum arbitrantur aetatis calorem generationis adfectu. Quanto magis senibus agere turpe est quod adulescentibus pudor est confiteri ! quin etiam ipsi iuuenes, sobria diuino corda qui temperant, suscepta plerumque subole renuntiant operibus iuuentutis. [...] [§ 45, p. 29.700-704 ] Merito ergo sancta Elisabet erubescebat gratiam, etsi non recognosceret culpam. Nam etsi concepit de uiro neque enim aliter de hominis ortu fas est credere tamen partus sui erubescebat aetatem. Et rursus caruisse se gaudebat obprobrio ; pudor est enim feminis nuptiarum praemia non habere, quibus haec sola est causa nubendi. Hoc igitur obprobrium consolatur sui pudore sublatum, eo pudore, ut dixi, quod pudebat eam propter aetatem. Unde intellegi potest quia iam non conueniebant inter se concubitu coniugali ; neque enim ea quae senilem non erubesceret coitum, erubesceret partum ; et tamen erubescit onus parentis, quamdiu nescit mysterium religionis. [§ 46, p. 29.704-706] Illa quae occultabat se, quia conceperat filium, iactare se coepit, quia generabat prophetam, et quae erubescebat ante benedicit et quae dubitabat ante firmatur». [FG2013]*

^CI ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2018}

²¹¹ pudoris] pudor Ed1953

²¹² ubi] + et Ed1953

²¹³ coius] fetus Li448

²¹⁴ potest} + causa Ed1953

^marg.| {CLC1d7.3} ORIGENES. ²¹⁵* − Et ideo dicit : mensibus quinque , id est donec Maria conciperet et fetus eius exultans cum gaudio prophetaret.^CJ ^db

^db ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones §93 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 6vb20-22 : Ὠριγένους. περιέκρυβε δὲ ἑαυτὴν // ἕως καὶ Μαρία συλλάβῃ. // τότε γὰρ ὡς ἐσκίρτησεν ἐν αὐτῇ τὸ βρέφος ἐν ἀγαλλιάσει προφητεύουσα εἰ δεῖ οὕτως εἰπεῖν καὶ ἐπαρρησιάσατο […]».
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 6, § 33, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 35.9-16 «καὶ «ἔκρυπτεν ἑαυτὴν ἐπὶ μῆνας πέντε», ἕως καὶ Μαρία συλλάβῃ. Ὅτε γὰρ Μαρία συνέλαβε καὶ ἦλθε πρὸς αὐτήν, καὶ «ὅτε ἐγένετο ὁ ἀσπασμὸς» αὐτῆς «εἰς τὰ ὦτα» αὐτῆς, «ἐσκίρτησεν ἐν ἀγαλλιάσει τὸ βρέφος ἐν τῇ κοιλίᾳ» τῆς Ἐλισάβετ, καὶ προεφήτευσεν ἡ Ἐλισάβετ […]».
<Potius quam> <ex quo> Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 6, § 33, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 35.9-17 : «Unde et abscondebat se mensibus quinque non usque ad nonum mensem, donec partus ingrueret, sed usque quo conciperet et Maria. Quando enim illa concepti et venit ad eam et facta est salutatio in aures eius exsultavit in gaudio infans in utero Elisabeth et prophetavit».
<Diff.> PG 17, 320A ; PG 13, 1813D .
¶Nota La Catena dépend ici du scholion de Nicétas plutôt que de la paraphrase de Jérôme, comme l’atteste notamment la traduction de βρέφος par fetus de préférence à puer (Jérôme). [MM2020] [rev. VS2021]

^CJ ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2018}

²¹⁵ Origenes] + in Lucam Ed1953

^marg.| {CLC1d7.4} AMBROSIUS. − Et quamvis partus sui erubesceret etatem, rursus caruisse se gaudebat opprobrio,

dicens : Quia sic fecit mihi Dominus.^CK ^dc

^dc ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 45, CCSL 14, p. 29.693-704 : «Merito ergo sancta Elisabet erubescebat gratiam, etsi non recognosceret culpam. Nam etsi concepit de uiro neque enim aliter de hominis ortu fas est credere tamen partus sui erubescebat aetatem. Et rursus caruisse se gaudebat obprobrio ; pudor est enim feminis nuptiarum praemia non habere, quibus haec sola est causa nubendi. Hoc igitur obprobrium consolatur sui pudore sublatum, eo pudore, ut dixi, quod pudebat eam propter aetatem. Unde intellegi potest quia iam non conueniebant inter se concubitu coniugali ; neque enim ea quae senilem non erubesceret coitum, erubesceret partum ; et tamen erubescit onus parentis, quamdiu nescit mysterium religionis». [FG2013]

^CK ¶Codd. : Li448 (5va ) Ed1953 . {MM2018}

^marg.| {CLC1d7.5} CHRYSOSTOMUS. − [a] Scilicet solvit sterilitatem, donum supra naturam concessit, [c] ex²¹⁶* petra infructuosa spicas virentes produxit. [b] Abstulit dedecus dum genitricem fecit.^CL ^dd
Unde sequitur :

^dd ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 24-25 (Krikones §94 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 6vb26-31 : «Χρυσοστόμου. [...] [a] ἔλυσε τὴν ἀπαιδίαν, μήτραν ἀπoκεκλεισμένην ἀνέῳξε· διήγειρε πρὸς παιδοποιΐαν τῆς φύσεως τὸ ἐργαστήριον· φύσιν πεπηρωμένην καὶ ἀσθενοῦσαν διώρθωσε, δῶρον ὑπὲρ φύσιν ἔδωκε , [b] τὴν στεῖραν μητέρα ἔδειξεν , αἰσχύνην ἀνεῖλε πρὸς παῤῥησίαν ἐπανήγαγεν [c] ἐκ πέτρας ἀγόνου στάχυν κομῶντα βλαστῆσαι πεποίηκεν […]».
<cuius fons> Chrysostomus , De Anna [CPG 4411], sermo 2, § 1, PG 54, 64 3.2 3-31 : «Οὐδὲν ἄρα ἴσον εὐχῆς, ἀγαπητοὶ, οὐδὲν πίστεως δυνατώτερον. Ἀμφότερα ἔδειξεν ἡμῖν ἡ Ἄννα πρώην· μετὰ γὰρ τούτων προσελθοῦσα τῷ Θεῷ τῶν δώρων, πάντα ὅσα ἠθέλησεν ἤνυσε, καὶ φύσιν πεπηρωμένην διώρθωσε, καὶ μήτραν κεκλεισμένην ἀνέῳξε, καὶ αἰσχύνην ἀνεῖλε, καὶ τὰ ὀνείδη τῆς ἀντιζήλου κατέλυσε, καὶ πρὸς παῤῥησίαν ἑαυτὴν πολλὴν ἐπανήγαγεν, ἐκ πέτρας ἀγόνου στάχυν κομῶντα θερίσασα».[ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^CL ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2018}

²¹⁶ ex] et Ed1953

In diebus quibus respexit auferre opprobrium meum inter homines.

^marg.| {CLC1d7.6} AMBROSIUS. − Pudor enim est feminis nuptiarum premia non habere, quibus hec sola est causa nubendi.^CM ^de

^de ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 45, CCSL 14, p. 29.693-704 : «Merito ergo sancta Elisabet erubescebat gratiam, etsi non recognosceret culpam. Nam etsi concepit de uiro neque enim aliter de hominis ortu fas est credere tamen partus sui erubescebat aetatem. Et rursus caruisse se gaudebat obprobrio ; pudor est enim feminis nuptiarum praemia non habere, quibus haec sola est causa nubendi. Hoc igitur obprobrium consolatur sui pudore sublatum, eo pudore, ut dixi, quod pudebat eam propter aetatem. Unde intellegi potest quia iam non conueniebant inter se concubitu coniugali ; neque enim ea quae senilem non erubesceret coitum, erubesceret partum ; et tamen erubescit onus parentis, quamdiu nescit mysterium religionis». [FG2013]*

^CM ¶Codd. : Li448 (5va ) Ed1953 . {MM2018}

^marg.| {CLC1d7.7} CHRYSOSTOMUS. − Dupliciter igitur gaudet : dum et a nota sterilitatis ipsam eripuit Dominus et quoniam illustrem partum enixa est. Non enim, ut in ceteris, solus concubitus gignentium²¹⁷ intervenit sed gratia celestis huius ortus fuit exordium.^CN ^df

^df ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 24-25 (Krikones §96 : Chrysostomus, De Anna), Vat. gr. 1611, f. 7r8-10 : «Χρυσοστόμου Εἰς τὴν Ἄνναν. […] Διπλῆ τοίνυν Ἐλισάβετ εὐφραίνεται ὅτι τε αὐτὴν ὀνειδισμοῦ τοῦ ἐπ’ ἀτεκνίᾳ ὁ Κύριος ἀπήλλαξε καἰ ὅτι λαμπρὰς τὰς Ἰωάννης γονὰς ἐποίησεν· οὐ γὰρ δὴ καθάπερ ἐπὶ τῶν λοιπῶν ὕπνος καὶ σύνοδοι τῶν γεννησαμένων μόνον, ἀλλὰ θεία χάρις ἀρχὴ τῆς γεννήσεως ταύτης ἐγένετο».
<cuius fons> Cf. Chrysostomus , De Anna [CPG 4411], sermo 2, § 1, PG 54, 643.40-46 : «Εἰ γὰρ καὶ ὁ ἀνὴρ ἔσπειρεν, ἀλλὰ τῷ σπέρματι τὴν δύναμιν ταύτης παρέσχεν ἡ εὐχὴ, καὶ σεμνοτέρας τοῦ Σαμουὴλ τὰς ἀρχὰς τῆς γεννήσεως ἐποίησεν. Οὐ γὰρ δὴ, καθάπερ ἐπὶ τῶν λοιπῶν, ὕπνος καὶ σύνοδοι τῶν γεννησαμένων μόνον, ἀλλ' εὐχαὶ, καὶ δάκρυα, καὶ πίστις ἀρχαὶ τῆς γεννήσεως ταύτης ἐγένοντο, καὶ σεμνοτέρας τῶν ἄλλων ἔσχε τὰς γονὰς προφήτης, διὰ τὴν πίστιν τῆς μητρὸς γεγονώς. Διὸ καὶ περὶ ταύτης εὐκαίρως ἄν τις εἴποι τῆς γυναικός· Οἱ σπείροντες ἐν δάκρυσιν, ἐν ἀγαλλιάσει θεριοῦσι. Ταύτην ζηλώσωμεν ἄνδρες, ταύτην μιμησώμεθα, γυναῖκες· καὶ γὰρ ἑκατέρου τοῦ γένους διδάσκαλός ἐστιν ἡ γυνή. Ὅσαι στεῖραι, μὴ ἀπαγορευέτωσαν· ὅσαι μητέρες, οὕτω τρεφέτωσαν τεχθέντα τὰ παιδία· καὶ πάντες ζηλώσωμεν τῆς γυναικὸς τὴν φιλοσοφίαν τὴν πρὸ τοῦ τόκου, τὴν πίστιν τὴν ἐν τῷ τόκῳ, τὴν σπουδὴν τὴν μετὰ τὸν τόκον. [...]». Cf. ibid., PG 54, 64 5.1 -3 : «[...] Οὐ γὰρ χρυσίον, οὐδὲ ἀργύριον ἐβάσταζεν, ἀλλὰ προφήτην καὶ ἱερέα· καὶ διπλοῦς ἦν αὐτῆς τῆς γαστρὸς ὁ ἁγιασμὸς, ὅτι τε τοιοῦτον ἦν τὸ κυούμενον παιδίον, ὅτι τε ἐξ εὐχῆς καὶ τῆς ἄνωθεν χάριτος τὴν ἀρχὴν τῆς κυήσεως ἔλαβεν». [ADL2020] [MM2020]
<Non hab.> PG 62, 337 ; PG 54, 491.
¶Nota Thomas cueille le meilleur d’un scholion par lequel Nicétas synthétise une interminable péroraison de Chrysostome sur les miracles bibliques de guérison de stérilité. [MM2020] [rev. VS2021]

^CN ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2018}

²¹⁷ solus concubitus – gignentium] inv . Ed1953

^marg.| {CLC1d7.8} BEDA. − Mystice autem per Zachariam sacerdotium Iudeorum, per Elisabeth potest lex ipsa designari, que sacerdotum doctrinis exercitata spirituales Deo filios gignere debebat, sed non valebat ; quia neminem ad perfectionem adduxit lex. Erant ambo iusti, quia bona est lex, et sacerdotium pro illo tempore sanctum ambo processerant in diebus suis, quia adveniente Christo iam incurvantur ad senium. Ingreditur Zacharias templum, quia sacerdotum est intrare in sanctuarium mysteriorum celestium. Foris orat²¹⁸* multitudo, quia mystica penetrare nequit. Dum altari thymiama imponit, nasciturum Ioannem agnoscit quia dum doctores flamma divine lectionis ardent, gratiam Dei per Iesum prodituram reperiunt ; et hoc per angelum, quia lex per angelos ordinata est. ^CO ^dg

^dg ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Lc. 1, 20) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 140b-141a ; Cas241 (9r) Cas574 (290a)], ed. Gloss-e : «BEDA : ALLEGORICE. Per Zachariam sacerdotem ' sacerdotium Iudeorum', per Elisabeth 'lex' signatur que sacerdotum doctrinis exercitata, quasi virili auxilio spirituales filios Deo gignere debebat. Sed quasi sterilis erat, quia neminem ad perfectum ducebat, nec ianuam celi aperiebat. Ambo erant iusti , quia lex bona et mandatum iustum et sanctum [sanctum et iustum Cas241] et sacerdotium legale secundum dispensationem illius temporis, bonum, sanctum et iustum. Ambo processerant in diebus suis , quia legalis devotio tempore Moysi quasi in adolescentia fuit et effloruit, sed adveniente Christo iam incurvatur [ + ad senium Cas241 Rusch], cum et sacerdotii ordo per ambitiones et contentiones pontificum confunditur et ipsa lex per traditiones Phariseorum discisa minus habilis est ad generandum. Ingreditur Zacharias [+ et Cas574] templum, quia sacerdotum est intrare in sanctuarium et intelligere nouissima mysteriorum celestium. Foris orat multitudo , quia dum mystica penetrare nequit {t. 4 : Erfurt, f. 991ra ; facsim., p. 141a} necesse est ut humiliter intendat doctorum monitis. Dum altari thymiama imponit nasciturum Iohannem agnoscit, quia dum doctores altiori flamma divine lectionis ardent [arderent Rusch], gratiam Dei per Iesum Christum [+ gratiam Dei Cas241* (sublin.) ] venturam de interiori litterarum medulla quasi de vulva Elisabeth prodituram reperiunt."Et hoc per angelum", quia :"Lex per angelos ordinata in manu mediatoris"«.
<cuius fons> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 377 qq. : «Allegorice autem per zachariam sacerdotium iudaeorum per elisabeth potest lex ipsa designari quae sacerdotum doctrinis exercita quasi auxilio uirili fulta spiritales deo filios gignere debebat sed quasi ob sterilitatis iniuriam minime ualebat non quia non multi et ante legem et in lege perfectissimae uitae fuerint sed quia neminem ad perfectum adduxit lex quae regnum caelorum reserare nisi christo praecedente non potuit. Bene autem dicitur quia erant iusti ambo ante deum quia sicut bona est lex et mandatum sanctum et iustum et bonum ita etiam et sacerdotium legale pro dispensatione temporis illius sanctum bonum et iustum est. Et quod sequitur quia ambo processissent in diebus suis ita potest exponi quod legali deuotione quasi adulescentia uel iuuentus ipsius moysi temporibus et deinceps effloruerit incumbente autem saluatoris aduentu dira eam senectus incuruauerit quando et sacerdotii ordo per ambitiones et contentiones pontificum confusus et ipsa lex per pharisaeorum traditiones descissa minus habilis est ad gignendum deo filios effecta. Ingreditur ergo zacharias templum quia sacerdotum est intrare in sanctuarium dei et intellegere in nouissima mysteriorum caelestium. Orat foris multitudo quia qui secreta quaeque et mystica penetrare sublimiter nequeunt doctiorum necesse est monitis humiliter intendant. Dum uero zacharias altari thimiama imponit nasciturum iohannem cognoscit quia dum doctores ampliori flamma diuinae lectionis inardescunt gratiam dei per iesum christum uenturam et de interiori litterarum medulla quasi de uulua elisabeth prodituram esse repperiunt. Et hoc bene per angelum quia et lex est ordinata per angelos in manu mediatoris».
¶Nota Certaines expressions indiquent une fois de plus que la sentence a été élaborée à partir de la version de la Glose confrontée au texte original de Bède. Il faut tenir compte du fait que le texte de Bède dont disposait Thomas était peut-être plus proche de la Glose que ne le laisse croire l’apparat de l’édition critique. [MM2020]

^CO ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2020}

²¹⁸ àrat] orat Ed1953

^marg.| {CLC1d7.9} AMBROSIUS. − [a] In uno autem vox totius plebis obmutuit, quia in uno totus ad Deum populus loquebatur²¹⁹. Transivit enim ad nos Dei Verbum et in nobis non tacet. [d] Mutus est qui non intelligit legem. [c] Cur enim tibi magis videatur mutus esse qui sonum²²⁰* quam qui mysterium nescit? [b] Innuenti similis est populus Iudeorum qui actuum suorum prestare non potest rationem.^CP ^dh

^dh ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 40, CCSL 14, p. 26.601-617 : «Tacet sacerdos, tacet propheta. Nisi fallor, in uno uox totius plebis obmutuit, quia in uno totus ad Dominum per Moysen populus loquebatur. Cessatio sacrorum et silentium prophetarum, taciturnitas prophetae et taciturnitas sacerdotis est. Auferam inquit ualidam uirtutem, prophetam et consiliarium. Et uere abstulit prophetas, a quibus abstulit uerbum, quod loqui in prophetis solebat. Et uere his abstulit uirtutem, quibus Dei uirtus recessit ; abstulit his consiliarium, quos magni consilii angelus declinauit ; abstulit uocem, quia uox uerbi, non uocis est uerbum ; nam nisi uerbum illud operetur in nobis, nullus est sonus uocis. Vox Iohannes est uox enim clamantis in deserto christus est uerbum ; hoc uerbum operatur et ideo, ubi desiuit operari, muta repente carens spiritu ueluti quaedam animae lingua conticuit, transiuit enim ad nos dei uerbum et in nobis non tacet. Denique iam non potest Iudaeus dicere quod potest dicere Christianus quia experimentum quaeritis eius qui in me loquitur Christus». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 41, CCSL 14, p. 26.622-624 : « Et ipse erat annuens illis . Remansit ergo mutus Zaccharias et erat annuens illis. Quid est nutus nisi quidam sine uerbo corporalis actus indicare moliens nec exprimens uoluntatem, quidam suprema morte uoce suppressa mutus sermo morientum? Nonne tibi uidetur huic similis esse populus Iudaeorum ita inrationabilis, ut actuum suorum non possit praestare rationem, qui in ultimo spei uitalis obitu constitutus uocem quam habebat amiserit, quae titubantis actu corporis signum uerbi cupiat explicare, non uerbum? Mutus ergo populus sine ratione, sine uerbo. [c] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 41, CCSL 14, p. 27.627 : «Cur enim tibi magis uideatur mutus esse qui sonum quam qui mysterium nescit? Est profecto uox operum fidei que clamor, sicut lectum est : sanguis fratris tui ad me clamat. Et ille clamat, qui in corde suo clamat per diem. Qui ergo cordis clamorem perdidit, perdidit linguae ; nam qui distinctionem fidei non tenet quomodo potest tenere uerborum? Et ante quidem Moyses dixerat quia loqui non poterat, sed posteaquam dixit, uerbum accepit et bonorum operum edidit claritatem. Ergo sicut Moyses typus populi fuit et typus legis, ita etiam Zaccharias tacuit». [d] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 42, CCSL 14, p. 28.647 : «Singula itaque ut concurrant considerandum est, uerbum in utero, lex in silentio, Iohannes appellatur et Zaccharias loquitur, uerbum editur, lex absoluitur, sed legis absolutio uerbi est explicatio, et ideo qui dixerit uerbum loquitur, etiamsi ante non sit locutus. Ab angelo iubetur tacere Zaccharias, ab angelo uox premitur Iudaeorum ; non enim humanae, sed diuinae hoc potestatis imperium est, ut non loquatur deo qui non credidit Christo. Et ideo credamus, ut loquamur, credat Iudaeus, ut loqui possit. Loquamur spiritu mysteria, intellegamus rationem sacrificiorum ueterum, aenigmata prophetarum. Mutus est qui non intellegit legem, mutus est qui non intellegit diuinarum seriem scripturarum ; uox enim nostra fides est. Et ideo malo in ecclesia quinque uerba mente mea loqui, ut alios instruam, quam decem milia uerborum in lingua ; linguae enim in signo sunt non fidelibus, sed infidelibus, prophetia autem non infidelibus, sed fidelibus. Post hos autem dies concepit Elisabet uxor eius et occultabat se mensibus quinque dicens : quid mihi sic fecit dominus in diebus, quibus respexit auferre obprobrium meum inter homines?». [FG2013]*
<Non hab.> Glossa ordinaria in loc. cit. [MM2020]

^CP ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2018}

²¹⁹ populus loquebatur] inv . Ed1953

²²⁰ sonum] sermonem Ed1953

^marg.| {CLC1d7.10} BEDA. − Et tamen Elisabeth concipit Ioannem quia interiora legis sacramentis Christi abundant. Conceptum quinque mensibus occultat quia Moyses quinque libris mysteria Christi designat, seu quia Christi dispensatio in quinque mundi etatibus per sanctorum dicta vel facta figuratur.^CQ ^di

^di ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 411-416 qq. : «Muto ergo permanente zacharia concepit iohannem elisabeth quia non intellegant licet pontifices distinctionem fidei pharisaei amittant et scribae clauem scientiae ita ut nec ipsi intrent nec auditores suos intrare permittant interiora tamen legis christi sacramentis abundant. Et bene conceptum suum elisabeth quinque mensibus occultat siue quia ipse legifer moyses quinque libris mysteria christi parabolatim designat seu quia tota ueteris instrumenti series eandem christi dispensationem in quinque mundi aetatibus per sanctorum facta uel dicta praefigurat». [MM2020]

^CQ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2018}

^prol.| [Lc. 1, 26-27 legitur in festo Annuntiationis BMV iuxta LHR 35.7a]
[Lc. 1, 26-38 legitur in feria quatuor temporum hiverniae ; cf. Ordinarium OP 575]

^marg.| {CLC1d8.1} BEDA. − Quia Christi incarnatio vel sexta etate seculi futura, vel ad impletionem legis erat profutura, recte sexto mense concepti Ioannis missus ad Mariam angelus nasciturum nuntiat salvatorem.
Unde dicitur :

In mense autem sexto.

^marg.| Mensem sextum martium intellige, cuius vicesimo quinto²²¹* die Dominus noster et conceptus traditur et passus, sicut et vicesimo quinto²²²* die mensis decembris natus. Quod si vel hoc die, ut nonnulli arbitrantur, equinoctium vernale, vel illo solstitium brumale fieri credamus ; convenit cum lucis incremento concipi vel nasci eum qui « illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum »^dj At si quis ante dominice nativitatis et conceptionis tempus²²³* lucem vel crescere vel tenebras superare convicerit, dicimus et nos, quia Ioannes ante faciem adventus eius regnum celorum evangelizabat.^CR ^dk

^dj Io. 1, 9.

^dk ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 421 qq. : «Et ideo quia christi incarnatio uel sexta aetate saeculi futura uel ad impletionem legis erat profutura recte sexto mense concepti iohannis missus ad mariam angelus nasciturum nuntiat saluatorem ut sequens ex ordine lectio demonstrat. In mense autem sexto missus est angelus gabrihel a deo in ciuitatem galileae cui nomen nazareth. Idcirco angeli priuatis nominibus censentur ut signetur per uocabula etiam in operatione quid ualeant. Neque etenim in illa sancta ciuitate quam de uisione omnipotentis dei plena scientia perficit idcirco propria nomina sortiuntur ne eorum personae sine nominibus sciri non possint sed cum ad nos aliquid ministraturi ueniunt apud nos etiam nomina a ministeriis trahunt. Ad mariam ergo uirginem gabrihel mittitur qui dei fortitudo nominatur. Illum quippe nuntiare ueniebat qui ad debellandas aerias potestates humilis apparere dignatus est de quo per psalmistam dicitur : dominus fortis et potens dominus potens in proelio ; et rursum : dominus uirtutum ipse est rex gloriae. Per dei ergo fortitudinem nuntiandus erat qui uirtutum dominus et potens in proelio contra potestates aerias ad bella ueniebat. Mensem autem sextum martium intellege cuius uicesimo et quinto die dominus noster et conceptus traditur et passus sicut et uicesimo quinto die mensis decembris natus. Quod si uel hoc die ut non nulli arbitrantur aequinoctium uernale uel illo solstitium brumale fieri credamus, conuenit utique cum lucis incremento concipi uel nasci eum qui inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. At si quis ante dominicae natiuitatis et conceptionis tempus lucem uel crescere uel tenebras superare conuicerit, dicimus et nos quia et iohannes tunc ante faciem aduentus eius regnum caelorum euangelizabat et nunc quoque praedicatoribus imperatur : iter facite ei qui ascendit super occasum». [MM2020]

^CR ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2020}

²²¹ vicesimo quinto] vigesima quinta Ed1953

²²² vicesimo quinto] vigesima quinta Ed1953

²²³ tempus] + considerat Ed1953

^marg.| {CLC1d8.2} BASILIUS. − Adeunt autem nos celestes spiritus, non quasi ex seipsis sed ex eo quod divine sapientie decorem conspiciunt.^CS ^dl
Unde sequitur :

^dl ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 26-27 (Krikones §106 : Basilius, In Isaia), Vat. gr. 1611, f . 7v12-a13 : «Βασιλείου Ἐν Ἠσαΐᾳ. Ἔρχεται γὰρ τὰ λειτουργικὰ πνεύματα πρὸς ἡμᾶς οὐκ αὐτεξουσίως οὐδὲ ἀρχοντικῶς ἐπισκεπτόμενα ἡμᾶς· ἀλλὰ προηγουμένη μὲν αὐτῶν ἡ ζωὴ καὶ κατὰ φύσιν , τὸν τῷ κάλλει τοῦ Θεοῦ ἐνατενίζειν καὶ αὐτὸν δοξάζειν διηνεκῶς· […]».
<cuius fons> Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 6), PG 30, 433A8-13 : «Ἀπέσταλται οὖν ταῦτα τὰ λειτουργικὰ πνεύματα πρὸς ἡμᾶς τοὺς μέλλοντας κληρονομεῖν σωτηρίαν. Ἔρχεται δὲ οὐκ αὐθεντικῶς, οὐδὲ αὐτεξουσίως ἐπισκεπτόμενα ἡμᾶς· καὶ γὰρ προηγουμένη μὲν αὐτῶν ζωὴ καὶ κατὰ φύσιν, τῷ κάλλει τοῦ Θεοῦ ἐνατενίζειν καὶ αὐτὸν δοξάζειν διηνεκῶς·». [ADL2020] [MM2020] ·
¶Nota Celestes spiritus traduit λειτουργικὰ πνεύματα en l’absence de terme latin équivalent susceptible d’exprimer le concept de liturgie céleste. [MM2020] [rev. VS2021]

^CS ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

Missus est angelus Gabriel a Deo.

^marg.| {CLC1d8.3} GREGORIUS. In homiliario. ²²⁴* − [a] Ad Mariam enim virginem non quilibet angelus sed Gabriel archangelus mittitur. Ad hoc quippe ministerium summum angelum venire dignum fuerat qui summum omnium nuntiabat. Qui idcirco privato nomine censetur ut signetur per vocabulum in operatione quid valeat. [b] Gabriel enim Dei fortitudo nominatur. Per Dei ergo fortitudinem nuntiandus erat qui virtutum Dominus et potens in prelio ad debellandas potestates ereas veniebat.^CT ^dm

^dm ¶Fons : [a] Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 34, § 8, p. 306.189-193 : «Hi autem qui minima nuntiant, angeli, qui uero summa annuntiant, archangeli uocantur. Hinc est enim quod ad Mariam uirginem non quilibet angelus, sed Gabriel archangelus mittitur. Ad hoc quippe ministerium summum angelum uenire dignum fuerat, qui summum omnium nuntiabat. Qui idcirco etiam priuatis nominibus censentur, ut signetur per uocabula etiam in operatione quid ualeant. Neque enim in illa sancta ciuitate, quam de uisione omnipotentis Dei plena scientia perficit, idcirco propria nomina sortiuntur, ne eorum personae sine nominibus sciri non possint, sed cum ad nos aliquid ministraturi ueniunt, apud nos etiam nomina a ministeriis trahunt». [b] Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 34, § 9, p. 307.213-221 : «Ad Mariam quoque Gabriel mittitur, qui Dei fortitudo nominatur. Illum quippe nuntiare ueniebat qui ad debellandas aereas potestates humilis apparere dignatus est. De quo per psalmistam dicitur : Tollite portas principes uestri et eleuamini portae aeternales et introibit rex gloriae. Quis est iste rex gloriae? Dominus fortis et potens, Dominus potens in proelio. Et rursum : Dominus uirtutum ipse est rex gloriae. Per Dei ergo fortitudinem nuntiandus erat, qui uirtutum Dominus et potens in proelio, contra potestates aereas ad bella ueniebat». [FG2013]

^CT ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²²⁴ homiliario] evangelia Ed1953

^marg.| {CLC1d8.4} GLOSSA. − [1] Additur autem et locus quo mittitur, cum subditur :

In civitate Galilee cui nomen Nazareth.

^marg.| [2] Nazareus enim, id est sanctus sanctorum, nuntiabatur venturus.^CU ^dn

^dn ¶Fons : [1] Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.<Non hab.> Glossa ordinaria ; LLT ; PL. [2] Glossa ordinaria (Lc. 1, 26) interl., [Strasbourg, Strasbourg, 1481, t. 4 : facsim., p. 141b] ed. Gloss-e : « Nazareth : Quia Nazareus, id est sanctus sanctorum, nunciabatur futurus». [MM2015]

^CU ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d8.5} BEDA. In homiliario. ²²⁵* − Aptum autem humane restaurationis principium, ut angelus a Deo mitteretur ad virginem partu consecrandam divino quia prima perditionis humane fuit causa, cum serpens a diabolo mittebatur ad mulierem spiritu superbie decipiendam.^CV ^do
Unde sequitur :

^do ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 3, CCSL 122, lin. 10 sqq. : «Aptum profecto humanae restaurationis principium ut angelus a deo mitteretur ad uirginem partu consecrandam diuino quia prima perditionis humanae fuit causa cum serpens a diabolo mittebatur ad mulierem spiritu superbiae decipiendam ; immo ipse in serpente diabolus ueniebat qui genus humanum deceptis parentibus primis inmortalitatis gloria nudaret». [MM2020]

^CV ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

²²⁵ in homiliario] om. Ed1953

Ad virginem.

^marg.| {CLC1d8.6} AUGUSTINUS. De sancta virginitate. − Illum enim solum virginitas decenter parere potuit qui in sua nativitate parem habere non potuit. Oportebat enim caput nostrum propter insigne miraculum secundum corpus nasci de virgine, quod significaret membra sua de virgine Ecclesia secundum spiritum nascitura.^CW ^dp

^dp ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De sancta virginitate, c. 5, § 5-6, CSEL 41, p. 239.3-4, 240.6-8 : «non est ergo, cur dei uirgines contristentur, quod etiam ipsae uirginitate seruata matres carnis esse non possunt ; illum enim solum uirginitas decenter [= S etc., inv. CSEL41} parere posset [cum S], qui in sua natiuitate parem habere non posset. uerumtamen ille unius sanctae uirginis partus omnium sanctarum uirginum est decus, et ipsae cum maria matres christi sunt, si patris eius faciunt uoluntatem. hinc enim et maria laudabilius atque beatius christi mater est secundum supra memoratam eius sententiam : quicumque facit uoluntatem patris mei qui in caelis est, ipse mihi frater et soror et mater est. has sibi omnes propinquitates in populo, quem redemit, spiritaliter exhibet : fratres et sorores habet sanctos uiros et sanctas feminas, quoniam sunt illi in caelesti hereditate coheredes. mater eius est tota ecclesia, quia membra eius, id est fideles eius per dei gratiam ipsa utique parit. item mater eius est omnis anima pia faciens uoluntatem patris eius fecundissima caritate in his quos parturit, donec in eis ipse formetur. maria ergo faciens uoluntatem dei corporaliter christi tantummodo mater est, spiritaliter autem et soror et mater. ac per hoc illa una femina non solum spiritu, uerum etiam corpore et mater et uirgo. et mater quidem spiritu non capitis nostri, quod est ipse saluator, ex quo magis illa spiritaliter nata est, quia omnes qui in eum crediderint, in quibus et ipsa est, recte filii sponsi appellantur, sed plane mater membrorum eius, quod nos sumus, quia cooperata est caritate, ut fideles in ecclesia nascerentur, quae illius capitis membra sunt, corpore uero ipsius capitis mater. oportebat enim caput nostrum propter insigne miraculum secundum carnem nasci de uirgine, quo significaret membra sua de uirgine ecclesia secundum spiritum nascitura». [MM2020]

^CW ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d8.7} HIERONYMUS. In sermone Assumptionis.*²²⁶ − Et bene angelus ad virginem mittitur quia semper est angelis cognata virginitas. Profecto in carne preter carnem vivere, non terrena vita est sed celestis. ^CX ^dq

^dq ¶Fons : <revera> Paulus Diaconus Warnefridus , Homiliarius, hom. 46 de sanctis (de assumptione Virginis), PL 95, 1498B.
<cuius fons> Paschasius Radbertus , De assumptione sanctae Mariae uirginis, § 27, CCCM 56C, lin. 220 sqq. : «Et bene angelus ad uirginem mittitur, quia semper est angelis cognata uirginitas. Profecto in carne praeter carnem uiuere, non terrena uita est, sed caelestis».
<ex quo> = Hieronymus (pseudo), Epistola 9 ad Paulam et Eustochium de assumptione beatae Mariae Virginis (inc. Cogitis me...) [CPG 633], PL 30, 126D.
<Paral.> Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 30 a. 2 co. : «Unde Hieronymus dicit in sermone assumptionis, bene Angelus ad virginem mittitur, quia semper est Angelis cognata virginitas. Profecto in carne praeter carnem vivere non terrena vita est, sed caelestis».
¶Nota Cette lettre attribuée à Jérôme par Paschase Radbert et la théologie médiévale ne fait pas partie du fond primitif de l’homéliaire de Paul Diacre mais elle a été intégrée assez systématiquement par parties dans les homéliaires monastiques du 12° siècle ; cf. R. Étaix , Homéliaires patristiques latins. Recueils d’études de manuscrits médiévaux, Paris, 1994, p. 243 et passim. Les dominicains y ont puisé certaines leçons de leur office de l’Assomption mais les phrases retenues ici et en CLC1d9.3 n’en font pas partie. (Cf. A.-E. Urfels-Capot , Le sanctoral du lectionnaire de l'Office dominicain, Paris, 2007, § 99-101). [MM2020]

^CX ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²²⁶ In... Assumptionis] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d8.8} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − [1] Non autem angelus post partum annuntiat virgini, ne nimium exinde turbaretur. Et ideo ante conceptionem illam alloquitur²²⁷, [2] non in somnis, immo visibiliter assistit. Nam, quasi magnam valde relationem accipiens, egebat, ante rei eventum, visione solemni.^CY ^dr

^dr ¶Fons^G : [1] Cf.<Paral.> CMT1d11.18 .[b] : «Virgini autem ante conceptionem annuntiat angelus ne, si post conceptionem differret, in angustia esset».
<cuius fons> Cf. Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 5, PG 57, 45.5-27 : «Διὰ ταῦτα ἡ Παρθένος μὲν οὐδὲν αὐτῷ λέγει, ὁ δὲ ἄγγελος τοῦ καιροῦ καλοῦντος ἐφίσταται. Τίνος οὖν ἕνεκεν, φησὶν, οὐχὶ καὶ ἐπὶ τῆς Παρθένου τοῦτο ἐποίησε, καὶ μετὰ τὴν κύησιν αὐτὴν εὐηγγελίσατο ; Ἵνα μὴ ἐν ταραχῇ ᾖ καὶ θορύβῳ πολλῷ. [...] Διὰ ταῦτα τῇ μὲν Παρθένῳ πρὸ τῆς κυήσεως, τῷ δὲ Ἰωσὴφ ἐν τῷ καιρῷ τῶν ὠδίνων διαλέγεται·».
<ex quo> Chrysostomus, In Mt., hom. 4 (Mt. 1, 20), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 11va : «Propterea virgo quidem nichil ei dicit. Angelus autem tempore vocante assistit. Cur autem ait non et in virgine hoc fecit et post conceptionem ei evangelizat ? Ut non in turbatione esset et angustia multa. [...] Propterea virgini quidem ante conceptionem, Ioseph autem in tempore pressure, loquitur».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (Vg1611) ; Opus imp. in Mt. et Lc., PL, LLT [MM2020]
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 11 (Krikones § 49 : Chrysostomus) : Vat. gr. 1611, f. 4va13-15 : «Χρυσοστόμου . Διὰ τί δὲ φανερῶς ὤφθη ἀλλὰ μὴ κατ’ ὄναρ, ὡς τῷ Ἰωσήφ· ὅτι πολὺ μέγα εὐηγγελίζετο καὶ διὰ τοῦτο τρανοτέρας ἐδεῖτο καὶ παραδόξου ὄψεως».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4 § 5, PG 57, 45.46-51 :«Καὶ διὰ τί μὴ φανερῶς, καθὼς τοῖς ποιμέσι καὶ τῷ Ζαχαρίᾳ καὶ τῇ Παρθένῳ ; Σφόδρα πιστὸς ἦν ὁ ἀνὴρ, καὶ οὐκ ἐδεῖτο τῆς ὄψεως ταύτης. Ἡ μὲν γὰρ Παρθένος, ἅτε πολὺ μέγα εὐαγγελιζομένη, καὶ τοῦ Ζαχαρίου μεῖζον, καὶ πρὸ τοῦ πράγματος, ἔχρῃζε καὶ παραδόξου ὄψεως».
<Paral.> CLC1d4.4 : «Manifeste autem apparuit, non in somnis eo quod nimis arduum annuntiabatur, unde manifestiori et mirabiliori visione egebat».
<Non hab.> Opus imp. in Mt., PL, LLT.
¶Nota Cette sentence est composée de deux segments hétérogènes. Le premier n’a pas d’équivalent dans les ms. cités de la chaîne de Nicétas, mais reprend et reformule un passage de Chrysostome déjà à l’origine de la sentence CMT1d11.18 . Le second segment a déjà été cité partiellement en CLC1d4.4 ; il est ici retraduit intégralement en des termes légèrement différents. [MM2020] [rev. VS2021]

^CY ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²²⁷ illam alloquitur] inv . Ed1657

^marg.| {CLC1d8.9} AMBROSIUS. − [a] Bene autem utrumque posuit Scriptura ut et desponsata esset et virgo.

Desponsata viro. ²²⁸*

²²⁸ Sequitur… viro] om. Ed1953

^marg.| Virgo, ut expers virilis consortii videretur ; desponsata , ne temerate virginitatis adureretur infamia, cui gravis alvus corruptele videretur insigne preferre. Maluit autem Dominus aliquos de suo ortu quam de matris pudore dubitare. Sciebat enim teneram esse virginis verecundiam et lubricam famam pudoris nec putavit ortus sui fidem matris iniuriis astruendam. Servatur itaque sancte Marie sicut pudore integra, ita²²⁹* inviolabilis opinione virginitas nec decuit sinistra virginibus²³⁰ opinione viventibus velamen excusationis relinqui, quod infamata mater quoque Domini videretur. [b] Quid autem Iudeis, quid Herodi posset ascribi, si natum viderentur ex adulterio persecuti? Quemadmodum autem ipse diceret : ‘Non veni legem solvere, sed adimplere’^ds, si videretur cepisse a legis iniuria, cum partus innupte lege damnetur? Quid quod etiam fides Marie verbis magis ²³¹* adsciscitur, et mendacii causa removetur? Videretur enim culpam obumbrare voluisse mendacio innupta pregnans. Causam autem mentiendi²³² desponsata non habuit, cum coniugii premium et gratia nuptiarum partus sit feminarum. [c] Non mediocris quoque causa est ut virginitas Marie falleret principem mundi, qui cum desponsatam viro cerneret, partum non potuit habere suspectum.^CZ ^dt

^ds Mt 5, 17.

^dt ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 1, CCSL 14, p. 30.11-31.24 : «Latent quidem diuina mysteria nec facile iuxta propheticum dictum quisquam hominum potest scire consilium dei, sed tamen ex ceteris factis atque praeceptis domini salutaris possumus intellegere et hoc perpensioris fuisse consilii, quod ea potissimum lecta est, ut dominum pareret, quae erat desponsata uiro. Cur autem non antequam desponsaretur inpleta est? Fortasse ne diceretur quod conceperat ex adulterio. Et bene utrumque posuit scriptura, ut et desponsata esset et uirgo : uirgo, ut expers uirilis consorti uideretur ; desponsata, ne temeratae uirginitatis adureretur infamia, cui grauis aluus corruptelae uideretur insigne praeferre. Maluit autem Dominus aliquos de suo ortu quam de matris pudore dubitare sciebat enim teneram esse uirginis uerecundiam et lubricam famam pudoris nec putauit ortus sui fidem matris iniuriis adstruendam. Seruatur itaque sanctae Mariae sicut pudore integra ita inuiolabilis opinione uirginitas ; oportet enim sanctos et ab his testimonium habere, qui foris sunt, nec decuit sinistra uirginibus opinione uiuentibus uelamen excusationis relinqui, quod infamata mater quoque Domini uideretur». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 2, CCSL 14, p. 31.24-35 : «Quid autem Iudaeis, quid Herodi posset adscribi, si natum uiderentur ex adulterio persecuti? Quemadmodum autem ipse diceret : non ueni legem soluere, sed inplere, si uideretur coepisse a legis iniuria, cum partus innuptae lege damnetur? Quin etiam locupletior testis pudoris maritus adhibetur, qui posset et dolere iniuriam et uindicare obprobrium, si non agnosceret sacramentum. Quid quod etiam fides Mariae uerbis maior (!) adsciscitur et mendacii causa remouetur? Videretur enim culpam obumbrare uoluisse mendacio innupta praegnans. Causam autem mentiendi indesponsata habuit, desponsata non habuit, cum coniugii praemium et gratia nuptiarum partus sit feminarum». [c] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 3, CCSL 14, p. 31.35-38 : «Non mediocris quoque causa est, ut uirginitas Mariae falleret principem mundi, qui cum desponsatam uiro cerneret, partum non potuit habere suspectum. Fallendi autem principis mundi fuisse consilium ipsius domini uerba declarant, cum apostoli iubentur tacere de Christo, cum sanati prohibentur gloriari de remedio, cum daemones praecipiuntur silere de Dei filio». [FG2013]

^CZ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²²⁹ ita] + et Ed1953

²³⁰ sinistra virginibus] inv . Ed1953

²³¹ magis] maior Ed1953

²³² mentiendi] + non Mt366

^marg.| {CLC1d8.10} ORIGENES. ²³³* − Si enim non habuisset sponsum, statim cogitatio tacita diabolum subrepisset²³⁴*, quomodo que non accubuit cum viro, pregnans esset. Debet iste conceptus esse divinus, debet aliquid humana natura esse sublimius. ^DA ^du

^du ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 6, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 37.13-23 : «Si enim non habuisset sponsum et, ut putabatur, virum, nequaquam potuisset principi mundi huius abscondi. Statim enim cogitatio diabolo [diabolum E K] tacita subrepisset, quomodo ista que non concubuit [accubuit K] cum viro, pregnans est [praegnasset AK] ?. Debet iste conceptus esse divinus, debet aliquid humana natura esse sublimius».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^DA ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²³³ Origenes] + in Lucam Ed1953

²³⁴ subrepisset] surrepsisset Ed1953

^marg.| {CLC1d8.11} AMBROSIUS. − [b] Sed tamen magis fefellit principes seculi. Demonum enim malitia facile etiam occulta deprehendit ; at vero qui secularibus vanitatibus occupantur²³⁵, scire divina non possunt. [a] Quin etiam locupletior testis pudoris maritus adhibetur, qui posset et delere iniuriam et vindicare opprobrium, si non agnosceret sacramentum. ^DB ^dv

^dv ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 2, CCSL 14, p. 31.24-35 : «Quid autem Iudaeis, quid Herodi posset adscribi, si natum uiderentur ex adulterio persecuti? Quemadmodum autem ipse diceret : non ueni legem soluere, sed inplere, si uideretur coepisse a legis iniuria, cum partus innuptae lege damnetur? Quin etiam locupletior testis pudoris maritus adhibetur, qui posset et dolere iniuriam et uindicare obprobrium, si non agnosceret sacramentum. Quid quod etiam fides Mariae uerbis maior adsciscitur et mendacii causa remouetur? Videretur enim culpam obumbrare uoluisse mendacio innupta praegnans. Causam autem mentiendi indesponsata habuit, desponsata non habuit, cum coniugii praemium et gratia nuptiarum partus sit feminarum».
[b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 3, CCSL 14, p. 31.35-32.60 : «Non mediocris quoque causa est, ut uirginitas Mariae falleret principem mundi, qui cum desponsatam uiro cerneret, partum non potuit habere suspectum. Fallendi autem principis mundi fuisse consilium ipsius domini uerba declarant, cum apostoli iubentur tacere de Christo, cum sanati prohibentur gloriari de remedio, cum daemones praecipiuntur silere de Dei filio. Fallendi, ut dixi, principis mundi fuisse consilium etiam Apostolus declarauit dicens : sed loquimur Dei sapientiam in mysterio absconditam, quam nemo principum istius saeculi cognouit. Si enim cognouissent, numquam dominum maiestatis crucifixissent ; hoc est : numquam me redimi domini morte fecissent. Fefellit ergo pro nobis, fefellit ut uinceret, fefellit diabolum, cum temtaretur, cum rogaretur, cum Dei filius diceretur, ut nusquam diuinitatem propriam fateretur. Sed tamen magis fefellit principem saeculi ; diabolus enim etsi aliquando dubitauit, cum diceret : si filius Dei es, mitte te deorsum, tamen uel sero cognouit et discessit ab eo. Cognouerunt et daemones, qui dicebant : nouimus qui sis, Iesus, filius Dei. Quid uenisti ante tempus torquere nos? Et ideo uenisse cognouerunt, quia praecognitum habebant esse uenturum. Principes autem saeculi non cognouisse, quo maiore possumus quam apostolicae sententiae probare documento : si enim cognouissent, numquam dominum maiestatis crucifixissent? Daemonum enim malitia facile etiam occulta deprehendit, at uero qui saecularibus uanitatibus occupantur scire diuina non possunt». [FG2013]*

^DB ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²³⁵ occupantur] occultantur Li448

Cui nomen erat Ioseph de domo David.

^marg.| {CLC1d8.12} BEDA. In homiliario. ²³⁶* − Quod non tantum ad Ioseph, sed etiam pertinet ad Mariam. Legis namque erat preceptum ut de sua quisque tribu aut familia acciperet uxorem.^DC ^dw
Sequitur :

^dw ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 3, CCSL 122, lin. 30-32 sqq. : «Quod dicitur de domo dauid non tantum ad ioseph sed etiam pertinet ad mariam. Legis namque erat praeceptum ut de sua quisque tribu ac familia duceret uxorem apostolo quoque adtestante qui ad timotheum scribens ait : memor esto igitur iesum christum resurrexisse a mortuis ex semine dauid secundum euangelium meum». [MM2020]

^DC ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²³⁶ In homiliario] om. Ed1953

Et nomen virginis Maria.

^marg.| {CLC1d8.13} BEDA. SUPER LUCAM. ²³⁷* − Maria hebraice ‘stella maris’, syriace vero ‘domina’ vocatur ; et merito quia et²³⁸ totius mundi Dominum et²³⁹ lucem seculis meruit generare perennem.^DD ^dx

^dx ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 470 sqq. : «Maria autem hebraice stella maris syriace uero domina uocatur et merito quia et totius mundi dominum et lucem saeculis meruit generare perennem». [MM2019]

^DD ¶Codd. : Li448 ( 6rb ) Ed1953 {MM2019}

²³⁷ Super Lucam] om. Ed1953

²³⁸ et] hic Li448

²³⁹ et] om. Li448

^prol.| [Lc. 1, 26-38 legitur in feria IV quatuor temporum hiverniae ; cf. Ordinarium OP 575]

^marg.| {CLC1d9.1} AMBROSIUS. − Disce virginem moribus. Sola in penetralibus quam nemo virorum videret, solus angelus reperiret.

^prol.| Unde dicitur²⁴⁰ :

²⁴⁰ dicitur] dicit Ed1570

Et ingressus angelus ad eam.

^marg.| Et ne quo²⁴¹ degeneri depravaretur affatu, ab angelo salutatur.^DE ^dy

^dy ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 8, CCSL 14, p. 33.111-34.119 : «Disce uirginem moribus, disce uirginem uerecundia, disce uirginem oraculo, disce mysterio. Trepidare uirginum est et ad omnes uiri ingressus pauere, omnes uiri adfatus uereri. Discant mulieres propositum pudoris imitari. Sola in penetralibus, quam nemo uirorum uideret, solus angelus repperiret : sola sine comite, sola sine teste, ne quo degeneri deprauaretur adfatu, ab angelo salutatur. Disce, uirgo, uerborum uitare lasciuiam ; Maria etiam salutationem angeli uerebatur». [FG2013]*

^DE ¶Codd. : Li448 ( 6rb ) Mt366 ( 146rb ) Ed1570 Ed1953 {MM2019} {MM2021}

²⁴¹ quo] quod Li448 Mt366

^marg.| { CLC1d9.2} GRECUS. ²⁴² − [1] Contra vocem prius editam mulieri, dirigitur nunc sermo ad virginem. Illa²⁴³ doloribus partus est causa peccati punita. In hac per gaudium mestitia pellitur. Unde iocunditatem non absurde prenuntiat angelus virgini dicens :

²⁴² Grecus] Gregorius Ed1657

²⁴³ Illa] In praem. Ed1470 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1953

Ave.

^marg.| [2] [b] Quod²⁴⁴ autem digna cognosceretur sponsalium attestatur, angelus²⁴⁵* cum dicit :

²⁴⁴ Quod] Item alius praem. Ed1657

²⁴⁵ attestatur angelus] corr., angelus attestatur mss., attestatur Ed1470 Ed1570 Ed1657 Ed1953 ,

Gratia plena.

^marg.| [c] Quasi enim quedam arrha aut²⁴⁶ dos sponsi ostenditur quod fecunda sit gratiis. [a] Horum enim que dicit, hec sunt sponse, alia sponsi.^DF ^dz ^ea

^dz ¶Fons^G :

^ea [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 28 (Krikones § 108 : Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 7va19-24 : «Γρηγορίου Νύσσης. ἐκ τοῦ Εἰς τὴν Χριστοῦ γέννησιν. Ἀπεναντίας [Ἀπεναντίον Greg.] τῇ πρώτῃ πρὸς τὴν γυναῖκα φωνῇ· νῦν γίνεται πρὸς τὴν παρθένον ὁ λόγος. Ἐκείνη λύπαις ἐν ταῖς ὠδῖσι διὰ τὴν ἁμαρτίαν κατεδικάσθη, ἐπὶ δὲ ταύτης ἐκβάλλεται διὰ τῆς χαρᾶς ἡ λύπη· ἐπ´ ἐκείνης , αἱ λύπαι τῆς ὠδῖνος ἡγήσαντο· ἐνταῦθα δὲ χαρὰ τὴν ὠδῖνα μαιεύεται καὶ χαρὰν τῇ κόρῃ ὁ ἄγγελος εὐαγγελίζεται καταλλήλως διὰ τὴν λύπην […]».
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , In diem natalem Salvatoris [CPG 3194], Gregorii Nysseni opera, t. 10.2, 1996, p. 254.3-8 ( PG 46, 1140C 1-7) [ADL2020] [MM2020]
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 28 (Krikones § 110 : Geometra), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 630 = Vat. gr. 1611, f. 7va28-35 : «Τοῦ Γεωμέτρου. [a] Τούτων τὰ μὲν τῆς νύμφης, τὰ δὲ τοῦ νυμφίου﮲ [b] ἀμφότερα γὰρ ὁ ἄγγελος τὰ μὲν ἐπαγγέλλεται, τὰ δὲ μαρτυρεῖ *. Τὸ μὲν γὰρ [+ καὶ Geom.] ἤδη κεχαριτῶσϑαι ταύτην ἐκ πνεύματος, καὶ ἀξίαν γεγενῆσθαι τῶνδε τῶν νυμφευμάτων. // Tοῦτο τῇ κόρῃ μαρτυρεῖ τὸ δὲ τὴν χαρὰν αὐτῇ χαρίζεσϑαι **, διὰ τὴν πάλαι λύπην, καὶ τὴν λύσιν τῆς ἀποφάσεως, τοῦτο ἡ ἐπαγγελία· [c] καὶ τὸ μὲν, χαῖρε, οἰονεὶ μνῆστρον τοῦ νυμφίου καὶ ἀρραβών· τὸ δὲ κεχαριτῶσϑαι ταῖς ἀρεταῖς τοῦτο τῆς νύμφης ὁ πλοῦτος. [sequentia : cf. CLC1d9.5] ».
* ἐπαγγέλλεται, τὰ δὲ μαρτυρεῖ] γὰρ αὐτῇ μαρτυρεῖ τὰ δὲ ὑπισχνεῖται Pg402 P687 PG106
**τὴν χαρὰν αὐτῇ χαρίζεσϑαι] καὶ αὐτὴν αὐτῇ χαρίζεσϑαι τὴν χαρὰν Pg402 PG106
<cuius fons> Cf. Iohannes Cyriotes Geometra , In Annuntiationem Deiparae, § 10-11, BAV, Pal. gr. 402, f. 356r5-8.16 (PG 106, 817D11 - 820A2.13-14 ) = Paris, BnF, grec 687, f. 325ra 42-46, b11-12.
<Non hab.> Gregorius Nazianzenus , Oratio 38, In Theophania [CPG 3010.38], PG 36, 311 sqq.
¶Nota 1 : La sentence regroupe sous l’attribution Grecus deux scholies de la chaîne de Nicétas, explicitement attribuées l’une à Grégoire de Nysse, l’autre à Jean Géomètre. Le passage de Géomètre est composé d’un extrait de l’In Annuntiationem Deiparae ici traduit et d’un extrat de la Vie de la Vierge qui sera traduit plus loin (CLC1d9.5). Bien que rien ne permette de distinguer ces extraits dans les manuscrits de C135, Thomas les traite séparément.
¶Nota 2 : Nicolaï remplace ‘Grecus’ par ‘Gregorius’ de manière abusive. La tradition manuscrite ne le justifie pas. Cette intervention a conduit l’éditeur des sermons de Pierre Chrysologue à attribuer le § [2] à Grégoire de Nazianze en lui prêtant les termes exacts de la Catena. En fait, ce passage est sans rapport avec le texte édité de Grégoire de Nazianze, même si le sermon de Pierre Chrysologue développe la même idée que la source de la Catena qui n’est pas Grégoire de Nysse (!) mais, pour ce paragraphe, Jean Géomètre. Cf. PL 52, 576A (note) : «Gregorius Nazianzenus, Oratio in Christi Nativitate : ‘’Quod autem digna cognosceretur sponsalium, attestatur cum dicit gratia plena ; quasi enim arrha, aut dos sponsi ostenditur, quod fecunda sit gratiis’’». Cf. Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 140 (Annuntiatio) § 3, inc. «Satis modo sit», CCSL 24B, p. 847.13-14 : «Missus est angelus ad uirginem desponsatam. Ad uirginem deus aligerum petitorem mittit. Nam dat arram, dotem suscipit, qui fert gratiam, fidem refert, et tradit munera uirtutis, qui mox uirginei consensus resoluat sponsionem. Peruolat ad sponsam festinus interpres, ut a dei sponsa humanae disponsationis arceat et suspendat affectum, neque auferat ab ioseph uirginem, sed reddat christo, cui est in utero pignerata cum fieret».
¶Nota 3 : L’expression angelus attestatur, aberrante en latin mais attestée par les manuscrits, atteste le littéralisme de la traduction initiale de «ὁ ἄγγελος τὰ μὲν ἐπαγγέλλεται» ou résulte d’un accident de copie (angelus d’abord oublié, puis rajouté en interligne, et finalement inséré par distraction avant le verbe au lieu d’après). L’edition princeps a corrigé en supprimant angelus ; on aurait tout aussi bien pu écrire angelo attestatur ou angelus attestat. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021] [MM2022]

^DF ¶Codd. : Li448 ( 6va ) Mt366 ( 146rb ) V795 Ed1470 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020} {MM2021}

²⁴⁶ aut] et V795

^marg.| {CLC1d9.3} HIERONYMUS. − [a] Et bene gratia plena quia ceteris per partes prestatur. Marie vero simul se totam infudit gratie plenitudo. [c] Vere gratia plena, per quam largo Sancti Spiritus²⁴⁷* imbre superfusa est omnis creatura. [b] Iam autem erat cum virgine qui ad virginem mittebat angelum, et precessit nuntium suum Dominus, nec teneri potuit locis qui omnibus habetur in locis.^DG ^eb
Unde sequitur :

^eb ¶Fons : <revera> Paulus Diaconus Warnefridus , Homiliarius, hom. 46 de sanctis (de assumptione Virginis), PL 95, 1498D-1499A.
<cuius fons> = Paschasius Radbertus , De assumptione sanctae Mariae uirginis, § 28-29, CCCM 56C, lin. 227-250 sqq. : «[a] Et bene plena, quia ceteris per partes praestatur, Mariae uero simul se tota infudit plenitudo gratiae. Hoc quippe est quod Dauid canit : Descendit sicut pluuia in uellus. Vellus itaque, cum sit de corpore, nescit corporis passionem. Sic et uirginitas cum sit in carne, uitia carnis nescit. Caelestis plane imber uirgineum uellus placido se infudit elapsu, et tota diuinitatis unda se contulit in carne, quando uerbum caro factum est, ac deinde per crucis patibulum expressum terris omnibus pluuiam salutis effudit, et stillicidia gratiae humanis praestitit mentibus. Dominus te cum inquit. [b] Mira res! Et iam cum uirgine erat, qui ad uirginem mittebat angelum, et praecessit nuntium suum Deus, sed a Deo non recessit, nec teneri potuit locis, qui omnibus habetur in locis et totus ubique est, sine quo nihil totum. Ergo uerbum patris numquam a patre discedens, homo proprie fieri dignatus est secreto suo mysterio, quod ipse nouit. Qui, quoniam totum suscepit, quod est hominis, homo totus est, et totum accipiens, quod Dei est, omnino aliud quam Deus, qui natus est ex Maria, esse non potuit. Scit enim Deus omnia et potest. Propterea, quia ita est, sciuit se ac potuit in utero uirginis sine sui corruptione misceri atque uniri, ut unus esset Christus, Deus et homo, una persona una que subsistentia. Ob quod Dei genetrix electa et praeelecta iure ab angelo gratia salutatur et praedicatur plena. [c] Vere plena, per quam largo Sancti Spiritus imbre superfusa est omnis creatura».
<ex quo> = Hieronymus (pseudo), Epistola 9 ad Paulam et Eustochium de assumptione beatae Mariae Virginis (inc. Cogitis me), PL 30, 127A-C.
¶Nota Sur ce texte, voir plus haut, note sur CLC1d8.7 . [MM2019]

^DG ¶Codd. : Li448 ( 6va ) Mt366 ( 146rb ) Ed1953 {MM2019}

²⁴⁷ sancti Spiritus] inv . Ed1953

Dominus tecum.

^marg.| {CLC1d9.4} AUGUSTINUS. In sermone de Nativitate. ²⁴⁸* − Magis quam mecum. Ipse enim in tuo est corde, in tuo sit²⁴⁹* utero, adimplet mentem, adimpleat²⁵⁰* ventrem.^DH ^ec

^ec ¶Fons : Alanus de Farfa , Homiliare, pars hiemalis, n° 5 (Berlin, BSB, Clm4554, f. 29r : De natale Domini ; Eginon , 1 ; cf. R. Grégoire , Les homéliaires du Moyen Âge, p. 29) : «Augustinus. [...] Dominus tecum, inquit, sed plus quam mecum . Dominus tecum ; sed non sicut mecum. In me enim licet sit Dominus, memetipsum creavit Dominus ; per te autem nasciturus est Dominus. Ita Dominus est tecum, ut sit in corde tuo et sit in utero tuo ; adimpleat mentem tuam, adimpleat ventrem tuum».
<potius quam> Sermo Augustini in Annuntiatione Dominica, lect. 5-6, Lectionnarius sanctoralis Ecclesiastici officii secundum ordinem fratrum praedicatorum (Urfels-Capot, Le sanctoral de l’office dominicain, 2007, p. 216, § 35.5 et 6 = Roma, Santa Sabina, Arch. O.P., ms. XIV-L1, f. 196c-d).
<cuius fons> Augustinus Hipponensis (pseudo), Sermones supposititios, sermo 195 de sanctis : De annuntiatione dominica 3 (inc. «Castissimum Mariae») [CPL 368, PLS 2, 854], § 2, PL 39, 2108.
<Diff.> Homiliare Sancti Petri, 19 (BAV, Arch.Cap.S. Pietro.C.105, f. 51vb-52ra : De natale Domini.
¶Nota : La destination liturgique de ce sermon pour la nativité (et non pour l’annonciation) indique que Thomas ne le cite pas d’après la Liturgie unifiée d’Humbert de Romans, mais d’après un homéliaire liturgique de type Farfa ; il faut exclure cependant l’antique exemplaire des archives du chapitre de Saint-Pierre de Rome dont les leçons sont très différentes.[MM2020]

^DH ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 ( 146rb ) Ed1570 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

²⁴⁸ In sermone de Nativitate] om. Ed1953

²⁴⁹ sit] fit Ed1570 Ed1953

²⁵⁰ adimpleat] adimplet Ed1570 Ed1953

^marg.| { CLC1d9.5} GRECUS. − Hoc autem est totius ²⁵¹* legationis complementum. Dei enim est²⁵²* Verbum ut sponsus supra rationem unionem efficiens. Tamquam ipse germinans, idemque germinatus, totam naturam humanam sibi ipsi confortavit²⁵³*. Ultimum vero ponitur tamquam perfectissimum et compendiosum.

²⁵¹ totius] totum Ed1845 Ed1953

²⁵² est] om. Mt366 Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953

²⁵³ confortavit Li448 Mt366 ] conformavit Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953

Benedicta tu in mulieribus.

^marg.| Una scilicet pre cunctis mulieribus²⁵⁴ vel²⁵⁵* etiam benedicantur in te mulieres, sicut mares in filio sed magis utrique²⁵⁶* in utrisque. Velut enim per unam et unum feminam et²⁵⁷* marem peccatum simul et²⁵⁸* tristitia²⁵⁹* sic et nunc per unam et unum benedictio revocata est et letitia et ad singulos est profusa.^DI ^ed

^ed ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 28 (Krikones § 110 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 7va35-vb19 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 630 : «Τοῦ Γεωμέτρου. [...] [cf. CLC1d9.2.2] τὸ δὲ καὶ ‘ὁ Κύριος μετά σοῦ’, * αὐτὸ τῆς ἐπαγγελίας τὸ τέλος· αὐτὸς ὁ νυμφίος εὐλόγως [εὐλόγος Mai ], ὡς λόγος διὰ λόγου καὶ σὺν τῷ λόγῳ καὶ ὑπὲρ λόγον τὴν ἕνωσιν ἐργαζόμενος· καὶ νυμφίος ὁ αὐτὸς ὁμοῦ καὶ πατὴρ καὶ υἱὸς γινόμενος, ὡς αὐτὸς μὲν σπείρων, αὐτὸς δὲ σπειρόμενος· μᾶλλον δὲ* * ὥσπερ ὀπὸς γάλα τὴν ὅλην φύσιν κινῶν, καὶ ἑαυτῷ περιπλάττων · *** οἷον δὲ καὶ τὸ ἀκροτελεύτιον, [f.7vb] ὡς πληρέστατόν τε ἅμα καὶ συντομώτατον· ‘εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξί’· παρὰ πάσας ὁμοῦ δηλαδὴ τὰς γυναῖκας, ἀλλὰ καὶ εὐλογημέναι πάντως ἐν σοί αἱ γυναῖκες· καθάπερ καὶ οἱ ἄνδρες, ἐν τῷ υἱῷ, μᾶλλον δὲ καὶ ἐν ἀμφοτέροις ἀμφότεροι· καθάπερ γὰρ διὰ μιᾶς καὶ ἑνὸς γυναικὸς καὶ ἀνδρὸς ἡ ἀρὰ καὶ λύπη, οὕτω καὶ νῦν διὰ μιᾶς καὶ ἑνὸς ἡ εὐλογία τε καὶ χαρὰ καὶ τοῖς ἄλλοις ἅπασι διεδόθη ****».
*σοῦ] + πᾶσ ὁ τοῦ νυμφίου πλοῦτος Vg504 Pg215
**μᾶλλον δὲ] + καὶ δημουργικῶς ἀλλ´ οὐ σπερματικῶς ἢ Vg504 Pg215
***περιπλάττων] + καὶ ὑφιστάμενος· τὸ αὐτὸ δὲ τοῦτο καὶ τῆς πρὶν κατάρας ἀντίπορρον ὅτι καὶ κύριος τῆς γυναικὸς ὁ ἀνήρ, καὶ τῆς γυναικὸς ἡ ἀποστροφὴ πρὸς τὸν ἄνδρα ὥστε κύκλον εἶναι τῶν λυπερῶν καὶ μήτε τῆς δουλείας μήτε τῶν ὀδυνῶν εἶναι λύσιν· ὡς ἀεὶ μὲν τῷ ἀνδρὶ συνεζευγμένης τῆς γυναικός· ἀεὶ δὲ τῇ γυναικὶ τοῦ γάμου, καὶ τῆς δουλείας καὶ τοῖς μὲν τοκετοῖς τῶν ὠδίνων· τῷ δὲ γάμῳ τῶν τοκετῶν, οὐκ ἔτι γοῦν φησιν ὁ ἀνὴρ κατὰ σοῦ, ἀλλ’ ὁ κύριος μετὰ σοῦ. Πάντως μὲν καὶ διὰ ταύτην ὡς μόνην οὕτω καὶ ὑπὲρ πάσας παρθένον· πάντως δὲ καὶ διὰ τὰς ἄλλας τὰς ὡς μετ´ αὐτὴν δεδομένης καὶ ταύταις ἐξουσίας τοῦ παρθενεύειν Vg504 Pg215
**** καθάπερ γὰρ διὰ μιᾶς … ἅπασι διεδόθη] καθάπερ διὰ μιᾶς καὶ ἑνὸς τῆς ἀρᾶς καὶ λύπης γυναικὸς καὶ ἀνδρός, οὕτω καὶ νῦν διὰ μιᾶς καὶ ἑνὸς τῆς εὐλογίας τε καὶ χαρᾶς καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσι διαδοθείσης Vg504 Pg215
<cuius fons > Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 176vb33-51 = Paris, BnF, grec. 215, p. 28.10-30.1 . [MM2019] [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021] [MM2022]

^DI ¶Codd. : Li448 ( 6va ) Mt366 ( 146rb ) Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953 {MM2019}

²⁵⁴ mulieribus] mulier Ed1845

²⁵⁵ vel Li448 Ed1637 Ed1845 ] ut Ed1657 Ed1953

²⁵⁶ utrique Li448 Ed1657] uterque Ed1637 Ed1845 Ed1953

²⁵⁷ et unum - feminam et] feminam et unum Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953

²⁵⁸ et] ac Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953

²⁵⁹ tristitia cum graec .] + intravit Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953

^marg.| {CLC1d9.6} AMBROSIUS. − Disce autem virginem²⁶⁰* verecundia, quia pavebat . Nam sequitur :

²⁶⁰ virginem] + a Ed1953

Que cum audisset, turbata est in sermone eius.

^marg.| Trepidare virginum est, et ad omnes viri ingressus²⁶¹* pavere, omnes viri affatus vereri. Disce, virgo, verborum vitare lasciviam. Maria etiam salutationem angeli verebatur. ^DJ ^ee

^ee ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 8, CCSL 14, p. 33.111-34.119 : «Disce uirginem moribus, disce uirginem uerecundia, disce uirginem oraculo, disce mysterio. Trepidare uirginum est et ad omnes uiri ingressus pauere, omnes uiri adfatus uereri. Discant mulieres propositum pudoris imitari. Sola in penetralibus, quam nemo uirorum uideret, solus angelus repperiret : sola sine comite, sola sine teste, ne quo degeneri deprauaretur adfatu, ab angelo salutatur. Disce, uirgo, uerborum uitare lasciuiam ; Maria etiam salutationem angeli uerebatur». [FG2013]*

^DJ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²⁶¹ v. –ingr.] inv . Ed1953

^marg.| { CLC1d9.7} GRECUS. − [1] [b] Cum autem²⁶²* assueta foret his visionibus, evangelista non visioni sed relatibus turbationem attribuit, dicens :

²⁶² autem] om. Ed1486 Ed1493 Ed1571 Ed1637 Ed1662 Ed1953

Turbata est in sermone eius.

^marg.| [a] Attende autem virginis et²⁶³ pudicam et prudentem²⁶⁴ et²⁶⁵ animam simul et vocem. Audita letitia dictum examinavit et neque manifeste obstitit²⁶⁶ per incredulitatem²⁶⁷ nec statim paret ex levitate, Eve levitatem evitans²⁶⁸* et duritiam²⁶⁹ Zacharie.
Unde sequitur : ²⁷⁰

²⁶³ et] om. Urb28

²⁶⁴ pudicam et prudentem Ed1571 ! ] pudicitiam et prudentem Cbg133* [ sec. m. corr. ] , pudicitiam et prudentiam Ed1637 Ed1657

²⁶⁵ et] om. Arag5

²⁶⁶ obstitit] abstitit Ed1476

²⁶⁷ incrudelitatem] crudelitatem V798

²⁶⁸ evitans] + simul Ut294 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1571 Ed1622 Ed1637 Ed1657 Ed1953

²⁶⁹ duritiam] duritiem Arag5

²⁷⁰ sequitur] dicitur Ed1571 Ed1637 Ed1657 Ed1662

Et cogitabat qualis esset ista²⁷¹ salutatio²⁷²,

²⁷¹ ista] ita cacogr. Ed1475C

²⁷² qualis esset ista salutatio] etc. Ed1571 Ed1637

^marg.| [2a] non ‘conceptio’ - nam²⁷³ adhuc ignorabat immensitatem mysterii - sed salutatio : [b] numquid libidinosa ut a viro ad virginem ? An divina dum Dei faceret mentionem dicens : Dominus tecum. ^DK ^ef

^ef ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 29 (Krikones § 116 : [Geometra]), Vat. gr. 1611, f. 7vb36-8r3 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 630 -631 = PG 106, 821A3-B1 : «[ a] Τοῦ αὐτοῦ [Γεωμέτρου]. Ὅρα μοι τῆς παρθένου τὴν καθαρὰν καὶ σοφὴν καὶ ψυχὴν ὁμοῦ καὶ φωνήν﮲ χαρὰν ἀκούσασα, οὐχ ἥπλωσε τὴν ἀκοὴν ἀλλ' ἐβασάνισε τὴν φωνήν· καὶ οὔτε φανερῶς ἀντιπίπτει διὰ τὴν ἀπιστίαν, οὔτε παντελῶς εὐθὺς ὑποπίπτει διὰ τὴν εὐκολίαν· ἀλλ’ἐπίσης φεύγουσα * καὶ τὴν ἁ παλότητα [ εὐπείθειαν Pg215 Vg504 ] τῆς Εὔας, καὶ τὴν ἀπείθειαν τοῦ Ζαχαρίου, [f. 8r] μέση χωρεῖ διὰ τὴν ἀσφάλειαν· καὶ διαταράττεται μὲν ὡς εἰκὸς οὐ διὰ τὰ ὁρώμενα μᾶλλον∙ τοσοῦτον αὐτῇ τὸ παράστημα, [b] ἄλλως τε καὶ τούτων οὖσα τῶν θεαμάτων ἤδη συνήθης, ἀλλὰ διὰ τὰ λεγόμενα. Ταῦτά τοι καὶ ὁ ἐυαγγελιστὴς οὐ τῇ θεωρίᾳ μᾶλλον, // ἀλλὰ τῇ ἐπαγγελίᾳ τὸν τάραχον ἀποδίδωσι· // ‘διεταράχθη γάρ φησιν ἐπὶ τῷ λόγῳ’».
*φεύγουσα Pg215* Vg1611] ἐκφεύγουσα Pg215² Vg504
<cuius fons> Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 176vb51-177ra7 ; Paris, BnF, grec. 215, p. 30.2-19 . [MM2022]
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae, BAV, Pal. gr. 402, f. 356 .
[2] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 29 (Krikones § 118 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 8r12-16 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 631 = PG 106, 821B1-7 : «Του Γεωμέτρου. [a] Οὐχ ὁ τοκετός﮲ ἔτι γὰρ ἠγνόει τοῦ μυστηρίου τὸ μέγεθος· ἀλλ' ὅμως, ἐδεδοίκει καὶ ἔτρεμε τὴν θείαν ὁμιλίαν καὶ κοινωνίαν· καὶ καθ' αὑτὴν [ἑαυτὴν Pg215 Vg504] ἠπόρει, ποταπή τις αὕτη καὶ ὅπως· // [b] ἆρα πορνική τις καὶ ἄτοπος ὡς ἐξ ἀνδρὸς πρὸς κόρην ἢ θεία· ἐπειδὴ καὶ θεοῦ μνήμη αὐτῇ σύνεστι, τό, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ».
<cuius fons> [a] Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 177r9-12 ; Paris, BnF, grec. 215, p. 30.21-31.1 .
[b] Catena Graecorum Patrum (Lc. 1, 32) [CPG C131], ed. Cramer, p. 11.16-20 : « Τὸ δὲ “ διελογίζετο ποταπὸς εἴη ὁ ἀσπασμὸς οὗτος ” τοῦτο ἐμφαίνει, ὡσανεὶ ἔλεγε πρὸς ἑαυτὴν, μὴ ἆρά τις ἄτοπος, ὡς ἐξ ἀνδρὸς πρὸς κόρην ; ἢ θεῖος · ἐπειδὴ καὶ Θεοῦ μνήμη σύνεστι τῷ ἀσπασμῷ, τὸ “ ὁ Κύριος μετὰ σοῦ ”» [MM2022]
¶Nota : Nicolaï , In Catena m auream, 1669, discussio 24, p. 89-90 reproche à Combefis de ne pas justifier la leçon qu’il retient. La leçon pudicitiam de Nicolaï n’est pas un contre-sens, mais elle est propre aux rééditions parisiennes du texte d’Antoine de Sienne (Ed1637). Je n’ai trouvé à ce jour qu’un seul manuscrit qui s’en approche. Cette correction n’est conforme ni au grec ni à la tradition majoritaire de la Catena, ni à l’édition originale d’Antoine de Sienne (Ed1571), elle remplace par deux substantifs des adjectifs qui s’accordent correctement avec animam et vocem. Le reste du texte adopté par Nicolaï et Combefis (Bibliotheca concionatoria, t. 6, p. 316) comporte d’autres écarts par rapport à la tradition manuscrite et au texte grec (evitans simul etc.). Nicolaï note qu’il ne disposait pas du texte grec au moment où il a traité cette sentence («iam repositum prius quod cum originalem textum grecum postliminio commodatum nondum haberem, non potui melius»). Il admet donc à mots couverts le bien fondé de la remarque de Combefis. On apprend ainsi qu’il avait déjà commencé à préparer son édition avant que Combefis ne lui signale le manuscrit de Mazarin qui n’aurait servi, dans certains cas, qu’à une révision superficielle du texte préétabli ; cf. Paris, BnF, Grec 208, f. 23v5 . [MM2020] [rev. VS2021]*

^DK ¶Codd. : Arag5 Cbg133 Clv160.7 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28 Ut294 V796 V798 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1571 Ed1637 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

²⁷³ nam] aut P638

^marg.| {CLC1d9.8} AMBROSIUS. − Benedictionis etiam novam formulam mirabatur que nusquam est ante comperta. Soli Marie hec salutatio²⁷⁴* servabatur.^DL ^eg

^eg ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 9, CCSL 14, p. 34.119-133 : «Erat tamen inquit cogitans qualis esset haec salutatio, et ideo uerecundia, quia pauebat, cum prudentia, quia benedictionis nouam formulam mirabatur, quae nusquam lecta est, nusquam ante conperta. Soli Mariae haec salutatio seruabatur ; bene enim sola gratia plena dicitur, quae sola gratiam quam nulla alia meruerat consecuta est, ut gratiae repleretur auctore. Erubescebat ergo Maria, erubescebat etiam Elisabet, et ideo cognoscamus quid intersit inter mulieris et uirginis uerecundiam. Illa de causa erubescebat, haec per uerecundiam ; in muliere modus pudoris adhibetur, in uirgine pudoris augetur gratia. et ait ei angelus domini : ne timeas, Maria ; inuenisti enim gratiam aput Deum. Et ecce concipies in utero et paries filium et uocabis nomen eius Iesum. Hic erit magnus». [FG2013]*

^DL ¶Codd. : Arag5 Li448 ( 6vb ) Ed1470 Ed1493 Ed1475C Ed1953 {MM2020}

²⁷⁴ hec salutatio] hoc Ed1493 Ed1570 Ed1953

^marg.| {CLC1d9.9} ORIGENES. ²⁷⁵* − Si enim scisset²⁷⁶* Maria ad alium quempiam similem esse factum²⁷⁷* sermonem, utpote que habebat legis scientiam, numquam eam, quasi peregrina²⁷⁸ talis salutatio terruisset²⁷⁹*.^DM ^eh

^eh Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 6, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 40.6-13 : «Si enim scisset Maria et ad alium quempiam similem factum esse sermonem - habebat quippe legis scientiam et erat sancta et prophetarum vaticinia cotidiana meditatione cognoverat - numquam quasi peregrina eam talis salutatio terruisset».
<Non hab.> Origenes grecus . ; Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.). [MM2020]

^DM ¶Codd. : Arag5 La88 Li448 ( 6vb ) Mt366 ( 146va ) Ed1470 Ed1475C Ed1493 Ed1611 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

²⁷⁵ Origenes] + in Lucam Ed1953

²⁷⁶ scisset] scivisset Arag5 Ed1470 Ed1475C Ed1493 Ed1570 Ed1611 Ed1657 Ed1953

²⁷⁷ esse factum] inv. Ed1470 Ed1475C Ed1493 Ed1570 Ed1611 Ed1657 Ed1953

²⁷⁸ peregrina] peregrinam Ed1470 Ed1475C Ed1493 Ed1570

²⁷⁹ terruisset] exterruisset Ed1470 Ed1475C Ed1493 Ed1570 Ed1611 Ed1657 Ed1953

^prol.| [Lc. 1, 26-38 legitur feria IV quatuor temporum hiverniae ; cf. Ordinarium OP 575]

^marg.| {CLC1d10.1} BEDA. − Quia salutatione insolita virginem turbatam viderat, quasi familiarius notam vocans ex nomine, ne timere debeat²⁸⁰ iubet.^DN ^ei
Unde dicitur :

^ei ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 491 sqq. : «Quam ubi salutatione insolita utpote quae ei soli seruabatur uiderat turbatam quasi familiarius notam uocans ex nomine ne timere debeat iubet». [MM2020]

^DN ¶Codd. : Cbg133 (6va) La88 Li448 ( 6vb ) Mt366 ( 146va ) Urb28 Ed1470 (17) Ed1475C Ed1493 Ed1619 (790) Ed1657 (10b) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

²⁸⁰ debeat] debebat Mt366

Et ait ei angelus : Ne timeas Maria.²⁸¹

²⁸¹ Ne timeas Maria] etc. Ed1619

^marg.| {CLC1d10.2} GRECUS. − [b] Quasi dicat ²⁸² : non accessi²⁸³ decepturus, immo deceptionis absolutionem²⁸⁴ depromere. Non veni predaturus inviolabilem²⁸⁵ tuam virginitatem sed conditoris²⁸⁶* puritatis et custodis²⁸⁷* contubernia reserare. Non sum serpentis minister sed perimentis serpentem legatus, sponsalium tractator, non insidiarum molitor. [a] Sic ergo ²⁸⁸ nequaquam distrahentibus ipsam considerationibus vexari permisit, ne diiudicaretur infidus minister negotii.^DO ^ej

^ej ¶Fons^G : <revera> [a] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 29 (Krikones §119 : Photius), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 631 = Vat. gr. 1611, f. 8ra20-23 : «Φωτίου. […] Τί οὖν ὁ ἄγγελος ; ἆρα κατέλιπεν αὐτὴν ταῖς ἀντισπώσαις διανοίαις ταράσσεσθαι , καὶ τοῖς κύμασι τῶν ἀποριῶν κλυδωνίζεσθαι ; καὶ πῶς ἂν τοῦ προστάγματος οὐ φαῦλος ὑπηρέτης ἠλέγχετο ; [...]».
<cuius fons> = Photius Constantinopolitanus , In Lc. (Lc. 1, 29), ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 299, n° 3.4-6 = PG 101, 1216D13-1217A1 .
[b] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 29 (Krikones § 123 : Photius), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 631 -632 = Vat. gr. 1611, f. 8ra37-rb16 : «Φωτίου. […] οὐ πλανῆσαι παραγέγονα, τῆς δὲ πλάνης λύτρωσιν ἐγγυήσασθαι· οὐ συλῆσαί σοι τὴν ἄσυλον παρθενίαν ἐπεδήμησα, ἀλλὰ τοῦ πλάστου τῆς παρθενίας καὶ φύλακος τὴν ἐνοίκησιν εὐαγγελίσασθαι· οὐκ ὄφεώς εἰμι πονηρίας διάκονος, ἀλλὰ τοῦ καταργοῦντος τὸν ὄφιν ἀπόστολος· νυμφοστόλος, οὐκ ἐπίβουλος παραγέγονα· χαρᾶς πρόξενος, οὐ λύπης παραίτιος· σωτηρίας προάγγελος, οὐκ ἀπωλείας σύμβουλος. Ἐγὼ τοῖς προστάγμασι τοῖς Δεσποτικοῖς τοὺς σοὺς λογισμούς θεραπεύσω· ἐγὼ τοὺς δεσμοὺς διαλύσω τῆς ἀπορίας».
<cuius fons> Photius , Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 1, 30), ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 300, n° 4.1-5 = PG 101, 1217A7-18 [ADL2020] [MM2019] [MM2020] [rev. VS2021]

^DO ¶Codd. : La88 Li448 ( 7ra ) Mt366 ( 146va ) Ed1475C Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

²⁸² dicat] d. Ed1475C , diceret Fi28 Ed1470 Ed1657

²⁸³ accessi] accessit Ed1475C

²⁸⁴ absolutionem] absolutionis La88

²⁸⁵ inviolabilem] inui lac. La88*, inui Est non al. m. post. La88²

²⁸⁶ conditoris] conditori Ed1470 Ed1657 Ed1953

²⁸⁷ custodis] custodi Ed1470 Ed1657 Ed1953

²⁸⁸ ergo] igitur Li448

^marg.| {CLC1d10.3} CHRYSOSTOMUS. − Qui autem apud Deum meretur gratiam, non habet quid timeat.
Unde sequitur :

Invenisti enim gratiam apud Deum.

^marg.| Qualiter autem illam quisque reperiet, nisi humilitate mediante ? “Humilibus enim dat Deus gratiam”^ek ^DP ^el

^ek Cf. Iac. 4, 6 ; 1Pt. 5, 5 : «Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam».

^el ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 30 (Krikones §125 : Chrysostomus in 1Cor.) ; Vat. gr. 1611, f. 8rb32-33 : «Χρυσοστόμου πρὸς Κορινθίους Α´ : Ὁ τὴν παρὰ Θεῷ χάριν ἔχων , οὐδένα δέδοικε. Πῶς δ' ἄν τις εὕροι ταύτην, εἰ μὴ ἀπὸ ταπεινοφροσύνης ; ταπεινοῖς γὰρ δίδωσι χάριν ὁ Κύριος […]».
<cuius fons> Chrysostomus , In 1Cor. hom. 1, § 1, PG 61, 14.29-30 : «Ὁ μὲν γὰρ τὴν παρὰ τῷ Θεῷ χάριν ἔχων , οὐδένα δέδοικε, κἂν μυρία πάσχῃ δεινά : οὐ λέγω ἄνθρωπον, ἀλλ' οὐδὲ αὐτὸν τὸν διάβολον : ὁ δὲ τούτῳ προσκεκρουκὼς, πάντας ὑποπτεύει, κἂν ἐν ἀσφαλείᾳ εἶναι δοκῇ. [...] Πῶς δ' ἄν τις εὕροι χάριν παρὰ τῷ Θεῷ ; Πῶς δὲ ἑτέρως, εἰ μὴ ἀπὸ ταπεινοφροσύνης ; Ὁ Θεὸς γὰρ, φησὶν, ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσι χάριν». [MM2019] [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^DP ¶Codd. : La88 Li448 ( 7ra ) Mt366 ( 146va ) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d10.4} GRECUS. − Invenit etiam²⁸⁹* gratiam virgo coram Deo quia splendore pudicitie propriam exornans animam, gratum Deo se²⁹⁰ habitaculum preparavit nec solum celibatum inviolabilem conservavit²⁹¹ sed etiam immaculatam conscientiam custodivit.^DQ ^em

^em ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 30 (Krikones §124 idem [Photius]), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 632 = Vat. gr. 1611, f. 8rb21 -26 : «Τοῦ αὐτοῦ [Φωτίου]. […] εὗρε γὰρ χάριν ἡ παρθένος * παρὰ θεῷ **, ὅτι ἀξίαν ἑαυτὴν τῷ δημιουργῷ κατεσκεύασεν· ὅτι τῷ κάλλει τῆς ἁγνείας τὴν ἑαυτῆς ψυχὴν ὡραΐσασα, κατοικητήριον ἀξιέραστον ἑαυτὴν τοῦ λόγῳ τοὺς οὐρανοὺς στερεώσαντος ἡτοιμάσατο· ὅτι οὐ μόνην τὴν παρθενίαν ἄχραντον διετήρησεν, ἀλλά γε καὶ τὴν προαίρεσιν ἀμόλυντον συνετήρησεν […]».
* ἡ παρθένος] om. Pg208 Reuss
** θεῷ] τῷ θεῷ χάριτός ἐστι [...] θεῷ Reuss
<cuius fons> Photius Constantinopolitanus , Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 1, 30), ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 300, n° 5.1.5-8 = PG 101, 1217B9-15 .
¶Nota La compacité de la sentence thomasienne est identique à celle du ms. Vg1611. Les autres témoins repérés par Reuss ont un texte plus diffus et quelques variantes que Reuss ne signale pas (Pg208 et Coislin 201). [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^DQ ¶Codd. : La88 Li448 (7ra ) Mt366 ( 146va ) Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

²⁸⁹ invenit etiam] inveniet enim Ed1657 Ed1953

²⁹⁰ se cum graec. (Pg208, f. 24v)] om. Ed1657

²⁹¹ conservavit] Ed1657

^marg.| {CLC1d10.5} ORIGENES. ²⁹²* − Invenerant enim plures gratiam ante eam. Et ideo subdit quod proprium est dicens : ^DR ^en

^en ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 30 (Krikones § 126 : Origenes) : Vat. gr. 1611, f. 8rb36-38 : «Ὠριγένους. Τὸ μὲν εὗρες χάριν κοινὸν ἦν· εὗρον γὰρ χάριν πρὸ αὐτῆς καὶ ἄλλαι· τὸ δὲ συλλήψῃ παρθένος οὖσα ἰδιάζον εἰς ἐπαγγελίαν».
<et> Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 30), PG 123, 701D13 -704A10 : «Τοῦτο γὰρ ἐστι τὸ κεχαριτῶοθαι, τὸ εὑρεῖν χάριν παρὰ τῷ Θεῷ, τουτέστιν ἀρέσαι Θεῷ· ἀλλὰ τοῦτο μὲν κοινόν· πολλαὶ γὰρ καὶ ἄλλαι εὗρον χάριν παρὰ τῷ Θεῷ, τὸ δὲ ἐπιφερόμενον οὐκ ἔτι. Καὶ ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρί, [...] τοῦτο τὸ ἐξαίσιον οὖ οὐδεμία ἄλλη κατηξιώθη».
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 6, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 40.13-17 : «Τὸ μὲν οὖν εὗρες χάριν, κοινὸν ἦν, εὗρον γὰρ πρὸ αὐτῆς καὶ ἄλλαι χάριν. Τὸ δ’ εἰπεῖν, συλλήψῃ , οὐκέτι κοινὸν ἦν, ἀλλ’ ἰδιάζον εἰς ἐπαγγελίαν παρθένῳ ξένον πρᾶγμα».
<ex quo>= Origenes , Scholia in Lucam (fragmenta e cod. Venet. 28), PG 17, 320.20-24.
<Non hab.> Ambrosius ; LLT ; Titus Bostrensis (Sickenberger) ; Origenes in Lucam iuxta translationem Hieronymi (Origenes Werke 9). [rev. VS2021].
¶Nota Jérôme ne retient pas l’idée spécifique de la sentence : le fait d’avoir trouvé grâce auprès de Dieu est commun à plusieurs, la conception virginale est la grâce propre de Marie. Thomas a probablement complété de lui-même l’idée reprise de Nicétas en la soulignant par l’ajout de plures à la lecture de Théophylacte : πολλαὶ est absent du texte édité d’Origène et de la version de Nicétas citée, mais il est appelé implicitement par καὶ ἄλλαι (en référence à l’expression courante πολλὰ καὶ ἄλλα). [MM2021]

^DR ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 P638 Ro18 Urb28 Ed1470 Ed1687 Ed1953 {MM2019} {MM2020} {MM2022}

²⁹² Origenes Mt366 ] Ambrosius Li448, Grecus Cbg133* Ro18, + in Lucam Ed1953

Ecce concipies in utero.

^marg.| { CLC1d10.6} GRECUS. ²⁹³ − [1] Quod²⁹⁴ dicitur ecce celeritatem²⁹⁵ et²⁹⁶ presentiam denotat²⁹⁷, insinuans cum eius Verbo celebratam esse conceptionem. [2] [b] Dicit autem²⁹⁸ concipies in utero ut demonstret²⁹⁹ Dominum ab ipso utero³⁰⁰ virginali et de nostra substantia carnem suscipere. [a] Venit enim divinum Verbum emundaturum³⁰¹ naturam humanam et partum et nostre generationis³⁰² primordia. [d] Et ideo sine peccato et³⁰³ humano semine, [c] per singula³⁰⁴ sicut nos [e] in carne concipitur³⁰⁵ et novem mensium spatium³⁰⁶* gestatur in utero.^DS ^eo

^eo ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 31 (Krikones § 127 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 8rb38-39 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 632 ; PG 106, 821C7-9 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Τὸ μέντοι ἰδού, τὸ τάχος καὶ τὸ νῦν δηλοῖ, * ἵνα καὶ διὰ τούτου τὴν διὰ λόγου καὶ σὺν τῷ λόγῳ ἐμφήνῃ ** σύλληψιν ».
*δηλοῖ] δηλῶν Vg504 P215
**ἐμφήνῃ] δηλώσῃ Vg504 P21
<cuius fons> Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 177rb29-31 ; Paris, BnF, grec. 215, p. 31.22-32.1
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 31 (Krikones § 130 : Severus), Vat. gr. 1611, f. 8v3-7 = Vg1642 Pg208 ; Napoli, Naz., Gr. 3 : «Σεβήρου Ἀντιοχείας. […] [a] σύλληψις γὰρ ἀκολούθως ἔσται καὶ ἄσπορος κυοφορία καὶ τοκετός· τὴν γὰρ ἀνθρωπίνην φύσιν καὶ γέννησιν διορθώσων ἦλθεν ὁ τοῦ Θεοῦ λόγος, καὶ αὐτὰς τὰς ἀρχὰς τῆς εἰς τὸ εἶναι παρόδου. [b] Διὸ εἶπεν ὁ ἄγγελος· ‘ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρί’, ἵνα δείξῃ τὸν Κύριον [Κύριου ! Mai] ἐξ αὐτῆς τῆς παρθενικῆς νηδύος, καὶ ἐκ τῆς ἡμετέρας οὐσίας, λαβόντα τὴν σάρκα καὶ τὸν ἀνθρώπινον φύραμα, καὶ εὐλογήσαντα τὴν βλάστην τῆς ἡμετέρας γεννήσεως· [c] εἰ μὴ γὰρ διὰ πάντων δι’ ὅσων ἡμεῖς, [d] χωρὶς ἁμαρτίας καὶ ἀνθρωπίνης σπορᾶς [e] συλληφθεὶς κατὰ σάρκα, καὶ ἐνναμηνιαῖον χρόνον κυοφορηθείς, οὐκ ἂν ἐξηφάνισε τό, ἐν λύπαις τέξῃ τέκνα, τὴν κατὰ τῆς Εὔας ἀπόφασιν».
<cuius fons> [a-b] Catena Graecorum Patrum, In Lc., [CPG C132]., Vat. gr. 756, f. 158r31-37 : «[b] εἰπὼν δὲ καί· ‘ἰδοὺ συλλήψη ἐν γαστρί’, ἔδειξεν ἐξ αὐτῆς τῆς παρθενικῆς νηδύος ἐκ τῆς ἡμετέρας οὐσίας, λαβόντα [a] τὴν σάρκα· τὴν γὰρ ἀνθρωπίνην φύσιν καὶ γένεσιν διορθώσων ἦλθεν ὁ τοῦ Θεοῦ λόγος καὶ αὐτὰς τὰς ἀρχὰς τῆς εἰς τὸ εἶναι παρόδου […]»<Non hab.> [c-d-e]
<cuius fons> Severus Antiochenus, Fragmenta in Lucam ex catenis [CGP 7080.13], ed. Mai , Classicorum auctorum, Romae 1835, 10, p. 470-471 .
<diff.> Catena Graecorum Patrum in Lc. [CGP C131], ed. Cramer, p. 11 .28-29 ; cf. BAV, Vat. gr. 1229, f. 132r41-49 (Chrysostomus cum lectionibus propriis) etc. : [CGP C131] Catena in Lc., ed. Cramer, p. 12 : «Τὸ μὲν οὖν εἰπεῖν τὸν Ἄγγελον πρὸς αὐτὴν, “εὗρες χάριν” κοινὸν ἦν·εὗρον γὰρ χάριν πρὸ αὐτῆς καὶ ἄλλαι, τὸ δὲ εἰπεῖν “ συλλήψῃ,” οὐκέτι κοινὸν ἦν, ἀλλ’ ἰδιάζον εἰς ἐπαγγελίαν. Εἶπε δὲ τοῦτο, ἵνα δείξῃ τὸν Κύριον ἐξ αὐτῆς τῆς παρθενικῆς νηδύος καὶ ἐκ τῆς ἡμετέρας οὐσίας λαβόντα τὴν σάρκα. Δικαίως δὲ ἐκλήθη Ἰησοῦς ὁ ἐπὶ σωτηρίᾳ τοῦ ἡμετέρου γένους ἐλθών· τὸ γὰρ ὄνομα τοῦτο εἰς τὴν Ἑλλάδα γλῶσσαν μεταβαλλόμενον, Θεοῦ λέγεται σωτηρία καὶ ἴασις. Τὸ δὲ “ ἔσται μέγας,” ὡς Δεσπότης καὶ δημιουργὸς δηλοῖ, καὶ οὐχ ὡς ὁ Ἰωάννης· τὸ γὰρ ἐπαγόμενον ὅτι “ Υἱὸς Ὑψίστου κληθήσεται” τοῦτο ἐμφαίνει». BAV, Vat. gr. 1229, f. 132r41-49 , etc.
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae, BAV, Pal. gr. 402. [ADL2020] [MM2020]
¶Nota 1. Comme plus-haut (CLC1d9.7), Thomas réunit deux extraits disjoints de la chaîne de Nicétas. L’homélie de Géomètre sur l’Annonciation ne contient pas ce passage dans la version du ms. Pal., grec. 402, alors que le second scholion est attribué à Sévère d’Antioche dont les écrits, voués au feu en raison du monophysisme de leur auteur, n’ont subsisté en grec que sous forme de fragments. La chaîne du ms. Vg756 a un texte proche de celui de Nicétas. Leur noyau commun [a-b] en rouge pourrait provenir d’une source commune plus ancienne non identifiée.
¶Nota 2. Thomas puise chez Nicétas l’ensemble des éléments de la sentence, mais il réorganise le segment 2 selon l’ordre b-a, identique à celui de la Catena Graecorum Patrum, source probable de Nicétas. Ce réagencement ne résulte probablement pas d’une dépendance textuelle car la locution τῆς ἡμετέρας γεννήσεως est omise par la chaîne du ms. Vg756. [MM2020] [rev. VS2021]

^DS ¶Codd. : Cbg133 Clv160.7 Fi263 Fi309 Ka12 (6rb) La88 Li448 ( 7ra ) Mt366 ( 146va ) P638 Ro18 Urb28 Ed1470 Ed1569 Ed1611 Ed1657 (11a) Ed1953 {MM2019} {MM2020} {MM2022}

²⁹³ Grecus] Origenes Cbg133* Ro18, Graeg. cacogr. Ed1657

²⁹⁴ Quod] Quid Ro18

²⁹⁵ celeritatem] conceleritatem Ed1569 Ed1619 Ed1657

²⁹⁶ et] om. Ka12

²⁹⁷ denotat] devorat Fi309

²⁹⁸ Dicit autem] (Et Severus Antiochenus ubi sup.) Ed1657

²⁹⁹ demonstret] demonstraret Urb28

³⁰⁰ ut demonstret Dominum ab ipso utero] om. hom. Clv160.7

³⁰¹ verbum emundaturum] emundaturam Clv160.7 emundaturum] emundatim ! Li448 , emundans Fi263

³⁰² generationis] regenerationis P638

³⁰³ et] om. Ed1569 Ed1611

³⁰⁴ per singula] om. P638

³⁰⁵ concipitur] accipitur Ro18

³⁰⁶ spatium] spatio Ed1470 Ed1569 Ed1611 Ed1657 Ed1953

^marg.| { CLC1d10.7} <GRECUS.> ³⁰⁷* − Sed, quoniam³⁰⁸ contingit spiritualiter³⁰⁹* divinum concipi spiritum et spiritum parere salutarem, secundum prophetam^ep, ideo addidit : ^DT ^eq

^ep Is. 7, 14.

^eq ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 31 (Krikones § 129 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 8v1 = Vat. gr. 1642, f. 9v ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 632 ; PG 106, 821C9-12 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Ἐπειδὴ δέ ἐστι καὶ ἐν γαστρὶ κατὰ τὸν προφήτην τῇ γε πνευματικῶς νοουμένῃ πνεῦμα συλλαβέσθαι Θεοῦ * · καὶ πνεῦμα σωτηρίας ἀποτεκεῖν, ἀλλὰ σύ φησι καὶ τέξεις υἱόν».
*Θεοῦ] + καὶ φόνον Pg215 Vg504
<cuius fons> = Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 177ra32- 35 ; Paris, BnF, grec. 215, p. 32.2-6 ; cf. Kr127 CLC1d10.6.1 [MM2022]
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae, BAV, Pal. gr. 402, f. 356 r ; Gregorius Nyssenus (TLG) ; Némésius d’Emèse, De natura hominis, selon E. Dobler , Falsche Väterzitate bei Thomas von Aquin, Fribourg (CH), 2001, p. 136. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
¶Nota : Les sentences CLC1d10.6 et CLC1d10.7 n’en formaient initialement qu’une seule, attribuée à Grecus. L’erreur du lemme attributif (Gregorius Nyssenus), retenu par les témoins issus de ce que nous appelons provisoirement l’exemplar corrigé Π², dérive d’une mauvaise lecture de Grecus puisque la Catena associe toujours cette attribution aux sentences extraites des scholia que la chaîne C235 attribue à Jean Géomètre. Conformément à la méthode adoptée par les ouvriers de la CLC, lorsque plusieurs sentences d’un même auteur se suivent, le lemme n’est pas répété. Les exceptions relevées (voir Famosus glossator, t. 1 : la fabrique de la Catena) sont des vestiges de la préparation de la Catena antérieures à la rédaction finale. Les fiches préparatoires associaient un lemme à chacun des extraits préparés. Au moment de leur assemblage et de leur intégration dans le fil de l’expositio continua, les lemmes ont été recopiés. La suppression des lemmes-doublons est intervenue dans un dernier temps, probablement au moment de la préparation de la version remise aux stationnaires pour la préparation de l’exemplar souche Π^Α. La suppressions des doublons contigus n’a pas donné lieu à une nouvelle copie intégrale ; les collaborateurs de Thomas se sont contentés de biffer sur l’archétype destiné à la diffusion les lemmes à ne pas recopier. Certains lemmes ont été supprimés de façon imprécise (trait mal positionné ou incomplet portant à confusion) ou ont été oubliés. Le préparateur de Π^Α, peut-être encadré par Réginald et, en tout cas, averti de la question, a compris la méthode et sa logique ; il a su suppléer aux imprécisions du modèle. Le préparateur du second exemplar ou exemplar corrigé n’avait pas la même intelligence de l'oeuvre, comme le révèlent ses interventions où trop souvent le bon grain est étouffé par l’ivraie. Dans le cas de cette sentence, il a donc cru intelligent de reproduire le lemme Grecus lu sur l’archétype souche et l’a abusivement développé en Gregorius (Nyssenus). Le fait que les témoins du groupe de Linz aient omis le lemme de cette sentence atteste que l’archétype n’était pas confus. La réintégration de Grecus / Gregorius est une initiative de copiste qui, ayant vu le lemme cancellé, a cru bon de le restituer et même d’identifier la mystérieuse autorité. En attendant qu’une discussion stemmatique en règle permette de vérifier ces hypothèses, retenons comme certain qu’une mauvaise lecture de l’attribution marginale grecus en attente a conduit un copiste situé en amont de la tradition textuelle majoritaire à attribuer la sentence à Grégoire de Nysse. Pour des raisons techniques et pour ne pas perturber les données statistiques de l’Index thomisticus non conservons la sentence comme distincte mais en la plaçant sous la même autorité que la précédente. Nous restituons l’attribution «Grecus» sans fusionner les deux sentences, bien que la majorité des lecteurs médiévaux et modernes aient associé cette sentence à l’oeuvre de Grégoire de Nysse. [MM2022] [MM2022]

^DT ¶Codd. : Cbg133 (6vb) Fi263 Fi309 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28 Ed1470 Ed1657 (11a) Ed1953 {MM2019} {MM2020} {MM2022}

³⁰⁷ Grecus] restit., om. Li448 Fi263 Ka12, Greg<ori>us Mt366, Gregorius Nys(s)enus Cbg133 Fi309 La88 Urb28 Ed1470 Ed1953 , Graec. ! Nyss. (vel Geometer in Cat. graecorum Patrum) Ed1657

³⁰⁸ quoniam] om. Clv160.7

³⁰⁹ spiritaliter Clv160.7 (sp’alitr’) Fi263 (spūaliter) Urb28 cum gr. ] spāliter Fi309 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Ro18 , specialiter Cbg133 Ed1470 Ed1657 Ed1953

Et paries filium.

^marg.| {CLC1d10.8} AMBROSIUS. ³¹⁰ − Non autem omnes sunt sicut Maria ut, dum de Spiritu sancto concipiunt³¹¹*, verbum pariant. Sunt autem que abortivum excludant verbum antequam pariant. Sunt que³¹² in utero Christum habeant sed nondum formaverant³¹³*.^DU ^er

^er ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 24, CCSL 14, p. 352.245-353.258 : «Sed nec illae praegnantes condemnationis exortes sunt, quae in bonorum actuum molimine constitutae necdum aliquos suscepti operis dedere processus. Sunt enim et quae de Dei timore concipiunt, quae dicunt : de timore tuo concepimus et parturiuimus. Sed non omnes pariunt, non omnes perfecti, non omnes possunt dicere : peperimus spiritum salutis in terra, non omnes Mariae, quae de Spiritu sancto Christum concipiant, uerbum pariant. Sunt enim quae abortiuum excludant uerbum, antequam pariant, sunt quae in utero Christum habeant, sed nondum formauerint, quibus dicitur : filioli mei, quos iterum parturio, donec formetur Christus in uobis. Ergo qui adhuc in utero sunt parturiuntur quasi inperfecti ; iam illi perfectiores, quibus dicitur : ego uos per evangelium genui». [FG2013]*

^DU ¶Codd. : Fi309 La88 Li448 Mt366 Urb28 Ed1470 (18) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

³¹⁰ Ambrosius] Beda La88, om. Fi309

³¹¹ concipiunt Mt366 Urb28 Ed1470 ] concipitur Ed1953

³¹² que] qui La88

³¹³ formaverant] formaverint Ed1470 Ed1953

^marg.| {CLC1d10.9} GREGORIUS NYSSENUS. ³¹⁴ − Cum autem exspectatio partus, mulieribus timorem incutiat, sedat³¹⁵ timoris motum ³¹⁶* dulcis partus relatio, cum subditur :

³¹⁴ Gregorius Nyssenus] G’G’ Cbg133, Grecus Mt366 , Gregorius Ed1470

³¹⁵ sedat] sedeat Fi309

³¹⁶ motum Cbg133 Fi309* Mt366 Ed1470 ] motus Fi309² Li448 , metum Ed1657 Ed1953

Et vocabis nomen eius Iesum.

^marg.| Salvatoris enim adventus est cuiuslibet timoris propulsio.^DV ^es

^es ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 31 (Krikones §122 Gregorius Nyssenus), Vat. gr. 1611, f. 8ra32-36 : «Γρηγορίου Νύσσης ἐκ τοῦ Εἰς τὴν Χριστοῦ γέννησιν. Ἐπειδὴ γὰρ πάσῃ γυναικὶ φόβον παρέχει τῆς ὠδῖνος ἡ προσδοκία, ἐκβάλλει τὸν φόβον ἡ τῆς γλυκείας ὠδῖνος ἐπαγγελία · μὴ καταδείσῃς οὖν τὴν οἰκονομίαν, ὦ Μαριάμ. Παντὸς γὰρ φόβου ἀφαίρεσις, ἡ τοῦ σωτήρος ἐπιδημία».
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , In diem natalem Salvatoris [CPG 3194], Gregorii Nysseni opera, t. 10.2, 1996, p. 254.8-10 (PG 46, 1140C7-9 ) : «Τότε μυσταγωγεῖται παρὰ τοῦ Γαβριὴλ ἡ παρθένος. τὰ δὲ ῥήματα τῆς μυσταγωγίας εὐλογία ἦν. Χαῖρέ, φησί, κεχαριτωμένη, ὁ κύριος μετὰ σοῦ. ἀπεναντίον τῇ πρώτῃ πρὸς τὴν γυναῖκα φωνῇ νῦν γίνεται πρὸς τὴν παρθένον ὁ λόγος. ἐκείνη λύπαις ἐν ταῖς ὠδῖσι διὰ τὴν ἁμαρτίαν κατεδικάσθη, ἐπὶ δὲ ταύτης ἐκβάλλεται διὰ τῆς χαρᾶς ἡ λύπη. ἐπ' ἐκείνης αἱ λῦπαι τῆς ὠδῖνος ἡγήσαντο, ἐνταῦθα δὲ χαρὰ τὴν ὠδῖνα μαιεύεται. Μὴ φοβοῦ, φησίν. ἐπειδὴ πάσῃ γυναικὶ φόβον παρέχει τῆς ὠδῖνος ἡ προσδοκία, ἐκβάλλει τὸν φόβον ἡ τῆς γλυκείας ὠδῖνος ἐπαγγελία. Ἐν γαστρὶ λήψῃ, φησί, καὶ τέξῃ υἱὸν καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν. τί οὖν ἡ Μαρία ; ἄκουσον καθαρᾶς παρθένου φωνήν. ὁ ἄγγελος τὸν τόκον εὐαγγελίζεται, κἀκείνη τῇ παρθενίᾳ προσφύεται προτιμοτέραν τῆς ἀγγελικῆς ἐμφανείας τὴν ἀφθαρσίαν κρίνουσα καὶ οὔτε τῷ ἀγγέλῳ ἀπιστεῖν ἔχει οὔτε τῶν κεκριμένων ἐξέρχεται». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^DV ¶Codd. : Cbg133 (6vb) Fi309 Li448 ( 7ra ) Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

^marg.| {CLC1d10.10} BEDA. ³¹⁷* − Iesus autem salvator sive salutaris interpretatur.^DW ^et

^et ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 497 sqq. : «Iesus saluator siue salutaris interpretatur». [MM2022]

^DW ¶Codd. : Cbg133 (6vb) Fi309 Li448 ( 7rb ) Ed1953 {MM2019}

³¹⁷ Beda] + Super Lucam Ed1953

^marg.| { CLC1d10.11} GRECUS. ³¹⁸ − Dicit autem : Tu vocabis, non pater. Patre enim caret quantum ad inferiorem generationem, sicut et matre respectu superne.^DX ^eu

^eu ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 31 (Krikones § 136 Geometra), Vat. gr. 1611, f. 17r1 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 638 ; PG 106, 821C12-15 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Σὺ οὖν, φησί, καλέσεις οὐχ * (ὁ πατήρ﮲ ἀπάτωρ γὰρ τό γε κατὰ τὴν κάτω γέννησιν, ὥσπερ * ἀμήτωρ κατὰ τὴν ἄνω) […]». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
* οὐχ] ὀυ γὰρ Geom. | **ὥσπερ] + καὶ Geom.
<cuius fons> Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 177ra35-37 ; Paris, BnF, grec. 215, p. 32.7-9
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae, BAV, Pal. gr. 402, f. 356 . [MM2022]

^DX ¶Codd. : Cbg133 (6vb) Fi309 Li448 ( 7rb ) Ed1953 {MM2019}

³¹⁸ Grecus] om. Fi309

^marg.| {CLC1d10.12} CYRILLUS. − Hoc autem nomen de novo fuit Verbo impositum, nativitati congruens carnis, secundum illud propheticum^ev : « Vocabitur tibi nomen novum quod os Domini nominavit ».^DY ^ew

^ev Is. 62, 2

^ew ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 32 (Krikones §139 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 17r7-8 : « Κυρίλλου Πρὸς Ἑρμείαν. Καὶ ἔστιν ὄνομα καινὸν τῷ Λόγῳ τὸ Ἰησοῦς, καὶ τῇ τῆς σαρκὸς γενέσει σύνδρομον. Προϕητικὸν δὲ ἡμῖν χρησμῴδημα ἐπαγωνιεῖται, λέγον· Καὶ καλέσουσι τὸ ὄνομα αὐτοῦ τὸ καινὸν ὃ ὁ Κύριος ὀνομάσει αὐτό· […]».
<cuius fons> Cyrillus Alexandrinus , De sancta Trinitate dialogi VII, 5, 551d, SChr 237, p. 280.31-35 (PG 75, 940D ) : «Ὄνομα γὰρ καινὸν τῷ Λόγῳ τὸ Ἰησοῦς, καὶ τῇ τῆς σαρκὸς γενέσει σύνδρομον. Προϕητικὸν δὲ ἡμῖν χρησμῴδημα πάλιν ἐπαγωνιεῖται, λέγον· “Καὶ καλέσουσι τὸ ὄνομα αὐτοῦ τὸ καινὸν ὃ ὁ Κύριος ὀνομάσει αὐτό”». [MOB2014] [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021].

^DY ¶Codd. : Fi309 Li448 ( 7rb ) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

^marg.| {CLC1d10.13} GRECUS. − Verum quia hoc nomen commune est sibi cum successore Moysi ^ex, idcirco innuens angelus quod non erit secundum illius similitudinem, subiungit :

^ex Id est Iesu fili Nave ; cf. Dt. 31 ; Dt. 34, 9 ; Ios. 1, 1.

Hic erit magnus.^DZ ^ey

^ey ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 32 (Krikones § 140 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 17r9-10 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 638 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Ἐπεὶ δὲ κοινὸν αὐτῷ τοῦτο καὶ πρὸς τὸν αὐτοῦ τύπον﮲ τὸν στρατηγὸν καὶ δημαγωγὸν καὶ πρὸς τὴν τῆς ἐπαγγελίας γῆν ὁδηγόν, διὰ τοῦτο δεικνὺς ὁ ἄγγελος, ὅτι [ὡς Mai PG] οὐ [om. PG] κατ’ ἐκεῖνον ἔσται, ἐπάγει﮲ “Οὗτος ἔσται μέγας”».
<cuius fons> Iohannes Cyriotes Geometra , In Annuntiationem Deiparae, § 14, PG 106, 821D4-8 .
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae, BAV, Pal. gr. 402, f. 356 . [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^DZ ¶Codd. : Fi309 Li448 ( 7rb ) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d10.14} AMBROSIUS. ³¹⁹ − [a] Dictum est quidem etiam de Ioanne quia erit magnus ; sed ille quasi homo magnus, hic³²⁰ quasi Deus magnus. [b] Late enim funditur Dei virtus, late celestis substantie magnitudo porrigitur non loco clauditur, non opinione comprehenditur, non estimatione concluditur, non etate variatur.^EA ^ez

^ez ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 10, CCSL 14, p. 34.132-35.144 : «Dictum est quidem etiam de Iohanne ab angelo quia erit magnus ; sed ille quasi homo magnus, hic quasi Deus magnus ; magnus enim Dominus et laudabilis nimis et magnitudinis eius non est finis. Et uere et ille magnus, quia maior inter natos mulierum propheta Iohanne baptista nemo est. Habet tamen maiorem, quia qui minor est in regno dei maior est illo. Magnus autem Iohannes. sed coram domino et magnus Iohannes uinum et siceram non bibit, hic cum publicanis et peccatoribus manducat et bibit. Ille abstinentia meritum colligat, cui potentia nulla naturae, Christus autem, cui naturaliter suppetebat delicta donare, cur eos declinaret, quos abstinentibus poterat praestare meliores?». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 13, CCSL 14, p. 36.188-37.211 : «Bene ergo magnus ; late enim funditur Dei uirtus, late caelestis substantiae magnitudo porrigitur. Nihil praescriptum, nihil circumscriptum, nihil emensum, nihil dimensum trinitas habet. Non loco clauditur, non opinione conprehenditur, non aestimatione concluditur, non aetate uariatur. Dedit quidem Dominus Iesus hominibus magnitudinem ; in omnem enim terram exiuit sonus eorum et in fines terrae uerba eorum ; non in fines tamen mundi, non in fines caeli, non ultra caelos. At uero in Domino Iesu omnia condita sunt in caelis et in terra, uisibilia et inuisibilia, et ipse est ante omnes et omnia in ipso constant. Caelum aspice, Iesus illic est ; terram intuere, Iesus adest ; ascende uerbo in caelum, descende uerbo in infernum, Iesus adest. Etenim si ascenderis in caelum, Iesus illic est ; si descenderis in infernum, adest. hodie cum loquor, me cum est, intra hoc punctum, intra hoc momentum et, si in Armenia nunc loquitur Christianus, Iesus adest ; nemo enim dicit Dominum Iesum nisi in Spiritu sancto. Abyssos opinione si penetres, illic quoque Iesum uidebis operari ; scriptum est enim : ne dixeris in corde tuo : quis ascendit in caelum? Id est Christum deducere ; aut quis descendit in abyssum? Hoc est Christum ex mortuis deducere. Ubi ergo non est qui caelestia, inferna, terrena conpleuit? Bene ergo magnus cuius uirtus mundum repleuit, qui ubique est et erit semper, quia regni eius non erit finis». [FG2013]

^EA ¶Codd. : Fi309 Li448 ( 7rb ) Ed1953 {MM2019}

³¹⁹ Ambrosius] om. Fi309

³²⁰ hic] is Li448

^marg.| {CLC1d10.15} ORIGENES. − Vide ergo magnitudinem Salvatoris, quomodo in toto orbe diffusa sit, ascende ad³²¹* celos quomodo³²² celestia repleverit ; descende cogitatione in³²³* abyssos et vide eum illuc descendisse. Si hec³²⁴* videris, pariter intueberis opere completum.^EB ^fa

^fa ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 6, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 42.8-43.7 : «Vide ergo magnitudinem Salvatoris, quomodo in toto orbe diffusa sit, et certe necdum eius veram magnitudinem exposui. Adscende in caelos et vide eum, quomodo celestia repleverit : apparuit siquidem angelis. Descende cogitatione in abyssos et videbis eum etiam illuc descendisse. [...] Legimus enim quod pertransierit caelos Filius Dei. Si haec videris, pariter intueberis non transitorie dictum. Magnus erit sed verbum opere completum».
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. (Krikones). [MM2020]

^EB ¶Codd. : Fi309 Li448 Ed1953 {MM2019}

³²¹ ad] in Ed1953

³²² quomodo] quo Li448

³²³ in] ad Ed1953

³²⁴ hec] hoc Ed1953

Hic erit magnus.

^marg.| {CLC1d10.16} GRECUS. − [1] Neque carnis assumptio deitatis derogat celsitudini ; immo potius humanitatis humilitas sublimatur.
Unde sequitur :

Et filius Altissimi vocabitur.

^marg.| [2] Non utique tu impones vocabulum sed ipse vocabitur. A quo nisi a consubstantiali genitore ? Nullus enim Filium novit nisi Pater^fb Penes quem vero infallibilis est notitia geniti, is verus interpres ³²⁵ est erga impositionem congruam nominis propter quod dicit^fc Hic est filius meus dilectus, ab eterno siquidem est, quamvis nunc ad nostram doctrinam nomen eius patuerit. Et ideo ait : vocabitur , non fiet vel generabitur. Nam et ante secula fuerat consubstantialis³²⁶ Patri. Hunc ergo concipies, huius mater efficieris, hunc virginalis cella concludet, cuius celeste spatium capax non extitit³²⁷.^EC ^fd ^fe

^fb Mt. 11, 27.

^fc Mt. 17, 5.

^fd ¶Fons^G : <revera>

^fe [1] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 32 (Krikones § 142 : Photius), Vat. gr. 1611, f. 17r11-12 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, t. 9, 1837, p. 638 : «Φωτίου. Ἢ μέγας ἔσται ὅπερ ἦν, εἰ καὶ τὴν βραχύτητα τῆς σαρκὸς ὑποδύεται· οὐδὲ γὰρ οὐδ’ [om. Reuss] ἡ τῆς ἀνθρωπότητος πρόσληψις, τὸ μέγεθος κατασμικρύνει τῆς θεότητος, ἀλλὰ συνυψοῦται μᾶλλον αὐτῇ τὸ ταπεινὸν τῆς ἀνθρωπότητος. Κἂν γοῦν πτωχεύῃ τὴν σάρκα, ἀλλὰ καὶ οὕτως μέγας ἔσται ὥσπερ ἦν. Καὶ υἱὸς * ὑψίστου κληθήσεται **».
* Κἂν γοῦν […] ἔσται ὥσπερ ἦν. Καὶ υἱὸς] μέγας οὖν ἔσται καὶ μετὰ σάρκωσιν καὶ υἱὸς Reuss (T U)
** Καὶ υἱὸς ὑψίστου κληθήσεται Vg1611] om. Mai PG
<cuius fons> Photius , Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 1, 32), ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 300, n° 6.1-4 = PG 101, 1220A8-A13 .
[2] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 32 (Krikones § 144 : Photius), Vat. gr. 1611, f. 17ra13-22 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 638 : «Φωτίου. Οὐκέτι [+ γὰρ Reuss] σὺ τὴν κλῆσιν ὀνοματοθετήσεις * , ἀλλ' ἐκεῖνος κληθήσεται. Παρὰ τίνος, ἢ δηλονότι παρὰ τοῦ ὁμοουσίου πατρός ** ; οὐδεὶς γὰρ οἶδε τὸν υἱόν, εἰ μὴ ὁ πατήρ 3 * · παρ’οὗ δὲ [+ καὶ Reuss] γνῶσις ἀληθὴς τοῦ γεννήματος, οὗτος ἐπιθεῖναι καὶ κλῆσιν ⁴ * κατάλληλον ἀξιόπιστος · διὸ καί φησιν ⁵ * · οὗτός ἐστι ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός. Ἔστιν οὖν ἀεί, εἰ καὶ νῦν ἡ κλῆσις αὐτῷ [αὐτοῦ Reuss] εἰς ἡμετέραν διδασκαλίαν πεφανέρωται ⁶ *. Διὰ τοῦτο καὶ κληθήσεται, φησίν, οὐ [οὗ cod.] γενήσεται. Ἦν γὰρ καὶ πρὸ αἰώνων τῷ ὁμοουσίῳ συνεδριάζων πατρί. Τοῦτον συλλήψῃ, τούτου μήτηρ ἀναδειχθήσῃ, τοῦτον ὁ σὸς παρθενικὸς ὑποδέχεται κόλπος, ὃν [ὂν Mai] οὐράνιον οὐκ ἐχώρησε κῦτος ⁷ *»
* τὴν κλῆσιν ὀνοματοθετήσεις ] καλέσεις Reuss (T U)
** ἢ δηλονότι παρὰ τοῦ ὁμοουσίου πατρός ;] παρὰ τοῦ πατρὸς δηλονότι· Reuss (T U)
³ * πατήρ] + ἐξ οὗ γὰρ ἡ τοῦ υἱοῦ ἄρρητος καὶ ὑπεραιώνιος γέννησις. οὗτος αὐτὸς καὶ τὴν ἀψευδῆ κατάληψιν κέκτηται Reuss (T U)
⁴ * κλῆσιν ] γνῶσιν Reuss (T U)
⁵ * φησίν] + ὁ τῶν ὅλων θεὸς καὶ πατὴρ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ Reuss (T U)
⁶ * πεφανέρωται] καὶ ἐπίγνωσιν πεφανέρωσεν Reuss
⁷ * τοῦτον ὁ σὸς... κῦτος] om. Reuss (T U)
<cuius fons> Photius , Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 1, 32), ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 300-301, n° 7 = PG 101, 1220A14-B11 .
¶Nota La Catena utilise un ms. proche du groupe Reuss (PQR) ; il faut exclure Pal. lat. 20 et Vat. gr. 1933 (U T). [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^EC ¶Codd. : Fi309 Li448 ( 7rb ) Ed1953 {MM2019}

³²⁵ interpres] interpretes Fi309

³²⁶ consubstantialis] esse substantialis cacogr. Fi309

³²⁷ extitit] exstitit Fi309

^marg.| {CLC1d10.17} CHRYSOSTOMUS. − Ceterum, siquidem enorme³²⁸ quibusdam videtur Deum habitare corpus. Nonne sol, cuius est corpus sensibile, quocumque radios immittit³²⁹*, non leditur in propria puritate? Multo ergo magis iustitie sol ex utero virginali mundissimum corpus assumens, non tantum contaminatus non est, immo etiam ipsam matrem sanctiorem ostendit.^ED ^ff

^ff ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 32 (Krikones § 132 : Chrysostomus ), Vat. gr. 1611, f. 8va 31-40 : «Χρυσοστόμου . «Εἰ δὲ ἀπρεπὲς Θεῷ δοκεῖ τισι σῶμα οἰκῆσαι , εἰ πάτωσαν ποία βλάβη τῷ Θεῷ γένοιτ' ἂν ἀπὸ τῆς οἰκονομίας ταύτης, ἢ ποία κηλίς; Οὐχ ὁρᾶτε τοῦτον τὸν ἥλιον, οὗ τὸ σῶμά ἐστιν αἰσθητὸν καὶ φθαρτὸν καὶ ἐπίκηρον, κἂν μυριάκις ἀποπνίγωνται Ἕλληνες καὶ Μανιχαῖοι, πῶς πανταχοῦ τὰς ἀκτῖνας ἀφίησι· καὶ οὐδὲν ἀπὸ τῆς ὁμιλίας τῶν ῥυπαρῶν σωματικῶν [potius quam σωμάτων] εἰς τὴν οἰκείαν καθαρότητα παραβλάπτεται ; ἀλλὰ καθαρὰς συστέλλει τὰς ἀκτῖνας πάλιν· τῆς μὲν οἰκείας ἀρετῆς πολλοῖς τῶν ὑποδεξαμένων αὐτὸν σωμάτων μεταδιδούς· τῆς δὲ κακίας καὶ τοῦ μολυσμοῦ οὐδὲ τὸ τυχὸν αὐτὸς προσλαμβάνων· πολλῷ μᾶλλον ὁ τῆς δικαιοσύνης ἥλιος, εἰς καθαρὰν σάρκα ἐλθών, ἐκ μήτρας παρθενικῆς προσληφθεῖσαν, οὐ μόνον οὐκ ἐμολύνθη, ἀλλὰ καὶ αὐτὴν ἁγιωτέραν εἰργάσατο».
<cuius fons> Chrysostomus , In diem natalem [CPG 4334], § 6, PG 49, 360 : «Εἰ γὰρ ἀπρεπὲς Θεῷ, σῶμα οἰκῆσαι καθαρὸν καὶ ἄμωμον, ὡς ὑμεῖς λέγετε· πολὺ μᾶλλον ἀπρεπέστερον, τὸ τοῦ γόητος, τὸ τοῦ τυμβωρύχου, τὸ τοῦ λῃστοῦ, τὸ τοῦ πιθήκου, τὸ τοῦ κυνὸς, οὐκ αὐτὸ τὸ ἅγιον καὶ ἄμωμον καὶ ἐν δεξιᾷ τοῦ Πατρὸς νῦν καθεζόμενον. Ποία γὰρ ἂν βλάβη τῷ Θεῷ γένοιτ' ἂν ἀπὸ τῆς οἰκονομίας ταύτης, ἢ ποία κηλίς; Οὐχ ὁρᾶτε τουτονὶ τὸν ἥλιον, οὗ τὸ σῶμά ἐστιν αἰσθητὸν καὶ φθαρτὸν καὶ ἐπίκηρον, κἂν μυριάκις ἀποπνίγωνται Ἕλληνες καὶ Μανιχαῖοι ταῦτα ἀκούοντες; [...] Εἰ τοίνυν ὁ ἥλιος, σῶμα φθαρτὸν ὢν, πανταχοῦ τὰς ἀκτῖνας ἀφίησι, καὶ βορβόροις καὶ μολυσμοῖς καὶ πολλοῖς ἄλλοις τοιούτοις ὁμιλῶν πράγμασι, οὐδὲν ἀπὸ τῆς ὁμιλίας τῶν σωμάτων εἰς τὴν οἰκείαν καθαρότητα παραβλάπτεται, ἀλλὰ καὶ καθαρὰς συστέλλει τὰς ἀκτῖνας πάλιν, τῆς οἰκείας ἀρετῆς πολλοῖς τῶν ὑποδεξαμένων αὐτὸν σωμάτων μεταδιδοὺς, τῆς δὲ δυσωδίας καὶ τοῦ μολυσμοῦ οὐδὲ τὸ τυχὸν αὐτὸς προσλαμβάνων· πολλῷ μᾶλλον ὁ τῆς δικαιοσύνης ἥλιος, ὁ τῶν ἀσωμάτων δυνάμεων Δεσπότης, εἰς καθαρὰν σάρκα ἐλθὼν, οὐ μόνον οὐκ ἐμολύνθη, ἀλλὰ καὶ αὐτὴν ταύτην καθαρωτέραν, καὶ ἁγιωτέραν εἰργάσατο». [ADL2020] [MM2020]
¶Nota Corpus assumens traduit de façon inexacte εἰς σάρκα ἐλθὼν («venu dans la chair»). Chrysostome n’utilise pas ici le verbe λαμβάνω (prendre / assumer) ni le vocabulaire controversé de la théologie de l’Assumptus homo condamnée à Chalcédoine (definitio fidei) et à Constantinople II. [MM2020] [rev. VS2021]

^ED ¶Codd. : Fi309 Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

³²⁸ enorme] + (seu indecens) Ed1657

³²⁹ immittit] mittit Ed1657 Ed1953

^marg.| {CLC1d10.18} GRECUS. − Et ut virginem redderet memorem prophetarum, subdit :

Et dabit illi Dominus Deus sedem David patris eius,

^marg.| ut noscat liquido quoniam qui nasciturus est ab ea, ipse est Christus, quem illi promiserant³³⁰* ex David semine nasciturum.^EE ^fg

^fg ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 32 (Krikones § 152 Severus), ed. Mai , Classicorum auctorum, Romae, 1835, t. 10, p. 411 [CGP 7080.13] = Vat. gr. 1611, f. 17rb21-23 : «Σεβήρου. Τοῦτο δι’ οὐδὲν ἕτερον εἴρηται τῷ Γαβριὴλ ἢ ἵνα τὴν παρθένον ἀναμνήσῃ τῶν προφητῶν καὶ μάθῃ σαφῶς ὅτι ὁ ἐξ αὐτῆς τεχθησόμενος, οὗτός ἐστιν ὁ Χριστὸς ὁ ὑπὲρ ἐκείνων προφητευθεὶς ἐκ σπέρματος ἐλεύσεσθαι τοῦ Δαυίδ».
<cuius fons> Catena Graecorum Patrum in Lc. (Lc. 1, 32) = Vat. gr. 756, f. 158r44-46 (anon.) : «Τὸ δὲ καὶ δώσει αὐτῷ κύριος ὁ θεὸς τὸν θρόνον Δαυὶδ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, φησί, δι’ οὐδὲν ἕτερον ἢ ἵνα ἀναμνήσῃ αὐτὴν τῶν προφητῶν καὶ δείξῃ ὅτι ἐξ αὐτῆς τεχθησόμενός ἐστιν ὁ Χριστός».
<Non hab.> Catena in Luc., ed. Cramer, p. 12. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^EE ¶Codd. : Fi309 Li448 Ed1657 (11b) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

³³⁰ promiserant Fi309 Li448 ] promiserunt Ed1657 Ed1953

^marg.| {CLC1d10.19} CYRILLUS. − [1] Non tamen ex Ioseph est editum corpus Christi mundissimum. [2] Secundum enim unam lineam cognationis profluxerant Ioseph et virgo ex qua formam humanitatis unigenitus sumpsit.^EF ^fh

^fh ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 33 (Krikones §154 : Cyrille Contra Iulianum), Vat. gr. 1611, f. 17rb27-34 : «Κυρίλλου Κατὰ Ἰουλιανοῦ. [1] Οὐκ ἐξ Ἰωσὴφ μὲν γὰρ τὸ πάναγνον Χριστοῦ γέγονε σῶμα, δεδημιούργηται δὲ διὰ τοῦ ἁγίου Πνεύματος∙ ἀλλ ἦν καὶ οὕτω καὶ ἐκ τῆς Ἰούδα φυλῆς ἑξ ἧς Ἱεσσαὶ καὶ Δαυὶδ ἐξ ἧς ἡ παρθένος· οὐ γὰρ ἦν ἀνεπιτήδευτον τοῖς ἐξ Ἰσραὴλ τό, ἐξ ἧς ἄν τις ἕλοιτο φυλῆς εἰσοικίσασθαί τινα πρὸς γαμικὴν κοινωνίαν∙ [2] ἀλλ´ ἦν ἀνάγκη καὶ οὐχ ἑκουσιν αὐτοῖς, τὰ ἐκ τῆς οἰκείας ἄγεσθαι φυλῆς καὶ νόμῳ τῷ θείῳ τὸ χρῆμα κατεκρατύνετο, ὥστε ἐκ μιᾶς ἤστην φυλῆς τῆς Ἰούδα Ἰωσήφ τε καὶ ἡ Παρθένος, ἐξ ἧς ἀνθρωπείαν ὑπέδυ μορφὴν ὁμονογενής […] ».
<cuius fons> [1] Cyrillus Alexandrinus, Contra Iulianum imperatorem, 8, PG 76, 900A10-11 : «Ὅτι μὲν οὖν οὐκ ἐξ Ἰωσὴφ τὸ πάναγνον αὐτοῦ γέγονε σῶμα, δεδημιούργηται δὲ διὰ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἁπαστισοῦν, οἶμαι, τῶν εὖ φρονούντων ἐρεῖ· ἀλλʹ ἦν καὶ οὕτω καὶ ἐκ τῆς Ἰούδα φυλῆς, καὶ ἐξ αἵματος τοῦ Δαβὶδ, ἔχων μὲν τὴν κατὰ σάρκα γέννησιν ἐκ τῆς ἁγίας Παρθένου, ἐπιγραψάμενος δὲ πατέρα τὸν Ἰωσήφ […]».
[2] Cyrillus Alexandrinus , Contra Iulianum imperatorem, 8, PG 76, 900C10-11(39-45) : «Ἆρά σοι δοκεῖ κἂν διὰ τοῦδε τοῦ νόμου συναινέσαι λοιπὸν ὡς ἐκ μιᾶς ἤστην ἄμφω φυλῆς, Ἰωσήφ τε καὶ ἡ Παρθένος, τῆς Ἰούδα, φημὶ, καὶ Δαβίδ ; Ἀλλ’ οὐκ ἦν Ἰωσὴφ ἐξ Ἰούδα, φησίν· ὑπερτίθεται δὲ τὴν βάσανον· οὐκοῦν ἐπὶ καιροῦ καὶ περί γε τούτων αὐτῷ διαλέξομαι. Ἥκει γε μὴν εἰς τοῦτο θρασὺς ὁ λόγος αὐτῷ, ὥστε καὶ εἰσάπαν τό γε ἧκον ἐπ’ αὐτῷ, καὶ τὸν τῆς ἐνανθρωπήσεως τρόπον τοῦ Μονογενοῦς κατασείειν ἀποτολμᾷν, καὶ αὐτοῦ δὲ τοῦ Λόγου τὴν ὕπαρξιν». [MM2015] [rev. VS2021]

^EF ¶Codd. : Fi309 Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d10.20} BASILIUS. ³³¹ − Non autem in materiali sede David sedit Dominus, translato iudaico regno ad Herodem, sed sedem appellat David , in qua resedit Dominus, indissolubile regnum.^EG ^fi
Unde sequitur :

^fi ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 32-33 (Krikones §156 : Basilius in epistolis) : Vat. gr. 1611, f. 17v9-11 : «Βασιλείου Ἐπιστολαί. Οὐ μὴν οὺδὲ ἐπὶ τοῦ σωματικοῦ θρόνου Δαυὶδ ἐκαθέσθη ὁ Κύριος , μεταπεσούσης λοιπὸν τῆς Ἰουδαϊκῆς βασιλείας ἐπὶ τὸν υἱὸν τοῦ Ἀσκαλωνίτου Ἀντιπάτρου Ἡρώδην , καὶ τοὺς ἐκείνου παῖδας, οἳ εἰς τέσσαρας ἀρχὰς κατενείμαντο τὴν Ἰουδαίαν, ἡγεμονεύοντος μὲν Πιλάτου, τὸ δὲ σύμπαν τῆς Ῥωμαϊκῆς ἀρχῆς κράτος ἔχοντος Τιβερίου. Ἀλλὰ θρόνον λέγει Δαυίδ, ἐφ' ὃν ὁ Κύριος ἐκάθισε, τὴν ἀκαθαίρετον βασιλείαν […]».
<cuius fons> Basilius Caesariensis, Epistulae [CPG 2900], Ep. 236 (391) ad Amphilochium, § 3, ed. Y. Courtonne, Saint Basile. Lettres, t. 3, Paris, Belles Lettres, 1966, p. 52.26-35 (PG 32, 381B1-10 ) : «Οὐδεὶς γὰρ φαίνεται τῆς ἀξίας ταύτης ἐπειλημμένος ἐξ αὐτοῦ. Οὐ μέντοι ἐξέλιπεν ἡ τοῦ Ἰούδα φυλὴ ἕως οὗ ἦλθεν ᾧ ἀπέκειτο, ὃς οὐδὲ αὐτὸς ἐκαθέσθη ἐπὶ τοῦ σωματικοῦ θρόνου, μεταπεσούσης λοιπὸν τῆς Ἰουδαϊκῆς βασιλείας ἐπὶ τὸν υἱὸν τοῦ Ἀσκαλωνίτου Ἀντιπάτρου Ἡρώδην καὶ τοὺς ἐκείνου παῖδας, οἳ εἰς τέσσαρας ἀρχὰς κατενείμαντο τὴν Ἰουδαίαν, ἡγεμονεύοντος μὲν Πιλάτου, τὸ δὲ σύμπαν τῆς Ῥωμαϊκῆς ἀρχῆς κράτος ἔχοντος Τιβερίου. Ἀλλὰ θρόνον λέγει Δαβίδ , ἐφ' ὃν ὁ Κύριος ἐκάθισε, τὴν ἀκαθαίρετον βασιλείαν». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^EG ¶Codd. : Fi309 Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

³³¹ Basilius] om. Fi309

Et regnabit in domo Iacob in eternum.

^marg.| {CLC1d10.21} CHRYSOSTOMUS. − Dicit autem ad presens ‘domum Iacob’ eos qui de numero Iudeorum crediderunt in illum, ut enim Paulus dicit^fj : “Non omnes qui ex Israel sunt, hi sunt Israelite. Sed qui sunt filii promissionis, computantur in semine”.^EH ^fk

^fj Rm. 9, 6-8 : «Non enim omnes qui ex Israël sunt, ii sunt Israëlitæ. 7 neque qui semen sunt Abrahæ, omnes filii : sed in Isaac vocabitur tibi semen : 8 id est, non qui filii carnis, hi filii Dei : sed qui filii sunt promissionis, æstimantur in semine».

^fk ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 32 (Krikones §155 : Chrysostomus) : Vat. gr. 1611, f. 17v7-9 : «Χρυσοστόμου Κατὰ Ματθαῖον. Καὶ πῶς οὐκ ἐβασίλευεν ἐπὶ τοὺς Ἰουδαίους ; μάλιστα μὲν καὶ αὐτὸ γέγονεν· Ἰακὼβ γὰρ ἐνταῦθα εἰπὼν εἴτουν Ἰσραὴλ τοὺς αὐτῷ πεπιστευκότας ἐξ Ἰουδαίων ᾐνίξατο. Καὶ τοῦτο ἑρμηνεύων ὁ Παῦλος ἔλεγεν·" Οὐ γὰρ πάντες οἱ ἐξ Ἰσραὴλ, οὗτοι Ἰσραὴλ, ἀλλ' ὅσοι διὰ πίστεως καὶ ἐπαγγελίας ἐγεννήθησαν " […] ».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 7, § 2, PG 57, 75.27-30 : «Καὶ πῶς οὐκ ἐποίμανε, φησὶ, τὸν λαὸν τὸν Ἰουδαϊκόν; Μάλιστα μὲν καὶ αὐτὸ γέγονε· τὸν γὰρ Ἰσραὴλ ἐνταῦθα εἰπὼν, τοὺς αὐτῷ πεπιστευκότας ἐξ Ἰουδαίων ᾐνίξατο. Καὶ τοῦτο ἑρμηνεύων ὁ Παῦλος ἔλεγεν· Οὐ γὰρ πάντες οἱ ἐξ Ἰσραὴλ, οὗτοι Ἰσραὴλ, ἀλλ' ὅσοι διὰ πίστεως καὶ ἐπαγγελίας ἐγεννήθησαν». [ADL2020] [MM2020]
<Non hab.> Chrysostomus , In Mt., hom. 7, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 22va . (diff.)
<Paral.> Thomas de Aquino, In IVSent., d. 8 q. 1 a. 1 qa. 2 ad 2 : «Vel dicendum, secundum apostolum rom. 9 : non qui sunt secundum carnem, sed qui ex promissione, hi computantur in semine». Thomas de Aquino, In Ps. 21, 24, ed. M. Morard, Paris, 2000 (thèse de l’École nationale des chartes), t. 3, p. 154.280 : «Dicit Universum ut includat filios promissionis qui computantur in semine ut dicitur ad Galatas 3 scilicet gentiles».
¶Nota La traduction latine de la citation de Rm. 9 reprend pour partie les termes de la Vulgate qui ne traduit pas exactement le grec et pour partie propose une traduction originale de ἐπαγγελίας ἐγεννήθησαν par «computantur – au lieu de aestimantur (Vulgate) - in semine». L’expression est caractéristique du vocabulaire thomasien où elle revient trois fois à propos de l’élection des non-juifs à la promesse faite à Israël. Le leçon computantur n’est pas attestée dans les apparats critiques de l’édition Wordsworth de la Vulgate, ni dans l’editio minor, ni par Ω^J (Bible de Saint-Jacques de Paris), les correctoires de Sorbonne (CorS1 et CorS2 : Paris, BnF, lat. 15554, f. 134v, 238v). Mais elle circule dans le contexte de l’Ecole de Laon (Anselmus, Glose in Io. et Glossa ordinaria in Gn.) [MM2020] [rev. VS2021]

^EH ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d10.22} BEDA. − Vel domum Iacob totam Ecclesiam dicit que vel de bona radice nata vel, cum oleaster esset, merito tamen fidei in bonam est inserta olivam.^EI ^fl

^fl ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 535 sqq. : «Domum namque iacob totam ecclesiam dicit quae uel de bona radice nata uel cum oleaster esset merito tamen fidei in bonam est inserta oliuam». [MM2020]

^EI ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| { CLC1d10.23} GRECUS. − [1] Nullius³³² autem est in eternum regnare, nisi Dei solius quo fit ut, etsi³³³ propter incarnationem dicatur David sedem accipere, tamen idem ipse, inquantum Deus, rex eternus agnoscitur.

³³² Nullius] Nullus Fi309

³³³ etsi] si Li448

Et regni eius non erit finis³³⁴.

³³⁴ eius non erit finis] etc. Ed1569

^marg.| Non solum inquantum Deus est sed etiam in eo quod homo et in presenti quidem habet regnum multorum, finaliter vero universorum, cum ei omnia subiciantur³³⁵*.^EJ ^fm

^fm ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 32 (Krikones §160 : Geometra), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 638 (Vat. gr. 1611, f. 18r10-a14 ) = PG 106, 821D13 -824A8 : «Τοῦ Γεωμέτρου. [...] [1] Οὐδενὸς δέ ἐστι τὸ βασιλεύειν εἰς τὸν αἰῶνα, εἰ μὴ Θεοῦ· ὥστε εἰ καὶ λαμβάνειν διὰ τὴν οἰκονομίαν ἀνθρωπίνως λέγεται τὸν θρόνον Δαυίδ, ἀλλ' ἔστιν ὁ αὐτὸς καὶ θεϊκῶς βασιλεὺς ἀτελεύτητος , [2] καὶ τῆς βασιλείας αὐτοῦ οὐκ ἔσται τέλος· οὐ καθὸ Θεὸς μόνον, ἀλλὰ καθὸ καὶ ἄνθρωπος · καὶ ὡς οὐ κατὰ φύσιν μόνον βασιλεὺς [om. Vg504], ἀλλὰ βασιλεύσων καὶ κατὰ γνώμην· καὶ νῦν μὲν πολλῶν, ἐπ' ἐσχάτων δὲ καὶ πάντων, ἡνίκα καὶ ὑποτάγησεται αὐτῷ τὰ πάντα».
<cuius fons> [1] Catena Graecorum Patrum (Lc. 1, 33) : Vat. gr. 756, f. 158r46-47 (anon.) : « […] εἰ δὲ καὶ λαμβάνειν ἀνθρωπίνως λέγεται διὰ τὴν οἰκονομίαν τὸν θρόνον Δαυίδ, ἀλλ' ἔστιν ὁ αὐτὸς καὶ βασιλεὺς αἰώνιος θεϊκῶς καὶ ἀτελεύτητος».
[2] Ioannes Geometra , Vita Virginis, Vat. gr. 504, f . 177ra62-67 (ut supra litteris rubricatis).
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae, BAV, Pal. gr. 402, f. 356 . [ADL2020] [MM2020]
¶Nota Le scholion source est composé d’un fragment extrait de la chaîne Vg756 et d’un fragment de la Vie de la Vierge de Géomètre. Dans la PG 106, le scholion de Nicétas a été inséré artificiellement dans le texte Sermon sur l’Annonciation bien qu’il ne figure pas dans le ms. original de celui-ci (Pal. gr. 402). [MM2020] [rev. VS2021]

^EJ ¶Codd. : Fi309 Li448 ( 7va ) Ed1569 (170ra) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

³³⁵ subiciantur] subicientur Ed1953

^marg.| {CLC1d10.24} BEDA. − Omittat ergo Nestorius dicere hominem tantum ex virgine natum, et hunc a Verbo Dei non in unitatem³³⁶ persone esse receptum. Angelus enim qui ait ³³⁷ eumdem ipsum patrem habere David, quem filium altissimi vocari prenuntiat, in³³⁸ duabus naturis unam Christi personam demonstrat. Non autem ideo futuri temporis verbis angelus utitur quia, secundum hereticos, Christus ante Mariam non fuerit sed, quia secundum eamdem personam, homo cum Deo idem filii nomen sortitur.^EK ^fn

^fn ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 511 sqq. : «Si autem idem homo qui deus est, omittat nestorius hominem tantum dicere ex uirgine natum et hunc a uerbo dei non in unitatem personae sed in societatem inseparabilem esse receptum. Alioquin non unum christum uerum deum et hominem sed duos quod dici nefas est asserere ac per hoc non trinitatem sed quaternitatem praedicare conuincitur. Catholica autem fides sicut unum quemlibet hominem carnem et animam ita hominem et uerbum unum christum rectissime confitetur iuxta quod et angeli uerba significant quae dandam illi sedem dauid patris eius asseuerant. Qui enim eundem ipsum patrem habere dauid quem filium altissimi uocari pronuntiat in duabus utique naturis unam christi personam demonstrat. Accepit autem sedem dauid ut nimirum gentem cui dauid quondam et filii eius temporalis regni gubernacula praebuerunt ipse perpetuum uocaret ad regnum quod eis paratum est ab origine mundi. Et regnabit in domo iacob in aeternum, et regni eius non erit finis. Et esaias ait : multiplicabitur eius imperium, et pacis non erit finis, super solium dauid et super regnum eius ut confirmet illud et conroboret in iudicio et iustitia. Non dixit in adquisitione gloriae gazarum que terrestrium non in uictoria gentium plurimarum urbium que debellatione superbarum sed in iudicio et iustitia. Per haec enim regnum christi et in singulis quibusque fidelibus et in uniuersa per orbem multiplicatur pariter et confirmatur ecclesia. Domum namque iacob totam ecclesiam dicit quae uel de bona radice nata uel cum oleaster esset merito tamen fidei in bonam est inserta oliuam. Domum namque iacob totam ecclesiam dicit quae uel de bona radice nata uel cum oleaster esset merito tamen fidei in bonam est inserta oliuam. Quam post triumphum passionis alloquens saluator ait : qui timetis dominum laudate eum, uniuersum semen iacob magnificate eum. Non autem ideo futuri temporis uerbis magnus extiturus iesus filius altissimi uocandus sceptrum dauid accepturus et in domo iacob regnaturus asseritur quia iuxta quod heretici sapiunt atque a ueritate desipiunt christus ante mariam non fuerit sed quia homo assumptus in deum clarificatus est ea claritate quam uerbum dei habuit prius quam mundus esset apud patrem, hoc est ut idem filii nomen eandem christi personam homo cum deo plenus gratia et ueritate sortiretur». [MM2020]

^EK ¶Codd. : Fi309 Li448 Ed1953 {MM2020}

³³⁶ unitatem] unitate Fi309

³³⁷ ait] om. Fi309

³³⁸ prenuntiat in] pronuntiat Fi309

^prol.| [Lc. 1, 26-38 legitur in feria IV quatuor temporum hiverniae ; cf. Ordinarium OP 575]

^marg.| {CLC1d11.1} AMBROSIUS. − [a] Neque non credere angelo Maria debuit, neque tam temere usurpare divina.
Unde dicitur :

Dixit autem Maria ad angelum : Quomodo fiet istud?

^marg.| [b] Temperatior est ista responsio quam verba sacerdotis. Hec ait : Quomodo fiet istud ? Ille respondit : ‘Unde hoc sciam?’^foNegat ille se credere et quasi fidei adhuc alium querit auctorem. Ista se facere profitetur, nec dubitat esse faciendum quod quomodo fieri possit³³⁹* inquirit. Legerat Maria^fp : ‘’Ecce virgo³⁴⁰ concipiet in utero et pariet filium’’. Ideo credidit futurum ; sed quomodo fieret si ³⁴¹* ante non legerat ? Non enim quemadmodum fieret vel prophete tanto fuerat revelatum. Tantum enim mysterium non hominis fuit sed angeli ore promendum.^EL ^fq

^fo Lc. 1, 18.

^fp Is 7, 14.

^fq ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 14, CCSL 14, p. 37.212-228 : «Dixit autem Maria ad angelum : quomodo fiet istud, quoniam uirum non cognoui? Videtur hic non credidisse Maria, nisi diligenter aduertas ; neque enim fas est ut electa ad generandum unigenitum Dei filium fuisse uideatur incredula. Quo autem modo fieri posset licet salua praerogatiua sit matris, cui profecto fuit amplius deferendum, sed ut praerogatiua maior, maior etiam fides ei debuit reseruari quo ergo fieri modo posset, ut Zaccharias, qui non crediderat, silentii condemnaretur, Maria autem, si non credidisset, spiritus sancti infusione exaltaretur? Sed neque non credere Maria neque tam temere debuit usurpare, non credere angelo, usurpare diuina. Neque enim facile erat scire mysterium absconditum a saeculis in Deo, quod nec superiores potestates scire potuerunt. Et tamen non fidem rennuit, non officium refutauit, sed adcommodauit adfectum, spopondit obsequium. Etenim cum dicit : quomodo fiet istud? Non de effectu dubitauit, sed qualitatem ipsius quaesiuit effectus». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 15, CCSL 14, p. 37.212-38.243 : «Quanto temperatior ista responsio quam uerba sunt sacerdotis ! Haec ait : quomodo fiet istud? Ille respondit : unde hoc sciam? Haec iam de negotio tractat, ille adhuc de nuntio dubitat. Negat ille se credere, qui negat scire, et quasi fidei adhuc alium quaerit auctorem, ista se facere profitetur nec dubitat esse faciendum quod quomodo fieri possit inquirit ; sic enim habes : quomodo fiet istud, quoniam uirum non cognoui? Incredibilis et inaudita generatio ante audiri debuit, ut crederetur. Virginem parere diuini est signum mysterii, non humani. Denique accipe inquit tibi signum ; ecce uirgo in utero accipiet et pariet filium. Legerat hoc Maria, ideo credidit futurum ; sed quomodo fieret ante non legerat ; non enim quemadmodum fieret uel prophetae tanto fuerat reuelatum. Tantum enim mandati mysterium non hominis fuit sed angeli ore promendum. Hodie primum auditor : Spiritus sanctus superveniet in te , et auditur et creditur». [FG2013]

^EL ¶Codd. : Li448 ( 7vb ) Ed1953 {MM2019}

³³⁹ fieri possit] fiat Ed1953

³⁴⁰ virgo] om. Ed1953

³⁴¹ si] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d11.2} GREGORIUS NYSSENUS. − Attende etiam munde virginis vocem. Partum annuntiat angelus. Ipsa vero virginitati innititur, prestantiorem incorruptibilitatem angelica visione diiudicans. ^EM ^fr

^fr ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 34 (Krikones §163 : Gregorius Nyssenus), Vat. gr. 1611, f. 18ra23-25 : «Γρηγορίου Νύσσης. Ἆκουσον καθαρᾶς παρθένου φωνήν. Ὁ ἄγγελος τὸν τόκον εὐαγγελίζεται, κἀκείνη τῇ παρθενίᾳ προσφύεται, προτιμοτέραν τὴν ἀφθορίαν τῆς ἀγγελικῆς ἐμφανείας κρίνουσα καὶ οὔτε τῷ ἀγγέλῳ ἀπιστεῖν ἔχει οὔτε τῶν κεκριμένων ἐξέρχεται […]».
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , In diem natalem Salvatoris [CPG 3194], Gregorii Nysseni opera, t. 10.2, 1996, p. 254.12-15 (PG 46, 1140C13-D1 ) : « Ἄκουσον καθαρᾶς παρθένου φωνήν. Ὁ ἄγγελος τὸν τόκον εὐαγγελίζεται, κἀκείνη τῇ παρθενίᾳ προσφύεται, προτιμοτέραν τῆς ἀγγελικῆς ἐμφανείας τὴν ἀφθαρσίαν* κρίνουσα καὶ οὔτε τῷ ἀγγέλῳ ἀπιστεῖν ἔχει οὔτε τῶν κεκριμένων ἐξέρχεται »
* τῆς ἀγγελικῆς ἐμφανείας τὴν ἀφθαρσίαν] τὴν ἀφθορίαν τῆς ἀγγελικῆς ἐμφανείας Ed1996 (E V ^u A ^m T ^r) Vg1611
¶Nota L’écart entre le texte de la Catena et le texte critique de Grégoire de Nysse s’explique par le fait que Nicetas suit une version particulière du texte de Grégoire attestée par au moins quatre témoins antérieurs ou contemporains. [MM2020]* [rev. VS2021]

^EM ¶Codd. : Li448 ( 7vb ) Ed1953 {MM2019}

Quoniam virum non cognosco.

^marg.| {CLC1d11.3} BASILIUS. ³⁴² − Cognitio multifariam³⁴³* dicitur. Dicitur enim ‘cognitio’ nostri Conditoris sapientia ac magnalium suorum notitia nec non mandatorum custodia et que fit apud eum appropinquatio et copula nuptialis qualiter ³⁴⁴* hic accipitur.^EN ^fs

^fs ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 34 (Krikones §156 : Basilius in epistolis) : Vat. gr. 1611, f. 18v1-3 : : «Βασιλείου Ἐπιστολαί. Ἐπεὶ δὲ πολλαχῶς ἡ γνῶσις, καὶ τοῦτο δὴ τὸ ἔγνω πολύσημόν ἐστι, διασταλτέον τὰ σημαίνομα· γνῶσις τοίνυν λέγεται ἥ τε τοῦ κτίσαντος ἡμᾶς σύνεσις καὶ ἡ τῶν θαυμασίων αὐτοῦ κατανόησις καὶ ἡ τήρησις τῶν ἐντολῶν καὶ ἡ πρὸς αὐτὸν οἰκείωσις καὶ ἡ γαμικὴ συμπλοκή […] ».
<cuius fons> Basilius Caesariensis, Epistulae [CPG 2900], Ep. 235 (401) ad Amphilochium, § 3, ed. Y. Courtonne, Saint Basile. Lettres, t. 3, Paris, Belles Lettres, 1966, p. 46.20-47.36 (PG 32, 873C11-14 ) : «Ἀλλὰ πολλαχῶς ἡ γνῶσις , ὡς ἔφαμεν. Ἥ τε γὰρ τοῦ κτίσαντος ἡμᾶς σύνεσις καὶ ἡ τῶν θαυμασίων αὐτοῦ κατανόησις καὶ ἡ τήρησις τῶν ἐντολῶν καὶ ἡ οἰκείωσις ἡ πρὸς αὐτόν. Οἱ δὲ πάντα ταῦτα παρωσάμενοι ἐπὶ ἓν σημαινόμενον τὴν γνῶσιν ἕλκουσι, τὴν θεωρίαν αὐτῆς τοῦ Θεοῦ τῆς οὐσίας». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^EN ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1571 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

³⁴² Basilius] lac. La88

³⁴³ multifariam] scrips., multiphariam La88 Li448 , multifarie Ed1571 Ed1953

³⁴⁴ qualiter] ut Ed1571 Ed1953

^marg.| {CLC1d11.4} GREGORIUS NYSSENUS. − Hec igitur Marie verba indicium sunt eorum que tractabat in mentis arcano. Nam si, causa copule coniugalis, Ioseph desponsari voluisset, cur admiratione ducta est dum sibi narratur conceptio, cum nimirum ipsa prestolaretur ad tempus mater effici iuxta legis naturam? Verum quia oblatum corpus Deo quasi quoddam ex sacris inviolabile reservari decebat. Et³⁴⁵* ideo dicit³⁴⁶* : Etsi sis angelus, tamen quod virum cognoscam³⁴⁷ ex impossibilibus cernitur. Qualiter igitur mater ero, carens coniuge? Ioseph quidem³⁴⁸* in sponsum agnovi.^EO ^ft

^ft ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 34 (Krikones §163 Gregorius Nyssenus), Vat. gr. 1611, f. 18ra28-37 : «Γρηγορίου Νύσσης. […] Ἀπείρηταί μοι, φησίν, ἀνδρὸς ὁμιλία. Πῶς ἔσται μοι τοῦτο, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω; αὕτη τῆς Μαρίας ἡ φωνὴ ἀπόδειξις τῶν κατὰ τὸ κρύφιον ἱστορουμένων ἐστίν. Εἰ γὰρ ἐπὶ γάμῳ παρείληπτο παρὰ τοῦ Ἰωσήφ, πῶς ἂν ἐξενίσθη τῷ τὸν τόκον αὐτῇ προμηνύοντι πάντως ποτὲ καὶ αὐτὴ μήτηρ γενέσθαι* προσδεχομένη κατὰ τὸν νόμον τῆς φύσεως; Ἐπειδὴ δὲ τὴν ἀφιερωθεῖσαν τῷ Θεῷ σάρκα οἷόν τι τῶν ἁγίων ἀναθημάτων ἀνέπαφον ἔδει φυλάττεσθαι, διὰ τοῦτο, κἂν ἄγγελος ᾖς, φησί , κἂν οὐρανόθεν ἥκῃς, κἂν ὑπὲρ ἄνθρωπον τὸ φαινόμενον ᾖ, ἀλλὰ τὸ γνῶναί με ἄνδρα τῶν ἀμηχάνων ἐστί. Πῶς οὖν ἔσομαι μήτηρ χωρὶς ἀνδρός; Τὸν γὰρ Ἰωσὴφ μνηστῆρα μὲν οἶδα, ἄνδρα δὲ οὐ γινώσκω».
*πάντως … γενέσθαι] πάντῃ καὶ πάντως μήτηρ καὶ αὐτὴ γενέσθαι Greg..
<cuius fons> Cf. Gregorius Nyssenus , In diem natalem Salvatoris [CPG 3194], Gregorii Nysseni opera, t. 10.2, 1996, p. 255.1-10 (PG 46, 1140D4-1141A4 ). [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
¶Nota Combefis, en raison de la logique propre du texte de Grégoire de Nysse, reproche à Nicolaï l’ajout de «non» devant «cognoscam». Nicolaï répond qu’il n’a pas examiné le texte original de Grégoire de Nysse et qu’il n’avait pas de raison de corriger Ed1618 puisque la leçon non cognoscam correspond au texte même de l’évangile : ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω. Nicolaï n’a fait ici que respecter le texte de base de l’édition d’Antoine de Sienne (Ed1571). La double tradition textuelle de la Catena et de Grégoire de Nysse donne raison à Combefis. Dans les deux cas, on peut comprendre la réaction de la Vierge et le passage problématique :
- soit comme un effroi suscité par la contradiction avec le choix personnel de la Vierge : “bien que tu sois un ange, cependant, le fait que je connaisse un homme relève de l’impossible [puisque j’ai décidé de rester vierge]” ; c’est le sens de la sentence de la Catena.
- soit comme un septicisme suscité par la contradiction avec le réalisme de la nature : “bien que tu sois un ange, cependant, parce que je ne connais pas d’homme, [ce que tu m’annonces] relève de l’impossible ; c’est la lectio facilior retenue par Nicolaï à partir du sens obvie du texte évangélique. Cf. Nicolaï , In Catena m auream, 1669, discussio 25, p. 90-92. [MM2019] [MM2020]

^EO ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1470 Ed1570 Ed1571 Ed1618 (792-793) Ed1637 Ed1657 Ed1953 {MM2019}

³⁴⁵ Et] om. Ed1657 Ed1660 Ed1953

³⁴⁶ dicit] + quoniam virum non cognosco quasi dicat Ed1570 Ed1571 Ed1618 Ed1637 Ed1657 Ed1953 q. d.] quasi diceret Ed1657 Ed1660, quasi dicat Ed1570 Ed1953

³⁴⁷ cognoscam] non praem. Ed1571 Ed1618 Ed1637 Ed1657

³⁴⁸ quidem] siquidem Ed1571 Ed1618 Ed1637 Ed1657 Ed1953

^marg.| { CLC1d11.5} GRECUS. ³⁴⁹ − Sed considera qualiter virgini solvit dubium angelus ac explanat intemeratum connubium et ineffabilem partum.^EP ^fu

^fu ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 35 (Krikones §172 : Geometra), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 639 = Vat. gr. 1611, f. 18va21 -22 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Ἀλλ’ ὅρα πῶς τῇ παρθένῳ λύει τὴν ἀπορίαν ὁ ἄγγελος, καὶ διερμηνεύει τὸν ἄφθαρτον γάμον καὶ τὸν ἄφραστον τόκον καὶ τὸν ἀκατάληπτον τρόπον· οὐ χρεία, φησίν, ἀνδρός· οὐ γὰρ ὁμοίως ταῖς ἄλλαις ,τὰ σά, ὥσπερ οὐδὲ τὰ τοῦ Υἱοῦ τοῖς υἱοῖς. Οὐ γὰρ ἡ σὴ σύλληψις τῆς παρθενίας ἀφαίρεσις, ἀλλὰ καὶ τοὐναντίον σφραγὶς καὶ συντήρησις. Δέχου οὖν, ὦ Παρθένε, τὸ λεχθέν· μὴ ζήτει τὸ σιγηθέν. Τῷ τόκῳ μαρτυρῶ · τῷ τρόπῳ παραχωρῶ […]».
<cuius fons> Iohannes Cyriotes Geometra , In Annuntiationem Deiparae, § 16, PG 106, 825A2-5 = BAV, Pal. gr. 402, f. 356v8 : «Τί οὖν ὁ νυμφαγωγός τε καὶ νυμφοπόλος; πῶς αὐτῇ διερμηνεύει τὸν ἄφθαρτον γάμον καὶ τὸν ἄφραστον τόκον, καὶ ἅμα μυσταγωγεῖ τὸ τῆς Τριάδος αὐτῇ μυστήριον». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^EP ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1618 Ed1637 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

³⁴⁹ Grecus] Gregorius Li448

Et respondens angelus dixit ei : Spiritus sanctus superveniet in te³⁵⁰.

³⁵⁰ superveniet in te] etc. Ed1637, + etc. Ed1657

^marg.| {CLC1d11.6} CHRYSOSTOMUS. − [1] Quasi dicat : Non queras ordinem naturalem ubi naturam transcendunt et superant que tractantur. Dicis : Quomodo fiet istud quoniam virum non cognosco ? Quinimmo eo ipso continget quod es coniugis inexperta. Nam si virum experta fuisses, non digna censereris hoc ministerio³⁵¹*. Non quia profanum sit coniugium sed quia virginitas potior. Decebat enim communem omnium Dominum, et in nativitate nobiscum participare, et ab ea discrepare. Quod enim ex utero nasceretur, habuit commune nobiscum ; quod autem absque concubitu nasceretur, plus a nobis obtinuit. [2] Quam³⁵² beatum corpus illud quod, ob exuberantem munditiam³⁵³*, donum ³⁵⁴ anime ad seipsum allexit. In singulis enim ceteris vix utique anima sincera Sancti Spiritus impetrabit presentiam sed nunc caro receptaculum efficitur Spiritus .^EQ ^fv

^fv ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 35 (Krikones § 170, Chrysostomus in Hexaemeron) : Vat. gr. 1611, f. 18v7-12 : «Χρυσοστόμου ἐκ τῆς Ἑξαημέρου. Μὴ ζήτει, φησί, φύσεως ἀκολουθίαν, ὅταν ὑπὲρ φύσιν ᾖ τὰ γινόμενα· μὴ περιβλέπου γάμων ὠδῖνας, ὅταν μείζων γάμου τῆς γεννήσεως ὁ τρόπος ᾖ. Καὶ πῶς ἔσται τοῦτο, φησίν, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω ; Καὶ μὴν διὰ τοῦτο ἔσται, ἐπεὶ [ἐπειδὴ PG] ἄνδρα οὐ γινώσκεις . Εἰ γὰρ ἐγίνωσκες ἄνδρα, οὐκ ἂν κατηξιώθης ὑπηρετήσασθαι τῇ διακονίᾳ ταύτῃ . Ὥστε δι’ ὃ ἀπιστεῖς, διὰ τοῦτο [δι´ αὐτὸ PG] πίστευε . Οὐκ ἐπειδὴ κακὸν ὁ γάμος, ἀλλ’ ἐπειδὴ κρείττων ἡ παρθενία· τὴν δὲ τοῦ κοινοῦ πάντων Δεσπότου εἴσοδον σεμνοτέραν ἐχρῆν εἶναι τῆς ἡμετέρας· βασιλικὴ γὰρ ἦν ἡ εἴσοδος. Ἔδει δὲ καὶ τῆς γεννήσεως ἡμῖν κοινωνεῖν, καὶ ἐξηλλάχθαι αὐτῆς· [τῆς ἡμετέρας. PG] καὶ ἀμφότερα ταῦτα γέγονε, καὶ ὅπως, ἄκουε· Τὸ μὲν γὰρ ἀπὸ μήτρας γενέσθαι, κοινὸν πρὸς ἡμᾶς· τὸ δὲ χωρὶς γάμων γενέσθαι, μεῖζον ἢ καθ’ ἡμᾶς […]».
<cuius fons> = Chrysostomus , In Genesim [CPG 4409], hom. 49, § 2 (Gn. 25, 19), PG 54, 44 6.1 3-27 .
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 35 (Krikones § 178 : Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 18vb37- 19r1 : «Γρηγορίου Νύσσης. Βαβαί, οἵαν ὁ νυμφοστόλος παστάδα τῷ καθαρῷ καὶ ἀμιάντῳ περιΐστησι [Greg. (L E), παρίστησι Greg.] γάμῳ ; πνεῦμα ἁγίον φησὶν ἐπελεύσεται ἐπὶ σέ· [+ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι. Greg.] ὢ μακαρίας σαρκὸς [γαστρὸς PG] ἐκείνης, ἣ δι’ ὑπερβολὴν καθαρότητος, τὰ τῆς ψυχῆς ἀγαθὰ πρὸς ἑαυτὴν ἐπεσπάσατο · ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν [f. 19r] ἄλλων ἁπάντων, μόλις [μόγις Greg.] ἂν ψυχὴ καθαρὰ πνεύματος ἁγίου παρουσίαν δέξαιτο· ἐνταῦθα δὲ δοχεῖον τοῦ πνεύματος ἡ σὰρξ γίνεται […]».
<cuius fons> = Gregorius Nyssenus , In diem natalem Salvatoris [CPG 3194], Gregorii Nysseni opera, t. 10.2, 1996, p. 255.14-256.1 (PG 46, 1141A4-12 ). [ADL2020] [MM2020]
¶Nota 1. Thomas infléchit plusieurs termes de la source au profit d’un vocabulaire précis qui reconnaît à chaque réalité sa place et sa valeur. Contrairement à Chrysostome, il ne ressent pas la nécessité de dire que le mariage est ‘mauvais’ pour valoriser la virginité et il remplace κακὸν par profanum. Le verbe ‘connaître’, utilisé par le grec biblique pour désigner l’oeuvre de chair, est réservé à l’activité noétique et remplacé par la notion d’ «expérience» (coniugii expers / inexpers) empruntée à Augustin (v. g. Enarrationes in Ps. 75 § 16, CCSL 39 : «alii etiam uouent, etsi experti tale coniugium, ultra nihil tale pati, nihil tale concupiscere aut sustinere : et ipsi uouerunt aliquid maius quam illi. alii uirginitatem ipsam ab ineunte aetate uouent, ut nihil tale uel experiantur, quale illi experti reliquerunt : et isti uouerunt plurimum»).
¶Nota 2. Tout le scholion Kr178 a été attribué à Chrysostome en raison d’un accident qui remonte à la documentation préparatoire de la Catena (voir plus loin, note sur CLC1d11.8 ). Dans le manuscrit Vg1611, parce que l’attribution de Kr177 prend beaucoup de place dans l’entrecolonne et dépasse le niveau de l’incipit de Kr178, la mention de Grégoire a été décalée dans la marge opposée, de sorte qu’elle a pu échapper à un copiste pressé. Nicolaï a été le premier à restituer à Grégoire de Nysse la paternité du second segment de la sentence. [MM2020] [rev. VS2021]*

^EQ ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

³⁵¹ ministerio cum gr. ] mysterio Ed1657 Ed1953

³⁵² Quam] (Gregor. Nyss. in diem natalem Christi ubi sup.) praem. Ed1657

³⁵³ munditiam] + virginis Marie ut videtur Ed1657 Ed1953

³⁵⁴ donum] ubique sic pro bonum (ἀγαθὰ)

^marg.| {CLC1d11.7} GREGORIUS NYSSENUS. − Tabulas enim nostre nature quas culpa confregerat, denuo verus legislator³⁵⁵ de terra nostra sibi dolavit, absque concubitu divinitatis sue corpus susceptibile creans, quod divinus digitus sculpsit, scilicet spiritus superveniens virgini.^ER ^fw

^fw ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 35 (Krikones §184 : Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 19rb37-v1 : «Γρηγορίου Νύσσης ἐκ τῶν Περὶ τελειότητος βίου. Καὶ τὰς τῆς φύσεως ἡμᾶς πλάκας ἃς ἡ ἁμαρτία συνέτριψε, ταύτας πάλιν ὁ ἀληθινὸς νομοθέτης· οὗ τύπος ἦν ὁ Μωυσῆς ἐκ τῆς γῆς ἡμῶν ἑαυτῷ ἐλάξευσεν. Οὐ γὰρ γάμος αὐτοῦ τὴν θεοδόχον ἐδημιούργησε σάρκα, ἀλλ' αὐτὸς τῆς ἰδίας σαρκὸς [f. 19v] γίνεται λατόμος, τῆς τῷ θείῳ δακτύλῳ καταγραφείσης . Πνεῦμα γὰρ ἅγιον ἦλθεν ἐπὶ τὴν Παρθένον καὶ ἡ τοῦ Ὑψίστου ἐπεσκίασε δύναμις».
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , De vita Moysis [CPG 3159], lib. 2, Gregorii Nysseni opera, t. 7.1, 1964, p. 108.18-109.3 (PG 44, 397B11-17 ) : «Ἐπεὶ δὲ προσέπεσε τῆς ἁμαρτίας ὁ ἦχος, ὃν ἡ πρώτη γραφὴ φωνὴν ὄφεως ὀνομάζει, ἡ δὲ κατὰ τὰς πλάκας ἱστορία φωνὴν ἐξ οἴνου ἀρχόντων [ᾀδόντων PG], τότε εἰς γῆν ⸢ πεσοῦσαι συνετρίβονται [Λ, πεσοῦσας συνέτριψε K (O), πεσοῦσα συντριβήσεται PG]. Ἀλλὰ [om. K O] πάλιν ὁ ἀληθινὸς νομοθέτης, οὗ τύπος ἦν ὁ Μωϋσῆς, ἐκ τῆς γῆς ἡμῶν ἑαυτῷ τὰς [+ τῆς φύσεως K O S H, τῆς φύσεως ἡμῶν PG] πλάκας ἐλάξευσεν.Οὐ γὰρ γάμος αὐτῷ τὴν θεοδόχον ἐδημιούργησε σάρκα, ἀλλ' αὐτὸς τῆς ἰδίας σαρκὸς γίνεται λατόμος τῆς τῷ θείῳ δακτύλῳ γραφείσης [καταγραφείσης PG]. Πνεῦμα γὰρ ἅγιον ἦλθεν ἐπὶ τὴν Παρθένον καὶ ἡ τοῦ Ὑψίστου ἐπεσκίασε δύναμις». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
¶Nota Nicétas suit ici une version de Grégoire proche du texte attesté par les manuscrit K et O de l’édition critique. [MM2021]

^ER ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

³⁵⁵ legislator] legis Li448

^marg.| marg.|{CLC1d11.8} CHRYSOSTOMUS. − Insuper :

Et virtus altissimi obumbrabit tibi.

^marg.| Altissimi regis virtus Christus est qui per adventum Spiritus sancti formatur in virgine. ^ES ^fx

^fx ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (Lc. 1, 35) (Krikones §178 Gregorius Nyssenus), Vat. gr. 1611, f. 19r1-3 : «Γρηγορίου Νύσσης. [...] ἀλλὰ καὶ ἡ δύναμις ⸢ τοῦ ἁγίου [ὑψίστου Greg.] ἐπισκιάσει σοι . Tί τοῦτο σημαίνει δι' ἀπορρήτων ὁ λόγος ; ὅτι Χριστὸς Θεοῦ δύναμις καὶ Θεοῦ σοφία [+ φησὶν ὁ ἀπόστολος Chrysostomus], οὐκοῦν ἡ τοῦ ὑψίστου Θεοῦ* δύναμις, ἥτις ἐστὶν ὁ Χριστός, διὰ τῆς ἐπελεύσεως τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐμμορφοῦται τῇ παρθενίᾳ [...] ».
* ἡ τοῦ ὑψίστου Θεοῦ] τοῦ οὖν ὑψίστου θεοῦ ἡ Greg.
<cuius fons> Cf. Gregorius Nyssenus , Oratio in diem natalem Christi [CPG 3194], Gregorii Nysseni opera, t. 10.2, 1996, p. 256.1-6 (PG 46, 1141A12-18 ).
¶Nota A deux reprises, la Catena attribue K178 à Chrysostome (voir plus-haut CLC1d11.6 ‎). L’accident est dû est dû à la disposition inhabituelle des lemmes attributifs de la chaîne de Nicétas à cet endroit : la brièveté du scholion qui précède, attribué à Chrysostome (K177), a obligé à disposer les attributions de K177 et K1788 en parallèle, au même niveau, à la verticale, de part et d’autre de la colonne, comme on l’observe dans le ms. Vg1611 (f. 18vb). La première ligne de K178 y est flanquée à à gauche, à la verticale dans l’entrecolonne, de l’attribution à Chrysostome du scholion précédent (K177), très court, et à droite de l’attribution à Grégoire de Nysse qui n’a pas été prise en compte ou étati pmise dans le manuscrit utilisé. L’erreur est donc à attribuer au traducteur de la Catena et non aux copistes de la Catena. Elle remonte à la documentation préparatoire de Thomas qui a fixé cette attribution fautive. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^ES ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d11.9} GREGORIUS. Decimo octavo Moralium. ³⁵⁶* − [b] Per obumbrationis enim vocabulum, incarnandi Dei utraque natura signatur³⁵⁷*. Umbra enim a lumine formatur in ³⁵⁸* corpore. Dominus autem per divinitatem lumen est. Quia ergo lumen incorporeum in eius erat utero corporandum, recte ei dicitur « Virtus altissimi obumbrabit tibi » id est corpus in te humanitatis accipiet incorporeum lumen divinitatis. [a] Hoc etiam*³⁵⁹ Marie dicitur propter mentis refrigerium celitus datum.^ET ^fy

^fy ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18, § 20, CCSL 143A, lin. 31-40 sqq : «[a] Propter hoc quoque mentis refrigerium caelitus datum mariae dicitur : uirtus altissimi obumbrabit tibi . [b] Quamuis hac in re per obumbrationis uocabulum incarnandi dei utraque potuit natura signari. Vmbra enim a lumine formatur et corpore. Dominus autem per diuinitatem lumen est, qui mediante anima, in eius utero fieri dignatus est per humanitatem corpus. Quia ergo lumen incorporeum in eius erat utero corporandum, ei quae incorporeum concepit ad corpus dicitur : uirtus altissimi obumbrabit tibi ; id est, corpus in te humanitatis accipiet incorporeum lumen diuinitatis. Sed iam de iniquo quolibet quod coepimus exsequamur. Tollit ergo eum uentus urens, quia uidelicet malignus spiritus eum quem nunc succenderit igne peruersae concupiscentiae, rapit postmodum ad flammas gehennae».
<Paral.> Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 32 a. 1 ad 1 : «Sicut autem virtus animae quae est in semine, per spiritum qui in semine concluditur, format corpus in generatione aliorum hominum ; ita virtus Dei, quae est ipse filius, secundum illud i ad cor. i, Christum Dei virtutem, per spiritum sanctum corpus formavit quod assumpsit. Et hoc etiam verba Angeli demonstrant dicentis, spiritus sanctus superveniet in te, quasi ad praeparandam et formandam materiam corporis Christi ; et virtus altissimi, idest Christus, obumbrabit tibi, idest, corpus humanitatis in te accipiet incorporeum lumen divinitatis, umbra enim a lumine formatur et corpore, ut Gregorius dicit, xviii moral. Altissimus autem intelligitur pater, cuius virtus est filius».
<Non hab.> Diff. Alulfus sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III (Novum Testamentum : Lc.), c. 4, PL 73, 1200.7-17. [MM2020]

^ET ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

³⁵⁶.XVIII.] om. Ed1953

³⁵⁷ signatur] significatur Ed1953

³⁵⁸ in] et Ed1953

³⁵⁹ etiam] enim Ed1953

^marg.| {CLC1d11.10} BEDA. − Non ergo virili, quod non cognoscis, semine, sed Spiritus sancti, quo impleris, opere concipies. Concupiscentie in te³⁶⁰ non erit estus, ubi umbram faciet Spiritus sanctus.^EU ^fz

^fz ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 565-567 sqq. : «Non uirili, inquit, quod non cognoscis semine sed spiritus sancti quo impleris opere concipies. Erit in te conceptio, libido non erit. Concupiscentiae non erit aestus ubi umbram faciet spiritus sanctus». [MM2020]

^EU ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

³⁶⁰ in te] om. Li448

^marg.| {CLC1d11.11} GREGORIUS NYSSENUS. − [1] Vel dicit obumbrabit tibi quia sicut corporalis³⁶¹* umbra precedentium charactere conformatur, ita indicia deitatis Filii ex virtute³⁶² generandi patebunt. [2] Sicut enim in nobis quedam vivifica virtus in materia corporali conspicitur qua homo formatur, sic in virgine, Altissimi virtus, per vivificantem spiritum, parit³⁶³* corpori insitam materiam carnis ex virgineo corpore, ad formandum novum hominem, assumpsit. ^EV ^ga
Unde sequitur :

^ga ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 35 (Krikones §178), Vat. gr. 1611, f. 19r3-4 (al. p. 11) : «Γρηγορίου Νύσσης. [...] Ἐπισκιάσει σοι. Τί τοῦτο σημαίνει δι' ἀπορρήτων ὁ λόγος ; ὅτι Χριστὸς Θεοῦ δύναμις καὶ Θεοῦ σοφία οὐκοῦν ἡ τοῦ ὑψίστου Θεοῦ ἡ δύναμις, ἥτις ἐστὶν ὁ Χριστός, διὰ τῆς ἐπελεύσεως τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐμμορφοῦται τῇ παρθενίᾳ. Καθάπερ γὰρ ἡ τῶν σωμάτων σκιὰ τῷ τύπῳ τῶν προηγουμένων συσχηματίζεται, οὕτως ὁ χαρακτὴρ καὶ τὰ γνωρίσματα τῆς τοῦ υἱοῦ θεότητος ἐν τῇ δυνάμει τοῦ τικτομένου διαφανήσεται εἰκὼν καὶ σφραγὶς καὶ ἀποσκίασμα καὶ ἀπαύγασμα τοῦ πρωτοτύπου διὰ τῆς τῶν ἐνεργειῶν θαυματοποιΐας δεικνύμενος».
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , Oratio in diem natalis Christi [CPG 3194], Gregorii Nysseni opera, t. 10.2, 1996, p. 256.1-2, 8-11 (PG 46, 1141B ) : «ἀλλὰ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι. τί τοῦτο σημαίνει δι' ἀπορρήτων ὁ λόγος; Χριστὸς θεοῦ δύναμις καὶ θεοῦ σοφία, φησὶν ὁ ἀπόστολος. τοῦ οὖν ὑψίστου θεοῦ ἡ δύναμις, ἥτις ἐστὶν ὁ Χριστός, διὰ τῆς ἐπελεύσεως τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐμμορφοῦται τῇ παρθενίᾳ. καθάπερ γὰρ ἡ τῶν σωμάτων σκιὰ τῷ τύπῳ τῶν προηγουμένων συσχηματίζεται, οὕτως ὁ χαρακτὴρ καὶ τὰ γνωρίσματα τῆς τοῦ υἱοῦ θεότητος ἐν τῇ δυνάμει τοῦ τικτομένου διαφανήσεται εἰκὼν καὶ σφραγὶς καὶ ἀποσκίασμα καὶ ἀπαύγασμα τοῦ πρωτοτύπου διὰ τῆς τῶν ἐνεργειῶν θαυματοποιΐας δεικνύμενος».
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 35 (Krikones § 194 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 20r6-9 : «Γρηγορίου Νύσσης, Κατὰ Ἀπολιναρίου. Καὶ [om. Greg.] ὥσπερ [+ οὖν Greg.] ἐφ’ ἡμῶν ζωοποιός τις δύναμις ἐνθεωρεῖται τῇ ὑλῃ· ἀφ’ἧς ὁ ἐκ ψυχῆς τε καὶ σώματος συνεστὼς ἄνθρωπος διαπλάσσεται· οὕτως ἐπὶ τῆς παρθενίας ἡ τοῦ ὑψίστου δύναμις, διὰ τοῦ ζωοποιοῦντος πνεύματος ἀΰλως τῷ ἀμιάντῳ σώματι ἐμφυεῖσα καὶ ὕλην τῆς σαρκὸς τὴν ἀφθορίαν τῆς παρθένου ποιησαμένη, τὴν ἐκ τοῦ παρθενικοῦ σώματος πρὸς τὸ πλασσόμενον συνεισφορὰν παρεδέξατο· καὶ οὕτως ἐκτίσθη ὁ καινὸς ὡς ἀληθῶς ἄνθρωπος […]». [ADL2020] [MM2020]
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , Antirrheticus adversus Apollinarium [CPG 3144], 31, Gregorii Nysseni opera, t. 3.1, 1958, p. 223.23-30 (PG 45, 1256Α10-Β4 ).
<Non hab.> Nicetas (Krikones 178) ; LLT. Theophylactus in loc. cit.
¶Nota L’ensemble de cette sentence composite propose une sorte de relecture chrétienne du mythe de la caverne en écho à Hbr. 1, 3. Plus qu’à son habitude, le traducteur transpose le scholion grec sans le dénaturer dans un autre système linguistique. Le vocabulaire est simplifié et les mots latins n’occupent plus les même fonctions que ceux qu’ils traduisent. Les propositions parataxiques, partiellement synonymiques, sont recomposées. Character traduit à la fois τύπος et χαρακτὴρ. Assumere, désormais lourd des précisions de Chalcédoine et Constantinople II, traduit à la fois παρεδέξατο et ἐκτίσθη. Parit... insitam rend deux nuances de ἐμφυεῖσα. [MM2020] [rev. VS2021]

^EV ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

³⁶¹ corporalis] cor.i.s La88, corporis Mt366 Ed1953

³⁶² virtute] virgine La88

³⁶³ parit La88 Li448 Mt366 ] pariter Ed1657 Ed1953

Ideoque et quod nascetur ex te sanctum³⁶⁴.

³⁶⁴ sanctum] etc. Ed1657

^marg.| { CLC1d11.12} ATHANASIUS. − Profitemur enim quoniam nature humane assumptum ex Maria verissimum corpus³⁶⁵* extitit, et idem secundum naturam corpori nostro. Soror namque nostra Maria³⁶⁶*, cum omnes ab Adam descenderimus.^EW ^gb

^gb ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 35 (Krikones §181 : Athanasius ad Epictetum), Vat. gr. 1611, f. 19rb25-28 (p. 11) : «Ἀθανασίου Πρὸς Ἐπίκτητον. [...] Ἡμεῖς δὲ φαμὲν ὅτι ἀνθρώπινον φύσει τὸ ἐκ Μαρίας σῶμα καὶ ἀληθινὸν ἦν, ἐπειδὴ ταὐτὸν ἦν τῷ ἡμετέρῳ, ἀδελφὴ γὰρ ἡμῶν ἡ Μαρία, ἐπεὶ καὶ οἱ πάντες ἐκ τοῦ Ἀδάμ ἐσμέν».
<cuius fons> Cf. Athanasius Alexandrinus , Epistola ad Epictetum [CPG 2095], c. 7, PG 26, 1061B3-7 : «Ἀλλὰ μὴν οὐ φαντασία ἡ σωτηρία ἡμῶν οὐδὲ σώματος μόνου, ἀλλ' ὅλου ἀνθρώπου, ψυχῆς καὶ σώματος ἀληθῶς, ἡ σωτηρία γέγονεν ἐν αὐτῷ τῷ Λόγῳ. Ἀνθρώπινον ἄρα φύσει τὸ ἐκ τῆς Μαρίας κατὰ τὰς θείας Γραφὰς, καὶ ἀληθινὸν ἦν τὸ σῶμα τοῦ Κυρίου· ἀληθινὸν δὲ ἦν, ἐπεὶ ταὐτὸν ἦν τῷ ἡμετέρῳ· ἀδελφὴ γὰρ ἡμῶν ἡ Μαρία, ἐπεὶ καὶ πάντες ἐκ τοῦ Ἀδάμ ἐσμεν».
<potius quam> Collectio Quesneliana, PL 56, 669B : «Sed non per phantasiam est salus nostra nec corporis solum, sed totius hominis, animae et corporis vere salus facta est in ipso Verbo. Humanum erat corpus, vere naturaliter ex Maria secundum Scripturas divinas, et verum erat corpus Salvatoris. Verum autem erat, quia simile erat nostro ; soror etenim nostra [669C] fuit Maria, quoniam ex Adam omnes sumus».
<vel> Collectio Quesneliana, ACO 1.5.1, p. 328 : «Vere salus facta est in ipso Verbo. Humanum vere naturaliter ex Maria secundum divinas scripturas et verum erat corpus salvatoris. Verum autem erat quia simie erat nostro. Soror eteniom fuit nostra Maria quoniam omnes ex Adam sumus, et hoc numquam aliquis dubitavit recolens que scripsit Lucas» <ex quo> Hincmarus Rhemensis , De praedestinatione contra Gothescalcum, c. 29, PL 125, 289C : «Sanctus siquidem Athanasius, in epistola ad Epictetum, dicere non dubitavit : «In ipso Verbo...». <vel> Alia recensio PL 58, 870B-C.
¶Nota : Thomas n’adopte aucune des traductions latines préexistantes de cette lettre, très diffusée dans les collections canoniques. Deux fragments de la lettre circulent à l’intérieur des collections latines et grecques des actes des premiers conciles. Mais la sentence de la Catena commence exactement là où le fragment du dossier conciliaire s’arrête dans les actes du concile d’Ephèse (ACO 1.3, p. 123.9-16) ; voir aussi ACO 1.2, p. 54.30-36 ; 1.3, p.69.13-20 ; 1.5, p. 91.8-14. [MM2019] [ADL2020] [rev. VS2021]

^EW ¶Codd. : Li448 (8rb ) Ed1470 [p. 20] Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

³⁶⁵ veris. corp. Li448 cum gr.] inv. Ed1470 Ed953

³⁶⁶ Maria] + est Ed1657 Ed1953

^marg.| {CLC1d11.13} BASILIUS. ³⁶⁷* − Unde et Paulus dicit^gcquoniam “misit Deus filium suum natum” - non ‘per mulierem’ sed – “ex muliere”. Nam hoc quod dico ‘per mulierem’, transitivam³⁶⁸* poterat indicare nativitatis sententiam. Quod autem dicitur ‘ex muliere’, manifestat communionem nature geniti respectu parentis.^EX ^gd

^gc Gal. 4, 4.

^gd ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 35 (Krikones § 182 : Basilius ad Amphilochium) : Vat. gr. 1611, f. 19rb28-35 (al. p. 11) «Βασιλείου Πρὸς Ἀμφιλόχιον. Καὶ σφάλμα δὲ τινῶν Παῦλος διορθούμενος τῶν οἰομένων πνευματικὸν εἶναι τοῦ Κυρίου τὸ σῶμά φησιν ὅτι ἐξαπέστειλεν ὁ Θεὀς τὸν υἱὸν αὐτοῦ γενομένος οὐ διὰ γυναικός , ἀλλ’ ἐκ γυναικός · ἵνα γὰρ δείξῃ ὅτι ἐκ τοῦ ἀνθρωπείου φυράματος ἡ θεοφόρος σὰρξ συνεπάγη τὴν ἐμφατικωτέραν φωνὴν προετίμησε· τ ὸ μὲν γὰρ διὰ γυναικός, παρoδικὴν ἔμελλε τὴν ἔννοιαν τῆς γεννήσεως ὑποφαίνειν· τὸ δ’ ἐκ γυναικός, ἱκανῶς παραδηλοῦν τὴν κοινωνίαν τῆς φύσεως τοῦ τικτομένου πρὸς τὴν γεννήσασαν».
<cuius fons> Basilius Caesariensis , De Spiritu sancto, cap. 5 § 12 [CPG 2839], PG 32, 85Β10-C14 : «Καὶ ἀνάπαλιν τῇ ἐξ οὗ προθέσει ἀντὶ τῇς δι´ οὗ κέχρηται Παῦλος ὡς ὅταν λέγῃ· Γενόμενος ἐκ γυναικὸς ἀντὶ τοῦ διὰ γυναικός. Τοῦτο γὰρ ἡμῖν ἑτέρωθι σαφῶς διεστείλατο, γυναικὶ μὲν προσήκειν λέγων τὸ ἐκ τοῦ ἀνδρὸς γεγεννῆσθαι, ἀνδρὶ δὲ τὸ διὰ τῆς γυναικὸς, ἐν οἷς φησιν ὅτι Ὥσπερ γυνὴ ἐξ ἀνδρὸς, οὕτως ἀνὴρ διὰ τῆς γυναικός. Ἀλλ ὅμως ἐνταῦθα, ὁμοῦ μὲν τὸ διάφορον τῆς χρήσεως ὲνδεικνύμενος, ὁμοῦ δὲ καὶ τὸ σφάλμα τινῶν ὲν παραδρομῇ διορθούμενος τῶν οἰoμένων πνευματικὸν εἶναι τοῦ Κυρίου τὸ σῶμα, ἵνα δείξῃ ὅτι ἐκ τοῦ ὰνθρωπείου φυράματος ἡ θεοφόρος σὰρξ συνεπάγη, τὴν ἐμφατικωτέραν φωνὴν προετίμησε (τ ὸ μὲν γὰρ διὰ γυναικὸς παροδικὴν ἔμελλε τὴν ἔννοιαν της γενέσεως ὑποφαίνειν· τὸ δὲ ἐκ τῆς γυναικὸς ἱκανῶς παραδηλοῦν τὴν κοινωνίαν τῆς φύσεως τοῦ τικτομένου πρὸς τὴν γεννήσασαν) , οὐχ ἑαυτῷ που μαχόμενος, ἀλλὰ δεικνὺς ὅτι ῥᾳδίως ἀλλήλαις ἀντεπιχωριάζουσιν αἱ φωναί». [ADL2020] [MM2020]
¶Nota La Catena traduit έμελλε par poterat indicare, tandis que Nicolaï associe plus étroitement έμελλε à παροδικήν qu’il traduit transituram tout en gardant poterat indicare que plus rien ne justifie dans le grec. [MM2020] [rev. VS2021]

^EX ¶Codd. : Li448 (8rb ) Mt366 Ed1470 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

³⁶⁷ Basilius Li448 Ed1470] + Lib. de Spiritu sancto. Ed1953

³⁶⁸ transitivam cum gr. ] transituram Ed1657 Ed1953

^marg.| {CLC1d11.14} GREGORIUS. Decimo octavo Moralium. ³⁶⁹* − [1] Ad distinctionem autem nostre sanctitatis, Iesus singulariter sanctus nasciturus asseritur. Nos quippe etsi sancti efficimur, non tamen nascimur, quia ipsa nature corruptibilis cognatione constringimur³⁷⁰. Ille autem solus veraciter sanctus³⁷¹* est qui ex coniunctione carnalis copule conceptus non est. [2] Qui non, sicut hereticus desipit, alter in humanitate, alter in deitate est, non³⁷²* purus homo conceptus atque editus, post per³⁷³ meritum ut Deus esset accepit sed nuntiante angelo, et adveniente Spiritu, mox Verbum in utero, mox intra uterum Verbum caro. ^EY ^ge
Unde sequitur :

^ge ¶Fons : [1] <revera> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 584-592 sqq. : «Ad distinctionem nostrae sanctitatis iesus singulariter sanctus nasciturus asseritur. Nos quippe et si sancti efficimur non tamen nascimur quia ipsa naturae corruptibilis conditione constringimur ut merito cum propheta gementes singuli dicamus : ecce enim in iniquitatibus conceptus sum, et in delictis peperit me mater mea. Ille autem solus ueraciter sanctus est qui ut ipsam conditionem naturae corruptibilis uinceret ex commixtione carnalis copulae conceptus non est. Sanctum, inquit, uocabitur filius dei. Quid hic dicis, nestoriane, qui beatam mariam dei negans esse genetricem apertam niteris impugnare ueritatem? ecce deum dixit superuenturum dei filium nasciturum. Quomodo ergo aut dei filius deus non est aut quae deum edidit quomodo Θεοτόκος, id est dei genetrix non esse potest? et ecce elisabeth cognata tua et ipsa concepit filium in senectute sua». <ex quo> <diff.> Glossa ordinaria (Lc. 1, 35) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 142a marg.], ed. Gloss-e : «SANCTUM. Iesus nascitur sanctus qui condicionem nature corruptibilis vinceret et commixtione copule carnalis conceptus non est. Nos condicione corruptibilis nature constricti, per gratiam possumus sanctificari. Et congruit ut que contra morem virgo concepit supra morem humane consuetudinis Dei filium generet».
<Potius quam> Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18 § 52, CCSL 143A, lin. 25-31 sqq. : «Ac si aperte diceretur : nullus sanctorum quibuslibet uirtutibus plenus, ex ista tamen nigredine mundi collectus, aequari potest ei de quo dictum est : quod nascetur ex te sanctum, uocabitur filius dei. Nos quippe etsi sancti efficimur, non tamen nascimur, quia ipsa naturae corruptibilis conditione constringimur, ut cum propheta dicamus : ecce enim in iniquitatibus conceptus sum et in delictis peperit me mater mea. Ille autem solus ueraciter sanctus natus est, qui ut ipsam conditionem naturae corruptibilis uinceret, ex commixtione carnalis copulae conceptus non est. [...]».
[2] Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18 § 52, CCSL 143A, lin. 44-48 sqq. : «Aliud est enim natos homines gratiam adoptionis accipere, aliud unum singulariter per diuinitatis potentiam deum ex ipso conceptu prodiisse. Nec aequari potest gloriae unigeniti habita per naturam aliis accepta per gratiam ; mediator quippe dei atque hominum, homo christus iesus ; non sicut iste haereticus desipit, alter in humanitate, alter in deitate est. Non purus homo conceptus atque editus, post per meritum ut deus esset accepit, sed nuntiante angelo, et adueniente spiritu, mox uerbum in utero, mox intra uterum uerbum caro, et manente incommutabili essentia quae ei est cum patre et cum sancto spiritu coaeterna, assumpsit intra uirginea uiscera ubi et impassibilis pati, et immortalis mori, et aeternus ante saecula temporalis posset esse in fine saeculorum ; ut per ineffabile sacramentum, conceptu sancto, partu inuiolabili, secundum ueritatem utriusque naturae, eadem uirgo et ancilla domini esset et mater».
¶Nota La rédaction de la sentence, commencée à la lecture de la Glose ordinaire, s’est poursuivie par la source de celle-ci trouvée chez Bède, puis par la source de Bède identifiée dans les Moralia. Il en résulte un texte composite placé sous l’autorité de Grégoire, bien que le premier segment sont cités d’après Bède de manière à conserver son apport propre. La leçon coniunctione au lieu de commixtione est probablement une erreur de lecture de l’apographiste qui aura mal interprété l’abréviation coñmctione (Li448) lue coñiuctione. [MM2020]

^EY ¶Codd. : Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

³⁶⁹ .XVIII. Cbg133 Clv160.7 Fi28 Li448 V795 Ed1470 Ed1570 Ed1775 ] om. Ed1953

³⁷⁰ cognatione constringimur] conditione constringimur ut cum propheta dicamus (Psal. 50) Ecce in iniquitatibus conceptus sum etc. Ed1657

³⁷¹ sanctus] + natus Ed1953

³⁷² non] ut Ed1953

³⁷³ post per] restit., et praem. Ed1657, post Li448

Vocabitur filius Dei.³⁷⁴

³⁷⁴ filius Dei] etc. Ed1657

^marg.| { CLC1d11.15} GRECUS. ³⁷⁵* − Tu autem attende qualiter virgini totam Trinitatem angelus³⁷⁶ edidit, dum ³⁷⁷ Spiritum sanctum commemorat virtutem et altissimum. Trinitas enim indivisibilis est.^EZ ^gf

^gf ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 35 (Krikones §198 Victor Antiochenus), Vat. gr. 1611, f. 20vb17-20 (ed. A. Mai, Scriptorum veterum nova collectio, t. 9, Rome, 1837, p. 640 ) ; Paris, Grec 208, f. 33va8-10 : «Βίκτωρος Πρεσβυτέρου. Σὺ δέ μοι ὅρα πῶς τῇ Παρθένῳ ὅλην ἐξέφῃνε τὴν Τριάδα ὁ ἄγγελος, Πνεῦμα ἅγιον εἰπὼν καὶ δύναμιν καὶ ὕψιστον﮲ ἀδιαίρετος γὰρ ἡ Τριάς﮲ καὶ ἐν μὲν τῷ λόγῳ τὸ Πνεῦμα, διὰ δὲ τοῦ λόγου καὶ ἐν τῷ Θεῷ».
<cuius fons> Catena Graecorum Patrum in Lucam [CPG C131], ed. Cramer, p. 12.37-38 : «Χρὴ δὲ σκοπῆσαι πῶς ὅλην αὐτἡν τὴν Παναγίαν καὶ ζωοποιὸν Τριάδα ἐξέφηνεν εἰπὼν, Πνεῦμα Ἅγιον καὶ δύναμιν καὶ Ὕψιστον». [ADL2020]
<ex quo> Victoris Antiocheni in Marcum et Titi Bostrorum episcopi in evangelium Lucae commentarii, ed. et transl. Theodorus Peltanus [CPG C130], Ingolstadt, 1580, p. 335-336 : « Et virtus altissimi obumbrabit tibi . Hoc est undiquaque circundabit te, induet te, circumvallabit te, complectetur te. Observare hic autem licet quomodo dum Spiritum sanctum virtutemque et altissimum nominat totam sacratissimam Trinitatem virgini patefaciat», réédité avec texte grec par [Fronto Ducateus], Bibliothecae veterum Patrum seu scriptorum ecclesiasticorum..., t. 2, graecolatinus, Parisiis, 1624, p. 762-836, ici p. 767.
¶Nota Cette sentence a été remplacée par CLC1d1.15bis (ci-dessous), empruntée à Théophylacte, à partir de Ed1570. Son adoption a été fixée par l’édition De Rubeis (Ed1745), alors même que Nicolaï (Ed1657) avait conservé le texte original extrait des chaînes grecques utilisées par Thomas, avec cette note : «Grecus id est Victor Presbyter in Catena graecorum Patrum, sive Victor Antiochenus praeter quem tale aliquid habet Titus Bostrensis ubi supra, tom. 2 Bibliothecae Graecorum Patrum quia et Theophylactus quem editio Antverpiensis notat» (CPG C130, ed. cit. supra). Le texte grec de Nicétas a pourtant été scrupuleusement traduit par la Catena. Rien ne justifie donc cette substitution, sauf le souci de remplacer le texte anonyme de la Catena authentique par un texte d’attribution certaine. une attribution certaine. [MM2019] [MM2020] [rev. VS2021] [MM2022]

^EZ ¶Codd. : Cbg133 Clv160.7 Fi28 La88 Li448 (8rb ) Mt366 P638 V795 Ed1470 (20) Ed1474 Ed1476 Ed1566 Ed1569 Ed1611A Ed1618 Ed1657 (12b) ; in apparatu : Ed1660 Ed1861, om. : vide infra notam ad CLC1d11 .15bis {MM2019} {MM2020}

³⁷⁵ Grecus] Gregorius Clv160.7 Li448 P638

³⁷⁶ totam Trin. - angelus Cbg133 Clv160.7 Fi28 La88 Mt366 Li448 V795] inv. Ed1470 Ed1474 Ed1476 Ed1552 Ed1566 Ed1569 Ed1611A Ed1618 Ed1657 Ed1660

³⁷⁷ dum] cum P638

^marg.| {CLC1d11.15b} [THEOPHYLACTUS.] − Vide quomodo sanctam Trinitatem declaravit, non solum Spiritum sanctum commemorans, sed et virtutem, id est Filium, et altissimum, scilicet Patrem.^FA ^gg

^gg ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 35), PG 123, 705C7-9 : «Ὅρα δὲ πῶς τὴν ἁγίαν Τριάδα ἐξέφηνε, Πνεῦμα ἅγιον, δύναμιν τὸν Υἱὸν, Ὕψιστον, τὸν Πατέρα ὀνομάσας». [CGC2015]* [ADL2019] [rev. VS2021]
<cuius fons> Cf. supra CLC1d11.15.
<ex quo> Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 2, 52), iuxta Theophylacti Archiepiscopi Bulgariae, in quatuor Evangelia enarrationes / Ioanne Oecolampadio interprete, In Lc., Basel, 1524, p. 80v = Paris, 1539, f. lxxvE17-19° = Basel, 1554, p. 150B16-17 : « Vide item quomodo sanctam Trinitatem declaravit, dicens : Spiritum sanctum, virtutem filium, altissimum Patrem ». [MM2022]

^FA ¶Codd. : Ed1570 Ed1593 Ed1775 Ed1861 Ed1953 ; om. codd. et cett.; vide notam ad CLC1d11.15. {MM2019}

^prol.| [Lc. 1, 26-38 legitur in feria IV quatuor temporum hiverniae ; cf. Ordinarium OP 575]

^marg.| {CLC1d12.1} CHRYSOSTOMUS. − [a] Quoniam precedens dictum superabat virginis mentem, ad humiliora declinavit sermonem, per sensibilia ipsi³⁷⁸ suadens.
Unde dicit :

³⁷⁸ ipsi] ipsa Li448

Et ecce Elisabeth cognata tua.

^marg.| [f] Animadverte Gabrielis industriam : non memoravit eam³⁷⁹ Sare vel Rebecce vel Rachelis, quia antiquiora erant exempla, sed imminens factum³⁸⁰ inducit ut eius mentem corroboret [c] et, ob hoc et etatem commemoravit, cum dicit :

³⁷⁹ eam] eum Ed1618

³⁸⁰ factum] tactum Ed1618

[b] Et ipsa concepit filium in senectute sua

^marg.| [d] et defectum nature.
Sequitur enim ³⁸¹ :

³⁸¹ enim] om. Ed1618

Et hic mensis est sextus³⁸² illi que vocatur sterilis³⁸³.

³⁸² sextus] om. Li448

³⁸³ sextus illi que vocatur sterilis] etc. Ed1618

^marg.| [e] Non enim a principio conceptus³⁸⁴ Elisabeth statim³⁸⁵ annuntiavit sed, acto sex mensium spatio, ut tumor ventris, perhibeat argumentum.^FB ^gh

^gh ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 36-37 (Krikones §213 : Chrysostomus) : Vat. gr. 1611, f. 21(13)rb18-31 : «Χρυσοστόμου Ἑξαημέρου.. [...] [a] Ἐπειδὴ γὰρ ἡ προτέρα ἀπόδειξις μείζων ἦν τῆς διανοίας τῆς παρθένου , ἄκουσον πῶς καὶ ἐ πὶ τὰ ταπεινότερα κατήγαγε τὸν λόγον, διὰ τῶν αἰσθητῶν αὐτὴν χειραγωγῶν. Καὶ ἰδού, φησίν, Ἐλισάβετ ἡ συγγενής σου , [b] καὶ αὐτὴ συνειληφυῖα [+ υἱὸν Chrysostomus] ἐν γήρει ἡ καλουμένη στεῖρα //* ; Διὰ πάντων χειραγωγῶν αὐτὴν πρὸς τὸ πιστεῦσαι τῷ εὐαγγελισμῷ. [c] Διὰ τοῦτο καὶ τὴν ἡλικίαν εἶπε, [d] καὶ τὴν πήρωσιν τῆς φύσεως · διὰ τοῦτο καὶ τὸν χρόνον ἀνέμεινε τῆς κυήσεως. [e] Οὐ γὰρ [+ ἐξ ἀρχῆς καὶ Chrysostomus] ἐκ προοιμίων αὐτῇ εὐθέως εὐηγγελίσατο, ἀλλ’ ἑξαμηνιαίου διελθόντος χρόνου, ἵνα ὁ τῆς γαστρὸς ὄγκος τὴν κύησιν ἐγγυησάμενος σαφῆ τὴν ἀπόδειξιν παράσχῃ τῆς συλλήψεως. [f] Καὶ θέα [+ μοι Chrysostomus] τοῦ Γαβριὴλ τὴν σύνεσιν. Οὐκ ἀνέμνησεν αὐτὴν τῆς Σάῤῥας, οὐδὲ τῆς Ῥεβέκκας, οὐδὲ τῆς Ῥαχήλ . Τίνος ἕνεκεν καὶ διὰ τί ; Καὶ αὗται [+ γὰρ Chrysostomus] στεῖραι ἦσαν, καὶ γεγηρακυῖαι, καὶ πολὺ [+ καὶ ἐν αὐταῖς Chrysostomus] τὸ θαῦμα ἦν· ἀλλ’ ἐπειδὴ [+ πάντα ταῦτα Chrysostomus] παλαιὰ ἦν τὰ διηγήματα, ἐπὶ τὸ πρόσφατον αὐτὴν ἄγει, ἵνα διαναστήσῃ αὐτῆς τὴν διάνοιαν».
* ἡ καλουμένη στεῖρα] αὐτῆς καὶ οὗτος μὴν ἕκτος ἐστὶν αὐτῇ τῇ καλουμένῃ στείρᾳ. Διὰ τὴν παρθένον πάντως παρήγαγε καὶ τὴν στεῖραν· ἐπεὶ τίνος ἕνεκεν παρήγαγεν αὐτῇ τὸν τόκον τῆς συγγενοῦς καὶ τίνος ἕνεκεν ἔλεγε, τῇ καλουμένῃ στείρᾳ Chrysostomus
<cuius fons> Chrysostomus , In Genesim [CPG 4409], hom. 49 § 3-4 (Gn. 25, 19), PG 54, 446.50 - 447.16 . [ADL2020] [MM2020]
¶Nota Exempla traduit ici διηγήματα ; il prend donc le sens appliqué par le Moyen Âge aux épisodes de l’histoire sainte et aux récits exemplaires qui leur sont assimilés par leur valeur typologique ou morale. [MM2020] [rev. VS2021]

^FB ¶Codd. : Li448 (8rb ) Ed1618 Ed1953 {MM2019}

³⁸⁴ conceptus] conceptos Ed1618

³⁸⁵ statim] om. Li448

^marg.| {CLC1d12.2} GREGORIUS NAZIANZENUS. − [1] Sed queret aliquis qualiter ad David Christus refertur? Siquidem Maria de sanguine manavit Aaron, cuius cognatam angelus Elisabeth asseruit. [2] Sed hoc nutu superno contingit ut regium genus sacerdotali stirpi iungeretur, ut Christus qui rex est et sacerdos, ab utrisque secundum carnem nasceretur. Legitur etiam in Exodo^giquoniam Aaron, primus secundum legem, sacerdos duxit ex tribu Iude in³⁸⁶* coniugem Elisabeth filiam Aminadab. Et attende sacratissimam spiritus administrationem, dum et hanc Zacharie coniugem statuit Elisabeth vocari, reducens nos ad illam Elisabeth quam duxerat Aaron.^FC ^gj

^gi Ex. 6, 23.

^gj ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 36-37 (Krikones §218 : Gregorius Theologus et Severus), Vat. gr. 1611, f. 21vb 24-22r6 ; ed. C. Guignard , La lettre de Julius Africanus à Aristide sur la généalogie du Christ, TU 167, Berlin – Boston, 2011, p. 445.1-446.14 (iuxta Iviron 371, f. 43) : «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου ἐκ τῶν ἐπῶν καὶ Σεβήρου. [1] Ἀλλ’ ἐνταῦθα ζητήσει τις πῶς εἰς τὸν Δαυὶδ ὁ Χριστὸς ἀναφέρεται ἐκ φυλῆς ὄντα τοῦ Ἰούδα· εἴπερ ἡ Μαριὰμ ἐξ αἵματος ἦν Ἀαρὼν τοῦ ἐκ τῆς Λευϊτικῆς φῦλης, μάρτυς δὲ τοῦ λόγου ὁ ἄγγελος , ὃς ἀπαγγέλλων τὴν τοῦ προδρόμου γέννησιν τῇ τοῦ Κυρίου μητρί, ἀμφοτέρας τὰς μητέρας εἰς τὸν Ἀαρὼν ἀνήγαγε· συγγηνῆ γὰρ τὴν Ἐλισάβετ τῆς Θεοτόκου ὠνόμασεν . Ἀμιγεῖς δὲ ἦσαν ἀλλήλαις αἱ φυλαί, ἡ βασιλικὴ καὶ ἡ ἱερατική· εἰ οὖν ἡ Θεοτόκος ἐκ τοῦ Λευΐ. Πῶς ὁ Χριστὸς ἐκ τοῦ Ἰούδα καἰ τοῦ Δαυὶδ λέγεται ; πρὸς ταῦτα ἐροῦμεν ὅτι οὐκ ἀληθὲς τὀ ἀμίκτους εἶναι ἀεὶ τὰς φυλάς. Ἦσαν μὲν γὰρ καὶ ἄμικτοι, πολλάκις δὲ καὶ ἐμίγνυντο , [2] ᾠκονομήθη δὲ τοῦτο ἄνωθεν συναφθῆναι τὸ γένος τῆς βασιλικῆς τοῦ Ἰούδα φυλῆς [+ ἐξ ἧς ὑπῆρχεν ἡ παναγία παρθένος Severus] καὶ τῆς ἱερατικῆς τοῦ Λευΐ [+ φυλῆς, ἐξ ἧς ὑπῆρχεν ἡ Ἐλισάβετ Sevenus] ἵνα Χριστὸς ὁ βασιλεὺς καὶ ἀρχιερεύς , ἐξ ἀμφοτέρων τὸ κατὰ σάρκα κατάγηται . Γέγραπται γοῦν ἐν τῇ Ἐξόδῳ πρὶν τεθῆναι τὴν ἐντολὴν τὴν [+ ἐξ ἑτέρας φυλῆς λαμβάνειν γυναῖκα Severus] κωλύουσαν ἐξ ἑτέρας φυλῆς λαμβάνειν γυναῖκα· ἕκαστος γάρ, φησί, ἐν τῇ κληρονομίᾳ τῆς φυλῆς τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, προσκολληθήσονται οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ ὅτι Ἀαρὼν ὁ πρῶτος κατἀ τὸν νόμον ἀρχιερεὺς [f. 22r] ἔλαβεν ἐκ τῆς Ἰούδα φυλῆς [+ κατὰ τὸν νόμον γυναῖκα Severus] τὴν Ἐλισάβετ γυναῖκα · θυγατέρα Ἀμιναδάμ, ἀδελφὴν δὲ τοῦ Ναασσών· ὃς ἕκτος ἦν ἀπὸ Ἰούδα· καὶ ὅρα μοι τὴν πάνσοφον οἰκονομίαν τοῦ πνεύματος καὶ ταύτην τὴν Ζαχαρίου γυναῖκα οἰκονομήσαντος Ἐλισάβετ προσαγορεύεσθαι πρὸς ἐκείνην ἡμᾶς τὴν Ἐλισάβετ ἀνάγουσαν ἥν Ἀαρὼν ἠγάγετο. Δι´ἧς ὑπῆρξε [ὑπῆρχε Mai Guignard] καὶ ἡ τῶν δύο φυλῶν συνάφεια· // καὶ διὰ τοῦ ὀνόματος ἐναργῶς βοῶσαν· ὡς ἐξ ἐκείνης μοι τῆς Ἐλισάβετ ἡ πρὸς τὴν Παρθένον συγγένεια. [3] Δεύτερον δέ ἐστιν εἰπεῖν ὅτι καὶ ἡ εἰς βαβυλῶνα αἰχμαλωσία, συνέχεε τὸ ἰουδαίων ἔθνος· καὶ τοὺς νόμους ἐτίναξεν, ὡς μὴ δὲ μίαν λοιπὸν φυλῶν ἢ γενῶν εἶναι διάκρισιν· οὕτω διὰ τῆς μητέρος ὁ κύριος εἰς τὸ βασιλικὸν γένος ἀνέρχεται καὶ ἐς τὴν Ἰούδα φυλὴν ἐξ ἧς ὁ Δαβίδ».
<cuius fons>
[1] Cf. Gregorius Nazianzenus, Carmina dogmatica, 18.36-45 : De Christi genealogia [CPG 3034], PG 37, 483-484 : «Πῶς Δαυῒδ ἐς ἄνακτα φέρει Θεὸς, εὖτε φαάνθη Μητέρος ἐκ βροτέης Θεὸς ἄμβροτος; ἐκ μὲν Ἰωσὴφ, Πῶς ὅγε; παρθενικῆς γὰρ ἔην πάϊς, ἐκ Μαρίης δὲ, Λευίδης· Μαριὰμ γὰρ ἀφ' αἵματος ἦεν Ἀαρών. 484 Μάρτυς δ' ἄγγελος ἄμμιν, ἐπεὶ Προδρόμοιο γενέθλην Ἀγγέλλων μεγάλοιο φάους θεοειδέϊ μητρὶ, Μητέρας ἀμφοτέρας ὅγ' ἀνήγαγεν ἐς μέγαν Ἀαρών. Φρῆτραι δ' αὖ βασιλῆος ἀμιγέες, ἡ δ' ἱερήων. Οὐκ ἔτυμον. Φρῆτραι μὲν ἔσαν δίχα, πολλάκι δ' αὖτε Μίγνυντο. Πρόσθεν μὲν Ἀρὼν μεγάλοιο θύγατρα Ἠγάγετ' ἐς μέγα δῶμα Ναασσὼν, ὃς δ' ἀπ' Ἰούδα Ἕκτος ἔην. Μετέπειτα δ' ἐπεὶ πόλιν ὤλεσεν αἰχμὴ Ἀσσυρίων, Βαβυλών τε τὰ τέθμια πάντα τίναξεν, Οὐδὲ φυλῶν τῆμόσδε διακριδὸν αἷμα φυλάχθη».
[2] <revera> Cf. Severus Antiochenus, Fragmenta in Lucam ex catenis [CGP 7080.13], ed. Mai , Classicorum auctorum, t. 10, Romae, 1835, p. 451 -452 ex alio codice : « Τὸ Ἐλισάβετ ἡ συγγενής σου, πλῆρες ἐστὶ μυστηρίου θεοπρεποῦς, ὅπερ οἶμαι μηδὲ τὴν παρθένον ἠγνοηκέναι, ἅτε πνεύματος ἀγίου μετέχουσαν· διὰ τοῦτο καὶ προθύμως ὑπήκουσε, καὶ πρὸς τὴν Ἐλισάβετ ἠπείγειτο· ἐπειδὴ γὰρ ὁ Χριστὸς καὶ βασιλεὺς ἦν τῶν βασιλευόντων, ἅτε δὴ θεὸς, ὁ αὐτὸς δὲ καὶ ἀρχιερεὺς ἐχρημάτισεν, ὅτε γέγονεν ἄνθρωπος, ἑαυτὸν προσενεγκὼν θυσίαν τῆς ἁμαρτίας τοῦ κόσμου καθάρσιον· κατανοήσατε γάρ, φησιν, ὁ Παῦλος, τὸν ἀπόστολον καὶ ἀρχιερέα τῆς ὁμολογίας ἡμῶν Ἰησοῦν· προῳκονομήθη τοῦτο ἄνωθεν συναφθῆναι τὸ γένος τῆς βασιλικῆς τοῦ Ἰούδα φυλῆς, ἐξ ἧς ὑπῆρχεν ἡ παναγία παρθένος, καὶ τὸ τῆς ἱερατικῆς τοῦ Λευὶ φυλῆς, ἐξ ἧς ὑπῆρχεν ἡ Ἐλισάβετ, ἵνα ὁ Χριστὸς ὁ βασιλεὺς καὶ ἀρχιερεὺς ἐξ ἀμφοτέρων τὸ κατὰ σάρκα κατάγηται· γέγραπται γὰρ ἐν τῇ ἐξόδῳ πρὶν τεθῆναι τὴν ἐντολὴν τὴν ἐξ ἑτέρας φυλῆς λαμβάνειν γυναῖκα κωλύουσαν, ὡς Ἀαρὼν ὁ πρῶτος κατὰ τὸν [452] νόμον ἀρχιερεὺς, ἔλαβεν ἐκ τῆς Ἰούδα φυλῆς κατὰ τὸν νόμον γυναῖκα τὴν Ἐλισάβετ θυγατέρα Ἀμιναδὰβ· ὁ δὲ Ἀμιναδὰβ ἐκ τῆς Ἰούδα φυλῆς κατήγετο· καὶ ἵνα μή τις ἕτερον Ἀμιναδὰβ ὑπολάβῃ, εἰπὼν θυγατέρα Ἀμιναδὰβ, ἐπήγαγεν ἀδελφὴν Ναασσὼν· καὶ ὅρα μοι τὴν οἰκονομίαν τοῦ πνεύματος, καὶ ταύτην Ζαχαρίου γυναῖκα οἰκονομήσαντος Ἐλισάβετ προσαγορεύεσθαι, πρὸς ἐκείνην ἡμᾶς τὴν Ἐλισάβετ ἀνάγουσαν, ἣν Ἀαρὼν ἠγάγετο, καὶ δι᾽ ἧς ὑπῆρχεν ἡ συνάφεια τῶν δύο φυλῶν, καὶ διὰ τοῦ ὀνόματος ἐναργῶς βοῶσαν, ὡς ἐξ ἐκείνης μοι τῆς Ἐλισάβετ ἡ πρὸς τὴν παρθένον συνάφεια· καὶ ὁ Λουκᾶς γοῦν τὸ ἀκριβὲς τῶν εἰρημένων παριστὰς φησὶ περὶ Ζαχαρίου λέγων· καὶ ἡ γυνὴ αὐτοῦ ἐκ τῶν θυγατέρων Ἀαρὼν· καὶ τὸ ὄνομα αὐτῆς Ἐλισάβετ».
[3] Cf. Gregorius Nazianzenus, Carmina dogmatica, 18.50 : De Christi genealogia [CPG 3034], PG 37, 484 .
<ex quo> Severus Antiochenus, Homiliae cathedrales iuxta translationem syriacam Iacobi Edesseni, hom. 63, Patrologia orientalis 8, 1911, p. 311.4-16 [ADL2020] [MM2020] [MM2021] [rev. VS2021]
¶Nota Ce scholion associe un passage de Sévère d’Antioche [2] au texte de Grégoire [1]. Le texte de la Catena ne doit que quelques mots épars à l’œuvre authentique de Grégoire (en rouge) ; l’essentiel du § 1 semble devoir être attribué au caténiste (en noir). Le § 2 traduit un texte de Sévère d’Antioche dont l’original, source du scholion, peut être distingué de celui de Grégoire grâce à sa version syriaque conservée dans la traduction de l’Homélie cathédrale 63 par Jacques d’Edesse et, en grec, par un scholion parallèle (ici en rouge), édité par Mai à partir d’un manuscrit non identifié qui ne serait pas de la chaîne de Nicétas. Le segment [3] du scholion, non traduit par Thomas, est à nouveau emprunté à Grégoire de Nazianze (loc. cit. v. 50. Cf. C. Guignard , La lettre de Julius Africanus, p. 232-233. [MM2020] [MM2021]

^FC ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

³⁸⁶ in] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d12.3} BEDA. − Sic ergo, ne virgo se parere posse diffidat, accepit exemplum sterilis anus pariture, ut discat omnia Deo possibilia³⁸⁷*, etiam que nature ordine³⁸⁸* videntur esse contraria. ^FD ^gk
Unde sequitur :

^gk ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 601 sqq. : «Ne uirgo se parere posse diffidat accipit exemplum sterilis anus pariturae ut discat omnia deo possibilia etiam quae naturae ordine uidentur esse contraria». [MM2020]

^FD ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

³⁸⁷ possibilia] + esse Ed1953

³⁸⁸ ordine] ordini Ed1953

Quia non erit impossibile apud Deum omne verbum.

^marg.| {CLC1d12.4} CHRYSOSTOMUS. − Ipse namque, cum sit nature Dominus, cuncta potest dum³⁸⁹* velit, qui cuncta peragit et disponit, vite mortisque lora gubernans. ^FE ^gl

^gl ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 36-37 (Krikones §213 : Chrysostomus) : Vat. gr. 1611, f. 21ra37-38 : «Χρυσοστόμου Ἑξαημέρου. [1] Αὐτὸς γὰρ τῆς φύσεως ὢν δεσπότης πάντα δύναται ἐπειδὰν βουλῆθῃ καὶ πάντα ποιεῖ καὶ μετασκευάζει [2] καὶ ζωῆς καὶ θανάτου ἐξουσίαν ἔχει […]».
<cuius fons> [1] Chrysostomus , In Genesim [CPG 4409], hom. 25 § 5 (Gn. 7), PG 53, 227.58-59 : «Τί γὰρ ἦν εἰκὸς αὐτὸν χρηστὸν ὑποπτεῦσαι, ὁρῶντα ἐπὶ ἑκατὸν πεντήκοντα ἡμέρας ἐπὶ τῆς ταυτότητος τὰ ὕδατα μένοντα, καὶ εἰς ὕψος ἐγειρόμενα, καὶ οὐδὲ τὸ τυχὸν λήγοντα ; Ἀλλ’ ὅμως ἔφερε γενναίως, εἰδὼς τοῦ Δεσπότου τὸ εὐμήχανον, καὶ ὅτι δημιουργὸς ὢν τῆς φύσεως ἅπαντα ποιεῖ καὶ μετασκευάζει πρὸς ὃ βούλεται , καὶ οὐκ ἐδυσχέραινε πρὸς τὴν ἐκεῖσε διαγωγήν». [2] Chrysostomus , De cruce et latrone 1 [CPG 4338], § 2, PG 49, 401.39 : «Καίτοι τὰ χερουβὶμ ἐτήρει τὸν παράδεισον· ἀλλ’ οὗτος καὶ τῶν χερουβὶμ Δεσπότης· φλογίνη ῥομφαία ἐκεῖ στρέφεται··ἀλλ’ αὐτὸς καὶ φλογὸς καὶ γεέννης καὶ ζωῆς καὶ θανάτου ἐξουσίαν ἔχει». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^FE ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

³⁸⁹ dum] cum Ed1953

^marg.| {CLC1d12.5} AUGUSTINUS. Contra Faustum. − Quisquis autem dicit ‘Si omnipotens Deus est, faciat ut ea que facta sunt, facta non fuerint’ non percipit se dicere ‘Faciat³⁹⁰* ut ea que vera sunt, eo ipso quod vera sunt, falsa sint’. Potest enim facere quod aliquid non sit quod erat velut cum aliquem qui cepit esse nascendo, faciat non esse moriendo. Quis autem dicat ut id quod iam non est, faciat non esse? Quidquid enim preteritum est, iam non est. Quod si et³⁹¹* de ipso fieri aliquid potest, adhuc est de quo fiat. Et si est, quomodo preteritum est? Non ergo est quod vere diximus fuisse ; sed ideo verum est illud fuisse, quia in nostra sententia verum est, non in ea re³⁹² que iam non est. Hanc autem sententiam Deus falsam facere non potest. Omnipotentem autem Deum non ita dicimus ac si eum etiam mori posse credamus. Ille plane omnipotens vere solus dicitur qui vere est, et a quo solo est quidquid aliquo modo est.^FF ^gm

^gm ¶Fons : Augustinus Hipponensis , Contra Faustum, lib. 26, § 5, p. 732.22-733.21 : «Quisquis itaque dicit : si omnipotens est Deus, faciat, ut quae facta sunt, facta non fuerint, non uidet hoc se dicere : si omnipotens est, faciat, ut ea, quae uera sunt, eo ipso, quo uera sunt, falsa sint. Potest enim facere, ut aliquid non sit, quod erat ; tunc enim facit. Ut non sit, quando id esse inuenerit, de quo fiat ; uelut cum aliquem, qui coepit esse nascendo, faciat non esse moriendo ; hoc enim factum inuenit, de quo fieret. Quis autem dicat, ut id, quod iam non est, faciat non esse ? Quicquid enim praeteritum est, iam non est, quod et si de ipso fieri aliquid potest, adhuc est, de quo fiat, et si est, quomodo praeteritum est ? Non ergo est, quod uere dicimus fuisse, sed ideo uerum est illud fuisse, quia in nostra sententia uerum est, non in ea re, quae iam non est. Sententia quippe, qua dicimus aliquid fuisse, ideo uera est, quia illud, de quo dicimus, iam non est. Hanc sententiam Deus falsam facere non potest, quia non est contrarius ueritati. Quodsi quaeras, ubi sit haec uera sententia, prius inuenitur in animo nostro, cum id uerum scimus et dicimus. sed si et de animo nostro ablata fuerit, cum id, quod scimus, obliti fuerimus, manebit ipsa ueritate. semper enim uerum erit fuisse illud, quod erat et non est ; et ibi uerum erit iam fuisse, quod erat, ubi uerum erat, antequam fieret futurum esse, quod non erat. Huic ueritati Deus non potest aduersari, in quo est ipsa summa et incommutabilis ueritas, quo inlustratur, ut sit, quicquid in quorumque animis et mentibus uerum est. Omnipotentem autem Deum non ita dicimus, acsi eum etiam mori posse credamus, et quia hoc non potest, ideo non sit dicendus omnipotens. Ille plane omnipotens uere solus dicitur, quia uere est et a quo solo est, quicquid aliquo modo est uel spiritale uel corporale, quia uniuersa creatura sua utitur, ut ei placet». [FG2013]

^FF ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}

³⁹⁰ faciat] om. Ed1953

³⁹¹ Quod si et] si Ed1953

³⁹² re] om. Li448

^marg.| {CLC1d12.6} AMBROSIUS. − [a] Vide autem humilitatem virginis, vide devotionem.
Sequitur enim :

Dixit autem Maria : Ecce ancilla Domini.

^marg.| Ancillam se dicit que mater eligitur, nec repentino exaltata promisso³⁹³ est. [c] Mitem enim humilemque paritura, humilitatem debuit etiam ipsa preferre [b] simul etiam ³⁹⁴ ancillam se dicendo³⁹⁵, nullam sibi prerogativam tante gratie vindicavit, quin faceret quod iuberetur.
Unde sequitur :

³⁹³ repentino... promissio] repentina exaltate promissione Li448

³⁹⁴ etiam] et Li448

³⁹⁵ se dicendo] sedendo Li448

Fiat mihi secundum verbum tuum.

^marg.| [d] Habes obsequium, vide votum. Ecce ancilla Domini , apparatus officii est ; fiat mihi secundum verbum tuum , conceptus est voti.^FG ^gn

^gn ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 16, CCSL 14, p. 38.244-253 : «[a] Vide humilitatem, uide deuotionem. Ancillam se dicit Domini, quae mater eligitur, nec repentino exaltata promisso est. [b] Simul ancillam dicendo nullam sibi praerogatiuam tantae gratiae uindicauit, quae faceret quod iuberetur ; [c] mitem enim humilem que paritura humilitatem debuit etiam ipsa praeferre. ecce ancilla Domini ; contingat mihi secundum verbum tuum . [d] Habes obsequium, uides uotum ; ecce enim ancilla Domini apparatus officii est, contingat mihi secundum verbum tuum conceptus est uoti». [FG2013]*

^FG ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| { CLC1d12.7} EUSEBIUS. ³⁹⁶ − Alius aliud quiddam in presenti sermone virginis extollet apicibus, hic quidam³⁹⁷ constantiam, hic obedientie promptitudinem ; alius quod non allecta est tam splendidis et arduis per magnum archangelum premissis³⁹⁸* pollicitis³⁹⁹ ; alius quod non excessit modum in dando instantias sed equaliter cavit⁴⁰⁰ et Eve levitatem et Zacharie inobedientiam. Mihi autem humilitatis profunditas non minus conspicitur admiranda.^FH ^go

^go ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 38 (Krikones § 229 : Geometra) : Vat. gr. 1611, f. 23(15)r1-5 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Ἄλλος μὲν οὖν ἄλλό τι τῶν περὶ τὴν μυσταγωγίαν ταύτην ἐπαινείτω [+ καὶ θαυμαζέτω Geom.] τῆς κόρης· ὁ μὲν τὴν ἀσφάλειαν, ὁ δὲ τὴν εὐπείθειαν· ὁ μὲν ὅτι μὴ συνηρπάγη λαμπραῖς οὕτω καὶ μεγάλαις καὶ παρὰ λαμπροῦ καὶ μεγάλου τοῦ ἀρχαγγέλου ταῖς ὑποσχέσεσιν· ὁ δὲ ὅτι μὴ πέρα τοῦ μετρίου δυσπειθῶς ἐχρήσατο ταῖς ἐναντιώσεσιν, ἀλλ’ ἐπίσης ἐξέφυγεν καὶ τῆς προγονικῆς ἀπάτης, τῆς Εὔας, φημί, τὴν εὐήθειαν· καὶ τῆς συγγενικῆς ἀπιστίας τοῦ Ζαχαρίου , πρὸ μικροῦ, τὴν ἀπείθειαν· ἐμοὶ δὲ καὶ τὸ ὕψος τῆς ταπεινοφροσύνης οὐχ ἥττον δοκεῖ θαυμαστόν […]».
<cuius fons> = Iohannes Cyriotes Geometra , In Annuntiationem Deiparae, § 19, BAV, Pal. gr. 402, f. 356v33-43 = PG 106, 828C14-D11 .
<Non hab.> ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 632 ; Krikonis 228 (PG 24, 532D-533A).
¶Nota 1 : Dans la Catena, tous les extraits de Géomètre sont présentés sous le lemme attributif «Grecus». La sentence est ici attribuée par erreur à Eusèbe, auteur du scholion qui précède dans la chaîne de Nicétas. L’erreur remonte au traducteur de la Catena. Dans le ms. Vg1611, l’attribution à Géomètre flotte dans la marge supérieure au lieu d’être insérée dans la marge latérale. Voir plus loin CLC1d12.10 . [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
¶Nota 2 :La sentence fait ressortir plusieurs termes latins de nature juridique ou diplomatique : extollere apicibus, promptitudo obedientiae, et surtout dare instantias. Cette dernière expression désigne une objection opposée dans un débat contradictoire de nature juridique. Du Cange le signale dans un procès de l’inquisition de Carcassonne (cf. procès d’inquisition). Elle se présente 3 fois chez Thomas : In 2Cor. 5, lect. 4, Marietti n° 189 ; In Aristotelis libros Physicorum, lib. 4, lectio 10, n°10, p. 248.3. [MM2020]

^FH ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 (13ra) Ed1953 {MM2020}

³⁹⁶ Eusebius] + (Vel Geometer in catena graecorum Patrum) Ed1657

³⁹⁷ quidam] quidem Ed1657 Ed1953

³⁹⁸ premissis] promissis Ed1657 Ed1953

³⁹⁹ pollicitis] om. Ed1657

⁴⁰⁰ cavit Mt366 Ed1953 ] canit Li448 ]

^marg.| {CLC1d12.8} GREGORIUS. Decimo octavo Moralium. ⁴⁰¹* − Per ineffabile namque sacramentum, concepto sancto partu inviolabili secundum veritatem utriusque nature, eadem virgo ancilla Domini fuit et mater. ^FI ^gp

^gp ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 18 § 52, CCSL 143A, lin. 47 sqq. : «Non purus homo conceptus atque editus, post per meritum ut deus esset accepit, sed nuntiante angelo, et adueniente spiritu, mox uerbum in utero, mox intra uterum uerbum caro, et manente incommutabili essentia quae ei est cum patre et cum sancto spiritu coaeterna, assumpsit intra uirginea uiscera ubi et impassibilis pati, et immortalis mori, et aeternus ante saecula temporalis posset esse in fine saeculorum ; ut per ineffabile sacramentum, conceptu sancto, partu inuiolabili, secundum ueritatem utriusque naturae, eadem uirgo et ancilla domini esset et mater». [MM2020]
<ex quo> = Alulfus sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III (Novum Testamentum : Lc. 5), PL 73, 1200.65. [MM2020]

^FI ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁴⁰¹ .XVIII.] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d12.9} BEDA. − Accepto autem virginis consensu, mox angelus celestia repetit. ^FJ ^gq
Unde sequitur :

^gq ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 634 sqq. : «Accepto uirginis consensu mox angelus caelestia repetit, illa petit montana». [MM2020]

^FJ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

Et discessit ab illa angelus.

^marg.| { CLC1d12.10} EUSEBIUS. ⁴⁰² − Non solum impetrans quod optabat sed stupens in virginea forma et virtutis plenitudine. ^FK ^gr

^gr ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 38 (Krikones §229 : Geometra) : Vat. gr. 1611, f. 23(15)r9 : «Τοῦ Γεωμέτρου. [...] Ταῦτά τοι καὶ ἄπεισιν εὐθὺς ἀπ’ αὐτῆς ὁ ἄγγελος· οὐ μόνον ἀπαρτίσας ὅπερ ἐβούλετο ἀλλὰ καὶ ὑπερθαυμάσας τοῦ παρθενικοῦ κάλλους τὴν ὡραιότητα καὶ τῆς ἀρετῆς τὴν ὑπερβολὴν καὶ μηδὲν ἐπὶ πλέον βασανίσαι θελήσας ἀλλὰ τὴν ὁμολογίαν τῆς πίστεως ἐκείνης δεξάμενος».
<cuius fons> <revera> Iohannes Cyriotes Geometra , In Annuntiationem Deiparae, § 19, BAV, Pal. gr. 402, f. 357 r2-4 (cf. PG 106, 829A11-12 ) : «Ταῦτά τοι κἀκεῖνος ἀπῆλθεν εὐθὺς ἀπ’ αὐτῆς ὁ ἄγγελος ἐκπλαγεὶς τῆς ἀρετῆς τὴν ὑπερβολὴν καὶ μηδὲν ἐπὶ πλέον βασανίσαι θελήσας τοῦ παρθενικοῦ κάλλους τὴν ὡραιότητα». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
<Non hab.> ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 632 .
¶Nota La sentence est attribuée par erreur à Eusèbe, auteur du scholion qui précède dans la chaîne de Nicétas. Le texte emprunté par Thomas est composé d’expressions mêlées de Nicétas et du sermon de Géomètre dont nous restituons le texte à partir d’un de ses principaux témoins (Pal. gr. 402). Voir plus haut CLC1d12.7.nota. [MM2020]

^FK ¶Codd. : Li448 Ed1657 (13rb) Ed1953 {MM2020}

⁴⁰² Eusebius] + (Vel Geometer in catena graecorum Patrum) Ed1657

^marg.| {CLC1d13.1} AMBROSIUS. − Angelus cum abscondita nuntiaret, ut fides astrueretur, exemplo femine sterilis conceptum virgini nuntiavit. Ubi hoc audivit Maria, non quasi incredula de oraculo, nec quasi incerta de nuntio, nec quasi dubitans de exemplo ; sed quasi leta pro voto, religiosa pro officio, festina pre gaudio in montana perrexit.
Unde dicitur :

Exurgens autem Maria in diebus illis abiit in montana.

^marg.| Quo enim, iam Deo plena, nisi ad superiora cum festinatione conscenderet? ^FL ^gs ^gt

^gs ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 19, CCSL 14, p. 39.283-292 : «Morale est omnibus, ut qui fidem exigunt fidem adstruant. Et ideo angelus cum abscondita nuntiaret, ut fides adstrueretur exemplo, senioris feminae sterilis que conceptum uirgini Mariae nuntiauit, ut possibile deo omne quod ei placuerit adsereret. Ubi audiuit hoc Maria, non quasi incredula de oraculo nec quasi incerta de nuntio nec quasi dubitans de exemplo, sed quasi laeta pro uoto, religiosa pro * officio, festina pro gaudio in montana perrexit. Quo enim iam Deo plena nisi ad superiora cum festinatione contenderet? Nescit tarda molimina sancti Spiritus gratia».

^gt * pro CCSL14] pre α (Milan, Ambros. C 127 ; Sankt-Gallen, Stiftsbibl. 96). [FG2013]

^FL ¶Codd. : Li448 (9ra) Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d13.2} ORIGENES. ⁴⁰³* − Iesus enim, qui in utero illius erat, festinabat adhuc in ventre matris Ioannem positum sanctificare. ^FM ^gu
Unde sequitur :

^gu ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 7 (Lc. 1, 39), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 45.16-19 : «Iesus enim, qui in utero illius erat, festinabat adhuc in ventre matris Ioannem positum sanctificare».
<Non hab.> Textus grecus def. ; Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (Krikones) [MM2020]

^FM ¶Codd. : Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2019}

⁴⁰³ Origenes] + in Lucam Ed1953

Cum festinatione⁴⁰⁴.

⁴⁰⁴ festinatione] + etc. Ed1657

^marg.| {CLC1d13.3} AMBROSIUS. − [1] Nescit tarda molimina Spiritus sancti gratia. [2] Discite, virgines⁴⁰⁵*, non demorari in plateis, non aliquos in publico miscere sermones.^FN ^gv

^gv ¶Fons : [1] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 19, CCSL 14, p. 39.291-292 : «Morale est omnibus, ut qui fidem exigunt fidem adstruant. Et ideo angelus cum abscondita nuntiaret, ut fides adstrueretur exemplo, senioris feminae sterilis que conceptum uirgini Mariae nuntiauit, ut possibile deo omne quod ei placuerit adsereret. Ubi audiuit hoc Maria, non quasi incredula de oraculo nec quasi incerta de nuntio nec quasi dubitans de exemplo, sed quasi laeta pro uoto, religiosa pro officio, festina pro gaudio in montana perrexit. Quo enim iam Deo plena nisi ad superiora cum festinatione contenderet? Nescit tarda molimina sancti Spiritus gratia». [2] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 21, CCSL 14, p. 39.40.299-605 : «Discite, uirgines, non circumcursare per alienas aedes, non demorari in plateis, non aliquos in publico miscere sermones. Maria in domo sera, festina in publico mansit aput cognatam suam tribus mensibus ; etenim quae propter officium uenerat inhaerebat officio. Mansit tribus mensibus, non quo domus eam delectaret aliena, sed quia frequentius uideri in publico displicebat». [FG2013]

^FN ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁴⁰⁵ virgines] + non circumcursare per alienas edes . Ed1953

^marg.| {CLC1d13.4} THEOPHYLACTUS. – [b] Propter hoc abiit in montana quia [a] Zacharias in montanis habitabat.^FO ^gw
Unde sequitur :

^gw ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 39), PG 123, 708C5-7 : « [a] Ἐν τῇ ὀρεινῇ οὖν ᾤκει ὁ Ζαχαρίας, [b] καὶ διὰ τοῦτο ἔδραμεν ἐκεῖ ». [CGC2015]* [VS2022]*

^FO ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

In civitatem Iuda

et intravit in domum Zacharie.

^marg.| {CLC1d13.5} AMBROSIUS. − [1] Discite vos, sancte mulieres, sedulitatem, quam pregnantibus debeatis exhibere cognatis. Mariam que ante⁴⁰⁶* sola in intimis penetralibus versabatur, non a publico virginitatis pudor, non a studio asperitas montium, non ab officio prolixitas itineris retardavit. [2] Discite etiam, virgines, humilitatem Marie. Venit propinqua ad proximam, iunior ad seniorem nec solum venit sed etiam⁴⁰⁷* prior salutavit.
Unde sequitur :

⁴⁰⁶ que ante] autem que Ed1953

⁴⁰⁷ etiam] et Ed1953

Et salutavit Elisabeth. ⁴⁰⁸*

⁴⁰⁸ Discite etiam… salutavit – Unde… Elisabeth] inv . Ed1953

^marg.| Decet enim ut quanto castior virgo, tanto humilior sit, noveritque deferre senioribus. Sit magistra humilitatis in qua est professio castitatis. Est etiam causa pietatis quia superior venit ad inferiorem ut inferior adiuvetur, Maria ad Elisabeth, Christus ad Ioannem.^FP ^gx

^gx ¶Fons : [1] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 20, CCSL 14, p. 39.293-40.299 : «Discite et uos, sanctae mulieres, sedulitatem quam praegnantibus debeatis exhibere cognatis. Mariam, quae ante sola in intimis penetralibus uersabatur, non a publico uirginitatis pudor, non ab studio asperitas montium, non ab officio prolixitas itineris retardauit. In montana uirgo cum festinatione, uirgo officii memor, iniuriae inmemor, adfectu uigente, non sexu relicta perrexit domo». [2] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 22, CCSL 14, p. 39.305-317 : «Discite, uirgines, non circumcursare per alienas aedes, non demorari in plateis, non aliquos in publico miscere sermones. Maria in domo sera, festina in publico mansit aput cognatam suam tribus mensibus ; etenim quae propter officium uenerat inhaerebat officio. Mansit tribus mensibus, non quo domus eam delectaret aliena, sed quia frequentius uideri in publico displicebat. Didicistis, uirgines, pudorem Mariae : discite humilitatem. Venit propinqua ad proximam, iunior ad seniorem nec solum uenit, sed etiam prior salutauit ; decet enim ut quanto castior uirgo tanto humilior sit. Nouerit deferre senioribus, sit magistra humilitatis, in qua est professio castitatis. Est et causa pietatis, est etiam norma doctrinae. Contuendum est enim quia superior uenit ad inferiorem, ut inferior adiuuetur, Maria ad Elisabet, Christus ad Iohannem, denique etiam postea, ut sanctificaret baptismum Iohannis, dominus uenit ad baptismum. Cito quoque aduentus Mariae et praesentiae dominicae beneficia declarantur ; simul enim ut audiuit salutationem Mariae Elisabet, exsultauit infans in utero eius, et repleta est Spiritu sancto». [FG2013]*

^FP ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d13.6} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − Vel aliter . Celabat que supra dicta sunt in se virgo nec cuiquam hominum pandit. Non enim credebat ab aliis posse fidem adhiberi mirandis relatibus, immo magis putabat se pati convicia, si diceret quasi volens scelus proprium palliare.^FQ ^gy

^gy ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 39 (Krikones §233 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 23v4-6 : «Χρυσοστόμου. Κατὰ Ματθαῖον. Κρύπτει ταῦτα παρ’ἑαυτῇ ἡ Παρθένος καὶ πᾶσι τηρεῖ ἀπόρρητα καὶ αὐτᾠ τῷ μνηστῆρι· οὐ γὰρ ἐνόμιζε πιστεύεσθαι πρᾶγμα ξένον ἀπαγγέλλουσα· ἀλλὰ καὶ παροξύνειν μᾶλλον αὐτόν, ὡς ἁμάρτημα συσκιάζουσα».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4 § 4 (Mt. 1, 17-20), PG 57, 44.53-57 : «Εἰ γὰρ καὶ ὁ ἄγγελος οὐκ εἶπε, τίνος ἕνεκεν ἡ Παρθένος ἐσίγησεν, ἀκούσασα παρὰ τοῦ ἀγγέλου, καὶ τὸν μνηστῆρα ὁρῶσα θορυβούμενον, οὐκ ἔλυσεν αὐτοῦ τὴν ἀπορίαν; Τίνος οὖν ἕνεκεν πρὸ τοῦ θορυβηθῆναι αὐτὸν ὁ ἄγγελος οὐκ εἶπεν; καὶ γὰρ ἀναγκαῖον τὸ πρότερον λῦσαι πρῶτον. Τίνος οὖν ἕνεκεν οὐκ εἶπεν; Ἵνα μὴ ἀπιστήσῃ, καὶ πάθῃ τὸ αὐτὸ τῷ Ζαχαρίᾳ. Ὁρωμένου μὲν γὰρ τοῦ πράγματος, εὔκολος ἡ πίστις λοιπόν· μηδέπω δὲ ἀρχὴν λαβόντος, οὐχ ὁμοίως εὐπαράδεκτον ἦν τὸ λεγόμενον. Διὰ τοῦτο οὐκ εἶπεν ἐξ ἀρχῆς ὁ ἄγγελος· καὶ ἡ Παρθένος δὲ τῆς αὐτῆς ἕνεκεν αἰτίας ἐσίγησεν. Οὐ γὰρ ἐνόμιζε πιστεύεσθαι παρὰ τῷ μνηστῆρι, πρᾶγμα ἀπαγγέλλουσα ξένον· ἀλλὰ καὶ παροξύνειν μᾶλλον αὐτὸν, ὡς ἁμάρτημα γεγενημένον συσκιάζουσα». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 4, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 11r-va : «Etsi enim angelus non dixit, cur virgo siluit audiens ab angelo et sponsum videns turbatum cur non solvit eius dubitationem ? Cur igitur ante turbationem eius angelus non dixit ? Etenim necesse est primum solvere primum. Quare igitur non dixit ? Ut non incredulus fiat et patiatur idem quod Zacharias. Rei enim que videtur, facilis est fides. Eius autem que nondum principium accepit non [f. 11va] similiter facile suscipitur credulitas. Propterea non dixit a principio hoc angelus et virgo autem eadem de causa siluit. Non enim estimabat credi a sponso, rem annuntians inopinabilem, sed et irritare magis ut peccatum factum obumbrans». [MM2020]

^FQ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| { CLC1d13.7} GRECUS. − Ad solam autem refugit⁴⁰⁹ Elisabeth. Sic enim consueverat et⁴¹⁰* propter cognationem et propter ceteram huiusmodi⁴¹¹ coniunctionem.^FR ^gz

^gz ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 38 : (Krikones §234 : Geometra), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 644 = Vat. gr. 1611, f. 23v6-7 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Πρὸς δὲ τὴν Ἐλισάβετ ἀποτρέχει μόνον · [μόνην Geometra] τοῦτο μὲν εἰωθὸς αὐτῇ [+ μὴ Geometra] διά τε [om. Geometra] τὴν συγγένειαν [+ μόνον ἀλλὰ Geometra] καὶ τὴν ἄλλην τοῦ [+ τε ἤθους καὶ τοῦ Geometra] τρόπου συνάφειαν […]».
<cuius fons> Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 177v49-51 = Paris, BnF, grec. 215, p. 40.10-12 .
<Non hab.> Ioannes Geometra , In Annuntiationem Deiparae, PG 106, 812-842 ; Metaphrasis, PG 106, 987 –1002. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^FR ¶Codd. : Li448 Ed1470 (22) Ed1657 (14a) Ed1953 {MM2019}

⁴⁰⁹ refugit] + (sive recurrit) Ed1657

⁴¹⁰ et] om. Ed1470 Ed1657 Ed1953

⁴¹¹ huiusmodi] + (sive morum) Ed1657

^marg.| {CLC1d13.8} AMBROSIUS. − [a] Cito autem eventus⁴¹²* Marie et presentie dominice beneficia declarantur.
Nam sequitur :

⁴¹² eventus] adventus Ed1953

Et factum est ut audivit salutationem Marie Elisabeth, exultavit infans in utero eius.

^marg.| [b] Vide distinctionem singulorumque verborum proprietates. Vocem prior Elisabeth audivit sed Ioannes prior gratiam sensit. Illa nature ordine audivit, iste exultavit ratione mysterii. Illa Marie, iste Domini sensit adventum.^FS ^ha

^ha ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 22, CCSL 14, p. 40.314-316 : «Cito quoque aduentus Mariae et praesentiae dominicae beneficia declarantur ; simul enim ut audiuit salutationem Mariae Elisabet, exsultauit infans in utero eius, et repleta est Spiritu sancto». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 23, CCSL 14, p. 40.318-320 : «Vide distinctionem singulorum que uerborum proprietates. Vocem prior Elisabet audiuit, sed Iohannes prior gratiam sensit : illa naturae ordine audiuit, iste exsultauit ratione mysterii, illa Mariae, iste Domini sensit aduentum». [FG2013]

^FS ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^marg.| { CLC1d13.9} GRECUS. − [1] Propheta enim ⁴¹³, parente acutius, videt et audit salutatque prophetatum sed, quoniam verbis non poterat, ^{|pecia 3|} ⁴¹⁴, [2] saltat in utero quod maximum existit ⁴¹⁵ in gaudio. Quis umquam novit tripudium nativitate antiquius ? Insinuavit gratia que nature ignota extiterant. Reclusus ventre, miles agnovit Dominum ac regem oriturum, ventris tegmine non obstante mystice visioni. Inspexit enim non palpebris sed spiritu.^FT ^hb

^hb ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 41 (Krikones §241 : Geometra), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 644 -645 = Vat. gr. 1611, f. 23vb24-35 = Vat. gr. 1642, f. 43va7-14 : «Τοῦ Γεωμέτρου. [1] Ἡ πρὸ τῆς φωνῆς φωνή, [+ καὶ Vg504] ὁ πρὸ τοῦ φωτὸς προφήτης, ὀξύτερον τῆς μητρὸς [+ καὶ Vg504.] ὁρᾷ καὶ ἀκούει καὶ ἀσπάζεται τὸν προφητευόμενον∙ καὶ ἐπεὶ μὴ εἶχε τῷ δακτύλῳ μὴ δὲ τοῖς ῥήμασι , τοῖς ἅλμασιν αὐτὸν ποιεῖ δῆλον∙ [2] σκιρτᾷ γὰρ κυοφορούμενος καὶ τὸ δὴ μεῖζον ἐν ἀγαλλιάσει τὸ φρονεῖν ἤδη τελείως πρὸ τοῦ τόκου δεξάμενος∙ τίς εἶδε χαρὰν γεννήσεως πρεσβυτέραν ; ὢ γνώσεως τὸν οἰκεῖον οὐκ ἀναμεινάσης καιρόν∙ ἔδειξεν ἡ χάρις ἅπερ οὐκ οἶδεν ἡ φύσις· ἐχόρευσεν βρέφος ἐν νηδύϊ τυπούμενον∙ κυοφορούμενος ὁ στρατιώτης ἐπέγνω τὸν Δεσπότην καὶ βασιλέα μέλλοντα τίκτεσθαι∙ τῆς ἔτι συγκαλυπτούσης γαστρὸς οὐκ ἐπιπροσθούσης τῇ μυστικῇ θεωρίᾳ, εἶδεν οὐ διὰ βλέμματος, ἀλλὰ διὰ πνεύματος […]».
<cuius fons> [1] Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 177va72-vb5 = Paris, BnF, grec. 215, p. 41.12-17 .
[2]<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae (ex Niceta), PG 106, 812-842 ; id. , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 176-177v -178r ; id., E. M. van Opstall ed., Jean Géomètre. Poèmes en hexamètres et en distiques élégiaques, 2008 ; Cramer in loc. cit., «Appendix ad excerpta poetica : codex 352 suppl.», in Id., Anecdota Graeca e Codd. Manuscriptis Bibliothecae Regiae Parisinae, t. 4, Oxford, 1841 ; Metaphrastes (Oratio de sancta Deipara, p. 350-351 diff., Oratio de Ioanne Baptista, p. 387.15 diff.) ; Epiphanius , Vita Virginis, PG120, 86-216 ; Theophylactus in loc. cit. ; Origenes , Fragmenta in Lc. ; id., Homil. in Lc. ; TLG ; Reuss (Lukaskatenen) ; PG 50, 791 ; PG 85, 1765 (Antipater Bostrensis) ; Catena Graecorum Patrum (Mt. 27, 17) : Vat. gr. 756, f. 158v1 sqq. (diff.) ; f. 164v etc.
¶Nota La source du second segment de cette sentence est problématique. Elle n’a pu être repérée dans les oeuvres de Géomètre, ni dans les textes susmentionnés (cf.Non hab.). Il est douteux qu’un texte aussi développé soit intégralement de la plume de Nicétas. L’expression «ὁ στρατιώτης ἐπέγνω τὸν Δεσπότην καὶ βασιλέα μέλλοντα τίκτεσθαι» fait écho à la liturgie de la fête de la Conception de Jean-Baptiste, introduite à Constantinople au 10^e siècle ; cf. Ménée de Constantinople [ΜΗΝΑΙΑ ΤΟΥ ΟΛΟΥ ΕΝΙΑΥΤΟΥ (23 septembr.), Roma, 1888, p. 233-236 : «ᾨδὴ γ'. Οὐκ ἔστιν Ἅγιος. Ἡ στεῖρα σήμερον καρπὸν* ἱερὸν συλλαμβάνει,* τὸν μετέπειτα πᾶσαν* ἀκαρπίαν τῶν ψυχῶν* ἀξίνῃ τῇ νοητῇ* ἀποτέμνειν* μέλλοντα ἐν Χάριτι. [...] ᾨδὴ θ'. Θεὸν* ἀνθρώποις ἰδεῖν. Χριστοῦ* ὁ μέγας καὶ θεῖος Πρόδρομος* στειρωτικὰς* νῦν πύλας διανοίξας, αὐλίζεται* ὡς ἐν βασιλείοις ἐν νηδύϊ μητρός·* ὅστις ὡς στρατιώτης* προεξελεύσεται,* τοῦ Παμβασιλέως τὰς ὁδοὺς* ἐτοιμαζόμενος. Θεοῦ* Προφήτην, πρεσβύτα, χόρευε·* ἕξεις υἱόν,* οὗ μείζων ἐν βροτοῖς οὐκ ἐγήγερται,* Ἰωάννην Κυρίου τὸν Πρόδρομον.* Σκίρτησον, Ἐλισάβετ·* γῆ πᾶσα, γήθησον,* αἴνεσιν τῷ πάντων Ποιητῇ* Θεῷ προσάγουσα. Ἡμῶν* τῶν πίστει ἀνευφημούντων* σε μέμνησο νῦν,* Προφῆτα τοῦ Κυρίου καὶ Πρόδρομε,* ψυχικῶν ἐκ παθῶν ἐκλυτρούμενος,* σώζων ἡμᾶς κινδύνων,* καὶ πρὸς οὐράνιον* τρίβον ὁδηγῶν θεοπρεπῶς,* ἀειμακάριστε. […] Ἐξαποστειλάριον. Τοῖς Μαθηταῖς συνέλθωμεν. Ἡ τοῦ Προδρόμου ἔνδοξος* σύλληψις προμηνύει* τὸν ἐκ Παρθένου μέλλοντα* τίκτεσθαι Βασιλέα,* ὡς οὗτος ἐξ Ἐλισάβετ* τῆς ἀκάρπου καὶ στείρας,* πρεσβύτου ἱερέως τε* Ζαχαρίου τοῦ πάνυ·* ὧν ταῖς εὐχαῖς* καὶ τῆς Θεοτόκου καὶ Ἰωάννου* τοῦ Βαπτιστοῦ σου, Κύριε,* σῶσον, οἴκτειρον πάντας». Pour plus de précision, il faudra examiner 1° l’intégralité du texte de la Vie de la Vierge ; 2° les autres ms. de la chaîne de Nicétas pour voir s’ils proposent une autre attribution ; 3° les autres manuscrits de Géomètre pour s’assurer que le passage en question, éventuellement omis par les ms. Vg504 et Pg215, ne s’y trouverait pas. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^FT ¶Codd. : Li448 Ed1470 (22) Ed1953 {MM2019}

⁴¹³ enim] eius Li448

⁴¹⁴ La88 (7rb) « pecia .iii.a », V796 ( 6ra ) « .iii.a pecia»

⁴¹⁵ existit] existat ? Li448

^marg.| {CLC1d13.10} ORIGENES. − [1] Non autem antea repletus fuerat Spiritu, donec assisteret que Christum gerebat in utero. Tunc autem et Spiritu erat plenus et resultabat in parente⁴¹⁶.
[2] Unde sequitur :

⁴¹⁶ parente] parentem Li448

Et repleta est Spiritu sancto Elisabeth.

^marg.| Non autem dubium est quin que tunc repleta est Spiritu sancto, propter filium sit repleta.^FU ^hc

^hc [1]¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 41-45 (Krikones §242 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 24r1-2 : «Ὠριγένους. […] οὐ γὰρ πρότερον ἐπλήσθη [ἐνεπλήσθη PG] τοῦ ἁγίου Πνεύματος , πρὶν ἐπιστῆναι τὴν κυοφοροῦσαν τὸν Χριστόν. Τότε δὲ καὶ* ἐπληροῦτο Πνεύματος καὶ ἐσκίρτα· καὶ [+ οὕτως GCS, εἶθ´οὕτως PG] τῇ μητρὶ μετεδίδου, καὶ ἀνεβόα προφητικῶς [προφητικὰ GCS PG] ἡ Ἐλισάβετ διὰ τὸ κυοφορούμενον ἐν αὐτῇ βρέφος».
*τότε δὲ καὶ] Πρῶτον δὲ τὸ βρέφος GCS
<cuius fons> = Origenes , Homiliae in Lc., hom. 7 § 42, GCS 49 , p. 47.19-48.3 (cf. PG 17, 320C8-10 e cod. Venet. 28).
<Non hab.> Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi)
[2]¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 7 (Lc. 1, 41-45), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 47.9-11 : «Non est itaque dubium, quin quae tunc repleta est Spiritu sancto, propter filium sit repleta».
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (grecus), hom. 7 (Lc. 1, 41), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 47.9-11 : «Οὔκουν ἐν τῷ ἀσπασμῷ ἐπλήσθη διὰ τὸν υἱὸν Πνεύματος ἁγίου ἡ Ἐλισάβετ».
<Non hab.> Nicetas in loc. cit. ; PG 17, 320C8-10 e cod. Venet. 28. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
¶Nota La première partie de la sentence traduit directement une partie du scholion de Nicétas qui n’a pas d’équivalent dans la paraphrase de Jérôme. Inversément, la seconde partie de la sentence n’a pas qu’équivalent dans le scholion Krikonès § 242. [MM2020]

^FU ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d13.11} AMBROSIUS. − Illa autem que se occultaverat quia⁴¹⁷* conceperat filium, iactare se cepit, quia gerebat prophetam ; et que erubescebat ante, benedicit.
Unde sequitur :

⁴¹⁷ quia] et Ed1953

Et exclamavit voce magna et dixit : Benedicta tu inter mulieres.

^marg.| Magna voce clamavit, ubi Domini sensit adventum, quia religiosum credidit partum. ^FV ^hd

^hd ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 46, CCSL 14, p. 29.704-712 : «Illa quae occultabat se, quia conceperat filium, iactare se coepit, quia generabat prophetam, et quae erubescebat ante benedicit et quae dubitabat ante firmatur. Ecce enim inquit, ut vox salutationis tuae facta est in auribus meis, exsultavit in gaudio infans in utero meo . itaque magna uoce clamauit, ubi Domini sensit aduentum, quia religiosum credidit partum ; nulla enim causa erat pudoris, ubi prophetae ortus datae, non adfectatae fidem generationis adscisceret». [FG2013]*

^FV ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d13.12} ORIGENES. − Dicit autem benedicta tu inter mulieres. N ulla enim tante umquam ⁴¹⁸ fuit gratie particeps aut esse poterit. Unius enim divini germinis parens est unica.^FW ^he

^he ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 41-45 (Krikones §242 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 24r3 -4 : «Ὠριγένους. [...] καὶ ἐβόα πρὸς τὴν παρθένον*˙ εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξίν· οὐδεμία γὰρ τῆς τοσαύτης [τοιαύτης GCS] χάριτος κοινωνὸς οὔτε γέγονεν οὔτε γενέσθαι δύναται. Ἓν γὰρ τὸ θεῖον κύημα , εἷς ὁ θεῖος τοκετός , καὶ μία ἡ γεννήσασα [+ τὸν θεάνθρωπον GCS] […]».
* καὶ ἐβόα πρὸς τὴν Παρθένον] καὶ ἔλεγε τῇ παρθένῳ GCS [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (grecus), hom. 7 (Lc. 1, 42), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 48.13-16 .
<Non hab.> translatio Hieronymi.
¶Nota Le scholion source de Nicétas est à l’origine des sentences CLC1d13.12, CLC1d13.15 et CLC1d13.20 [1-2]. [ΜΜ2020]

^FW ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁴¹⁸ tante umquam] inv . Ed1657 Ed1953

^marg.| {CLC1d13.13} BEDA. − Eadem autem voce ab Elisabeth qua a Gabriele benedicitur, quatenus et angelis et hominibus veneranda monstretur.^FX ^hf

^hf ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 666 sqq. : «Iste est enim fructus qui dauid patriarchae sub iure iurando promittitur : de fructu uentris tui ponam super sedem meam, simul que intuendum quod eadem uoce maria ab elisabeth qua a gabrihel benedicitur quatenus et angelis et hominibus ueneranda et cunctis merito feminis praeferenda monstretur». [MM2020]

^FX ¶Codd. : Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d13.14} THEOPHYLACTUS. − Quia vero ⁴¹⁹ alie sancte mulieres fuerunt ⁴²⁰ que tamen genuerunt filios peccato inquinatos, subiungit :

⁴¹⁹ vero] om. Li448

⁴²⁰ fuerunt] om. Li448 Ott199

Et benedictus fructus ventris tui.

^marg.| Vel aliter intelligitur. Dixerat : benedicta tu inter mulieres. D einde, quasi interrogante aliquo ‘Quare?’, subiungit causam dicens⁴²¹* : Et benedictus fructus ventris tui , scilicet ‘quia Deus est fructus ventris tui’⁴²²*, sicut dicitur in Psalmo ^hg : « Benedictus qui venit in nomine Domini, Deus Dominus et illuxit nobis ». Consuevit enim Sacra Scriptura ‘et’ pro ‘quia’ recipere.^FY ^hh

^hg Ps. 117, 26-27.

^hh ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 42), PG 123, 708D15-709A10 : « Εἶτα ἐπειδὴ πολλαὶ γυναῖκες ἅγιαι βεβήλους ἔτεκον , ὡς ἡ Ῥεβέκκα τὸν Ἠσαῦ, φησὶν ὅτι, Ἀλλὰ καὶ ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου εὐλογημένος· καὶ ἄλλως δὲ νοηθήσεται , Εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξίν · εἶτα ὥσπερ ἐρωτήσαντός τινος, διατί ; λέγει τὴν αἰτίαν. Εὐλογημένος γὰρ ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου, τουτέστι, Θεὸς γὰρ ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου , εὐλογημένος γὰρ μόνος ὁ Θεός· ὡς καὶ ὁ Δαυῒδ λέγει · Εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος · εἴωθε γὰρ ἡ Γραφὴ τὸν, καὶ , σύνδεσμον ἀντὶ τοῦ, γὰρ, παραλαμβάνειν ». [CGC2015]* [VS2022]* [MM2024]

^FY ¶Codd. : Li448 Mt366 Ott199 Ed1953 {MM2020}

⁴²¹ causam dicens cum gr. ] om. Ed1953

⁴²² scilicet… tui cum gr. ] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d13.15} ORIGENES. − Fructum autem ventris Dei genitricis ‘Dominum’ dixit quia nequaquam ex viro sed ex sola Maria processit. Nam qui semen sumpserunt a patribus, eorum fructus⁴²³* existunt.^FZ ^hi

^hi ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 42 (Krikones §242 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 24r8 -9 ; cf. (non contuli) Paris, Coislin 201, f. 35v5-6 et Paris, BnF, Grec 208, f. 41v15-16 : «Ὠριγένους. [...] [cf. CLC1d13.12] [...] [b laud. infra CLC1d13.20.1-2] [...] Μητέρα καλεῖ τὴν ἔτι παρθένον, φθάνουσα προφητικῷ λόγῳ τὴν ἔκβασιν [a] καὶ καρπὸν κοιλίας. Ὀνομάζει τὸν σωτῆρα τῷ μὴ ἐξ ἀνδρὸς εἶναι, ἀλλ’ ἐκ μόνης τῆς Μαρίας· // οἱ γὰρ ἐκ τῶν πατέρων τὴν σπόραν ἔχοντες, ἐκείνων εἰσὶ καρποί».
<potius quam> Catena graecorum Patrum [CPG C132] BAV, Vat. gr. 756, f. 158 v7-25 = Budapest, Univ., cod. gr. 1, ed. 1860, p. 208 ; [CPG C131] Cramer, p. 14.7-12 (Lc. 1, 42) : «[a] [+ καλῶς δὲ Cramer] καρπὸν κοιλίας ὀνομάσασα * τὸ [τῶ Vg756] μὴ ἐξ ἀνδρὸς εἶναι τὸ κυοφορούμενον ²*, ἀλλ’ ἐκ μόνης τῆς Μαρίας ἐκ³ * Πνεύματος Ἁγίου ἐνοικήσαντος ἐν [om. Vg756] αὐτῇ καὶ τῆς τοῦ Ὑψίστου δυνάμεως ἐπισκιασάσης αὐτῇ [αὐτήν Bud.]. Οἱ γὰρ ἐκ [+ τῶν Cramer] πατέρων τὴν σπορὰν ἔχοντες, ἐκείνων εἰσὶ καρποί. [b] [laud. infra CLC1d13.20] ».
* ὀνομάσασα] τῆς παναγίας παρθένου ἡ Ἐλισάβετ ὠνόμασε διὰ Cramer
²* τὸ κυοφορούμενον] om. Cramer
³* Μαρίας ἐκ] παναγίας θεοτόκου Μαρίας Cramer
<Diff.> Σχόλια παλαιά ex antiquis membranis bibliothecae vaticanae, ed. Mai, t. 9, Classicorum veterum, 1837, p. 436 § 42.
<Non hab.> translatio Hieronymi ; Titus Bostrensis (Sickenberger), TLG
¶Nota Le passage de la chaîne de Nicétas traduit ici n’appartient pas aux écrits authentifiés d’Origène (GCS) contrairement aux termes du même scholion qui sont à l’origine de CLC1d13.12 et CLC1d13.20 [1-2]. Thomas ne respecte pas l’ordre du texte de Nicétas qui demande de lire CLC1d13.20 [1-2] avant CLC1d13.15. La liberté dont jouissent les glossateurs ainsi que le texte évangélique peuvent suffire à expliquer cet écart. Cependant, la substance et l’ordre de CLC1d13.15 et CLCd13.20 [1-2] se retrouvent sous forme anonyme dans les chaînes C131 et surtout C132, plus anciennes que la chaîne de Nicétas (C135). Or C132 est transmis par des tétraévangiles avec chaîne encadrante, notamment ceux qui contiennent la première recension du commentaire de Victor d’Antioche sur Marc (C125.1) que Thomas a exploitée dans la Catena sur Marc. Il est donc possible qu’il ait tenu compte ici du tétraévangile déjà consulté pour la Catena sur Marc qui contenait une chaîne sur Luc de type C132. [MM2020]* [rev. VS2021]

^FZ ¶Codd. : Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2019}

⁴²³ eorum fructus] inv . Ed1657 Ed1953

^marg.| { CLC1d13.16} GRECUS. − Solus ergo hic fructus benedictus quia et ⁴²⁴* absque viro et absque peccato producitur.^GA ^hj

^hj ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 42 (Krikones §243 : Geometra), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 645 = Vat. gr. 1611, f. 24r9-12 : «Τοῦ Γεωμέτρου. [...] διὸ καὶ καρπὸν αὐτῆς μόνης καλεῖ τὸ κυοφορούμενον // καὶ εὐλογημένον προσαγορεύει [...] οὗτος δὲ μόνος εὐλογημένος , ὡς οὔτε δι’ ἀνδρὸς οὔτε δι’ ἁμαρτίας».
<cuius fons> Iohannes Cyriotes Geometra, De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 177vb49-50 : « Διὸ καὶ καρπὸν ἀφ´ἑαυτῆς μόνης καλεῖ τὸ κυοφορούμενον· ἢ ὅτι καὶ καρπὸς ὄντως, ὡς αὐτὸς ὢν ὁ τὸν κόσμον τρέφων, καὶ ἔτι θρέψων τῷ σώματι καὶ τῷ αἵματι, καὶ τὸ εὐλογημένος δέ, πρὸς τὸ κατηραμένος τὴν ἀντιδιαστολὴν ἔχον (ὁ μὲν γὰρ ἀραῖος ἡμῖν ὡς ἀρᾶς αἴτιος ὁ τῆς γνώσεως, οὗτος δὲ ὁ καρπὸς εὐλογημένος, ὡς τῆς ζωῆς καὶ αὐτοζωή)· ἢ καὶ ὅτι τῶν μὲν ἄλλων οἱ καρποὶ πάντες ὑπὸ κατάραν, πάντες ὑπὸ τὴν ἁμαρτίαν (ἐκ γὰρ τοῦ πρώτου πεσόντος καὶ δι´ ἁμαρτίας, γάμου τε καὶ φθορᾶς, καὶ ἐν ἁμαρτίαις)· οὗτος δὲ μόνος εὐλογημένος, ὡς οὔτε δι´ ἀνδρός, οὔτε δι´ ἁμαρτίας, ἀλλὰ καὶ ἀναμάρτητος εἰ καὶ ἄνθρωπος.
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae (ex Niceta), PG 106, 812-842 . [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^GA ¶Codd. : Li448 (9vb) Ed1470 (23) V795 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2022}

⁴²⁴ et] om. Ed1657 Ed1953

^marg.| {CLC1d13.17} BEDA. − Iste est fructus, qui David promittitur^hk : « De fructu ventris tui ponam super sedem tuam ».^GB ^hl

^hk Ps. 131, 11.

^hl ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 666 sqq. : «Iste est enim fructus qui dauid patriarchae sub iure iurando promittitur : de fructu uentris tui ponam super sedem meam, simul que intuendum quod eadem uoce maria ab elisabeth qua a gabrihel benedicitur quatenus et angelis et hominibus ueneranda et cunctis merito feminis praeferenda monstretur. Et unde hoc mihi ut ueniat mater domini mei ad me?» [MM2020]

^GB ¶Codd. : Li448 V795 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2022}

^marg.| {CLC1d13.18} SEVERUS. ⁴²⁵ − [1] In qua parte emergit Eutychis redargutio, dum fructus ventris Christus asseritur. Omnis enim fructus⁴²⁶ eiusdem est⁴²⁷* nature cum planta. Unde et virginem relinquitur eiusdem fuisse nature cum secundo Adam qui tollit mundi peccatum⁴²⁸*. [2] Sed et qui phantasticam opinionem de carne Christi confingunt, in vero Dei genitricis partu erubescant. Νam⁴²⁹* fructus ex ipsa substantia procedit arboris. [3] Ubi sunt etiam dicentes^hmquasi per aqueductum⁴³⁰ Christum transisse per virginem ? Advertant ex dictis Elisabeth, quam replevit Spiritus, Christum fructum fuisse⁴³¹ ventris.^GC ^hn

^hm Valentinus ; cf. CMT1d1.28.

^hn ¶Fons^G : <revera> [1] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 41-45 (Krikones § 244 : Severus), Vat. gr. 1611, f. 24ra13 -16, 24-27 ; Vat. gr. 1642, f. 44rb ; ed. Mai , Classicorum auctorum, t. 10, Romae, 1835, p. 412-413 [CPG 7080.13] : «Σεβήρου [om. Mai]. Ὁ τὸν καρπὸν εὐλογήσας, τὴν κοιλίαν τὴν τὸν καρπὸν ἐνεγκοῦσαν εὐλόγησεν· ἀλλὰ γὰρ οὐκ οἶδ’ ὅπως εἰς μέσον ἦλθεν ὁ τῆς Ἐυτυχοῦς βδελυρᾶς δοκήσεως ἔλεγχος, τὸ καρπὸν κοιλίας τὸν Χριστὸν λέγεσθαι. Πᾶς γὰρ καρπὸς ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ καρποφοροῦντος δένδρου βεβλάστηκε. [...] τῆς αὐτῆς πάντως οὐσίας καὶ ἡ παρθένος ὑπῆρχεν, ἐξ’ ἧς χωρητὸς ὁ δεύτερος Ἀδὰμ ἀνατέταλκε, ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου, ἵνα οἱ ἐν τῷ Ἀδὰμ ἀποθανόντες, ζωοποιηθῶμεν ἐν τῷ Χριστῷ ».
[2] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 41-45 (Krikones § 245 : idem) Vat. gr. 1611, f. 24ra27 -32 ; Vat. gr. 1642, f. 44va ; ed. Mai , Classicorum auctorum, t. 10, Romae, 1835, p. 413 [CPG 7080.13] : « Τοῦ αὐτοῦ [om. Mai]. Οἱ τοίνυν τὴν ὀνειρώδη φαντασίαν μυθεύοντες, τὴν ἀληθῆ τῆς θεοτόκου Παρθένου κύησιν ἐντρεπέσθωσαν· φερούσης ἐν τῇ γαστρὶ τὸν οὐράνιον λόγον, ἐξ αὐτῆς ἀτρέπτως σαρκούμενον· πρὸς ἣν καὶ Ἐλισάβετ ἐβόησεν· εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου, πάντως γὰρ ὁ καρπὸς ἐξ αὐτῆς τῆς οὐσίας τοῦ δένδρου βεβλάστηκεν […]».
[3] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 41-45 (Krikones § 245bis : anonymus), Vat. gr. 1611, f. 24ra34-35.38-40 ; Vat. gr. 1642, f. 44va-b ; ed. Mai , Classicorum auctorum, t. 10, p. 413-414 : «‘ȣ [om. Mai Krikones]. Ἀλλὰ ποῦ εἰσὶν οἱ λέγοντες ὡς διὰ σωλῆνος τῆς Παρθένου πεποιηκέναι Χριστὸν τὴν πάροδον ; οἱ μὴτε τὸν Χρόνον δυσωπόυμενοι, μήτε τοὺς μῆνας, μήτε τὴν νηδὺν, μήτε τὴν Ἰωσὴφ ἀγωνίαν ἐννοούμενοι ποία πάροδος Θεοῦ, δέε ται Χρόνου ἐνναμηνιαίου ; οὐκ ἀκούεις τῆς ἐμπεπλησμένης πνεύματος ἁγίου Ἐλισάβετ καρπὸν κοιλίας Χριστὸν λεγούσης ; ἢ λέληθέ σε ὅτι πρῶτον βλαστὸς εἶτα ἄνθρωπος ἔπειτα καρπός». [ADL2019] [MM2019] [VS2021]
<cuius fons> Cf. Theodoretus Cyri , Epistulae, Collectio Sirmondiana, [CPG 6240], ep. 146 (PG : 145), SChr. 111, p. 180.21-25 (PG 83, 1380B ) : « Βαλεντῖνος δέ, καὶ Βασιλείδης, καὶ Βαρδησάνης, καὶ Ἁρμόνιος, καὶ οἱ τῆς τούτων συμμορίας, δέχονται μὲν τῆς Παρθένου τὴν κύησιν, καὶ τὸν τόκον· οὐδὲν δὲ τὸν Θεὸν Λόγον ἐκ τῆς Παρθένου προσειληφέναι φασίν, ἀλλὰ πάροδόν τινα δι' αὐτῆς ὥσπερ διὰ σωλῆνος ποιήσασθαι, ἐπιφανῆναι δὲ τοῖς ἀνθρώποις φαντασίᾳ χρησάμενον, καὶ δόξας εἶναι ἄνθρωπος, ὃν τρόπον ὤφθη τῷ Ἀβραάμ, καί τισιν ἄλλοις τῶν παλαιῶν ». [MM2022]
<Non hab.> ACO. Catholiclibrary.org, Patristic Text Archive.
¶Nota 1. Conformément à la version athonite, Kr245 réunit en un seul scholion deux fragments que la version italiote distingue. Le premier est attribuable à Sévère, auteur de Kr244 (Kr245 : Τοῦ αὐτοῦ = Sévère), l’autre, laissé anonyme, est distingué de Kr245 par le lemme ‘ȣ dont la Catena ne tient pas compte et qu’elle considère, à son habitude, comme de même origine que le dernier scholion attribué.
¶Nota 2. La même expression «Πᾶς γὰρ καρπὸς ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ δένδρου βεβλάστηκε» donne lieu à deux traductions différentes : [1] «Omnis enim fructus est eiusdem nature cum planta» et [2] «Νam fructus ex ipsa substantia procedit arboris». [MM2021]

^GC ¶Codd. : Li448 Mt366 V795 Ed1953 {MM2019} {MM2022}

⁴²⁵ Severus] om. V795

⁴²⁶ fructus ventris... enim] om. hom. V795

⁴²⁷ eiusdem est] eius est Li448, est eiusdem Ed1953

⁴²⁸ mundi peccatum Li448 cum gr. ] peccata mundi V795 Ed1953

⁴²⁹ Nam] + ipse Ed1953

⁴³⁰ aqueductum] equeductum V795

⁴³¹ fructum fuisse] inv. V795

^marg.| Sequitur :

Et⁴³²* unde hoc mihi ut veniat mater Domini mei ad me ?

⁴³² Et] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d13.19} AMBROSIUS. − “Non quasi ignorans dicit”^ho : scit enim esse Sancti Spiritus gratiam et operationem ut mater prophete a matre Domini⁴³³* ad profectum sui pignoris salutetur⁴³⁴*. Sed quasi non humani hoc meriti sed divine gratie munus esse cognoscat, ita dicit : U nde hoc mihi, hoc est qua iustitia, quibus factis, pro quibus meritis?^GD ^hp

^ho Cf. Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 7, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 50.14-20 : «Non ignorans dicit et maxime Spiritu sancto plena, quasi nesciat, quod iuxta Dei voluntatem mater Domini venerit ad eam...».

^hp ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 25, CCSL 14, p. 41.347-42.359 : «Non quasi ignorans dicit : scit enim esse sancti Spiritus gratiam et operationem, ut mater prophetae a matre Domini ad profectum sui pignoris salutetur sed quasi non humani hoc meriti, sed diuinae gratiae munus esse cognoscat, ita dicit : unde hoc mihi ? hoc est : quantum bonum mihi accidit, ut mater Domini mei ueniat ad me ? Non cognosco meum. Unde hoc mihi ? qua iustitia, quibus factis, pro quibus meritis ? Non usitata haec officia feminarum sunt, ut ueniat mater Domini mei ad me. Miraculum sentio, cognosco mysterium : mater Domini uerbo feta, Deo plena est. ecce enim ut facta est vox salutationis tuae in auribus meis, exsultavit in gaudio infans in utero meo . et beata quae credidisti ». [FG2013]

^GD ¶Codd. : Li448 (9vb) Mt366 V795 Ed1953 {MM2019} {MM2022}

⁴³³ prophete a matre Domini] Domini matrem prophete Ed1953

⁴³⁴ salutetur] salutet Ed1953

^marg.| {CLC1d13.20} ORIGENES. − [1] Convenit autem hoc dicens cum filio. Nam et Ioannes indignum se censebat⁴³⁵* adventu Christi ad ipsum. [2] Matrem autem Domini nuncupat adhuc virginem existentem, preoccupans eventum ex dicto prophetico. [3] Divina autem provisio⁴³⁶* duxerat Mariam ad Elisabeth ut Ioannis testimonium ab utero perveniret ad Dominum. [4] Ex tunc enim Ioannem Dominus in prophetam constituit. ^GE ^hq
Unde sequitur :

^hq ¶Fons^G : <revera>
[1-2] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 43 (Krikones § 242 : Origenes) : ; Vat. gr. 1611, f. 24r6-8 : «Ὠριγένους. [...] [cf. CLC1d13.12] [...] [1b] Σύμφωνα τῷ υἱῷ φθέγγεται καὶ γὰρ ὁ Ἰωάννης ἀνάξιον ἑαυτὸν τῆς πρὸς τὸν Χριστὸν παραστάσεως ἔλεγε καὶ αὕτη ἑαυτὴν ἀναξίαν τῆς Παρθένου."Τί μοί φησι τηλικοῦτον πέπρακται ἀγαθὸν· ἵνα ἡ μήτηρ τοῦ Kυρίου μου ἔλθῃ πρός με". [2c] Μητέρα καλεῖ τὴν ἔτι παρθένον, φθάνουσα προφητικῷ λόγῳ τὴν ἔκβασιν [... CLC1d13.15] ».
[3-4] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 43 (Krikones § 248 : Origenes) : Vat. gr. 1611, f. 24rb19-21 : «Ὠριγένους. [3d] Θεία μὲν οὖν οἰκονομία τὴν Μαρίαν ἤγαγεν πρὸς τὴν Ἐλισάβετ, ἵνα ἡ μαρτυρία Ἰωάννου καὶ ἐκ μήτρας εἰς τὸν Kύριον πληρωθῇ · [4a] ἐσκίρτησε γὰρ τὸ βρέφος καὶ οἱονεὶ ἤρξατο ἔκτοτε προφήτην ποιεῖν τὸν Ἰωάννην ὁ Kύριος, εἶχε δὲ καὶ ἡ πορεία τοῦ Παρθένου τὴν οἰκείαν αὐτῆς σπουδήν […]».
<cuius fons>
[1-3] Origenes , Homiliae in Lc. (grecus), hom. 7 (Lc. 1, 43), GCS 49, Origenes Werke 9, p. 51.22-52.11 : «[1b] Σύμφωνα δὲ φθέγγεται τῷ υἱῷ ἡ Ἐλισάβετ· κἀκεῖνος γὰρ ἀνάξιον ἑαυτὸν τῆς πρὸς τὸν Χριστὸν παραστάσεως ἔλεγε, οὕτως καὶ αὐτὴ ἀναξίαν ἑαυτὴν τῆς παρουσίας τῆς παρθένου. [2c] “Μητέρα“ δὲ καλεῖ τὴν ἔτι παρθένον, φθάνουσα προφητικῷ λόγῳ τὴν ἔκβασιν. [3d] Θεία μὲν οὖν οἰκονομία τὴν Μαρίαν ἤγαγε πρὸς τὴν Ἐλισάβετ, ἵνα ἡ μαρτυρία Ἰωάννου ἐκ μήτρας εἰς τὸν Kύριον πληρωθῇ διὰ τῆς ἰδίας μητρός».
[4a] Origenes , Homiliae in Lc. (grecus), hom. 7, GCS 49 , p. 46.2-4 : «ἤκουσεν ὁ πρόδρομος τῇ ἐνεργείᾳ τοῦ ἁγίου πνεύματος κινούμενος τὸν ἀσπασμὸν τῆς Μαρίας καὶ “ἐσκίρτησεν ἐν ἀγαλλιάσει τὸ βρέφος ἐν τῇ κοιλίᾳ”, καὶ οἱονεὶ ἤρξατο ἔκτοτε προφήτην αὐτὸν ποιεῖν ὁ Ἰησοῦς». <ex quo> Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 7, GCS 49 , p. 45.25-27 : «Exsultavit infans in gaudio et tunc primum praecursorem suum prophetam fecit Iesus».
<ex quo > [1-3] Catena graecorum Patrum [CPG C132] BAV, Vat. gr. 756, f. 158 v14-33 = Budapest, Univ., cod. gr. 1, ed. 1860, p. 208_209 ; Origenes , Scholia in Lc. e cod. Venezia, Marciana, gr. 364 (olim 28), PG 17, 321A7-B5 : «[1b] Σύμφωνα [+ δὲ CGP] τῷ υἱῷ φθέγγεται [+ καὶ CGP] ἡ Ἐλισάβετ , // ἀναξίαν ἑαυτὴν τῆς παρουσίας τῆς Θεοτόκου λέγουσα, ὥσπερ καὶ Ἰωάννης τῆς πρὸς τὸν Χριστὸν παραστάσεως . Τί γάρ μοι, φησὶ, τηλικοῦτον πέπρακται ἀγαθὸν, ἵνα ἡ μήτηρ τοῦ Κυρίου μου ἔλθῃ πρός με; [2c] Μητέρα καλεῖ τὴν ἔτι παρθένον, φθάνουσα προφητικῷ λόγῳ τὴν ἔκβασιν. [3d] Θεία μὲν οὖν οἰκονομία τὴν μαρτυρίαν ἤγαγε πρὸς τὴν Ἐλισάβετ, ἵνα καὶ ἡ μαρτυρία Ἰωάννου ἐκ μήτρας εἰς τὸν Κύριον διὰ τῆς ἰδίας μητρὸς Ἐλισάβετ πληροφορηθῇ, καὶ ἵνα κατὰ τὴν τοῦ ἀγγέλου φωνὴν ὀψομένη τὴν Ἐλισάβετ*, καὶ τὸ ἐν αὐτῇ παράδοξον κύημα, διὰ τούτου καὶ τὸ μεῖζον πιστεύσῃ, τουτέστι τὸν ἐξ αὐτῆς φημι [om. Vg756] τῆς παρθένου ἄσπορον τοκετόν».
* πληροφορηθῇ, καὶ ἵνα κατὰ τὴν τοῦ ἀγγέλου φωνὴν ὀψομένη τὴν Ἐλισάβετ] om. hom. Vg756 [ADL2019] [MM2020]
¶Nota Cette sentence provient d’un scholion qui est à l’origine de trois sentences de la Catena (CLC1d13.12, CLC1d13.15, CLC1d13.20). Thomas suit l’ordre du texte des scholia de Nicétas, mais Nicétas réorganise le texte d’Origène selon l’ordre [b-c-d-a]. Le latin évoque la venue du Christ vers Jean, là où le grec parle de la venue de Jean vers le Christ. [MM2020] [rev. VS2021]

^GE ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

⁴³⁵ censebat] sentiebat Ed1953

⁴³⁶ provisio] promissio Ed1953

Ecce enim ut facta est vox salutationis tue in auribus meis, exultavit in gaudio⁴³⁷* infans in utero meo.

⁴³⁷ in gaudio] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d13.21} AUGUSTINUS. Ad Dardanum. − Hoc autem ut diceret, sicut evangelista prelocutus est, repleta est Spiritu sancto ; quo proculdubio revelante cognovit quid illa exultatio significasset infantis, id est⁴³⁸* illius venisse matrem, cuius ipse precursor et demonstrator esset futurus. Potuit ergo esse ista significatio rei tante a maioribus cognoscende, non a parvulo cognite. Non enim dixit ‘exultavit in fide infans in utero meo’ sed exultavit in gaudio . Videmus autem exultationem non solum parvulorum sed etiam pecorum. Non utique de aliqua fide vel religione vel quacumque rationali⁴³⁹* cognitione venientem. Sed hec inusitata et nova extitit quia in utero et in⁴⁴⁰* eius adventu que omnium salvatorem fuerat paritura. Ideo hec exultatio et tamquam matri Domini reddita resalutatio, sicut solent miracula fieri, facta est divinitus in infante, non humanitus ab infante. Quamquam esset⁴⁴¹* si usque adeo est in illo puero⁴⁴²* acceleratus usus rationis et voluntatis ut intra viscera materna iam posset agnoscere, credere⁴⁴³*, consentire, etiam hoc in miraculis habendum divine potentie, non ad humane trahendum⁴⁴⁴* exemplar nature.^GF ^hr

^hr ¶Fons : Augustinus Hipponensis , Epistolae, ep. 187 De praesentia Dei, 7.23-24, CSEL 57, p. 100.19-101.19 (PG 33, 840) : «Hoc autem ut diceret, sicut Evangelista praelocutus est, repleta est Spiritu sancto, quo procul dubio revelante cognovit quid illa exultatio significasset infantis ; id est illius venisse matrem, cuius praecursor ipse et demonstrator esset futurus. Potuit ergo esse ista significatio rei tantae a maioribus cognoscendae, non a parvulo cognitae. Nam neque, cum hoc ante in Evangelio narraretur, dictum est, Credidit infans in utero eius ; sed exultavit neque ipsa dixit, Exultavit in fide infans in utero meo ; sed, exultavit in gaudio. Videmus autem exultationem non solum parvulorum sed etiam pecorum non utique de aliqua fide vel religione vel quacumque rationali cognitione venientem. Sed haec plane inusitata et nova extitit, quia in utero etad [in P ¹ (Paris, BnF, n.a.l. 1444, prov. Cluny)] eius adventum quae hominum Salvatorem fuerat paritura. Ideo mira, ideo in magnis signis deputanda : ideo haec exsultatio, et tanquam matri Domini reddita resalutatio, sicut solent miracula fieri, facta est divinitus in infante, non humanitus ab infante. [§ 24] Quanquam etiamsi usque adeo est in illo puero acceleratus usus rationis et voluntatis, ut intra viscera [841] materna iam posset agnoscere, credere, consentire, quod in aliis parvulis aetas exspectatur ut possint ; etiam hoc in miraculis habendum divinae potentiae, non ad humanae trahendum est exemplar naturae».
<Non hab.> Eugippius. [MM2020]

^GF ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁴³⁸ infantis - id est] inv . Ed1953

⁴³⁹ rationali] rationabili Ed1953

⁴⁴⁰ in] om. Ed1953

⁴⁴¹ esset] etiam Ed1953

⁴⁴² est – in illo] inv . Ed1953

⁴⁴³ credere] + et Ed1953

⁴⁴⁴ trahendum] tradendum Ed1953

^marg.| {CLC1d13.22} ORIGENES. − Venerat autem mater Dei ⁴⁴⁵* visura Elisabeth miraculosum conceptum⁴⁴⁶, quem retulerat angelus ut per hoc sequatur ⁴⁴⁷ credulitas potioris ad virginem manaturi. Et ad hanc fidem facit sermo Elisabeth, dicentis :^GG ^hs

^hs ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 45 (Krikones §248 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 24rb22 -27 : «Ὠριγένους . [ … ut supra CLC1d13.20 ] Ἦλθε γὰρ ὀψομένη τὴν Ἐλισάβετ , καὶ τὸ ἐν αὐτῇ παράδοξον κύημα * , κατὰ τὴν τοῦ ἀγγέλου φωνήν, ἵνα διὰ τούτου καὶ ὁ ** μείζων πιστευθῇ τοκετός , ὁ ἐξ αὐτῆς φημὶ τῆς παρθένου · κ αὶ συντρέχει πρὸς τὴν πίσπιν ταύτην· ὁ λόγος τῆς Ἐλισάβετ, λεγούσης· Καὶ μακαρία ἡ πιστεύσασα, ὅτι ἔσται τελείωσις τοῖς λε<λα>λημένοις αὐτῇ παρὰ Κυρίου […]».
*κύημα] + καὶ ἰδεῖν καὶ πιστεύσασθαι Origenes
**καὶ ὁ] ὁ κατ’ αὐτὴν Origenes
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (grecus), hom. 7 (Lc. 1, 43), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 52.15-53.7 .
<Potius quam> Cf. Origenes, Scholia in Lucam (fragmenta e cod. Venet. 28), PG 17, 321A13-Β8 : «Θεία μὲν οὖν οἰκονομία τὴν μαρτυρίαν ἤγαγε πρὸς τὴν Ἐλισάβετ, ἵνα καὶ ἡ μαρτυρία Ἰωάννου ἐκ μήτρας εἰς τὸν Κύριον διὰ τῆς ἰδίας μητρὸς Ἐλισάβετ πληροφορηθῇ, καὶ ἵνα κατὰ τὴν τοῦ ἀγγέλου φωνὴν ὀψομένη τὴν Ἐλισάβετ, καὶ τὸ ἐν αὐτῇ παράδοξον κύημα, διὰ τούτου καὶ τὸ μεῖζον πιστεύσῃ, τουτέστι τὸν ἐξ αὐτῆς φημι τῆς παρθένου ἄσπορον τοκετόν. Καὶ συντρέχει πρὸς τὴν πίστιν ταύτην καὶ ὁ λόγος ὁ τῆς Ἐλισάβετ, λεγούσης· Καὶ μακαρία ἡ πιστεύσασα, ὅτι ἔσται τελείωσις τοῖς λελαλημένοις αὐτῇ παρὰ Κυρίου». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
<Non hab.> Translatio Hieronymi.
¶Nota 1. Le début du scholion source a été traduit plus haut (CLC1d13.20.3-4. L’expression mater Dei est un ajout propre de Thomas sous la plume duquel elle revient plus de 70 fois, fréquence sans équivalent chez les grands auteurs scholastiques contemporains.
¶Nota 2. L’expression «ut per hoc sequatur credulitas potioris ad virginem manaturi (συντρέχει )» peut se traduire par «afin que, par ceci, il s’en suive une foi plus forte qui découle sur la Vierge». La formule résume, plus qu’elle ne traduit «ἵνα διὰ τούτου καὶ ὁ μεῖζων πιστευθῇ τοκετός, ὁ ἐξ αὐτῆς φημὶ τῆς παρθένου καὶ συντρέχει» («afin que, par ceci, découle une foi plus forte en l’enfantement, celui-là, dis-je, de celle qui est Vierge»). [MM2020]
¶Nota 3. Le texte du v. 45 inséré à la fin de la sentence a donné du fil à retordre aux éditeurs médiévaux de Thomas (voir ici apparat du texte). Leur hésitation est attestée par les manuscrits du groupe Li448-Mt366. Elle doit être analysée en tenant compte de l’histoire du texte biblique d’usage, encore en cours de stabilisation au moment de la diffusion de la Catena. Les deux correctoires qui traitent le passage concordent et se complètent. Le correctoire franciscain (Guillaume de Mara, Cor2 ^V f. 121r18 ) distingue le texte fondé sur le grec du texte reçu qui s’accorde avec l’usage liturgique : « Et infra : Exultavit in gaudio infans in utero meo et beata que credidit {+ <in biblia correcta : > credidisti Cor2 ^V² interl.} quoniam perficientur ea que dicta sunt ei a Domino : grec. anti. ; in antiphona dicitur in secunda persona credidisti ». Pour l’usage liturgique, voir Corpus antiphonalium officii, n° 1565 (antienne du 2e dimanche de l’Avent et de l’Annonciation), 1566, etc. Le correctoire ‘Sorbonne 2’ (f. 133r ), reflet présumé de l’usage dominicain, indique que le texte d’usage lit credidit, leçon confirmée par deux entreprises de corrections antérieures (“... utraque correctio”) ; mais il ne dit rien de la leçon ei/tibi ( beata que credidisti : utraque correctio sic sed in al<iis> beata que credidit etc. dicta sunt »). Nous conjecturons que l’antigraphe de la Catena a retenu la leçon présentée comme conforme au grec (credidit… ei) et indiqué comme variante la version liturgique (credidisti… tibi), comme on peut le voir dans Mt366. Plusieurs manuscrits de la Catena sans indication de pièces portent la trace à cet endroit, par leurs choix graphiques ou leurs hésitations, des variantes mentionnées. Lors de la ‘mise en pièces’ parisienne des années 1268-1272, le lemme ajouté par le stationnaire au texte brut de la Catena était conforme à la version commune en usage à Paris attestée par les correctoires : credidisti… tibi. Les correctoires dominicains, ou présumés tels, ne suffisent donc pas à rendre compte des connaissances dont la Catena fait état ici. Les artisans de la Catena semblent donc avoir eu conscience de la difficulté philologique du passage et recourru au correctoire franciscain Cor2 ou à un équivalent disponible en Italie dès les années 1263-1268. Pour plus de détails, voir apparats de notre édition de la Bible du Moyen Âge central (Littera communis) publié avec la Glose ordinaire (Gloss-e). [MM2021] [rev. VS2021]

^GG ¶Codd. : Cbg133 Clv160.7 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28 Ed1953 {MM2020} {MM2021}

⁴⁴⁵ Dei] Domini Ed1953

⁴⁴⁶ conceptum] + ut et Ed1657

⁴⁴⁷ per hoc sequatur] persequatur Li448

Et beata que credidit vel credidisti⁴⁴⁸* quoniam perficientur ea que dicta sunt tibi vel ei⁴⁴⁹* a Domino.

⁴⁴⁸ credidit {+ interl . vel credidisti} Clv160.7 Li448 Mt366 ] credidisti cett. codd@ La88² (al. m. post. corr.) Urb28 Ed1953 , credidisti vel credidit Clv160.7 @ Mt366 @, credisti La88 *, credi. Cbg133 , cre. P638 , cf. πιστεύσασα

⁴⁴⁹ tibi {+ interl. vel ei} Li448 Clv160.7@] tibi La88 Cbg133² cett. codd@ Mt366@ P638@ Ed1953 , ei {+vel tibi} Mt366 Clv160.7, ei Cbg133* P638, om. Urb28 ; cf . αὐτῇ (ei)

^marg.| {CLC1d13.23} AMBROSIUS. − Vides non⁴⁵⁰* dubitasse Mariam sed credidisse ; et ideo fructum fidei consecutam.^GH ^ht

^ht ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 26, CCSL 14, p. 41.359-368 : «Vides non dubitasse Mariam, sed credidisse et ideo fructum fidei consecutam. Beata inquit quae credidisti. Sed et uos beati, qui audistis et credidistis ; quaecumque enim crediderit anima et concipit et generat Dei uerbum et opera eius agnoscit. Sit in singulis Mariae anima, ut magnificet Dominum, sit in singulis spiritus Mariae, ut exsultet in Deo, si secundum carnem una mater est Christi, secundum fidem tamen omnium fructus est Christus ; omnis enim anima accipit Dei uerbum, si tamen inmaculata et inmunis a uitiis intemerato castimoniam pudore custodiat». [FG2013]

^GH ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁴⁵⁰ non] minime Ed1953

^marg.| {CLC1d13.24} BEDA. − Nec mirum, si Dominus redempturus mundum, operationem suam inchoavit a matre ; ut per quam salus omnibus parabatur, eadem prima fructum salutis hauriret ex pignore.^GI ^hu

^hu ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 692 sqq. : «Nec mirum si dominus redempturus mundum operationem suam inchoauit a matre ut per quam salus omnibus parabatur eadem prima fructum salutis hauriret ex pignore pariter que notandum quanta elisabeth animum gratia maria intrante ditauit quem simul de praeterito praesenti atque futuro per prophetiae spiritum illustrauit». [MM2020]

^GI ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d13.25} AMBROSIUS. − Sed et vos beati qui audistis⁴⁵¹* et credidistis. Quecumque enim crediderit⁴⁵² anima, et concipit et generat Dei verbum et opera eius agnoscit.^GJ ^hv

^hv ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 26, CCSL 14, p. 42.359-368 : «Vides non dubitasse Mariam, sed credidisse et ideo fructum fidei consecutam. Beata inquit quae credidisti. Sed et uos beati, qui audistis et credidistis ; quaecumque enim crediderit anima et concipit et generat Dei uerbum et opera eius agnoscit. Sit in singulis Mariae anima, ut magnificet Dominum, sit in singulis spiritus Mariae, ut exsultet in Deo, si secundum carnem una mater est Christi, secundum fidem tamen omnium fructus est Christus ; omnis enim anima accipit Dei uerbum, si tamen inmaculata et inmunis a uitiis intemerato castimoniam pudore custodiat». [FG2013]*

^GJ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁴⁵¹ audistis] audivistis Ed1953

⁴⁵² crediderit] credidit Li448

^marg.| {CLC1d13.26} BEDA. − Omnis autem anima que Verbum Dei mente concepit, virtutum statim celsa cacumina gressu conscendat⁴⁵³* amoris, quatenus civitatem Iuda, id est confessionis et laudis arcem, penetrare, et usque ad perfectionem fidei, spei et caritatis, quasi tribus in ea mensibus valeat commorari.^GK ^hw

^hw ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom.11, CCSL 122, lin. 635 sqq. : «Festinat inuisere elisabeth non quasi incredula de oraculo uel dubia de exemplo sed ut laeta pro uoto religiosa pro officio typicum pariter exemplum tribuens quod omnis anima quae uerbum dei mente conceperit uirtutum statim celsa cacumina gressu conscendat amoris quatenus ciuitatem iudae , id est confessionis et laudis, arcem penetrare et usque ad perfectionem fidei spei et caritatis quasi tribus in ea mensibus ualeat commorari». [MM2020]*

^GK ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁴⁵³ conscendat] conscendit Ed1953

^marg.| {CLC1d13.27} GREGORIUS. Super Ezechielem. − Simul etiam ⁴⁵⁴* de preterito et de presenti atque⁴⁵⁵* de futuro per prophetie spiritum tacta est, que et eam promissionibus angeli credidisse cognovit, et matrem nominans, quia redemptorem humani generis in utero portaret, intellexit et cum omnia perficienda prediceret, quid etiam de futuro sequeretur aspexit. ^GL ^hx

^hx ¶Fons : Gregorius , Super Ezechielem I, hom. 1, § 8, p. 9.158-163 : «Simul ergo de praeterito et praesenti atque ex futuro per prophetiae spiritum tacta est, quae et eam promissionibus angeli credidisse cognouit et matrem nominans, quia redemptorem humani generis in utero portaret intellexit, et cum omnia perficienda praediceret quid etiam de futuro sequeretur aspexit». [FG2013]*

^GL ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁴⁵⁴ etiam] et Ed1953

⁴⁵⁵ atque] et Ed1953

^marg.| {CLC1d14.1} AMBROSIUS. − [c] Sicut peccatum a mulieribus cepit, ita etiam⁴⁵⁶* bona a mulieribus inchoantur. [b] Unde non otiosum videtur quod⁴⁵⁷* ante Ioannem Elisabeth prophetat⁴⁵⁸* et Maria ante Domini generationem. [a] Sequitur autem ut Marie quo persona melior, eo prophetia sit plenior.^GM ^hy

^hy ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 28, CCSL 14, p. 43.383-391 : ««[a] Sequitur Mariae, quo persona melior, eo prophetia plenior. [b] Nec otiosum uidetur quod et ante Iohannem Elisabet prophetat et Maria ante domini generationem ; serpunt enim iam temtamenta salutis humanae. Nam [c] sicut peccatum a mulieribus coepit, ita etiam bona a mulieribus inchoantur, ut feminae quoque muliebria opera deponentes infirmitati renuntient et anima, quae non habet sexum, ut Maria, quae nescit errorem, religioso imitetur studio castitatem». [FG2013]*

^GM ¶Codd. : La88 (7vb) Li448 (10ra) Mt366 (147vb) Ott199 (9va) Ed1891 Ed1953 {MM2019} {MM2020} {MM2024}

⁴⁵⁶ etiam Li448 Ott199 ] et La88 Mt366 Ed1891 Ed1953

⁴⁵⁷ quod] + et Ed1953

⁴⁵⁸ prophetat] prophetizat Ed1891 Ed1953

^marg.| {CLC1d14.2} BASILIUS. − Virgo enim, intentione sublimi ac speculatione profunda, immensitatem contemplans mysterii quasi, profundius gradiens, magnificat Deum.^GN ^hz
Unde dicitur :

^hz ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 46-48 (Krikones §252 : Basilius in Ps.), Vat. gr. 1611, f. 24(16)v7-8 : «Βασιλείου Ψαλμῶν. Καὶ ἡ παρθένος οὖν μεγάλῃ διανοίᾳ καὶ θεωρήμασι βαθυτάτοις, τὸ μέγεθος καθορῶσαν τῆς οἰκονομίας καὶ ἐπὶ πλέον ἐμβαθύνουσα τὸ ὅσον ἐφ’ ἑαυτῇ μεγαλύνει τον Κύριον».
<cuius fons> Basilius Caesariensis, Homiliae super Psalmos, Ps. 33 § 2 (Ps. 33, 3) [CPG 2836], PG 29, 357A10-Β1 : «Μεγαλύνει δὲ τὸν Κύριον ὁ μεγάλῃ διανοίᾳ καὶ γαύρῳ τῷ φρονήματι καὶ ἐπηρμένῳ τοὺς ὑπὲρ τῆς εὐσεβείας πειρασμοὺς ὑπομένων. Ἔπειτα δὲ καὶ ὁ μεγάλῃ τῇ διανοίᾳ καὶ θεωρήμασι βαθυτάτοις τὰ μεγέθη τῆς κτίσεως καθορῶν, ἵν’ ἐκ τοῦ μεγέθους καὶ τῆς καλλονῆς τῶν κτισμάτων τὸν γενεσιουργὸν αὐτῶν θεωρήσῃ. Ὅσῳ γάρ τις ἐπὶ πλεῖον ἐμβαθύνει τοῖς λόγοις καθ’ οὓς γεγένηται τὰ ὄντα, καὶ καθ’ οὓς οἰκονομεῖται, τοσούτῳ μᾶλλον θεωρεῖ τὴν μεγαλοπρέπειαν τοῦ Κυρίου, καὶ τὸ ὅσον ἐφ’ἑαυτῷ, μεγαλύνει τὸν Κύριον».
<Non hab.> BAV, Pal. gr. 257 (ed. J. B. Pitra , Analecta sacra et classica, t. 5, Parisiis-Romae, 1888, p. 76-103). [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^GN ¶Codd. : La88 Li448 Ed1953 {MM2019}

Et ait Maria : Magnificat anima mea Dominum.

^marg.| {CLC1d14.3} GRECUS. − Quasi dicat⁴⁵⁹ : mirabilia que Deus prenuntiavit⁴⁶⁰ in meo corpore exercebit sed anima mea infructuosa apud Deum non erit. Convenit autem mihi et voluntatis fructum afferre. Nam quam⁴⁶¹* amplo dotor⁴⁶²* miraculo, tam⁴⁶³* teneor glorificare in me mirabilia operantem.^GO ^ia

^ia ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 42 (Krikones § 253 Anonymous al. Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 24va12-17 (al. p. 17) ; Paris, BnF, Grec 208, f. 44r13-18 : « ‘ȣ [Ἀθανασίου Pg208]. [...] Ἐν τῷ ἐμῷ, φησί , σώματι θαυμαστὰ ὁ Θεὸς ἐπαγγελλόμενος ἐνεργήσει , ἀλλὰ μοῦ [κἀμοῦ Pg208] ἡ ψυχὴ οὐκ ἔσται ἄκαρπος πρὸς τὸν Κύριον [Θεὸν Pg208]· ὁ μὲν γὰρ τοῦ σώματος καρπὸς οὐ τῆς ἐμῆς ἐστι προαιρέσεως κατόρθωμα, ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ τοῦ θαυματουργοῦντος ἐν ἐμοὶ τὰ ὑπὲρ φύσιν. Χρὴ δέ με καὶ προαιρέσεως καρπὸν ἐνέγκαι· ὅσον γὰρ ὑπηρετοῦμαι μεγάλῳ θαύματι , τοσοῦτον ὀφείλω δοξάζειν τὸν ἐν ἐμοὶ τὰ παράδοξα ἐνεργοῦντα».
<cuius fons> Eudoxius , Scholion in Lc. 1, 48, ed. M. Jugie, «La mort et l'Assomption de la Sainte Vierge dans la tradition des cinq premiers siècles», Échos d'Orient, 25 (1926), p. 5-20, hic p. 13, n. 2 ex BAV, Vat. gr. 744, f. 157r, saec. 10 (Codices Vaticani graeci, p. 270-271 ; In Odas [CPG C45-46]) ; Vat. gr. 1232, f. 595ν-596r () ; contulimus etiam Vat. gr. 617, f. 330r-v (Εὐδοξίου) ; Vat. gr. 752, f. 484v (ἐξ ἀνεπιγράφου) [CGP C35.1] ; Vat. gr. 754, f. 389v (ἐξ ἀνεπιγράφου) : «Ἐν τῷ ἐμῷ σώματι [+ θαυμαστὰ Vg617 Vg752, + θαυμάσια Vg754] ὁ Θεὸς ἐπαγγελλόμενος ἐνεργήσει [ἐνεργήσειν Vg752], ἀλλ' ἄγε [ἀλλά γε Vg752 Vg754] μοι [μου Vg754], φησὶν, ἡ ψυχή μου οὐκ ἔσται ἄκαρπος πρὸς τὸν Κύριον . Ὁ γὰρ τοῦ σώματος καρπὸς οὐ τῆς ἐμῆς ἐστι [ἐστιν Vg617 Vg752 Vg754] προαιρέσεως κατόρθωμα, ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ [+ τοῦ Vg617 Vg752 Vg754] θαυματουργοῦντος ἐν ἐμοὶ τὰ ὑπὲρ φύσιν· χρὴ δέ με καὶ καρπὸν προαιρέσεως [κ. π. inv. Vg617 Vg752 Vg754] προσενέγκαι·[ἐνέγκαι Vg752] ὅσον γὰρ ὑπηρετοῦμαι μεγάλῳ θαύματι καὶ κατορθώματι [κ. κ. om. Vg752], τοσοῦτον ὀφείλω πρώτη δοξάζειν τὸν ἐν ἐμοὶ ἐνεργοῦντα [...] ».
<Non hab.> TLG ; Athanasius, PG 27, 1393A ; Metaphrastes ; Cordier (Catena 65 Patrum, p. 19).
<diff.> Catena Graecorum Patrum [CPG 131] (Luc 1, 46), Cramer, p. 1 4.2 3-26 ; Vg756, f. 159r.
¶Nota 1. Cette sentence est anonyme dans le Vg1611 (‘ȣ), mais elle a été attribuée par Krikones à Athanase qui est l’auteur attesté de la sentence précédente (attribution par ‘accrétion’). En fait, dans Vg1611, la sentence fait suite à Kr253 dont elle est distinguée par une initiale majuscule et le sigle tachygraphique ‘ȣ marginal utilisé par le copiste pour signaler certaines scholies non attribuées (J. Sickenberger , Niketas von Herakleia, Leipzig, 1902, p. 101). Nicolaï l’attribue à Athanase avec une légère suspicion («nempe Athanasius» ) et Nicolaï d’après Pg208, f. 44r8 . Dans la version latine de la Catena 65 Patrum (Cordier in Lc.), la sentence attribuée à Athanase à cet endroit ne permet aucun rapprochement littéral avec le texte cité par Thomas.
¶Nota 2. L’attribution à Eudoxe repose sur l’analyse d’un scholion d’Eudoxe de Constantinople signalé par M. Jugie. L’attribution possible à Origène d’une partie du commentaire d’Eudoxe suggérée par Jugie à partir des indications (lemme attributif) du ms. Vg754, f. 389v-390r ne concerne pas la partie retenue par la Catena mais celle qui la suit immédiatement (art. cit., p. 13-14, n. 3). [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^GO ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1657 (15ra) Ed1953 {MM2019}

⁴⁵⁹ dicat] scrips., d. Li448 Mt366, diceret Ed1657 Ed1953

⁴⁶⁰ prenuntiavit] pronunciavit Ed1657

⁴⁶¹ quam Li448 Mt366] quantum Ed1657 Ed1953

⁴⁶² dotor codd. cum grec. ] desetuio ! Ed1657 , doceor Ed1953

⁴⁶³ tam Mt366 ] tum vel tamen Li448 (tû), tantum Ed1657 Ed1953

^marg.| {CLC1d14.4} ORIGENES. ⁴⁶⁴* − Si autem Dominus nec augmentum nec detrimentum recipere potest, quid est quod Maria loquitur magnificat anima mea dominum ? Sed si considerem Dominum salvatorem imaginem esse invisibilis Dei et animam meam⁴⁶⁵* factam ad eius imaginem ut sit imago imaginis tunc videbo quoniam⁴⁶⁶, in exemplo eorum qui solent imagines pingere, quando magnificavero animam meam opere, cogitatione, sermone, tunc imago Dei grandis efficitur et ipse Dominus⁴⁶⁷ cuius imago est in anima mea, magnificatur.^GP ^ib

^ib ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 8, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 56.8-57.7 : «Si enim Dominus nec augmentum nec detrimentum recipere potest et, quod [quid A B C E] est, est, qua ratione nunc Maria loquitur : Magnificat anima mea Dominum ? Si considerem Dominum Salvatorem imaginem esse invisibilis Dei et videam animam meam factam ad imaginem conditoris ,ut imago esset imaginis — neque enim anima mea specialiter imago est Dei, sed ad similitudinem imaginis prioris effecta est — tunc videbo, quoniam in exemplum eorum, qui solent imagines pingere, et uno, verbi causa, vultu regis accepto ad principalem similitudinem exprimendam artis industriam commodare, unusquisque nostrum, ad imaginem Christi formans animam suam, aut majorem ei aut minorem ponit imaginem, vel obsoletam vel sordidam, aut claram atque lucentem et respondentem ad effigiem imaginis principalis. Quando igitur grandem fecero imaginem imaginis, id est animam meam, et magnificavero illam opere, cogitatione, sermone, tunc imago Dei grandis efficitur, et ipse Dominus, cujus imago est, in nostra anima magnificatur». [MM2019] <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^GP ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

⁴⁶⁴ Origenes] lac. La88, + in Lucam Ed1953

⁴⁶⁵ meam] om. Ed1953

⁴⁶⁶ quoniam] quod La88

⁴⁶⁷ Dominus] Deus La88 Mt366

^marg.| {CLC1d15.1} BASILIUS. − [c] Primus spiritus fructus est pax et gaudium^ic [d] Quia ergo virgo sacrata⁴⁶⁸* totam sibi hauserat Spiritus gratiam, merito subdit : ⁴⁶⁹*

^ic Cf. Gal. 5, 22 : «Fructus autem Spiritus est caritas, gaudium, pax...».

⁴⁶⁸ sacrata] sancta Ed1953

⁴⁶⁹ subdit] subiungit Ed1953

Et exultavit spiritus meus⁴⁷⁰*

⁴⁷⁰ meus] + in Deo salutari meo Ed1953

^marg.| Idem animam dicit et spiritum. [a] Consueta autem in Scripturis exultationis prolatio insinuat alacrem quemdam et iocosum habitum anime in his qui digni sunt. [b] Proinde virgo exultat in Domino ineffabili cordis tripudio et resultatione in strepitu affectus honesti⁴⁷¹*.^GQ ^id
Sequitur :

^id ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 46-48 (Krikones §255 : Basilius in Ps.), Vat. gr. 1611, f. 24(16)va21-26, 37-39 : «Βασιλείου Ψαλμῶν. [a] Συνήθης τῇ Γραφῇ ἡ τῆς ἀγαλλιάσεως φωνή, φαιδροτάτην τινὰ καὶ περιχαρῆ κατάστασιν τῆς ψυχῆς ἐπὶ τοῖς ἀξίοις εὐθυμίας ἐμφαίνουσα. [b] οὕτως ἀγάλλεται ἡ Παρθένος ἐπὶ τῷ Κυρίῳ μετὰ χαρᾶς ἀμυθήτου καὶ σκιρτημάτων τῆς καρδίας οἱονεὶ πηδώσης ἐν τῷ ἐνθουσιασμῷ τῆς ἀγάπης τοῦ ἀγαθοῦ . [… cf. infra CLC1d15.5] [c] πρῶτος δὲ καρπὸς τοῦ Πνεύματός ἐστιν ἀγάπη, χαρά , εἰρήνη. [d] Ἐπεὶ οὖν καὶ ἡ ἁγία Παρθένος ὅλην ἐπεσπάσατο διὰ καθαρότητα τὴν χάριν τοῦ Πνεύματος, εἰκότως φησὶν ὅτι ἐπὶ τῷ Κυρίῳ " ἠγαλλίασε τὸ πνεῦμά μου ", πνεῦμα καὶ ψυχὴν τὸ αὐτὸ ὀνομάζουσα».
<cuius fons> Basilius Caesariensis, Homiliae super Psalmos, Ps. 32 § 1 (Ps. 33, 1) [CPG 2836], PG 29, 324.14-16, 28-30, 43-44 : «[a] Συνήθης τῇ Γραφῇ τῆς ἀγαλλιάσεως ἡ φωνὴ, φαιδροτάτην τινὰ καὶ περιχαρῆ κατάστασιν τῆς ψυχῆς ἐπὶ τοῖς ἀξίοις εὐθυμίας ἐμφαίνουσα. Ἀγαλλιᾶσθε οὖν, δίκαιοι, ἐν Κυρίῳ· μὴ ὅταν ὑμῖν εὐθηνῆται τὰ κατὰ τὸν οἶκον, μὴ ὅταν εὐεκτῆτε τῷ σώματι, μὴ ὅταν αἱ ἄρουραι πληθύνωσι καρπῶν παντοδαπῶν· ἀλλ' ὅτι Κύριον ἔχετε, τοιοῦτον μὲν τὸ κάλλος, τοιοῦτον δὲ τὴν ἀγαθότητα, τὴν σοφίαν τοιοῦτον. Ἀρκείτω ὑμῖν ἡ ἐπ' αὐτῷ εὐφροσύνη. Καὶ ἔοικεν ὁ μετ' εὐφροσύνης καὶ χαρᾶς ἐπαγαλλόμενός τινι τῶν περισπουδάστων, οὕτως ἀγαλλιᾷν ἐπ' αὐτῷ. [b] Διὸ τοὺς δικαίους παρορμᾷ ὁ λόγος αἰσθάνεσθαι μετὰ τοῦ ἀξιώματος, ὅτι τοιούτου Δεσπότου δοῦλοι εἶναι κατηξιώθησαν, καὶ ἐπαγάλλεσθαι αὐτοῦ τῇ δουλείᾳ μετὰ χαρᾶς ἀμυθήτου καὶ σκιρτημάτων, τῆς καρδίας οἱονεὶ πηδώσης τῷ ἐνθουσιασμῷ τῆς ἀγάπης τοῦ ἀγαθοῦ. Εἴ ποτέ σου τῇ καρδίᾳ οἱονεὶ φῶς ἐμπεσὸν ἀθρόαν Θεοῦ ἔννοιαν ἐνεποίησε, καὶ περιέλαμψέ σου τὴν ψυχὴν, ὥστε ἀγαπῆσαι μὲν τὸν Θεὸν, καταφρονῆσαι δὲ κόσμου καὶ τῶν σωματικῶν πάντων, ἐκ τῆς ἀμυδρᾶς ἐκείνης καὶ βραχείας εἰκόνος γνώρισον τὴν ὅλην τῶν δικαίων κατάστασιν, ὁμαλῶς καὶ ἀδιακόπως τὴν ἐπὶ τῷ Θεῷ εὐφροσύνην κατορθούντων. Σοὶ μὲν γὰρ ἐμπίπτει ποτὲ σπανίως ἐκεῖνο τὸ ἀγαλλίαμα κατ' οἰκονομίαν Θεοῦ, ἵνα σε διὰ μικροῦ γεύματος εἰς ὑπόμνησιν ἀγάγῃ οἵων ἐστέρησαι· τῷ δὲ δικαίῳ διαρκής ἐστιν ἡ θεία καὶ ἐπουράνιος εὐφροσύνη, διότι ἅπαξ αὐτῷ ἐνοικεῖ τὸ Πνεῦμα· [c] πρῶτος δὲ Καρπὸς τοῦ Πνεύματός ἐστιν ἀγάπη, χαρὰ, εἰρήνη».
[d] Non inveni. Cf. Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 46-50), PG 123, 712B1-12 : «Γίνωσκε δὲ ὅτι ἡ Γραφὴ ἁπλῶς μὲν τὸ αὐτὸ δοκεῖ λέγειν πνεῦμα καὶ ψυχὴν, κυρίως δὲ διαστέλλει... ».
<Non hab.> [d] TLG, Catholiclibrary.org, PG 30 (tables thématiques) ; Origenes , Homiliae in Lc., hom. 7-8, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 55 sqq. ; Ioannes Geometra , In Annuntiationem Deiparae, PG 106, 812-848 ; Metaphrasis, PG 106, 1001 . Geometra , De vita Virginis, BAV, Vat. gr. 504, f. 176-178 [ADL2020] [MM2020] [VS2021]
¶Nota La source exacte du segment [d] n’a pas pu être identifiée. Jusqu’à plus ample informé, il faut donc l’attribuer à Nicétas. L’affirmation de l’identité anima / spiritus à propos de cette péricope fait écho au commentaire de Théophylacte (loc. cit. supra) où le maître de Nicétas fait une digression nuancée sur le sujet. [MM2021] [MM2022]

^GQ ¶Codd. : La88 (7vb) Li448 (10rb) Mt366 (148ra) Ed1953 {MM2020}

⁴⁷¹ affectus honesti] inv . Ed1953

In Deo salutari meo.

^marg.| {CLC1d15.2} BEDA. − Quia eiusdem Iesu, id est⁴⁷² salutaris⁴⁷³*, spiritus virginis eterna divinitate letatur, cuius caro temporali conceptione fetatur.^GR ^ie

^ie ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 705 sqq. : «Tanto, inquit, me dominus tam que inaudito munere sublimauit quod non ullo linguae officio explicari sed ipso uix intimi pectoris affectu ualeat comprehendi, et ideo totas animae uires in agendis gratiarum laudibus offero totum in contemplanda magnitudine eius cui non est finis quicquid uiuo sentio discerno gratulanter impendo quia et eiusdem iesu, id est salutaris, spiritus meus aeterna diuinitate laetatur cuius mea caro temporali conceptione fetatur». [MM2020]

^GR ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁴⁷² id est] q<uasi> Mt366

⁴⁷³ salutaris] salvatoris Ed1953

^marg.| {CLC1d15.3} AMBROSIUS. − [b] Magnificat ergo anima Marie Dominum et exultat spiritus eius in Deo eo quod anima et spiritu Patri Filioque devota, unum Deum, ex quo⁴⁷⁴* omnia et unum Deum per quem omnia⁴⁷⁵*, pio veneratur affectu. [a] Sit autem in singulis Marie anima, ut magnificet Dominum, sit in singulis spiritus Marie ut exultet in Domino. Si secundum carnem una mater est Christi, secundum fidem tamen omnium fructus est Christus ; omnis enim anima accipit Dei Verbum si tamen immaculata et immunis a vitiis⁴⁷⁶* intemerato castimoniam pudore custodiat.^GS ^if

^if ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 26, CCSL 14, p. 41.359-368 : «Vides non dubitasse Mariam, sed credidisse et ideo fructum fidei consecutam. Beata inquit quae credidisti. Sed et uos beati, qui audistis et credidistis ; quaecumque enim crediderit anima et concipit et generat Dei uerbum et opera eius agnoscit. Sit in singulis Mariae anima, ut magnificet Dominum, sit in singulis spiritus Mariae, ut exsultet in Deo, si secundum carnem una mater est Christi, secundum fidem tamen omnium fructus est Christus ; omnis enim anima accipit Dei uerbum, si tamen inmaculata et inmunis a uitiis intemerato castimoniam pudore custodiat». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 27, CCSL 14, p. 42.368-43.383 : «Quaecumque igitur talis esse potuerit anima magnificat dominum, sicut anima Mariae magnificauit Dominum et exsultauit spiritus eius in Deo salutari. Magnificatur enim Dominus, sicut et alibi legisti : magnificate Dominum me cum non quo Domino aliquid humana uoce possit adiungi, sed quia magnificatur in nobis : imago enim Dei Christus est et ideo si quid iustum religiosum que fecerit anima illam imaginem Dei, ad cuius est similitudinem creata, magnificat et ideo, dum magnificat eam, magnitudinis eius quadam participatione sublimior fit, ut illam imaginem splendido bonorum colore factorum et quadam aemulatione uirtutis in se uideatur exprimere. Magnificat autem anima Mariae Dominum, et exsultat spiritus eius in Deo [Domino G (Sankt-Gallen 99) P (Leningrad F. v. I, n. 6)], eo quod et anima et spiritu patri filio que deuota unum Deum, ex quo omnia, et unum Dominum , per quem omnia, pio ueneretur adfectu». [FG2013]*

^GS ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁴⁷⁴ ex quo] per quem Ed1953

⁴⁷⁵ et unum Deum per quem omnia] om. Ed1953

⁴⁷⁶ vitiis] + sit et Ed1953

^marg.| {CLC1d15.4} THEOPHYLACTUS. ⁴⁷⁷ − Ille autem Deum magnificat , qui digne sequitur Christum, et dum christianus vocatur, Christi non minuit dignitatem, magna et celestia operando ; et⁴⁷⁸ tunc spiritus eius, id est spirituale charisma⁴⁷⁹* exultabit, id est proficiet et non mortificabitur.^GT ^ig

^ig ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 47), PG 123, 712A8-15 . [CGC2015]*

^GT ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁴⁷⁷ Theophylactus] lac. in ras., sec. m. marg. compl. Li448

⁴⁷⁸ et] id est La88

⁴⁷⁹ charisma] chrisma Ed1953

^marg.| {CLC1d15.5} BASILIUS. − Si, quando vero lux in cor tuum⁴⁸⁰* irrepserit et ad Deum diligendum et contemnenda corporea, per illam obscuram et brevem imaginem, perfectam percipe⁴⁸¹* iustorum consistentiam⁴⁸²* absque ulla difficultate consequentium⁴⁸³* in Domino gaudium.^GU ^ih

^ih ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 46-48 (Krikones §255 : Basilius in Ps.), Vat. gr. 1611, f. 24(16)va26-31 : «Βασιλείου Ψαλμῶν. [… cf. supra CLC1d15.1 .a-b] Εἴ ποτέ σου τῇ καρδίᾳ οἱονεὶ φῶς ἐμπεσὸν ἀθρόαν Θεοῦ ἔννοιαν ἐνεποίησε, καὶ περιέλαμψέ σου τὴν ψυχήν, ὥστε ἀγαπῆσαι μὲν τὸν Θεόν, καταφρονῆσαι δὲ [+ κόσμου καὶ Basilius] τῶν σωματικῶν πάντων, ἐκ τῆς ἀμυδρᾶς ἐκείνης καὶ βραχείας εἰκόνος γνώρισον τὴν ὅλην τῶν δικαίων κατάστασιν, ὁμαλῶς καὶ ἀδιακόπως τὴν ἐπὶ τῷ Θεῷ εὐφροσύνην κατορθούντων . Σοὶ μὲν γὰρ ἐμπίπτει ποτὲ σπανίως ἐκεῖνο τὸ ἀγαλλίαμα κατ' οἰκονομίαν Θεοῦ, ἵνα σε διὰ μικροῦ γεύματος εἰς ὑπόμνησιν ἀγάγῃ ὧν [οἵων Basilius] ἐστέρησαι· τῷ δὲ δικαίῳ διαρκής ἐστιν ἡ θεία [+ καὶ ἐπουράνιος Basilius] εὐφροσύνη, διότι ἅπαξ ἐνοικεῖ αὐτῷ τὸ Πνεῦμα.. [… cf. supra CLC1d15.1 .c]·».
<cuius fons> Basilius Caesariensis, Homiliae super Psalmos, Ps. 32 § 1 (Ps. 33, 1) [CPG 2836], PG 29, 324.30 -37 . [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^GU ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁴⁸⁰ tuum] suum Ed1953

⁴⁸¹ percipe La88 Mt366 cum gr .] percipere Li448 , perceperit Ed1953

⁴⁸² consistentiam] conscientiam Ed1953

⁴⁸³ consequentium] consequetur Ed1953

^marg.| {CLC1d15.6} ORIGENES. − [1] Prius autem anima magnificat Dominum ut postea exultet in Deo. [2] Nisi enim antea crediderimus, exultare non possumus.^GV ⁱⁱ

ⁱⁱ ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 8, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 58.2-6 : «[1] Anima itaque Mariae primum [prius C] magnificat Dominum, et [ut A] postea spiritus exsultat [exultet A E] in Deo ; [2] nisi enim antea crediderimus, exsultare non possumus».
<cuius fons> [1] Origenes , Homiliae in Lc., hom. 8, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 58.2-5 : «Τῆς οὖν Μαρίας"ἡ ψυχὴ" πρῶτον ἐμεγάλυνεν τὸν κύριον εἶτα τὸ πνεῦμα αὐτῆς."ἠγαλλιάσατο" ἐπὶ τῷ θεῷ τῷ σωτῆρι». [2]<Non hab.>
<Diff.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 47 (Kr) = Vat. gr. 1611, f. 24va3-7 .
¶Nota Thomas cite la paraphrase de Jérôme dont le second segment n’a d’équivalent ni dans le grec des homélies d’Origène sur Luc ni dans le scholion parallèle de Nicétas. [MM2020]* [rev. VS2021]

^GV ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

^marg.| {CLC1d16.1} GRECUS. ⁴⁸⁴ − Causam manifestat cur se magnificare Deum deceat ac exultare in illo dicens :

⁴⁸⁴ Grecus] + expositor Ed1475C Ed1611 Ed1657 Ed1876

Quia respexit humilitatem ancille sue?

^marg.| Quasi dicat⁴⁸⁵ : Ipse providit, non ego exspectavi ; humilibus eram contenta⁴⁸⁶. Nunc autem ad ineffabile consilium eligor et exaltor de terra ad sidera.^GW ^ij

^ij ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 48 (Krikones §256 : anepigraphum), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 645 ; Vat. gr. 1611, f. 24va39-b16 ; Vat. gr. 1642 f. 46ra19 : «Ἀνεπιγράφου. Εἶτα, καὶ τὴν αἰτίαν λέγει τοῦ δεῖν μεγαλύνειν τὸν Κύριον καὶ τοῦ ἀγαλλιᾶσθαι ἐπ’ἀυτῷ, ἐπαγαγοῦσα [f. 24vb] ὅτι “ ἐπέβλεψεν ἐπὶ [δὲ GCS Mai] τὴν ταπείνωσιν τῆς δούλης αὐτοῦ” . Τίς [+ γὰρ GCS] εἰμί φησιν [om. GCS] ἐγὼ πρὸς τοσοῦτον ἔργον; αὐτὸς ἐπέβλεψεν, οὐκ ἐγὼ προσεδόκησα · ταπεινὴ γὰρ ἤμην, [+ καὶ GCS] ἀπεῤῥιμένη· καὶ νῦν ἀπὸ γῆς εἰς οὐρανὸν μεταβαίνω καὶ εἰς ἄῤῥητον οἰκονομίαν ἕλκομαι […]».
<cuius fons> = Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 22 (Lc. 8), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 59.16-60.2 [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
<Potius quam> Origenes , Homiliae in Lc., hom. 22 (translatio Hieronymi), GCS 49 , p. 59.19-23 : «Respexit super humilitatem ancillae suae. Humilem me inquit et mansuetudinis sectantem dejectionisque virtutem respexit Deus».
¶Nota Ce scholion est transmis par plusieurs chaînes où il fait l’objet de 3 attributions différentes : 1° anépigraphe (au moins 5 témoins de différentes chaînes dont au moins 2 de Nicétas) ; 2° Isidore de Péluse : Pg208, f. 44v2 suivi par Nicolaï, corroboré par Coislin 201 et le ms. Ibiron (Krikones). 3° L’attribution à Origène repose, d’après l’apparat des GCS, sur deux témoins du 10^e et 12^e siècle de la chaîne de Théodoret de Cyr sur les Psaumes. Elle est étrangère aux témoins de la chaîne de Nicétas examinés et à la plupart des tétraévangiles. Thomas a donc fait traduire ici le scholion de la chaîne de Nicétas à partir d’un manuscrit proche de Vg1611-Vg1642 et en raison du moindre intérêt de la version de Jérôme, presque sans rapport avec le texte grec. [MM2020]

^GW ¶Codd. : La88 (8ra) Li448 Ed1475C Ed1611 Ed1657 (15rb) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

⁴⁸⁵ dicat] d. Cbg133, diceret Ed1475C Ed1611 Ed1657 Ed1953

⁴⁸⁶ contenta] contentas cacogr. La88

^marg.| {CLC1d16.2} AUGUSTINUS. In sermone de Assumptione. ⁴⁸⁷* − O vera humilitas, que Deum hominibus peperit, vitam mortalibus edidit, celos innovavit, mundum purificavit, paradisum aperuit et hominum animas liberavit. Facta est Marie humilitas scala celestis, per quam Deus descendit ad terras. Quid enim ⁴⁸⁸* dicere respexit nisi approbavit ? Multi enim videntur in conspectu hominum humiles esse sed eorum humilitas a Domino non respicitur. Si enim veraciter humiles essent Deum⁴⁸⁹* ab hominibus non se laudari vellent ; non in hoc mundo sed in Deo spiritus eorum exultaret.^GX ^ik

^ik ¶Fons : <revera> Ambrosius Autpertus, Sermo de assumptione sanctae Mariae (inc. Adest nobis dilectissimi.... dies valde), § 10.4-21, CCCM 27B, p. 1033-1034 = Augustinus (pseudo), Sermo sup. 208, PL 39, 2133 : «O uere beata humilitas, quae Deum hominibus peperit, uitam mortalibus edidit, caelos innouauit, mundum purificauit, paradisum aperuit, et hominum animas ab inferis liberauit! O uere, inquam, gloriosa Mariae humilitas, quae porta paradisi efficitur, scala caeli constituitur! Facta est certe humilitas Mariae scala caelestis, per quam descendit Deus ad terras. Quia respexit, inquit, humilitatem ancillae suae. Ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes. Et quid est dicere : Respexit, nisi approbauit, placuit ei humilitas mea? Hinc per Prophetam Dominus dicit : Ad quem respiciam, nisi ad pauperculum et humilem, et trementem sermones meos? Hinc Dauid Domino dicit : Quia respexisti humilitatem meam, saluam fecisti de necessitatibus animam meam. Multi siquidem uidentur in conspectu hominum humiles esse, ut ab eis beatificentur, sed eorum humilitas a Domino non respicitur, quia falso, et non uere de humilitate gloriantur. Si enim ueraciter humiles essent, Deum ab hominibus, et non se uellent laudari, non in hoc mundo eorum spiritus exultaret, sed in Deo salutari ; humilitatem suam non ab hominibus conspici, sed a Deo exoptarent».
<Non hab.> Homélaire adressé par Raban à Haistulfe de Cologne, PL 110, 9-134. Alanus de Farfa , Homiliare, pars aestivalis, n° 65, cf. R. Grégoire , Les homéliaires du Moyen Âge, p. 61 (ce n’est pas le même texte).
¶Nota : Humbert de Romans a puisé plusieurs leçons de l’office de la Vierge du samedi dans ce sermon dont une note critique du sanctoral du Prototype discute l’authenticité (§*30N). Il y signale que deux sermons qui commencent par Adest nobis sont attribués à Augustin. L’un bref utilisé pour le premier samedi après la Trinité (§*7) est considéré comme authentique. Le 24^e samedi après la Trinité (§*30) il fait lire la forme longue qu’il considère comme une compilation apocryphe. À juste titre : elle est aujourd’hui attribuée à Ambroise Autpert : «Duo sermones [...] uterque incipit sic [...] unus est brevior [...] et est Augustini. [...] Alius est prolixior [...] similiter ascribitur Augustino sed magis videtur esse compositus ex diversis dictis sanctorum ex eo quod ibi reperiuntur verba et sententie compilata que in aliis sanctorum diversis sermonibus leguntur» (ibid., p. 471). La sentence retenue par Thomas fait partie des passages de la forme longue qu’Humbert n’a pas retenue, mais dont il proposera encore la lecture dans le bréviaire portatif avec cette rubrique : «Ex sermone Adest nobis dilectissimi qui in quibusdam libris attribuitur Augustino». La Catena retient une sentence de la version prolixe omise par la liturgie. On remarquera que la réserve d’Humbert n’a pas empêché l’attribution à Augustin par Thomas, soit qu’il estime le passage retenu comme une pépite augustinienne perdue au milieu d’autres citations, soit qu’il s’en tienne à l’attribution consacrée par l’usage, soit que la liturgie réformée d’Humbert, controversée jusqu’en 1267, n’avait pas encore été «reçue» par Thomas au moment de la rédaction de la CLC. Quoiqu’il en soit, il se montre ici moins critique qu’Humbert. Cf. A.-E. Urfels-Capot , Le sanctoral du lectionnaire de l'Office dominicain, Paris, 2007, §*7, p. 443-444 et §* 30, p. 471-472 ; cf. p. 664-666 ; cf. aussi ibid., Breviarium portativum, Assomption, Prototype, f. 128ra-vb. [MM2020]

^GX ¶Codd. : Cbg133 La88 Li448 (10vb) Ed1475C Ed1611 Ed1876 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

⁴⁸⁷ In sermone de Assumptione] in sermone .II. de Assumptione Ed1876, om. Ed1475C Ed1953

⁴⁸⁸ enim] + est Ed1475C Ed1611 Ed1953

⁴⁸⁹ Deum] Deinde cacogr. Ed1475C Ed1876 (Al.), Deumque Ed1876 Ed1953

^marg.| {CLC1d16.3} ORIGENES. ⁴⁹⁰* − Sed quid humile atque deiectum⁴⁹¹ habebat⁴⁹² que Dei filium gestabat in utero? Sed considera quoniam humilitas in Scripturis una de virtutibus predicatur que a philosophis modestia ⁴⁹³* dicitur. Sed et nos eam possumus appellare quodam circuitu, cum aliquis non est inflatus sed ipse se deicit.^GY ^il

^il ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 8, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 58.9-59.13 : «In quam humilitatem Mariae respexit Dominus? Quid habebat mater Salvatoris humile atque dejectum, quae Dei Filium gestabat in utero ? Quod ergo dicit respexit in humilitatem ancillae suae, tale est, quasi dixerit respexit in justitiam ancillae suae, respexit in temperantiam, respexit in fortitudinem atque sapientiam. Dignum quippe est, ut virtutes respiciat Deus. Respondeat ahquis et clicat : intellego, quomodo Deus justitiam ancillae suae sapientiamque respiciat quomodo autem intendat humilitatem, non satis liquet. Consideret, qui quaerit talia, quoniam proprie in scripturis una de virtutibus humilitas praedicetur. Ait quippe Salvator : discite a me, quia mansuetus sum et humilis corde, et invenietis requiem animabus vestris. Quod si vis nomen hujus audire virtutis, quomodo etiam a philosophis appelletur, ausculta eandem esse humilitatem, quam respiciat Deus, quae ab illis ἀτυφία sive μετριότης dicitur. Sed et nos quodam eam possumus appellare circuitu, cum aliquis non est inflatus, sed ipse se dejicit».
<Diff.> Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 8 (Lc. 1), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 58-59 : diff.
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.)
<Paral.> Thomas de Aquino, Summa theologiae secunda secundae, q. 161 a. 4 s.c. : «Sed contra est quod Origenes dicit, super Lucam, si vis nomen huius audire virtutis, quomodo etiam a philosophis appelletur, ausculta eandem esse humilitatem quam respicit Deus, quae ab illis metriotes dicitur, idest mensuratio sive moderatio, quae manifeste pertinet ad modestiam et temperantiam».
¶Nota Le lieu parallèle de la Somme de théologie est plus proche de la lettre de Origène/Jérôme que la sentence de la Catena. Une fois n’est pas coutume : la Catena s’appuye ici sur l’analyse de la Somme pour traduire sans glose par modestia les termes ἀτυφία et μετριότης, laissés sans traduction par Jérôme et absents du vocabulaire de l’éthique d’Aristote. Thomas s’est toujours montré gêné par le fait que la Vulgate (Phil. 4, 5) traduise ἐπιείκεια par modestia. Plusieurs articles de la Somme de théologie se sont efforcés de préciser le vocabulaire (Summa theologiae, II IIae q. 120 a. 2 arg. 2 et 3 ; q. 143 a. 1 ; q. 160 a. 2 etc.). L’autorité d’Origène permet ici de réaffirmer les liens qui unissent l’humilité et la modestie comme la partie au tout. [MM2020]

^GY ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

⁴⁹⁰Origenes] + in Lucam Ed1953

⁴⁹¹ deiectum] delectum Li448

⁴⁹² habebat] om. Mt366

⁴⁹³ modestia] atyphia sive metriotis Ed1953

^marg.| {CLC1d16.4} BEDA. − Cuius autem humilitas respicitur, recte beata ab omnibus cognominatur.^GZ ^im
Unde sequitur :

^im ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 717 sqq. : «Cuius humilitas respicitur recte beata ab omnibus cognominanda gratulatur, sicut e contrario cuius superbia despecta condemnatur euae, id est uae, siue calamitatis nomine, multata tabescit». [MM2020]

^GZ ¶Codd. : Li448 (10vb) Ed1953 {MM2019}

Ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes.

^marg.| {CLC1d16.5} ATHANASIUS. − Si enim secundum prophetamⁱⁿ : “Beati sunt qui habent semen in Sion et proximos in Hierusalem”⁴⁹⁴ quantum debet esse preconium divine ac sacrosancte virginis Marie, que secundum carnem Verbi genitrix est effecta?^HA ^io

ⁱⁿ Cf. Is. 31, 9 ( Sabatier , Vetus latina, t. 2, p. 568), «Beatus qui habet in Sion semen et domesticos in Jerusalem» ; LXX : «Μακάριος ὃς ἔχει ἐν Σιων σπέρμα καὶ οἰκείους ἐν Ιερουσαλημ».

^io ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 48 (Krikones §259 : Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 9r6-8 (schol. init : 24vb in calce ) : «Ἀθανασίου. […] Eἰ τῶν ἁγίων μαρτύρων οἱ γονεῖς εἰσι περίβλεπτοι διὰ τὴν τῶν υἱῶν ἀνδρείαν καὶ χαίρει Σάρρα τεκοῦσα τὸν Ἰσαάκ· καὶ μακάριοι ὅσοι ἔχουσιν ἐν Σιὼν σπέρμα, καὶ οἰκείους ἐν Ιερουσαλήμ, ὥς φησιν ὁ προφήτης· πόσον ἄν τις εἴποι τὸ καύχημα τῆς ἁγίας Παρθένου καὶ θεοειδοῦς Μαρίας, ὅτι μήτηρ τοῦ Λόγου κατὰ τὴν γένεσιν τῆς σαρκὸς γέγονέ τε και χρηματίζει ; […]».
<cuius fons> Athanasius Alexandrinus, Scholia in Lc. [CPG 2141.9] = PG 27, 1393C1-8 (iuxta Paris, BnF, gr. 208 ).
<Non hab.> : A. Mai, Nova Patrum bibliotheca, t. 2.2, Romae, 1844. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^HA ¶Codd. : Li448 Ed1657 (15rb) Ed1953 {MM2019}

⁴⁹⁴ Hierusalem] + sive οἰκείους domesticos Ed1657

^marg.| {CLC1d16.6} GRECUS. − Non autem se beatam appellat inani vexata gloria. Unde enim focus⁴⁹⁵ in ipsa superbie que se ancillam Domini nuncupavit ? Sed sacro tacta Spiritu que futura sunt prescivit⁴⁹⁶.^HB ^ip

^ip ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 48 (Krikones §257 : Metaphrastes), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 645 = PG 115, 533D6-534B8 (§ 3) = Vat. gr. 1611, f. 24vb18-24 : «Τοῦ Μεταφραστοῦ. Οὐ μακαρίζει δὲ [γὰρ Symeon] ἑαυτὴν τύφῳ κενῷ κινηθεῖσα, οὐδὲ γλώσσῃ κοινῇ φθέγγεται ταῦτα, ἀλλὰ θείῳ πνεύματι λειτουργοῦσα [λειτουργούσῃ Symeon], αὐτὸ τὸ εἰς ἀεὶ τελούμενον προθεσπίζει [προθεσπίσασα Symeon]), καὶ οὐ τὰ ἴδια μόνον, ἀλλὰ καὶ τὰ κοινά· ποῦ γὰρ τὸ ἀλαζονεύεσθαι παρ' αὐτῇ, ἥτις καὶ δούλην ἑαυτὴν καλεῖ, καὶ τὴν ταπείνωσιν ὁμολογεῖ, καὶ ἀπορεῖ τὴν ἐπ'αὐτῇ θείαν ἐπίβλεψιν ; πνεύματι τοίνυν θείῳ κινουμένη, οὐ κενά τινα [οὐκ ἑνάτινα Mai] καὶ ὑπέρκομπα, ἀλλ' αὐτὰ ταῦτα προσαγορεύει τὰ ἐσόμενα».
<cuius fons> Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de sancta Deipara (15 augustus), § 7, ed. B. Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 351.4-7. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^HB ¶Codd. : Li448 ( 10vb ) Ed1657 (15ra) Ed1953 {MM2019}

⁴⁹⁵ focus] locus Ed1657

⁴⁹⁶ prescivit] praecinit Ed1657

^marg.| {CLC1d16.7} BEDA. − Decebat enim ut, sicut per superbiam prime⁴⁹⁷* parentis mors in mundum intravit, ita per humilitatem Marie vite introitus panderetur⁴⁹⁸*.^HC ^iq

^iq ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 37.721-723 : «Decebat enim ut sicut per superbiam primae nostrae parentis mors in mundum intrauit ita denuo per humilitatem mariae uitae introitus panderetur». [MM2019]

^HC ¶Codd. : Li448 ( 10vb ) Mt366 Ed1953 {MM2019}

⁴⁹⁷ prime] primi Ed1953

⁴⁹⁸ panderetur] videretur Ed1953

^marg.| {CLC1d16.8} THEOPHYLACTUS. − Et ideo dicit : Omnes generationes . N on solum Elisabeth sed etiam omnes credentium nationes.^HD ^ir

^ir ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 48), PG 123, 709D1-4 : « καὶ ἀπὸ τοῦ νῦν μακαριοῦσί με πᾶσαι αἱ γενεαί · οὐ μόνη Ἐλισάβετ, ἀλλὰ καὶ αἱ τῶν πιστευσάντων γενεαί · διατί δὲ μακαριοῦσιν ; ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.]*

^HD ¶Codd. : Li4488 Mt366 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d17.1} THEOPHYLACTUS. ⁴⁹⁹ – [1] Ostendit virgo non per suam virtutem se beatam predicandam sed causam assignat, dicens :

⁴⁹⁹ Theophylactus Ar146 Mt366 (Theo.) Ed1657 Ed1953 ] Tytus Li448

Quia fecit mihi magna qui potens est.

^marg.| [2] Que⁵⁰⁰ tibi magna fecit? Credo ut creatura ederes creatorem, famula Dominum generares⁵⁰¹, ut per te mundum Deus redimeret, per te illuminaret,⁵⁰² per te ad vitam revocaret.^HE ^is

^is [1]¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 49), PG 123, 5 709C11-13.D4-5 : « Ἡ Παρθένος τελεώτερον πληροφορηθεῖσα,δοξολογεῖ τὸν Θεόν, ἐκείνῳ ἐπιγράφουσα τὸ θαῦμα, οὐχ ἑαυτῇ. ·[...] διατί δὲ μακαριοῦσιν ; Ἆρα διὰ τὴν ἐμὴν ἀρετήν ; Οὐχί ἀλλʹ ὅτι ἐποίησε μετ’ ἐμοῦ μεγαλεῖα ὁ Θεός ». [CGC2015]* [VS2022] [MM2024]
[2]¶Fons : Ambrosius Autpertus, Sermo de assumptione sanctae Mariae (inc. Adest nobis dilectissimi.... dies valde), § 10.23-27, CCCM 27B, p. 1034 = Augustinus (pseudo), Sermo sup. 208, PL 39, 2133 : « Sequitur in sancto Cantico: Quia fecit mihi magna qui potens est, et sanctum nomen eius. Quae tibi magna fecit, quaeso, gloriosa Virgo, ut dici beata merereris? Puto enim, immo ueraciter credo, ut creatura ederes Creatorem, famula Dominum generares, ut per te Deus mundum redimeret, per te inluminaret, per te ad uitam reuocaret ». [MM2024]
¶Nota : L’extrait d’Ambroise Autpert fait suite immédiatement à celui qui a déjà été identifié plus haut (voir CLC1d16.2 et la note associée). Seul Nicolaï (Ed1657) a reconnu la proximité de la seconde partie de la sentence avec un sermon attribué à Augustin. Toute la tradition manuscrite et imprimée, et même la critique contemporaine, se sont contenté de l’identification des premiers mots et ont omis ou ignoré par conséquent l’extrait du sermon latin qui suit. L’erreur remonte à l’antigraphe. Quand le lemme biblique sert de charnière entre deux sentences d’autorités différentes, le lemme attributif de la seconde autorité est parfois omis. Cet accident, qui se répète plusieurs fois avec des auteurs différents, est probablement lié à la méthode d’assemblage des sentences au moment de la rédaction de l’antigraphe à partir de la documentation préparatoire. [MM2024]

^HE ¶Codd. : Ars146 Li448 Mt366 Ed1657 Ed1953 {MM2020} {MM2024}

⁵⁰⁰ Que] Aug. serm. de assumptione Ed1657

⁵⁰¹ generares Li448 ] generales Ars146

⁵⁰² per te illuminaret] om. Ed1657

^marg.| {CLC1d17.2} TITUS. ⁵⁰³ − Quomodo non⁵⁰⁴* magna, nisi⁵⁰⁵* manens illibata⁵⁰⁶ concipio, superans nutu Dei naturam. Digna reputata⁵⁰⁷* sine viro, non⁵⁰⁸ quomodocumque genitrix effici sed unigeniti salvatoris.^HF ^it

^it ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 49 (Krikones 261 : Titus), Vat. gr. 1611, f. 9r11-12 : «Τίτου. Πῶς γὰρ οὐ μεγαλεῖα, ὅτι παρθένος οὖσα συλλαμβάνω, ὑπερβᾶσα βουλήματι Θεοῦ τὴν φύσιν, καὶ καταξιουμένη ἄνευ ἀνδρὸς οὐχ ἁπλῶς εἶναι μήτηρ, ἀλλὰ τοῦ μονογενοῦς σωτῆρος ; […]».
<cuius fons> Titus Bostrensis, Commentarii in Lc. (Lc. 1, 49) ex catenis [CPG 3576], ed. J. Sickenberger , Titus von Bostra, Leipzig, 1901, p. 145.1-4 . [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^HF ¶Codd. : Ars146 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020} {MM2024}

⁵⁰³ Titus] Theophylactus Ars146 Li448

⁵⁰⁴ non] vero Ed1953

⁵⁰⁵ nisi] + quod Ed1953

⁵⁰⁶ illibata Ars146 Ed1953 ] illabata Li448

⁵⁰⁷ reputata] + sum Ed1953

⁵⁰⁸ non Ars146 Ed1953 cum graec. ] om. Li448

^marg.| {CLC1d17.3} BEDA. − Respicit autem hoc ad initium carminis, ubi dictum est magnificat anima mea Dominum. S ola enim anima illa cui Dominus magna facere dignatur, dignis eum preconiis magnificare potest.^HG ^iu

^iu ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 725 sqq. : «Ad initium carminis respicit ubi dictum est : magnificat anima mea dominum. Sola quippe anima illa cui dominus magna facere dignatur dignis eum praeconis magnificare et ad consortes eiusdem uoti ac propositi potest cohortando dicere : magnificate dominum me cum et exaltemus nomen eius in inuicem». [MM2020]

^HG ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

^marg.| {CLC1d17.4} TITUS. − Dicit autem Qui potens est ut, si quis diffidat in conceptionis negotio, dum virgo manens concepit, retorqueat miraculum ad potentiam operantis nec quia unigenitus accessit ad feminam ex hoc inquinatur quia sanctum est nomen eius.^HH ^iv

^iv ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 49 (Krikones §261 : Titus), Vat. gr. 1611, f. 9ra13-16 : «Τίτου. Πῶς γὰρ οὐ μεγαλεῖα, ὅτι παρθένος οὖσα συλλαμβάνω ὑπερβᾶσα βουλήματι Θεοῦ τὴν φύσιν καὶ καταξιουμένη ἄνευ ἀνδρὸς οὐχ ἁπλῶς εἶναι μήτηρ, ἀλλὰ τοῦ μονογενοῦς σωτῆρος ; Λέγει δὲ ‘ὁ δυνατὸς’ ἵν´ ἐάν τις ἀπιστήσῃ πρὸς τὴν ἐνέργειαν τῆς συλλήψεως, εἴγε παρθένος οὖσα συλλάβῃ [συλλάβοι Sick.], τῇ δυνάμει τοῦ ἐνεργοῦντος ἀναπέμψῃ τò κατόρθωμα. Οὐ μὴν ἐπειδὴ ἔρχεται ὁ μονογενὴς εἰς γυναῖκα, ἤδη παρὰ τοῦτο μιαίνεται. Ἅγιον γὰρ τὸ ὄνομα αὐτοῦ καὶ οὐ χραίνεται ὁ συλλαμβανόμενος σωτὴρ ἐν ἐμοί, τῇ παρθένῳ, πλάττων τὸ ἴδιον σῶμα […]».
<cuius fons> Titus Bostrensis, Commentarii in Lc. (Lc. 1, 49) ex catenis [CPG 3576], ed. J. Sickenberger , Titus von Bostra, Leipzig, 1901, p. 145.4-8 . [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]*
¶Nota Conceptionis negotium est un hapax du vocabulaire médiéval, passé dans les traductions latines modernes de Titus par l’intermédiaire de la Catena [MM2020]

^HH ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

^marg.| {CLC1d17.5} BASILIUS. − Sanctum vero dicitur nomen Dei, non quia in syllabis quamdam sanctificativam⁵⁰⁹* virtutem contineat sed quia qualibet⁵¹⁰* Dei speculatio sancta dignoscitur et sincera. ^HI ^iw ^ix

^iw ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 49 (Krikones §264 : Basilius) : Vat. gr. 1611, f. 9rb15-18 : «Βασιλείου. Ἅγιον δὲ λέγεται τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ, οὐ πάντως διὰ τὸ ἐν συλλαβαῖς ἔχειν τινὰ δύναμιν ἁγιαστικήν, ἀλλ' ὅτι πᾶσα ἡ ἰδία ποιότης* τοῦ Θεοῦ , καὶ ἔννοια τῶν ἐξαιρέτως περὶ αὐτὸν θεωρουμένων, ἁγία ἐστὶ καὶ ἁγνή».

^ix* ἰδία ποιότης] ἰδιότης PG29
<cuius fons> Basilius Caesariensis, Homiliae super Psalmos, Ps. 32 § 10 (Ps. 32, 21) [CPG 2836], PG 29, 349A1-5 «. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021].

^HI ¶Codd. : Li228 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁵⁰⁹ sanctificativam] significativam Ed1953

⁵¹⁰ qualibet] quomodolibet Ed1953

^marg.| {CLC1d17.6} BEDA. − Singularis enim potentie culmine transcendit omnem creaturam et ab universis que fecit longe⁵¹¹* segregatur. Quod greca locutione melius intelligitur in qua⁵¹²* ipsum verbum quod dicitur⁵¹³* agion, quasi extra terram esse significat.^HJ ^iy

^iy ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 732 sqq. : «Sanctum autem nomen eius uocatur quia singularis culmine potentiae transcendit omnem creaturam atque ab uniuersis quae fecit longe segregatur. Quod graeca locutione melius intellegitur in qua ipsum uerbum quod dicitur ἅγιον quasi extra terram esse significat». [MM2020]*

^HJ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁵¹¹ longe] lege Ed1953

⁵¹² qua] quo Ed1953

⁵¹³ dicitur] dicit Ed1953

^marg.| {CLC1d18.1} BEDA. − A specialibus se donis ad generalia Dei iudicia convertens, totius humani generis statum describit, subdens :

Et misericordia eius a progenie in progenies⁵¹⁴*.

⁵¹⁴ timentibus eum] om. Mt366

^marg.| Quasi dicat : Non soli⁵¹⁵* mihi fecit magna qui potens est sed et in omni gente qui timet Deum acceptus est illi.^HK ^iz

^iz ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 744 sqq. : «A specialibus se donis ad generalia dei iudicia conuertens totius humani generis statum describit et quid superbi quid humiles mereantur quid filii adae per liberum arbitrium quid filii dei sint per gratiam alternis uersibus explicat. Non ergo, inquit, soli mihi fecit magna qui potens est sed et in omni gente et progenie qui timet eum et operatur iustitiam acceptus est illi». [MM2020]

^HK ¶Codd. : Li448 ( 11ra ) Mt366 Ed1953 {MM2019}

⁵¹⁵ soli] solum Ed1891 Ed1953

^marg.| {CLC1d18.2} ORIGENES. ⁵¹⁶* − Misericordia enim Dei non in una generatione sed in sempiternum extenditur a generatione in generationem .^HL ^ja

^ja ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 8, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 60.15-61.2 : «Misericordia Dei non in unam generationem [una generatione A E] nec in duas neque in tres sed nec in quinque verum in sempiternum extenditur a generatione in generationem».
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. ; textus graecus Origenis. [MM2020]

^HL ¶Codd. : Li448 ( 11ra ) Ed1953 {MM2019}

⁵¹⁶ Origenes] + in Lucam Ed1953

^marg.| {CLC1d18.3} GRECUS. − Ex misericordia autem⁵¹⁷* eius quam habet in generatione⁵¹⁸* generationum, ego concipio ac ipse corpori animato coniungitur, nostram tractans salutem solius intuitu pietatis. Miseretur autem non qualitercumque, sed his quos timor eius compescuit in qualibet natione.

⁵¹⁷ Ex misericordia autem] Ex misericordia Ed1657 , Et misericordia Ed1953

⁵¹⁸ generatione] generationes Ed1657 Ed1953

Timentibus eum.

^marg.| Qui, scilicet penitentia ducti, ad fidem et penitentiam convertuntur. Nam qui obstinati sunt, incredulitatis vitio clauserunt sibi ianuam pietatis.^HM ^jb

^jb ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 51 (Krikones §266 : Victor Antiochenus), Vat. gr. 1611, f. 9rb19-26 (ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 633 ) : «Βίκτωρος Πρεσβυτέρου. Ἐπὶ γὰρ τῷ ἐλεῆσαι τὰς γενεὰς τῶν γενεῶν κἀγὼ συλλαμβάνω, καὶ αὐτὸς ἑνοῦται σώματι ἐμψυχωμένῳ ψυχῇ λογικῇ τε καὶ νοερᾷ [-ῇ Mai] καθ' ὑπόστασιν· καὶ εἰς κόσμον ἔρχεται καὶ μετὰ ἀνθρώπων ἀναστρέφεται [ὑπο- Mai], καὶ κάτω πολιτεύεται καὶ πάντα οἰκονομεῖ, τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν πραγματευόμενος διὰ μόνην φιλανθρωπίαν. Ἐλεεῖ μέντοι οὐχ ἁπλῶς, ἀλλὰ τοὺς ἐν ἑκάστῃ γενεᾷ φοβουμένους αὐτόν, τοὺς δι' ἐπιγνώσεως πρὸς πίστιν καὶ μετάνοιαν μετατρεπομένους. Οἱ γὰρ διαμένοντες ἐν τῇ ἀπιστίᾳ, τὸ ἔλεος ἑαυτοῖς ἀπέκλεισαν».
¶Nota Ce scholion n’a pas de source éditée connue. Les oeuvres de Victor d’Antioche n’ont subsisté qu’à travers les scholia des chaînes exégétiques. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^HM ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 (16ra) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d18.4} THEOPHYLACTUS. − Vel per hoc innuit quod timentes misericordiam consequentur⁵²⁰* in generatione ista, id est in presenti seculo, et in⁵²¹* futura, id est in seculo futuro : in hoc seculo centuplum accipientes, in illo vero multo maiora.^HN ^jc

^jc ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 50), PG 123, 709D12 - 712A6 : «Οὐκ εἰς ἐμὲ δὲ μόνην τὸ ἔλεος αὑτοῦ, ἁλλὰ καὶ εἱς πάντας τοὺς φοβουμένους αὑτόν· οἱ γὰρ μὴ φοβουμένους αὐτὸν, ἀλλὰ πάντη ἁνάξιοι, ὁυκ έλεοῦνται. Εἰς γενεὰν δὲ καὶ γενεὰν εἰποῦσα εἶναι τὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ, τοῦτο ἐδήλωσεν, ὅτι καὶ ἐν τῇ νῦν γενεᾷ ἐλεοῦνται, τουτέστι τῷ νῦν αἰῶνι· καὶ ἐν τῇ μελλούσῃ γενεᾷ, τῷ ἀπεράντῳ λέγω αἰῶνι· κἀνταῦθα γὰρ ἑκατονταπλασίονα λαμβάνουσι, κἀκεῖσε πολλῷ πλείονα». [CGC2015]* [VS2022] [MM2022]

^HN ¶Codd. : : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}

⁵²⁰ consequentur] consequenter Ed1953

⁵²¹ in] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d19.1} BEDA. − Humani generis statum describens, quid superbi et quid humiles mereantur, ostendit dicens :

Fecit potentiam in brachio suo,

^marg.| id est in ipso Dei filio. Sicut enim tuum brachium est per quod⁵²²* operaris, sic brachium Dei dictum est eius verbum, per quod operatus est mundum.^HO ^jd

^jd ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 744 sqq. : «A specialibus se donis ad generalia dei iudicia conuertens totius humani generis statum describit et quid superbi quid humiles mereantur quid filii adae per liberum arbitrium quid filii dei sint per gratiam alternis uersibus explicat. Non ergo, inquit, soli mihi fecit magna qui potens est sed et in omni gente et progenie qui timet eum et operatur iustitiam acceptus est illi. Fecit potentiam in brachio suo dispersit superbos mente cordis sui. In brachio suo in ipso dei filio significat. Non quod deus pater figura determinetur carnis humanae ei que filius tamquam membrum corporis haereat sed quia omnia per ipsum facta sunt ideo brachium domini dictus est. Sicut enim tuum brachium per quod operaris sic dei brachium dictum est eius uerbum quia per uerbum operatus est mundum». [MM2020]

^HO ¶Codd. : Li448 ( 11ra ) Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁵²² per quod] quo Ed1953

^marg.| {CLC1d19.2} ORIGENES. ⁵²³* − Timentibus autem se fecit potentiam in brachio suo quia licet infirmus ad Deum accesseris, si timueris eum, promissam virtutem consequeris.^HP ^je

^je ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 8, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 61.4-7 : «Timentibus eum fecit virtutem in brachio suo. Licet infirmus ad Dominum accesseris, si timueris eum, audire poteris repromissionem, quam tibi ob timorem suum Dominus pollicetur. Quae est ista repromissio ? Timentibus inquit, se fecit virtutem. Virtus sive imperium potestas est regia. Etenim κράτος quod nos imperiu΄possumus appellare, ab eo dicitur, quod imperet, sive sub se universa contineat. Si ergo timueris Dominum, dat tibi fortitudinem sive imperium, dat regnum, ut factus sub rege regum possideas regnum caelorun in Christo Jesu : cui est gloria et imperium in saecula saeculorum. Amen».
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. ; textus graecus Origenis diff. [MM2020]

^HP ¶Codd. : Li448 ( 11rb ) Mt366 Ed1953 {MM2019}

⁵²³ Origenes] + in Lucam Ed1953

^marg.| {CLC1d19.3} THEOPHYLACTUS. − In brachio etiam ⁵²⁴* suo , id est in⁵²⁵* eius filio incarnato, potentiam fecit quia natura devicta est, virgine pariente et Deo humanato.^HQ ^jf

^jf ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 51), PG 123, 712C9-11 : «Βραχίων τοῦ Πατρὸς, ὁ Υἱός. Ἐποίησεν οὖν κράτος καὶ δύναμιν κατὰ τῆς φύσεως ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ ἐν τῷ Υἱῷ αὐτοῦ. Σαρκωθέντος γὰρ τοῦ Υἱοῦ, ἐνηκήθη (sic) ἡ φύσις, παρθένου τεκούσης, Θεοῦ ἀνθρωπισθέντος, ἀνθρώπου θεωθέντος». [CGC2015]* [VS2021] [MM2022]

^HQ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁵²⁴ etiam] om. Ed1953

⁵²⁵ id est in] scilicet Ed1953

^marg.| {CLC1d19.4} GRECUS. − [1] Vel dicit fecit - pro faciet - potentiam ; non ut dudum per Moysen contra Egyptios, nec per angelum, puta quando multa millia rebellium prostravit Assyriorum nec quoquam alio mediante nisi in proprio brachio triumphum exercuit⁵²⁶*, intelligibiles hostes^jgsuperando.

^jg «hostes intelligibiles» : cf. Rabbanus Maurus , Expositiones in Leviticum,lib. 7, c. 16, PL 108, 583.3 : «Tunc autem plene intelligibilem hostem subdimus, id est diabolum, ligare que eum et depraedari et consecrare Deo spolia ejus possumus, quando ejus omnes vicerimus machinas». L’expression «intelligibilis hostis» ne figure que dans le commentaire du Lévitique de Raban chez qui elle désigne le diable et les ennemis spirituels.

⁵²⁶ exercuit] docuit Ed1953

Dispersit superbos mente cordis sui,

^marg.| scilicet quamlibet mentem elatam non parentem eius adventui ; quin etiam ⁵²⁷ aperuit et vitiosas ostendit superbas cogitationes eorum ?^HR ^jh

^jh ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 49-51 (Krikones §268 Photius), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 632 = Vat. gr. 1611, f. 9rb28-38 : «Φωτίου. Τὸ μέλλον ὡς ἤδη παρὸν ἀποφαίνεται, ἀντὶ γὰρ τοῦ ποιήσει φησὶν ἐποίησεν, ὡς ἤδη κατορθωθὲν καὶ γενόμενον, τῆς αὐτοῦ φησι χειρός, οὐκ ἀνθρώπου τὸ ἔργον· ἐποίησε κράτος, οὐ διὰ Μωυσέως ὡς πάλαι ἐπὶ τοὺς Αἰγυπτίους, οὐδὲ διὰ Ἰησοῦ τοῦ Ναυῆ ὡς τότε ἱεριχούντια [ἱεριχούντεια Mai] τείχη κατασείων περιόδῳ ἱερέων καὶ σαλπίγγων ἠχῇ, οὐδὲ δι’ ἀγγέλου, ὡς ἡνίκα τὰς ἑκατὸν ὀγδοήκοντα πέντε χιλιάδας κατεστρώννυε τῶν πολεμίων, οὐδὲ δι' ἄλλου τινός· ἀλλὰ διὰ τίνος ; δι' αὐτοῦ τοῦ οἰκείου βραχίονος· βραχίων δὲ τοῦ πατρός, ὁ υἱὸς· κατὰ τό, ἐλυτρώσω ἐν βραχίονί σου τὸν λαόν σου· δι' αὐτοῦ οὖν νίκην εἰργάσατο, καὶ τρόπαιον [τροπαιονMai, τροπαῖονReuss] ἔστησε κατὰ τῶν πάλαι τυραννούντων νοητῶν [τῶνMai Reuss] ἐχθρῶν».
<cuius fons> = Photius Constantinopolitanus , Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 1, 49-51), ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 302, n° 13a = PG 101, 1217C8-1217D6 .
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 49-51 (Krikones §270 : Photius), Vat. gr. 1611, f. 9rb39-v1 : «Διεσκόρπισεν ὑπερηφάνους διανοίας καρδίας αὐτῶν *. Φωτίου. [τοῦ αὐτοῦ Mai, om. Reuss] Κατετροπώσατό φησιν οὐκ Αἰγυπτίους, ἢ Ἀσσυρίους, ἢ τόδε [+ ἢ τόδε cod.] τὸ πολέμιον, ἀλλὰ πάντα λογισμὸν ὑπερήφανον, τουτέστι μὴ ὑποκύπτοντα καὶ πειθαρχοῦντα τῇ [f. 9v] παρουσίᾳ αὐτοῦ· [§ 14] διεσκέδασε καὶ σαθρὰς ἀπήλεγξε τὰς ὑπερηφάνους διανοίας τῆς καρδίας αὐτῶν, ἃς ἔσχον εἰς τὸ μὴ πιστεῦσαι καὶ φοβηθῆναι αὐτόν· διελίκμησε τὰς ὑπερηφάνους τῶν μὴ πιστευσάντων διανοίας οὐδὲ σκιὰν αὐτοῖς ὑπολιπὼν ἀπολογίας […]».
* Διεσκόρπισεν ὑπερηφάνους διανοίας καρδίας αὐτῶν] lemma, om. Mai Reuss
<cuius fons> = Photius Constantinopolitanus , Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 1, 49-51), ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, n° 13, p. 303b ; n° 14, p. 303b7-304b20 = PG 101, 1217D7-1220A 2. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^HR ¶Codd. : Li448 ( 11rb ) Ed1953 {MM2019}

⁵²⁷ etiam] om. Li448

^marg.| {CLC1d19.5} CYRILLUS. − Magis autem proprie de demonum hostili caterva intelligenda sunt hec. Hos enim sevientes in terra dissipavit adveniens Dominus, et compeditos ab eis obedientie sue restituit.^HS ^ji

^ji ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 51 (Krikones §271), Vat. gr. 1611, f. 9v4-5 : «Κυρίλλου. Οἰκειότερον δὲ ταῦτα περὶ τῶν ἀλιτηρίων δαιμόνων νοεῖν˙ τούτους γὰρ καταθρασυνομένους τῆς ὑπ’ οὐρανὸν διεσκόρπισεν ἐπιδημήσας ὁ Κύριος, καὶ τοὺς αἰχμαλωτισθέντας ὑπ’ αὐτῶν, πρὸς τὴν ὑπακοὴν ἑαυτοῦ ἀντιμετέστησε […]».
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 477D5-9 (48-52) . [MM2015] [MOB2014] [ADL2020]
¶Nota Caterva est ajouté ici par le traducteur. Le mot est étranger au vocabulaire propre de Thomas. Les 9 occurrences du corpus thomasien sont toutes situées dans la Catena (5 fois dans des sentences traduites du grec, 3 fois chez Bède et 1 fois chez Chrysostome latin) [MM2020] [rev. VS2021]

^HS ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d19.6} THEOPHYLACTUS. − Potest etiam hoc⁵²⁸* et de Iudeis intelligi, quos in omnem dispersit regionem sicut nunc dispersi sunt.^HT ^jj

^jj ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 51), PG 123, 712C14-D1-2 : «Δύναται δὲ καὶ περὶ τῶν Ἰουδαίων νοηθῆναι, οὓς διεσκόρπισεν εἰς πᾶσαν χώραν, καὶ νῦν διεσπαρμένοι εἰσί». [CGC2015]* [VS2022] [MM2022]

^HT ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁵²⁸ hoc etiam] inv . Li448

^marg.| {CLC1d20.1} BEDA. − Quod dixit fecit potentiam in brachio suo , et quod premiserat et misericordia eius a progenie in progenies , his versiculis per singula continuata est annectendum quia scilicet per omnes seculi generationes et perire superbi et humiles exaltari, pia iustaque divine potentie dispensatione non cessant.^HU ^jk
Unde dicitur :

^jk ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 667 sqq. : «Quod dixit, in brachio suo, et quod praemisit, in progenies et progenies, his quoque ἀπὸ κοινοῦ per singula commata est adnectendum uersiculis quia uidelicet per omnes saeculi generationes et perire superbi et humiles exaltari pia iusta que diuinae potentiae dispensatione non cessant». [MM2019]

^HU ¶Codd. : Li448 ( 10rb ) Ed1953 {MM2019}

Deposuit potentes de sede et exaltavit humiles.

^marg.| {CLC1d20.2} CYRILLUS. − Magna sapiebant demones et diabolus, gentilium sapientes, Pharisei et scribe. Hos tamen deposuit, erexitque humiliantes se sub potenti manu eius⁵²⁹*, dans illis virtutem calcandi serpentes et scorpiones^jl, omnemque potestatem inimici. Erant et quandoque Iudei potestate superbi ; sed prostravit hos incredulitas ; ex gentibus autem ignobiles et humiles per fidem ad apicem conscenderunt.^HV ^jm

^jl Cf. Lc. 10, 19 : «Ecce dedi vobis potestatem calcandi supra serpentes et scorpiones et super omnem virtutem inimici et nihil vobis nocebit».

^jm ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 52 (Krikones § 273 anonymus alias Cyrillus) : Vat. gr. 1611, f. 9v8-12 ; Vat. gr. 1642, f. 48r -v ; Cyrillus : Paris, BnF, Coislin 201, f. 39v17 ; Pg208, f. 47r ; ed. PG 72, 477D13 (56 ) - 480A11 (ex Vg1611, Vg1642) : «῎ȣ. [Vg1611 Vg1642 ; Κυρίλλου Coislin Pg208] Μεγάλα ἐφρόνουν οἱ σκορπισθέντες δαίμονές τε καὶ διάβολος, Ἑλλήνων τὲ σοφοὶ [+ (ὡς ἔφην) PG72] καὶ Φαρισαῖοι καὶ Γραμματεῖς· ἀλλὰ τούτους καθεῖλε, καὶ ὕψωσε τοὺς ταπεινώσαντας ἑαυτοὺς ὑπὸ τὴν κραταιὰν αὐτοῦ χεῖρα, δεδωκὼς αὐτοῖς ἐξουσίαν πατεῖν ἐπάνω ὄφεων καὶ σκορπίων, καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν δύναμιν τοῦ ἐχθροῦ··ἀπρακτῆσαι δὲ τὰς καθ’ ἡμῶν ποιήσας βουλὰς τῶν τῇ διανοίᾳ ὑπερηφάνων δαιμόνων [om. PG72]· ἦσάν ποτε καὶ Ἰουδαῖοι τῇ δυναστείᾳ γαυρούμενοι· ἀλλὰ καθῃρέθησαν δι’ ἀπιστίαν· οἱ δὲ ἐξ ἐθνῶν ἄσημοι ὄντες καὶ εὐτελεῖς, διὰ πίστιν ὑψώθησαν».
<cuius fons> Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 279 § 6 (mention). [MOB2014] [MM2015] [MM2020]
¶Nota Dans les manuscrits Vg1611 et Vg1642 de la chaîne de Nicétas, le scholion-source (Kr273) est anonyme, marqué du sigle ῎ȣ, mais il est précédé par un scholion explicitement attribué à Cyrille (Kr71). Dans la version de la chaîne diffusée par des manuscrits plus tardifs (Iviron371, Coislin201, Pg208), caractérisée notamment par l’ajout de scholia de l’anonyme de Jérusalem (Ἱεροσολυμίτης), Kr273 est précédé par un extrait de cet auteur (Kr272) et le sigle ῎ȣ est remplacé par le lemme Κυρίλλου. Tout se passe donc comme si les lecteurs médiévaux de Nicétas – latins et byzantins - avaient interprété le sigle ῎ȣ comme le report du lemme attributif antérieur ; les éditeurs de la version longue de Nicétas, pour éviter l’attribution du scholion à l’anonyme de Jérusalem, ont donc logiquement remplacé le sigle ῎ȣ par le nom de l’auteur qu’ils pensaient pouvoir identifier à partir de la mise en texte de la version de Nicétas qu’ils avaient sous les yeux avant d’y insérer les extraits de l’anonyme de Jérusalem. Toutefois ce procédé n’est pas reproduit entre Kr304 et Kr306 où le sigle ῎ȣ est remplacé par ἀνωνύμου au lieu de Victor d’Antioche. [MM2020] [rev. VS2021].

^HV ¶Codd. : Li448 ( 10rb ) Ed1953 {MM2019}

⁵²⁹ eius] Dei Ed1953

^marg.| {CLC1d20.3} GRECUS. − [a] Deitatis etiam⁵³⁰* tribunal noster intellectus esse cognoscitur sed inique virtutes post transgressionem incubuerunt precordiis protoplasti, tamquam in proprio solio. Ob hoc ergo venit Dominus et spiritus iniquos eiecit a sedibus voluntatum [c] et prostratos a demoniis exaltavit, [b] eorum conscientias purgans, et eorum mentem statuens propriam sedem.^HW ^jn

^jn ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 52 (Krikones § 274 Macarios), Vat. gr. 1611, f. 9va12 -18 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 633 : «Τοῦ ἁγίου Μακαρίου. [a] Ἔτι [ὅτι Iviron (Krikones) ] ὁ θρόνος τῆς θεότητος, ὁ νοῦς ἐστιν ἡμῶν· ἀλλ’ αἱ δυνάμεις αἱ πονηραὶ ἀπὸ τῆς παραβάσεως ἐνεκάθισαν εἰς τὴν καρδίαν τοῦ Ἀδάμ , ὡς εἰς θρόνον ἴδιον· λοιπόν, διὰ τοῦτο ἦλθεν ὁ Κύριος· καὶ ἔλαβεν ἐκ τῆς Παρθένου τὸ σῶμα· εἰ γὰρ ἠθέλησε γυμνῇ τῇ θεότητι κατελθεῖν, τίς ἠδύνατο ὑπενεγκεῖν ; ἀλλὰ διὰ τοῦ ὀργάνου τοῦ σώματος ἐλάλει τοῖς ἀνθρώποις· λοιπόν, οὖν τὰ [ὁ αὐτὰ Mai] πνεύματα τῆς πονηρίας ἃ ἐνεκαθέζοντο εἰς τὸ σῶμα, καθεῖλεν ἀπὸ τῶν θρόνων τῶν νοημάτων καὶ τῶν λογισμῶν οἷς ἐνεπολιτεύοντο· καὶ [b] ἐκαθάρισε τὴν συνείδησιν ὁ Κύριος, καὶ ἑαυτῷ θρόνον ἐποίησε τὸν νοῦν καὶ τοὺς λογισμοὺς καὶ τὸ σῶμα· [c] καὶ τοὺς ταπεινωθέντας ὑπὸ τῶν δαιμόνων ὕψωσεν».
<cuius fons> Macarius Aegyptii (pseudo), Homiliae, hom. 6 § 5, ed. Dörries, Klostermann , Kroeger , Die 50 Geistlichen Homilien des Makarios, Berlin, 1964, p. 68-69 = PG 34, 521B2-C2 : «Ὁ θρόνος τῆς θεότητος ὁ νοῦς ἡμῶν ἐστι, καὶ πάλιν ὁ θρόνος τοῦ νοῦ ἡ θεότης ἐστὶ καὶ τὸ πνεῦμα. ὁμοίως δὲ καὶ ὁ σατανᾶς καὶ αἱ δυνάμεις καὶ οἱ ἄρχοντες τοῦ σκότους ἀπὸ τῆς παραβάσεως τῆς ἐντολῆς ἐνεκάθισαν εἰς τὴν καρδίαν καὶ εἰς τὸν νοῦν καὶ εἰς τὸ σῶμα τοῦ Ἀδάμ ὡς εἰς θρόνον ἴδιον. λοιπὸν οὖν διὰ τοῦτο ἦλθεν ὁ κύριος καὶ ἔλαβεν ἐκ τῆς παρθένου τὸ σῶμα. εἰ γὰρ ἠθέλησε γυμνῇ τῇ θεότητι κατελθεῖν, τίς ἠδύνατο ὑπενεγκεῖν ; ἀλλὰ διὰ τοῦ ὀργάνου τοῦ σώματος ἐλάλει τοῖς ἀνθρώποις. λοιπὸν οὖν τὰ πνεύματα τῆς πονηρίας, ἃ ἐνεκαθέζοντο εἰς τὸ σῶμα, καθεῖλεν ἀπὸ τῶν θρόνων τῶν νοημάτων καὶ τῶν λογισμῶν, οἷς ἐνεπολιτεύοντο, καὶ [b] ἐκαθάρισε τὴν συνείδησιν ὁ Κύριος καὶ ἑαυτῷ θρόνον ἐποίησε τὸν νοῦν καὶ τοὺς λογισμοὺς καὶ τὸ σῶμα». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^HW ¶Codd. : Li448 ( 11va ) Ed1953 {MM2019}

⁵³⁰ etiam] enim Ed1953

^marg.| {CLC1d21.1} GLOSSA<TOR>. − Quia humana prosperitas precipue in honoribus potentatuum et in abundantia divitiarum consistere videtur, post deiectionem potentium et exaltationem humilium, de divitum exinanitione et pauperum repletione mentionem facit dicens :

Esurientes implevit bonis et divites dimisit inanes.^HX ^jo

^jo ¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.
<Non hab.> Glossa ordinaria ; LLT ; PL.
¶Nota L’expression humana prosperitas est relativement peu fréquente en dehors du corpus thomasien dans lequel elle apparaît encore deux fois dans la Reportatio in Ps. 32, d. 12 et 15. La définition qui est proposée ici lui semble propre, tout comme cette glose dont la structure est assez typique de celles des gloses conjonctives de la Catena aurea composées d’un attendu (Quia...), d’un rappel de ce qui précède (post...) et d’une annonce de ce qui va suivre, conclue par l’énoncé du premier lemme de la nouvelle distinction. [MM2019]

^HX ¶Codd. : Li448 ( 11va ) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d21.2} BASILIUS. ⁵³¹* − [1] Disponit quidem nos presens verbum etiam quoad sensibilia, edocens rerum mundanarum incertitudinem. Caduca siquidem sunt hec, sicut unda que ab impetu ventorum hinc inde diffunditur. [2] Intellectualiter autem sumendo, esuriebat genus humanum, exceptis Iudeis. Hos namque ditaverat legis traditio et sanctorum dogmata prophetarum. Quia vero non humiliter heserunt verbo humanato, dimissi sunt inanes, nihil deferentes, non fidem, non scientiam etiam⁵³²* spe bonorum privati sunt et a terrena Hierusalem et a vita futura exclusi. Quos vero de gentibus fames et sitis contriverat, cum hesissent Domino, repleti sunt spiritualibus bonis.^HY ^jp

^jp ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 53 (Krikones §276 Basilius in Ps.), Vat. gr. 1611, f. 9va23-40 ; Vat. gr. 1642, f. 48vb (diff. Pal. gr. 20, f. 15v 15sqq ) : «[1] Βασιλείου Ψαλμῶν. Οἰκοδομείτω μὲν ἡμᾶς ὁ λόγος καὶ κατὰ τὸ αἰσθητὸν τὸ ἀβέβαιον ἐκδιδάσκων τῶν ἐν τῷ βίῳ πραγμάτων. Ἀμετάπτωτα γὰρ ταῦτα καὶ οἱονεὶ κῦμα ὑπὸ τῆς βίας τῶν ἀνέμων ἄλλο πρὸς ἄλλα μέρη πέφυκε μεταῤῥεῖν. [2] κατὰ δὲ τὸ νοούμενον ἐλίμωττε μέν τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων πλὴν Ἰουδαίων. Οὗτοι δὲ ἐπλούτουν τῇ νομοθεσίᾳ, τῇ διδασκαλίᾳ τῶν ἁγίων προφητῶν · αὐτῶν γὰρ [+ νομοθεσία PG72] ἡ υἱοθεσία, ἡ λατρεία, αἱ ἐπαγγελίαι· οἱ μὲν οὖν ὑπερμαζήσαντες, καὶ λίαν τῷ ἀξιώματι ἐπαρθέντες, διὰ τὸ μὴ ταπεινῶς προσελθεῖν τῷ ἐνανθρωπήσαντι, ἐξαπεστάλησαν κενοί, μηδὲν ἐπιφερόμενοι, μήτε πίστιν, μήτε γνῶσιν, μήτε ἐλπίδα ἀγαθῶν, ἀλλ’ ἐκπεπτώκασι καὶ [γὰρ PG72] τῆς ἐπιγείου Ἱερουσαλήμ, καὶ τῆς μελλούσης [ + ἠλλοτριώθησαν PG72] ζωῆς. // Ἐπειδὴ γὰρ οὐκ ἐδέξαντο τὸν ἄρτον [ἀρχηγὸν PG72 ] τῆς ζωῆς, // οὐδὲ τὴν πηγὴν τοῦ ζῶντος ὕδατος // ἦλθεν ἐπ’ αὐτοὺς λιμὸς οὐχὶ ἄρτου αἰσθητοῦ οὐδὲ δίψης ὕδατος ἀλλὰ λιμὸς τοῦ ἀκοῦσαι λόγον Κυρίου· οἱ μέντοι ἀπὸ τῶν ἐθνῶν πεινῶντες καὶ διψῶντες καὶ ἐν κακοῖς τὴν ψυχὴν τηκόμενοι, ἐπειδὴ τὸν Κύριον προσήκαντο, ἐνεπλήσθησαν τῶν πνευματικῶν ἀγαθῶν· μετέβη γὰρ εἰς αὐτοὺς τὰ τῶν Ἰουδαίων καλά».
<cuius fons> [1] Basilius Caesariensis, Homiliae super Psalmos, Ps. 33 § 7 (Ps. 33, 11) [CPG 2836], PG 29, 365D-368ABC (10-33) : «Οἰκοδομείτω μὲν ἡμᾶς καὶ πρὸς τὴν καταφρόνησιν τοῦ σωματικοῦ πλούτου ὁ λόγος, τὸ ἀβέβαιον τῆς τῶν χρημάτων περιουσίας ἐκδιδάσκων. Εὐμετάπτωτος γὰρ ὁ πλοῦτος, καὶ οἱονεὶ κῦμα [29.368] ὑπὸ τῆς βίας τῶν ἀνέμων ἄλλοτε πρὸς ἄλλα μέρη πεφυκὼς μεταῤῥεῖν. Καὶ πλούσιον λέγει τάχα τὸν Ἰσραήλ· ὧν ἡ υἱοθεσία καὶ ἡ λατρεία, ὧν αἱ ἐπαγγελίαι, ἐξ ὧν οἱ πατέρες. […]».
<cuius fons> [2] Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam (Lc. 1, 53) ex catenis, PG 72, 480.14-35 : «Πεινῶντας μὲν τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων λέγει· ἐλίμωττον γὰρ πλὴν Ἰουδαίων μόνων· οὗτοι δὲ ἐπλούτουν τῇ νομοθεσίᾳ, τῇ διδασκαλίᾳ τῶν ἁγίων προφητῶν· αὐτῶν γὰρ νομοθεσία ἡ υἱοθεσία, ἡ λατρεία, αἱ ἐπαγγελίαι··ἀλλ’ οὗτοι μὲν ὑπερμαζήσαντες, καὶ λίαν τῷ ἀξιώματι ἐπαρθέντες, διὰ τὸ μὴ ταπεινῶς προσελθεῖν τῷ ἐνανθρωπήσαντι, ἐξαπεστάλησαν κενοὶ, μηδὲν ἐπιφερόμενοι, μήτε πίστιν, μήτε γνῶσιν, μήτε ἐλπίδα ἀγαθῶν· ἐκπεπτώκασι γὰρ καὶ τῆς ἐπιγείου Ἱερουσαλὴμ, καὶ τῆς μελλούσης ἠλλοτριώθησαν ζωῆς τε καὶ δόξης, ἐπειδὴ οὐκ ἐδέξαντο τὸν ἀρχηγὸν τῆς ζωῆς, ἀλλὰ καὶ ἐσταύρωσαν τὸν Κύριον τῆς δόξης, καὶ ἐγκατέλιπον τὴν πηγὴν τοῦ ζῶντος ὕδατος, καὶ ἐξουθένησαν τὸν ἄρτον τὸν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ κατελθόντα· διὰ τοῦτο καὶ ἦλθεν ἐπ’ αὐτοὺς λιμὸς ὁ πάντων χαλεπώτατος, καὶ δίψα δίψης ἁπάσης πικροτέρα· οὐ γὰρ ἦν λιμὸς ἄρτου αἰσθητοῦ, οὐδὲ δίψα ὕδατος, ἀλλὰ λιμὸς τοῦ ἀκοῦσαι λόγον Κυρίου· οἱ δὲ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν πεινῶντες καὶ διψῶντες καὶ ἐν κακοῖς τὴν ψυχὴν τηκόμενοι, ἐπειδὴ τὸν Κύριον προσήκαντο, ἐνεπλήσθησαν τῶν πνευματικῶν ἀγαθῶν··μετέβη γὰρ εἰς αὐτοὺς τὰ τῶν Ἰουδαίων καλά».
<Non hab.> ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984 ; cf. p. 280 § 7.
¶Nota Nicétas ajoute sans le signaler au scholion de Basile un extrait de Cyrille, non repéré par Krikones, mais dont Mai (PG 72) a transcrit une version plus prolixe forgée en combinant des éléments de la chaîne de Nicétas et d’un manuscrit moderne d’une autre chaîne (ms. BAV, Vat. gr., 1933, 18^e s.).. La version traduite pour la Catena correspond à celle des ms. Vg1611 (om. Mai) et Vg1642, à l’exception de privati (ἠλλοτριώθησαν) que ces manuscrits omettent mais que Thomas restitue de lui-même comme une nuance du verbe ἐκπεπτώκασι (ἐκπίπτω). Il n’est donc pas nécessaire de postuler le recours à un autre manuscrit de Nicétas pour justifier ce passage. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^HY ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

⁵³¹ Basilius] lac. (5*) Li448 , om. Ed1861, + Super Psalmos Ed1953

⁵³² etiam] et Ed1953

^marg.| {CLC1d21.3} GLOSSA. − Qui etiam eterna toto studio quasi ⁵³³* esurientes desiderant, saturabuntur, cum Christus apparuerit in gloria sed qui terrenis gaudent, in fine totius beatitudinis inanes dimittentur.^HZ ^jq

^jq ¶Fons : Glossa ordinaria (Lc. 1, 53) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 143b marg.], ed. Gloss-e : «Qui eterna toto studio desiderant, saturabuntur cum Christus apparuerit in gloria. Sed qui terrenis gaudent in ultimo inanes totius beatitudinis dimittuntur. In presenti etiam videmus humiles divina gratia impleri superbos lumine veritatis privari». [MM2019]

^HZ ¶Codd. : Li448 ( 11va ) Mt366 Ed1953 {MM2019}

⁵³³ quasi] quas Ed1953

^marg.| {CLC1d22.1} GLOSSA. − Post generalem divine pietatis et iustitie commemorationem, ad singularem nove incarnationis dispensationem convertit verba, dicens :

Suscepit Israel puerum suum

^marg.| quasi medicus egrum, visibilis in⁵³⁴* homines factus, ut faceret Israel, id est videntes⁵³⁵* Deum, puerum suum .^IA ^jr

^jr ¶Fons : Glossa ordinaria (Lc. 1, 54) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 143b marg.], ed. Gloss-e : «Post generalem divine pietatis et iustitie commemorationem, ad singularem nove Incarnationis dispensationem convertit verba . Suscepit quasi medicus egrum. Visibilis inter homines factus ut faceret Israel , id est videntes Deum , puerum suum sibi obedientem et humilem, quia non nisi per humilitatem salvandi sunt».
<cuius fons> Beda Venerabilis , Homiliae (hom. 2 in festo visitationis Mariae), PL 94, 20C-D : «Unde bene post generalem divinae pietatis et justitiae commemorationem, ad specialem novae incarnationis dispensationem, qua mundum redimere dignatus est, confessionis suae verba convertit, dicens : Suscepit Israel puerum suum, memorari misericordiae [20D] suae. Israel quippe vir videns Deum interpretatur. Quo nomine omnis redemptorum hominum coetus designatur, propter quos ut Deum videre valeant, ipse Deus homo visibilis inter homines apparuit. Qui suscepit Israel quasi medicus aegrum quem curaret, quasi rex populum, quem ab hostium incursione defenderet, imo hoste prostrato liberum redderet, ac secum perpetuo regnare donaret». Cf. Hieronymus , Liber interpretationis hebraicorum nominum, ed. Lagarde, p. 63.22 : «Israhel uir uidens deum» ; ibid., p. 76.8 : «israhelitae uiri uidentes deum». [MM2019]

^IA ¶Codd. : Li448 ( 11va ) Mt366 (148vb) Ed1953 {MM2020}

⁵³⁴ in] in Ed1953

⁵³⁵ videntes] videntem Ed1953

^marg.| {CLC1d22.2} BEDA. − Obedientem scilicet et humilem. Nam qui contemnit humiliari, non potest salvari.^IB ^js

^js ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 774 sqq. : «Pulchre puerum domini appellat israhel qui ab eo sit ad saluandum susceptus oboedientem uidelicet et humilem iuxta quod osee dicit : quia puer israhel et dilexi eum. Nam qui contemnit humiliari non potest utique saluari nec dicere cum propheta : ecce enim deus adiuuat me, et dominus susceptor est animae meae».
<ex quo> cf. Glossa ordinaria (Lc. 1, 54) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 143b marg.], ed. Gloss-e , ut supra laud. (CLC1d22.1), «Visibilis inter homines factus ut faceret Israel, id est videntes Deum, puerum suum sibi obedientem et humilem quia non nisi per humilitatem salvandi sunt». [MM2019]

^IB ¶Codd. : Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

^marg.| marg .| {CLC1d22.3} BASILIUS. ⁵³⁶ − [1] Israel enim dicit non materialem quem sola nobilitabat appellatio, sed spiritualem, qui nomen fidei retinebat, habens oculos tendentes ad Deum videndum per fidem. Potest etiam ad Israel carnalem hoc⁵³⁷ adaptari, cum ex eo infiniti crediderint⁵³⁸*.
Hoc autem fecit :

⁵³⁶ Basilius] + (vel Cyrillus in Cat.) Ed1657

⁵³⁷ hoc] om. Ed1657

⁵³⁸ crediderint] crediderunt Ed1657 Ed1953

Recordatus misericordie sue⁵³⁹.

⁵³⁹ sue] om. Ed1657

^marg.| H oc enim implevit quod Abrahe promiserat⁵⁴⁰*, dicens^jt : “Quoniam benedicentur in semine tuo omnes cognationes terre”. [2b] Huius igitur⁵⁴¹* promissionis, Dei genitrix recordata dicebat :

^jt Cf. Gn. 22, 18 : «καὶ ἐνευλογηθήσονται ἐν τῷ σπέρματί σου πάντα τὰ ἔθνη τῆς γῆς, ἀνθ ὧν ὑπήκουσας τῆς ἐμῆς φωνῆς».

⁵⁴⁰ promiserat] promisit Ed1953

⁵⁴¹ igitur] ergo Ed1657 Ed1953

Sicut locutus est ad patres nostros⁵⁴², Abraham et semini eius in secula. ⁵⁴³

⁵⁴² nostros] om. Ed1657

⁵⁴³ et semini eius in secula] etc. Ed1657

^marg.| [2a] Nam et Abrahe dictum est^ju : « Statuam pactum meum inter me et te, et inter semen tuum post te in generationibus suis federe sempiterno, ut sim Deus tuus et seminis tui post te ». ^IC ^jv

^ju Gn. 17, 7 : «καὶ στήσω τὴν διαθήκην μου ἀνὰ μέσον ἐμοῦ καὶ ἀνὰ μέσον σοῦ καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σπέρματός σου μετὰ σὲ εἰς γενεὰς αὐτῶν εἰς διαθήκην αἰώνιον εἶναί σου θεὸς καὶ τοῦ σπέρματός σου μετὰ σέ».

^jv ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 54-55 (Krikones § 278a : anonymus alias Cyrillus) = Vat. gr. 1611, f. 9vb15-27 ; BAV, Vat. gr. 1642, f. 49ra14-b16 ; BnF., gr. 208, f. 47v22-32 ; Paris, BnF, Coislin 201, f. 40r31-39 : «῎ȣ [Vg1611, Vg1642 ; Κυρίλλου Coislin201 Pg208]. Ἀντελάβετο Ἰσραήλ , οὐ τοῦ κατὰ σάρκα , τοῦ τῷ ὀνόματι ψιλῷ σεμνυνομένου, ἀλλὰ τοῦ κατὰ πνεῦμα, τοῦ τὴν πίστιν [δύναμιν Mai] τῆς προσηγορίας τετηρηκότος, τουτέστι τῶν εἰς αὐτὸν ὁρώντων καὶ πιστευόντων καὶ δι’ αὐτοῦ τοῦ Υἱοῦ υἱοθετουμένων, καθὼς καὶ τοῖς πάλαι προφήταις καὶ πατριάρχαις ὁ λόγος καὶ ἡ ὑπόσχεσις· δύναται δὲ [om. Vg1642 *] καὶ πρὸς τὸν κατὰ σάρκα Ἰσραὴλ τοῦτο ἁρμόσαι· πολλαὶ γὰρ ἐξ αὐτῶν μυριάδες ἐπίστευσαν. “ Ἐμνήσθη δὲ τοῦ ἐλέους αὐτοῦ, καθὼς ἐπηγγείλατο τῷ Ἀβραάμ”. Καὶ εἰς πέρας ἤγαγεν ὅπερ ἦν εἰπὼν πρὸς αὐτόν, ὅτι “ Ἐνευλογηθήσονται [Εὐλογηθήσονται Mai] ἐν τῷ σπέρματί σου * πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς”. Ἐπληροῦτο δὲ αὕτη ἡ ἐπαγγελία, ἐξ αὐτῆς μέλλοντος γεννᾶσθαι τοῦ κοινοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, ὅς ἐστι τὸ σπέρμα τοῦ Ἀβραάμ, ἐν ᾧ τὰ ἔθνη εὐλογοῦνται. “Σπέρματος γὰρ Ἀβραὰμ ἐπελάβετο”, καθώς φησιν ὁ Ἀπόστολος, καὶ οὕτω τὴν πρὸς τοὺς πατέρας ἐπαγγελίαν ἐπλήρωσε [-σεν Mai]».
*Ἐνευλογηθήσονται - ἐν τῷ σπέρματί σου] inv. Pg 208
<cuius fons> Cyrilllus Alexandrinus , Fragmenta in Lc. ex catenis (Lc. 1, 54-55), ed. PG 72, 480C10-D13 (ex aliis codd. ; vide notam infra) ; cf. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 280, n° 8 (cit.)
¶Diff. Cramer in loc. cit., p. 16.
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 54-55 (Krikones § 278b : anonymus) = Vat. gr. 1611, f. 9vb27 -40 ; BAV, Vat. gr. 1642, f. 49rb16-va16 ; BnF., gr. 208, f. 48r1-11 , Paris, BnF, Coislin 201, f. 40r39-48 : «[a] ῎ȣ [Vg 1611 Vg1642 ; Κυρίλλου Coislin201 Pg208]. Μᾶλλον δὲ ὅπερ ἐλάλησε πρὸς Ἀβραὰμ ἐμοὶ δοκεῖν, τουτέστιν [τοῦτό ἐστιν Vg1611 Coisl.201 Pg208] “αὐξανῶ σε καὶ πληθυνῶ σε σφόδρα σφόδρα καὶ θήσω σε εἰς ἔθνη, καὶ βασιλεῖς ἐκ σοῦ ἐξελεύσονται. Καὶ [iter Vg1611] στήσω [θήσω Coisl.201] τὴν διαθήκην μου ἀναμέσον σοῦ καὶ ἀναμέσον τοῦ σπέρματός σου μετὰ σὲ εἰς τὰς γενεὰς αὐτῶν εἰς διαθήκην αἰώνιον εἶναί σου Θεός" τουτέστιν οὐ μόνον περὶ σὲ πολλὴν ἐπιδείξομαι τὴν κηδεμονίαν, ἀλλὰ καὶ εἰς τὸ σπέρμα τὸ σὸν καὶ [om. Pg208] μετὰ τὴν σὴν ἔξοδον. Τίς δὲ ἡ δύναμις τῆς διαθήκης ὥστε εἶναι σου Θεός φησι, καὶ τοῦ σπέρματός σου μετὰ σέ. Τοῦτο γάρ σοι ἔσται τὸ κεφάλαιον τῶν ἀγαθῶν, ταύτης οἶμαι [b] καὶ νῦν τῆς ἐπαγγελίας ἡ Θεοτόκος ἐμνήσθη τῆς πρὸς τοὺς πατέρας γενομένης, τουτέστι πρὸς τὸν Ἀβραὰμ καὶ τοὺς ἐξ αὐτοῦ. Καί φησι ὅτι ἀντελάβετο ὁ Θεὸς τοῦ Ἰσραηλιτικοῦ γένους τοῦ μνησθῆναι τῆς ἐλεημοσύνης αὐτοῦ τῆς πρὸς αὐτούς· καθὼς ὑπέσχετο τοῖς πατράσιν ἡμῶν ἤγουν τῷ Ἀβραὰμ καὶ τοῖς μετ’ αὐτόν».
<Non hab.> Mai, Reuss, Cramer. [ADL2020] [MM2020]
¶Nota Thomas fait la synthèse de deux scholia distincts et contigus de la version Vg1611 de la chaîne de Nicétas que Krikones réunit sous une seule référence d’après le ms. Iviron (Kr278). Dans les manuscrits de la version de la chaîne de Nicétas utilisée par Thomas (Vg1611, Vg1642) le sigle tachygraphique ῎ȣ caractéristique des scholia anonymes est répété au début de chacun d’entre eux. L’attribution erronée de la sentence à Basile remonte donc aux traducteurs de la Catena qui ont considéré que ces deux unités relevaient de la même autorité que le dernier scholion attribué qui précède, à savoir Kr276 placé sous l’autorité de Basile de Césarée dont le paragraphe [2a] est, déjà cité plus haut (CLC1d21.2). Le premier de ces deux scholia non attribués est cependant attribué à Cyrille dans les manuscrits de la chaîne du groupe “Ibiron 371” (Coislin 201 ; Pg208 ; BAV, Vat. gr. 1610, f. 59v : Mai sigle E ; BAV, Vat. gr. 1190 , f. 744 : Mai F) plus tardifs et partiellement remaniés. Si Thomas avait utilisé un ms. du groupe Ibiron, il aurait attribué cette sentence à Cyrille ou, à supposer que le scholion fût anonyme, au Hiérosolomitain qui est l’auteur d’un scholion ajouté à la suite de celui de Basile dans les manuscrits du groupe Ibiron (Kr277). Mai et Reuss n’ont édité sous le nom de Cyrille que Kr278a, tandis que Kr278b est resté inédit jusqu’à notre édition. La faiblesse des arguments de critique externe en faveur de l’attribution à Cyrille invite à la prudence au sujet de l’attribution des deux fragments. [MM2020] [rev. VS2022]

^IC ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d22.4} BEDA. – Semeni ⁵⁴⁴* autem dicit non tam carne progenitus quam fidei⁵⁴⁵eius vestigia secutis ⁵⁴⁶* quibus adventus salvatoris in secula est⁵⁴⁷ promissus⁵⁴⁸*.^ID ^jw

^jw ¶Fons : Glossa ordinaria (Lc. 1, 55) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 143b marg., Cas241 Cas574], ed. Gloss-e : «[1] SICUT LOCUTUS EST. Memoriam patrum quibus hec salus revelata est faciens [+ Abraham Rusch] nominatim exprimit, cui primo ipsa Incarnatio manifestata est. [2] Et semini , non tam carne genitis quam fidei vestigia eius [om. Rusch] secutis quibus adventus salvatoris in secula est promissus, quia ipsa promissio hereditatis nullo fine claudetur».
<ex quo> [2] Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 782-788 sqq. : «Semen abrahae non carnale sed spiritale significat, id est non eius tantum carne progenitos, sed siue in circumcisione seu in praeputio fidei illius uestigia secutos . Nam et ipse in praeputio positus credidit reputatum que est ei ad iustitiam atque eiusdem fidei signaculum circumcisionem accepit ut sic utriusque populi pater fieret per fidem iuxta quod apostolus ad romanos plenissime disseruit. Aduentus ergo saluatoris abrahae est et semini eius in saecula promissus, hoc est filiis promissionis quibus dicitur : si autem uos christi, ergo abrahae semen estis secundum promissionem heredes».
¶Nota Le texte de cette sentence est moins proche du texte critique de Bède que de celui de la Glose ordinaire qui en est extraite. Alors que la Glose accorde au datif semini, genitis et secutis, les hésitations des manuscrits s’expliquent par l’ambiguïté des abréviations par neuf tironien suscrit qui peuvent être lues -us, ou plus rarement -os ou -is selon les contextes. Nous conservons progenitus au nominatif, retenu par la majorité des témoins, pour désigner Jean-Baptiste. Mais il est probable que cette leçon est une erreur d’interprétation de l’archétype qui accordait les deux termes au datif pluriel avec la même abréviation -⁹ attestée par Li448. Voir aussi sentence suivante. [MM2022]

^ID ¶Codd. : Clv160.7 Cbg133 Ka12 Li448 Mt366 P638 Urb28 V795 V796 Ed1470 Ed1953 {MM2022}

⁵⁴⁴ Semini V795* (ut videtur)] Semen V795² (in ras.) Ed1953

⁵⁴⁵ fidei] fide Ka12

⁵⁴⁶ progenitus... secutis] progenitus... secutus Ka12 (-tus - ⁹ ) Li448 (- ⁹ bis) V795 Ed1470, progenitus... secutis Mt366 P638, progenitus (-tis sec. m.)... secutis Cbg133 V796, progenitis... secutis Urb28, progenitos... secutos Ed1953

⁵⁴⁷ est] et V795

⁵⁴⁸ est promissus] inv. Ed1470 Ed1953

^marg.| {CLC1d22.5} GLOSSA. − Quia ipsa promissio hereditatis nullo fine claudetur et usque in fine⁵⁴⁹* seculi credentes non deerunt et beatitudinis gloria erit perennis.^IE ^jx

^jx ¶Fons : Glossa ordinaria (Lc. 1, 55) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 143b marg. Cas241 Ca574], ed. Gloss-e : «[1]SICUT LOCUTUS EST. [...] [2] Et semini, non tam carne genitis quam fidei vestigia secutis quibus adventus salvatoris in secula est promissus [3] quia ipsa promissio hereditatis nullo fine claudetur . Nam et usque in finem seculi credentes non deerunt et beatitudinis erit gloria perennis». [MM2020]
<ex quo> [3] Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 4, CCSL 122, lin. 322 sqq. : «Recte autem in conclusione subiungitur, in saecula, quia nimirum praefata promissio supernae hereditatis nullo umquam fine claudetur. Nam et usque in finem saeculi huius non deerunt qui in christum credendo semen fiant abrahae et futurae beatitudinis eidem semini manebit gloria perennis».
¶Nota Cette sentence est extraite de la même sentence de la Glose ordinaire que la précédente (attribuée à Bède), mais les ouvriers de la Catena n’en ont pas repéré l’origine chez Bède car elle n’est pas extraite de son commentaire sur Luc mais de la collection des homélies sur les évangiles dont la structure liturgique permet moins aisément de repérer un lemme biblique. [MM2022]

^IE ¶Codd. : Clv160.7 Cbg133 Ka12 Li448 Mt366 P638 Urb28 V795 V796 Ed1470 Ed1953 {MM2020} {MM2022}

⁵⁴⁹ fine] finem Ka12 Urb28 Ed1470 Ed1953

^marg.| {CLC1d23.1} AMBROSIUS. − [b] Tamdiu mansit Maria , quamdiu Elisabeth pariendi tempus impleret.

^prol.| [a] Unde dicitur : ^IF ^jy

^jy ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 29, CCSL 14, p. 43.402 : «[a] Mansit autem Maria cum illa mensibus tribus. Unguebatur itaque et quasi bonus athleta exercebatur in utero matris propheta ; amplissimo enim uirtus eius certamini parabatur. Denique [b] tamdiu mansit Maria, quamdiu Elisabet pariendi tempus inpleret». [FG2013]*

^IF ¶Codd. : Li448 Ed1470 Ed1953 {MM2020} {MM2022}

Mansit autem Maria cum illa quasi mensibus tribus.

^marg.| {CLC1d23.2} THEOPHYLACTUS. − In sexto enim mense conceptionis precursoris venit angelus ad Mariam ; que mansit cum Elisabeth mensibus tribus, et sic novem menses implentur.^IG ^jz

^jz ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 56), PG 123, 713B6-7. [CGC2015]*

^IG ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}

^marg.| {CLC1d23.3} AMBROSIUS. − [b] Non autem sola familiaritas est causa quod diu mansit, sed etiam tanti vatis profectus nam si primo ingressu tantus profectus extitit, ut ad salutationem Marie exultaret infans in utero, repleretur Spiritu sancto mater infantis ; quantum putamus usu tanti temporis sancte Marie addidisse presentiam? [a] Bene ergo inducitur exhibuisse officium, et mysticum numerum custodisse.^ka

^ka ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 29, CCSL 14, p. 43.392-400 : « Mansit autem Maria cum illa mensibus tribus et reuersa est in domum suam. [a] Bene inducitur sancta Maria et exhibuisse officium et mysticum numerum custodisse ; [b] non enim sola familiaritatis est causa quod diu mansit, sed etiam tanti uatis profectus. Nam si primo ingressu tantus processus exstitit, ut ad salutationem Mariae exsultaret infans in utero, repleretur Spiritu sancto mater infantis, quantum putamus usu tanti temporis sanctae Mariae addidisse praesentiam? Mansit autem Maria cum illa mensibus tribus. Unguebatur itaque et quasi bonus athleta exercebatur in utero matris propheta ; amplissimo enim uirtus eius certamini parabatur. Denique tamdiu mansit Maria, quamdiu Elisabet pariendi tempus inpleret. Quodsi diligenter aduertas, inuenies hoc nusquam positum nisi in generatione iustorum. Denique inpleti sunt dies, ut pareret Maria, inpletum est tempus, ut pareret Elisabet, inpletum est uitae tempus, cum sancti uiri ex hoc uitae curriculo demigrarent. Plenitudinem iusti uita habet, inanes autem dies sunt inpiorum». [FG2013]

^marg.| {CLC1d23.4} BEDA. − Anima enim casta que spirituale⁵⁵⁰* verbi desiderium concipit, necesse est ut alta exercitus celestis⁵⁵¹* iuga subeat, et quasi trium mensium dies ibidem demorata, quousque fidei et spei et caritatis luce radietur, perseverare non desistat.^IH ^kb

^kb ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Lc. 1, 56) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 143b marg., Cas574], ed. Gloss-e : «MYSTICE. Anima casta que spiritalis verbi desiderium concipit, necesse est ut alta exercitus celestis iuga subeat et quasi trium mensium dies ibidem demorata quousque fidei, spei et caritatis luce radietur perseverare non desistat».
<Potius quam> <cuius fons> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 799 sqq. : «Dictum est autem supra quod omnis anima casta quae spiritale uerbi desiderium conceperit alta mox necesse sit exercitii caelestis iuga subeat et quasi trium mensium dies ibidem demorata quo usque perfecta principalium uirtutum luce radietur perseuerare non desistat». [MM2020]

^IH ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁵⁵⁰ spirituale] spiritual’ Li448 Mt366, spiritualis Ed1953

⁵⁵¹ exercitus celestis] inv . Ed1953

^marg.| {CLC1d23.5} THEOPHYLACTUS. – Quando vero Elisabeth paritura erat, virgo recessit.
Unde sequitur :

Et reversa est in domum suam,

^marg.| scilicet propter multitudinem que ad partum congregari debebat. Inconveniens autem erat in talibus virginem ibi⁵⁵²* esse presentem.^II ^kc

^kc ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 56), PG 123, 713B1-4 : « Ἐπειδὴ γὰρ ἔμελλε τεκεῖν ἡ Ἐλισάβετ, ὑποχωρεῖ ἡ Παρθένος διὰ τὸ πλῆθος τῶν μελλόντων συνδραμεῖν εἰς τὸν τόκον· ἀπρεπὲς γὰρ παρθένῳ ἐν τοῖς τοιούτοις ἀναστρέφεσθαι· ὅτι δὲ μελλούσης τεκεῖν τῆς Ἐλισάβετ ὑπέστρεψεν ἡ παρθένος, δῆλον ἐντεῦθεν […] ». [CGC2015]* [VS2022] [MM2022]

^II ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁵⁵² ibi] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d23.6} GRECUS. − Mos enim est virginibus cedere quoties pregnans parit. Ut autem propriam applicuit domum - alio quidem nullatenus - abiit, ibi vero manebat ulterius donec adesse partus horam cognovit ; ubique Ioseph dubitans ab angelo edocetur.^IJ ^kd

^kd ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 56 (Krikones § 280 : Metaphrastes), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 633 = PG 115, 534D4-535B7 (§ 4) = Vat. gr. 1611, f. 10r7-a14 : «Τοῦ Μεταφραστοῦ [...] ἔθιμον δὴ ὂν ὑποχωρεῖν τὰς παρθένους, ἐπειδὰν μέλλῃ [μέλλοι Latysev] τίκτειν ἡ [om. Mai] ἐν γαστρὶ ἔχουσα (δεῖ γὰρ καὶ τοῦτο σκοπεῖν)﮲ ἤδη καὶ τῆς Ἐλισάβετ τόκου ὥραν ἐχούσης, ἡ Μαρία καίτοι ἀτεχνῶς οὖσα ἔγκυος, ἀλλ' οὖν, ὡς παρθένος ἐξίσταται [+ καὶ εἰς τὸν οἶκον τὸν ἑαυτῆς ἐπάνεισιν Latysev]. Ἐπεὶ δὲ καὶ εἰς τὸν οἶκον τὸν ἑαυτῆς [εἰς...ἐαυτῆς om. Latysev] ἐπανῆλθεν , ἀλλαχοῦ μὲν οὐδαμοῦ﮲ ἐκεῖ δὲ τὸ μετὰ τοῦτο [ταῦτα Latysev] διάγουσα ἦν· ἕως ἐγγίζειν ἤδη τὸν τῆς κυοφορίας καιρὸν ἔγνωκεν. [§ 8] Ἀλλὰ τῷ Ἰωσὴφ ἡ τῆς Παρθένου γαστὴρ εἰς ὄγκον ἀρθεῖσα, ἠγνόει γὰρ ὅτι πνεύματος ἦν ἁγίου, λογισμοὺς ἐνῆκεν οὐκ εὐπρεπεῖς. Ταύτῃ τοι καὶ λαθραίαν αὐτῇ τὴν ἀπόλυσιν ᾠκονόμει﮲ ἅτε οὕτω δίκαιoς ὤν // , ὡς μὴ μόνον μὴ κολάσαι βούλεσθαι, καίτοι γε τοῦ νόμου τοῦτο κελεύοντος, ἀλλὰ μὴ δὲ παραδειγματίσαι, τουτέστι φανερὸν τὸ πρᾶγμα θέσθαι καὶ ἐκπομπεῦσαι· // ταῦτα δὲ [+ φησίν Latysev] αὐτοῦ ἐνθυμηθέντος, ἀφικνεῖται ὁ ἄγγελος, λύων ἑτοίμως τὴν ἀπορίαν […]».
<cuius fons> Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de sancta Deipara (15 augustus), § 7-8, ed. B. Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 351.16-352.7. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^IJ ¶Codd. : Li448 ( 12ra ) Ed1657 (17ra) Ed1953 {MM2019}

^prol.| [Lc. 1, 57 legitur in festo Ioannis Baptistae iuxta LHR 61.7a]

^marg.| {CLC1d24.1} AMBROSIUS. − Si diligenter advertas plenitudinis verbum, nusquam invenies positum nisi in generatione iustorum.

^prol.| Unde et nunc dicitur :

Elisabeth autem impletum est tempus pariendi.

^marg.| Plenitudinem enim habet iusti vita. Inanes autem sunt dies impiorum. ^IK ^ke

^ke ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 29, CCSL 14, p. 43.392-400 : «Mansit autem Maria cum illa mensibus tribus et reuersa est in domum suam. Bene inducitur sancta Maria et exhibuisse officium et mysticum numerum custodisse ; non enim sola familiaritatis est causa quod diu mansit, sed etiam tanti uatis profectus. Nam si primo ingressu tantus processus exstitit, ut ad salutationem Mariae exsultaret infans in utero, repleretur Spiritu sancto mater infantis, quantum putamus usu tanti temporis sanctae Mariae addidisse praesentiam? Mansit autem Maria cum illa mensibus tribus. Unguebatur itaque et quasi bonus athleta exercebatur in utero matris propheta ; amplissimo enim uirtus eius certamini parabatur. Denique tamdiu mansit Maria, quamdiu Elisabet pariendi tempus inpleret. Quodsi diligenter aduertas, inuenies hoc nusquam positum nisi in generatione iustorum. Denique inpleti sunt dies, ut pareret Maria, inpletum est tempus, ut pareret Elisabet, inpletum est uitae tempus, cum sancti uiri ex hoc uitae curriculo demigrarent. Plenitudinem iusti uita habet, inanes autem dies sunt inpiorum». [FG2013]*

^IK ¶Codd. : Li448 ( 12ra ) Ed1470 Ed1953 {MM2020} {MM2022}

^marg.| {CLC1d24.2} CHRYSOSTOMUS. − [b] Idcirco autem Deus Elisabeth partum retardavit ut gaudium augeretur et famosiorem faceret mulierem.
Unde sequitur :

Et audierunt vicini et cognati eius quia magnificavit Dominus misericordiam suam cum illa et congratulabantur ei.

^marg.| Nam qui sterilitatem eius cognoverant, testes divine gratie sunt effecti. [a] Nemo autem, viso infante, cum silentio discedebat sed Deum, qui illum ex insperato concesserat, collaudabant⁵⁵³*. ^IL ^kf

^kf ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 58 (Krikones §284 : Chrysostomus) : Vat. gr. 1611, f. 10(20)ra34-40 : «Χρυσοστόμου. Τοῖς ἀναβαίνουσιν εἰς τὴν ὀρεινὴν* διδάσκαλος θεοσεβείας ὁ τεχθεὶς ἐγίνετο**. Περιεργαζόμενοι γὰρ καὶ μανθάνοντες τῆς γεννήσεως αὐτοῦ τὸν τρόπον, ἀρκοῦσαν ἐλάμβανον παράκλησιν, τῆς εἰς τὸν Θεὸν ἐλπίδος [τῆν… ἐλπίδα PG54]. [a] Καὶ οὐδεὶς ὁρῶν τὸ παιδίον, σιγῇ κατῄει, ἀλλ´ ἅπάντες [ἀλλὰ πάντες PG54] ἐδόξαζον τὸν παρ’ ἐλπίδας αὐτὸν [αὐτὸ PG54] δεδωκότα. [b] Διὰ ταῦτα ὁ Θεὸς ἀνεβάλετο τὸν τόκον, ὥστε ἐπιτεῖναι [+ ταύτην PG54] τὴν ἡδονήν , ὥστε περιφανεστέραν τὴν γυναῖκα ποιῆσαι. Οἱ γὰρ τὴν συμφορὰν αὐτῆς ἐπιστάμενοι, μάρτυρες ἐγίνοντο τῆς τοῦ Θεοῦ χάριτος · ; καὶ [ὥστε PG54] τὸ πολὺν αὐτὴν ἐν ἀπαιδείᾳ [ἀπαιδίᾳ PG54] μεῖναι χρόνον γνωριμωτέραν τε πᾶσιν ἐποίησε, καὶ παρὰ πάντων αὐτὴν μακαρίζεσθαι καὶ θαυμάζεσθαι, καὶ τὸν Θεὸν εὐχαριστεῖσθαι δι’ αὐτῆς παρεσκεύασε […]».
*τὴν ὀρεινήν] τὸν ναὸν PG54
** θεοσεβείας ὁ τεχθεὶς ἐγίνετο] πᾶσιν ἐγίνετο θεοσεβείας πολλῆς PG54
<cuius fons> Chrysostomus , De Anna [CPG 4411], sermo 3, § 2, PG 54, 655.40-46 . [MM2020]* [rev. VS2021]

^IL ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁵⁵³ collaudabant] collaudabat Ed1953

^marg.| {CLC1d24.3} AMBROSIUS. − Habet enim sanctorum editio letitiam plurimorum quia⁵⁵⁴* commune est bonum. Iustitia enim communis est virtus. Et ideo in ortu iusti future vite insigne premittitur, et gratia secuture virtutis, exultatione⁵⁵⁵ vicinorum prefigurante signatur.^IM ^kg

^kg ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 30, CCSL 14, p. 43.409-44.422 : «Peperit ergo filium Elisabet et congratulabantur uicini. Habet sanctorum editio laetitiam plurimorum, quia conmune est bonum ; iustitia enim conmunis est uirtus. Et ideo in ortu iusti futurae uitae insigne praemittitur et gratia secutura [secuturae x (familia codicum G g E T M s).* uirtutis exsultatione uicinorum praefigurante signatur. Pulchre autem tempus, quo fuit in utero propheta, describitur, ne Mariae praesentia taceatur, sed tempus siletur infantiae, eo quod praesentia domini matris in utero roboratur, qui infantiae inpedimenta nesciuit. Et ideo in evangelio nihil super eo legimus nisi ortum eius et oraculum, exsultationem in utero, uocem in deserto. Neque enim ullam infantiae sensit aetatem qui supra naturam, supra aetatem in utero situs matris a mensura perfectae coepit aetatis plenitudinis Christi. Et respondit mater eius et dixit : non, sed vocabitur Iohannes. Et responderunt ad illam : nemo est in cognatione tua qui vocetur hoc nomine. Adnuebant ergo patri eius quem vellet vocari eum. Et accepit pugillarem et scripsit dicens : Iohannes est nomen eius. Et mirati sunt omnes. Continuo autem resoluta est lingua eius et apertum est os eius, et loquebatur benedicens Deum». [FG2013]*

^IM ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁵⁵⁴ quia] quoniam Ed1953

⁵⁵⁵ exultatione] exaltatione Ed1953

^marg.| {CLC1d25.1} CHRYSOSTOMUS. − [1] [a] Circumcisionis norma prius⁵⁵⁶* tradita est Abrahe [b] in signum distinctionis [c] ut genus patriarche impermixtum conservetur et sic promissa bona consequi valeant. [d] Ubi autem pacti consummatur negotium, appositum signum de medio tollitur. [f] Sic igitur et per Christum, circumcisione cessante, baptismus succedit sed antea Ioannem circumcidi decebat.
Unde dicitur :

⁵⁵⁶ prius] primo Ed1657 Ed1953

Et factum est in die octavo venerunt circumcidere puerum⁵⁵⁷.

⁵⁵⁷ circumcidere puerum] etc. Ed1657

^marg.| [e] Dixerat enim Dominus ^kh : « Infans octo dierum circumcidetur in vobis⁵⁵⁸ ». Hanc autem temporis mensuram a divina clementia constitutam autumo duplici de causa. Primo quidem ut in tenerrima etate levius patiatur dolorem sectionis carnis, secundo ut ex ipsis operibus moneamur quoniam hoc agebatur in signum. Tener enim puer minime discernit que circa ipsum fiunt. Post circumcisionem autem nomen imponebatur.
[2] Unde sequitur :

^kh Gn. 17, 12.

⁵⁵⁸ circumcidetur in vobis (nobis Li448) ] circumcidatur in vobis Ed1953

Et vocabant eum nomine patris sui Zachariam⁵⁵⁹.

⁵⁵⁹ nomine patris sui Zachariam] etc. Ed1657

^marg.| Hoc autem ideo fiebat quia prius oportet sumere signaculum Domini et, postea, nomen humanum. Vel quia nullus, nisi prius abiciat carnalia, quod significat circumcisio, dignus est ut⁵⁶⁰* in libro vite nomen eius scribatur^ki.^IN ^kj

^ki Cf. Ps. 68, 29 ; Phil. 4, 3 ; Apc. 13, 8 ; Apc. 17, 8 ; Apc. 20, 15 ; Apc. 21, 27.

^kj ¶Fons^G : <revera> [1] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 59-63 (Krikones § 287, Chrysostomus in Hexaemeron) : Vat. gr. 1611, f. 10v2 - 11r12 : «Χρυσοστόμου ἐκ τῆς Ἑξαημέρου. [a] Tῷ Ἀβραὰμ δὲ πρώτῳ τῆς περιτομῆς ὁ νόμος ἐδόθη· βουλόμενος γὰρ ὁ Θεὸς ἰδιοποιήσασθαι τοὺς ἐξ αὐτοῦ τικτομένους, καὶ οἰκεῖον αὐτοῦ [ἑαυτοῦ Chrys.] τὸν λαὸν ἀπεργάσασθαι· [+ καὶ Chrys.] ἵνα λοιπὸν τὸ ἔθνος [πλῆθος Chrys.] ἐκτεινόμενον μὴ συναναμίγνυται [συναναμιγνύηται Chrys.] τοῖς ἔθνεσιν ἐκείνοις, ὧν τὴν γῆν ἔμελλον κληρονομεῖν, ἄλλως δὲ καὶ ἐπειδὴ [+ μετὰ ταῦτα Chrys.] ἔμελλον κατὰ τὴν αὐτοῦ πρόῤῥησιν ὑπομένειν τὴν ἐν Αἰγύπτῳ δουλείαν, ἵνα μὴ καὶ ἐν αὐτῇ γενόμενοι συναναφυρῶσι τοῖς ἐκεῖσε ἔθνεσι [+ τοῖς ἐν Αἰγυπτίῳ Chrys.] [b] σημείου χάριν τὴν περιτομὴν τῷ δικαίῳ διατάττεται , καί φησιν· «Αὕτη ἡ διαθήκη, ἣν διατηρήσεις ἀναμέσον ἐμοῦ καὶ ὑμῶν, καὶ ἀναμέσον τοῦ σπέρματός σου μετά σε εἰς τὰς γενεὰς αὐτῶν.[+ Περιτμηθήσεται ὑμῶν πᾶν ἀρσενικόν. Chrys.] Περιτμηθήσεσθε τὴν σάρκα τῆς ἀκροβυστίας ὑμῶν» [Gn. 17, 10-11]. Εἶτα ἵνα διδάξῃ κἀκείνους καὶ πάντας ἡμᾶς, τίνος ἕνεκεν τοῦτο ἐπέταξε, καὶ ὅτι οὐδενὸς ἑτέρου χάριν τοῦτο βούλεται γίνεσθαι, ἀλλ’ ἢ ὥστε ἐπίσημον εἶναι τὸν λαὸν τὸν αὐτῷ ἀνακείμενον, φησί." Καὶ ἔσται ἐν σημείῳ διαθήκης ἀνὰ μέσον ἐμοῦ καὶ ὑμῶν". Καὶ λοιπὸν [+ καὶ Chrys.] τὸν καιρὸν διατείνεται [διατάττεται Chrys.], καθ’ ὃν προσήκει τοῦτο γίνεσθαι."Παιδίον γάρ, φησίν, ὀκτὼ ἡμερῶν περιτμηθήσεται ὑμῖν //. Καὶ ὅστις οὐ περιτμηθήσεται ἐν [om. Chrys.] τῇ ἡμέρᾳ τῇ διατεταγμένῃ, ἐξολοθρευθήσεται, ὅτι τὴν διαθήκην μου διεσκέδασε τουτέστιν ὅτι παρέβη τὸ προσταχθέν". Ὅρα σοφίαν Δεσπότου, πῶς εἰδὼς τῶν μελλόντων ἔσεσθαι τὸ ἀτελὲς τῆς γνώμης, καὶ τὸ λάγνον καθάπερ χαλινόν τινα ἐπιθείς, οὕτω τὸ σημεῖον τοῦτο τῆς περιτομῆς αὐτοῖς ἔδωκε , τὴν ἀκάθεκτον αὐτῶν ὁρμὴν ἐκκόπτων, [c] ὥστε μὴ τοῖς ἔθνεσι συναναμίγνυσθαι, // ἀλλὰ μέχρι τοῦ οἰκείου ἔθνους ἵστασθαι, καὶ // τοῦ πατριάρχου τὸ γένος [σπέρμα Chrys.] διασώζειν ἀμιγές, ἳν’ οὕτω καὶ τὰ τῆς ἐπαγγελίας αὐτοῖς [εἰς αὐτοὺς Chrys.] ἐκβῆναι δυνηθῇ. // Ἀλλ’ οἱ [+ ἀγνώμονες καὶ Chrys.] ἀναίσθητοι Ἰουδαῖοι καὶ παρὰ καιρὸν νῦν τὴν περιτομὴν φυλάσσειν βούλονται, καὶ παιδικὴν ἐπιδείκνυνται γνώμην. Τίνος γὰρ ἕνεκεν, [+ εἰπέ μοι, Chrys.] νῦν περιτέμνεσθαι βούλονται ; Τότε μὲν γάρ, ἵνα μὴ τοῖς παρανόμοις [+ ἐκείνοις Chrys.] συναναφυρῶσιν ἔθνεσι, τοῦτο ἐπετάγησαν· νυνὶ δὲ διὰ τὴν τοῦ Θεοῦ χάριν πάντων πρὸς τὴν ἀλήθειαν τοῦ φωτὸς χειραγωγηθέντων, ποῖον τῆς περιτομῆς τὸ ὄφελος ; // [d] Σημεῖον γὰρ ἐδόθη, οὐχ ἵνα διηνεκῶς μένῃ [+ τὸν σημεῖον τοῦτο, Chrys.] ἀλλ’ ἵνα τῶν τότε τέλος λαμβανόντων καὶ ἡ τοῦ σημείου χρεία περιαιρεθῇ. Ὥσπερ γὰρ ὅταν σημεῖόν τινες ἀπαιτῶσι, καὶ ἐνέχυρον βούλονται [βούλωνται Chrys.] λαμβάνειν, ἐπειδὰν δὲ τοῦ πράγματος ἡ ὑπόθεσις τέλος λάβῃ, καὶ τὸ σημεῖον λοιπὸν αἴρεται· οὕτω δὴ καὶ ἐνταῦθα, ἐπειδὴ διὰ τὸ καταφανῆ γίνεσθαι τὸν λαὸν τοῦ πατριάρχου τὸ σημεῖον τοῦτο παρ’ ὑμῶν εἰσηνέχθη, ἐχρῆν, τῶν ἐθνῶν ἐκείνων δι’ οὓς τὸ σημεῖον ἐδέξασθε, τῶν μὲν ἄρδην ἀφανισθέντων, τῶν δὲ μετ’ ἐκείνους τῷ τῆς ἀληθείας φωτὶ προσδραμόντων, μηκέτι τὸν ἔλεγχον τῆς οἰκείας ἀγνωμοσύνης περιφέρειν, ἀλλ’ ἀπαλλάττεσθαι, καὶ εἰς τὴν προτέραν εὐγένειαν ἐπανατρέχειν . Ἐννόησον γὰρ [+ μοι Chrys.] ὅτι ὁ Ἀβραὰμ πρὶν ἢ τῆς περιτομῆς δέξασθαι τὴν ἐντολὴν (ἐνενήκοντα [+ γὰρ Chrys.] καὶ ἐννέα ἐτῶν ἦν, τότε ἡνίκα τοῦτο ἐπετάττετο), καὶ εὐάρεστος τῷ Θεῷ γέγονε, κἀν [καὶ Chrys.] μυριάκις ἀνεκηρύχθη παρὰ τοῦ Δεσπότου. Καὶ ἐπειδὴ λοιπὸν εἰς ἔργον ἔμελλεν ἐκβαίνειν τὰ τῆς ἐπαγγελίας, καὶ τίκτεσθαι [+ ἔμελλεν Chrys.] ὁ Ἰσαάκ, καὶ αὐξάνεσθαι τὸ γένος, καὶ ὁ πατριάρχης μεθίστασθαι τῆς ζωῆς, τότε δέχεται τὴν ἐντολὴν τῆς περιτομῆς, καὶ ἐν ἡλικίᾳ τοιαύτῃ περιτέμνεται, ἵνα τοῖς ἑξῆς ἅπασι νόμος τις καὶ κανὼν γ ί νηται τὰ παρὰ τοῦ πατριάρχου γεγενημένα. Καὶ ἵνα // γνῷς ὅτι οὐδὲν τοῦτο πρὸς τὴν τῆς ψυχῆς ἀρετὴν λυσιτελεῖ, ἐξ αὐτῶν τῶν γινομένων [f. 10vb14 ] συνιδεῖν δυνατόν. [e] Τί γάρ φησιν «Ὀκτὼ ἡμερῶν, τὸ παιδίον περιτμηθήσεται» ; Τὸν δὲ χρόνον οἶμαι τοῦτον ὡρίσθαι παρὰ τοῦ φιλανθρώπου Θεοῦ δύο τούτων ἕνεκα · ἑνὸς μέν, ἵνα ἐν τῇ ἀώρῳ ἡλικίᾳ κουφότερον ἐνεγκεῖν τὸν πόνον δυνηθῇ τῆς περιτομῆς τῆς σαρκός· δευτέρου δέ, ἵνα δι’ αὐτῶν τῶν ἔργων παιδευθῶμεν ὡς οὐκ εἰς ψυχήν τι συντελεῖ τὸ γινόμενον, ἀλλὰ σημείου χάριν τοῦτο γίνοιτο . Τὸ γὰρ ἄωρον παιδίον, τὸ μὴ γινώσκον τὰ γινόμενα , μηδὲ αἴσθησίν τινα ἔχον, ποίαν ὠφέλειαν εἰς τὴν ψυχὴν ἐκ τούτου δέξασθαι δυνήσεται ; [...] καὶ πρῶτον μὲν τῷ ὀνόματι αὐτοῦ στοιχεῖον [f. 11r1 ] προστίθησιν, εἶτα τὴν περιτομὴν ἐπιτάττει […] [f] [f. 11r11-12 ] τοῦτο ἐνταῦθα τὸ βάπτισμα εἰς τὴν τῶν ἁμαρτημάτων ἀπόθεσιν· ἀλλὰ ταῦτα μὲν μετὰ τὸ περιτμηθῆναι Χριστόν, πρὸ δὲ τούτου ἔδει καὶ τὸν Ἰωάννην περιτμηθῆναι […]».
<cuius fons> Chrysostomus , In Genesim [CPG 4409], hom. 39, § 4-5 (Gn. 16), PG 53, 365.55 -368.6. [ADL2020]* [MM2020]
[2] Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 57-64), PG 123, 713D4-11 : «Διὰ τί δὲ μετὰ τὴν περιτομὴν ἐτίθετο τὸ ὄνομα ; Διότι πρότερον δεῖ τὴν ἐκ Θεοῦ σφραγῖδα δέξασθαι, καὶ τότε τὸ ἀνθρώπινον ὄνομα· ἄλλως τε, ἡ περιτομὴ τοῦτο σημαίνει, ἀποβολὴν τῶν σαρκικῶν. Οὐδεὶς οὖν εἰ μὴ πρότερον ἀποῤῥίψῃ καὶ περικόψῃ τὰ σαρκικὰ, ἄξιός ἐστιν ὀνομασθῆναι στρατιῶτης Θεοῦ, καὶ ἐν τῇ βίβλῳ τῶν οὐρανῶν ἀπογραφῆναι αὐτοῦ τὸ ὄνομα».
<cuius fons> Catena Graecorum Patrum (Lc. 1, 58), Cramer, p. 16.16-19 : «Διατὶ μετὰ τὴν περιτομὴν, τὸ ὄνομα ἑκάστου παιδὸς τίθεσθαι ὁ νόμος προσέταττεν ; ἐπειδὴ τοῦτο καλὸν ἦν πρῶτον τὴν ἐκ Θεοῦ προσταχθεῖσαν λαβεῖν σφραγίδα, τουτέστι τὴν περιτομὴν , καὶ εἰς λαὸν Θεοῦ χρηματίσαι, καὶ τότε τὸ ἀνθρώπινον δέξασθαι ὄνομα».
<ex quo> Cf. Hugo de Sancto Caro, Postille in Lc.1, 58, t. 6, Venetiis, 1703, f. 137vb/c : «Recte autem post circumcisionem imponitur nomen, ad innuendum quod omnes qui vere circumcisi fuerint, scripti sunt in libro vite et nominati apud Deum et non alii».
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. ; Titus Bostrensis ; TLG ; Origenes in Lc. ; Glossa ordinaria (Gloss-e) ; LLT ; Catholiclibrary ; PL.
¶Nota 1. Thomas avait prévu deux sentences. La première (segment [1]) condense drastiquement un long extrait de Chrysostome déjà abrégé par Nicétas. Un accident de rubrication a omis le lemme attributif du second segment, extrait littéral de Théophylacte, qu’aucun éditeur, pas même Nicolaï, n’avait remarqué jusqu’ici.
¶Nota 2. La source de Théophylacte est un scholion anonyme repéré par Adele Di Lorenzo dans le tétraévangile édité par Cramer, nouvelle preuve, s’il était besoin, de l’éclectisme des sources de Théophylacte.
¶Nota 3. La proximité de l’exégèse d’Hugues de Saint-Cher avec Théophylacte invite, une fois de plus, à poser la question d’un possible accès des maîtres parisiens au patrimoine grec en amont de la Catena aurea, ce qui a déjà été signalé en Angleterre dans l’entourage de Robert Grosseteste avant le milieu du 13^e siècle ; cf. Laura Rizzerio, «Robert Grosseteste, Jean Chrysostome et"l'expositor graecus" (= Theophylacte) dans le commentaire"super epistolam ad Galatas"«, Recherches de théologie ancienne et médiévale, 59 (1992) , p. 166-209. [MM2020] [rev. VS2021]

^IN ¶Codd. : Li448 (12rb) Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁵⁶⁰ ut] quod Ed1953

^marg.| {CLC1d25.2} AMBROSIUS. − [a] Mire autem sanctus evangelista premittendum putavit quod plurimi infantem patris nomine ‘Zachariam’ appellandum putarunt ut advertas, matri non nomen alicuius displicuisse degeneris⁵⁶¹* sed id sancto infusum Spiritu, quod ab angelo ante⁵⁶² Zacharie fuerat prenuntiatum. Et quidem ille mutus intimare vocabulum filii nequivit uxori ; sed per prophetiam Elisabeth didicit quod non didicerat a marito.
Unde sequitur :

⁵⁶¹ degeneris] de genere Ed1953

⁵⁶² ante] autem (a’) Li448

Et respondens mater eius dixit : Nequaquam sed vocabitur Ioannes.

^marg.| [c] Nec mireris si nomen mulier quod non audivit asseruit, quando Spiritus ei sanctus, qui angelo mandaverat, revelavit. Neque poterat Domini ignorare prenuntium que⁵⁶³* prophetaverat Christum.
Et bene sequitur :

⁵⁶³ que] qui Ed1953

Et dixerunt ad illam : Quia nemo est in cognatione tua qui vocetur hoc nomine,

^marg.| ut intelligas nomen non generis esse sed vatis. Zacharias quoque⁵⁶⁴ nutu interrogatur.
Unde sequitur :

⁵⁶⁴ quoque] quos cacogr. Li448

Innuebant autem patri eius quem vellet vocari eum.

^marg.| Sed quia incredulitas ei affatum eripuerat, et auditum ; quod voce non poterat, manu et litteris est locutus.
Unde sequitur :

Et postulans pugillarem, scripsit dicens : Ioannes est nomen eius.

^marg.| [b] Hoc est : ‘Non ei nos nomen imponimus qui iam a Deo nomen accepit.^IO ^kk

^kk ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 31-32, CCSL 14, p. 44.429-45.464 : «[a] Mire sanctus euangelista praemittendum putauit quod plurimi infantem patris nomine Zacchariae adpellandum putarunt, ut aduertas matri non nomen alicuius displicuisse degeneris, sed id sancto infusum spiritu, quod ab angelo ante Zacchariae fuerat praenuntiatum. Et quidem ille mutus intimare uocabulum filii nequiuit uxori, sed per prophetiam Elisabet didicit quod non didicerat a marito. [b] Iohannes est inquit nomen eius, hoc est : non ei nos nomen inponimus, qui iam a Deo nomen accepit. Habet uocabulum suum quod agnouimus, non quod elegimus. Habent hoc merita sanctorum, ut a Deo nomen accipiant. Sic Iacob Israhel dicitur, quia Deum uidit, sic Dominus noster Iesus nominatus est, antequam natus, cui non angelus, sed pater nomen inposuit. Reuelabitur enim inquit filius meus Iesus cum his qui cum eo iocundabuntur, qui relicti sunt in annis quadringentis. Et erit post annos hos et morietur filius meus Christus et conuertetur saeculum. Vides angelos quae audierint, non quae usurpauerint nuntiare. [§ 32] [c] Nec mireris si nomen mulier quod non audiuit adseruit, quando Spiritus ei sanctus, qui angelo mandauerat, reuelauit. Neque poterat Domini ignorare praenuntium quae prophetauerat Christum. Et bene additur quia nemo in cognatione eius vocabatur hoc nomine, ut intellegas nomen non generis esse, sed uatis. Zaccharias quoque nutu interrogatur, sed quia incredulitas ei adfatum eripuerat et auditum, quod uoce non poterat, manu et litteris est locutus ; scripsit enim dicens : Iohannes est nomen eius et hic nomen non inponitur, sed adstruitur merito que continuo resoluta est lingua eius, quia quam uinxerat incredulitas fides soluit. Credamus et nos igitur, ut loquamur, ut lingua nostra, quae incredulitatis uinculis est ligata, rationis uoce soluatur. Scribamus spiritu mysteria, si uolumus loqui, scribamus praenuntium christi non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus. Etenim qui Iohannem loquitur Christum prophetat. Loquamur Iohannem, loquamur et Christum, ut nostrum quoque os possit aperiri, quod in sacerdote tanto inrationabilis modo pecudis frena nutantis fidei cohercebant». [FG2013]*

^IO ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d25.3} ORIGENES. ⁵⁶⁵* − Zacharias quidem interpretatur memor Dei. Ioannes autem significat demonstrantem. Ceterum et absentis memoria et presentis demonstratio est. Debebat autem Ioannes non memoriam Dei ut absentis exprimere, immo digito demonstrare presentem dicens^kl : « Ecce Agnus Dei ».^IP ^km

^kl Io. 1, 29.

^km ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 59-63 (Krikones §289 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 11ra23- 29 : «Ὠριγένους. Ἐπειδὴ γὰρ ἑρμηνεύεται Ζαχαρίας μὲν μνήμη Θεοῦ, Ἰωάννης δὲ ὁ δεικνύς· μέμνηται δέ τις τοῦ ἀπόντος, δείκνυσι δὲ τὸν [τὰ PG17] παρόντα· διὰ τοῦτο οἱ τοῦ παιδὸς τούτου γεννήτορες οὐκ ἠνέσχετο αὐτὸν καλεῖν Ζαχαρίαν, ἀλλὰ μᾶλλον Ἰωάννην ὀνομάζειν ἤθελον. ∆ιότι ἔμελλεν [ἤμελλεν GCS] οὐχὶ [μονονουχὶ PG17] μνημονεύειν Θεοῦ ὡς ἀπόντος, ἀλλ' αὐτὸν ἐκεῖνον μονονοὐχὶ [om. PG17] τῷ δακτύλῳ δεικνύειν παρόντα καὶ λέγειν· Ἴδε ὁ Ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ».
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc., hom. 9 (Lc. 1), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 66.18-23 (PG 17, 329.15-22 e cod. Venet. 331).
<Non hab.> translatio Hieronymi. [MM2020] [rev. VS2021]

^IP ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁵⁶⁵ Origenes] + in Lucam Ed1953

^marg.| {CLC1d25.4} CHRYSOSTOMUS. − Quin etiam hoc nomen Ioannes ‘gratia Dei’ interpretatur. Quia⁵⁶⁶* ergo, gratia divina favente, non natura, Elisabeth hunc filium cepit, beneficii memoriam in nomine pueri conscripserunt.^IQ ^kn

^kn ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 63 (Krikones §290 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 11ra29-35 (al. p. 22) : «Χρυσοστόμου . [1] Ἔτι ὁ Ἰωάννης Θεοῦ χάρις ἑρμηνεύεται. [2] Ἐπειδὴ τοίνυν ἐκ θείας χάριτος ἔλαβε τὸ παιδίον ἡ Ἐλισάβετ οὐκ ἀπὸ φύσεως , τὸ τεχθὲν οὐ τῇ φύσει ἀλλὰ τῷ θεῷ λογίζεται καὶ τῆς εὐεργεσίας τὴν μνήμην ὥσπερ ἐν στήλῃ χαλκῇ τῇ προσηγορίᾳ τοῦ παιδίου λοιπὸν ἐναπέθετο καὶ οὐκ εἶπε καλείσθω τῷ ὀνόματι τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, ἢ τοῦ θείου, ἢ τοῦ πάππου, ἢ τοῦ ἐπιπάππου ἀλλ’ ὁ δεδωκὼς Θεὸς αὐτὸς καὶ τῇ προσηγορίᾳ τοῦ παιδίου τιμάσθω φησίν».
<cuius fons> [1] Chrysostomus , In sanctam theophaniam seu baptismum Christi hom., § 2, PG 50, 805.52 : «Σὺ καὶ κατ' ἐπαγγελίαν ἐτέχθης, σὺ ὑπὸ Γαβριὴλ ἐμηνύθης, σὺ ἐν τῷ θυσιαστηρίῳ ἐφανερώθης, σὺ τὴν γλῶτταν τοῦ γεννήσαντός σε δεθεῖσαν ὑπὸ τοῦ Γαβριὴλ διέλυσας, σὺ Ἰωάννης κέκλησαι, ὃ χάρις Θεοῦ ἑρμηνεύεται».
[2] Chrysostomus , De Anna [CPG 4411], sermo 2, § 1, PG 54, 642.23-31 : «Τεκοῦσα δὲ τὸ παιδίον, ἐκάλεσεν αὐτὸ Σαμουὴλ, τουτέστιν, Ἀκούσει Θεοῦ. Ἐπειδὴ γὰρ ἐκ τοῦ ἀκουσθῆναι, καὶ ἐξ εὐχῆς αὐτὸν ἔλαβε, καὶ οὐκ ἀπὸ φύσεως, τῆς ἐργασίας τὴν μνήμην, ὥσπερ ἐν στήλῃ χαλκῇ, τῇ προσηγορίᾳ τοῦ παιδίου λοιπὸν ἐναπέθετο. Καὶ οὐκ εἶπε, Καλέσωμεν αὐτὸν τῷ ὀνόματι τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, ἢ τοῦ θείου, ἢ τοῦ πάππου, ἢ τοῦ ἐπιπάππου· ἀλλ’ αὐτὸς ὁ δεδωκὼς αὐτὸν, αὐτὸς καὶ τῇ προσηγορίᾳ τοῦ παιδίου τιμάσθω, φησί».
¶Nota L’expression «gratia divina favente» qui traduit et développe ἐκ θείας χάριτος, fait écho au formulaire de l’intitulatio des actes diplomatiques et du langage des chartes, ce qui pourrait être révélateur de l’origine socio-professionnelle du traducteur, déjà plusieurs fois trahie par ses options lexicales. Cf. v. g. Salvatore Tramontana , Capire il Medioevo. Le fonti e i temi, p. 179. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^IQ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁵⁶⁶ Quia] Quod Ed1953

^marg.| {CLC1d25.5} THEOPHYLACTUS. − Quia vero cum muliere circa hoc nomen pueri pater mutus concordavit,
sequitur :

Et mirati sunt universi.

^marg.| Nemo enim huius nominis erat in cognatione eorum ut aliquis diceret quod antea hoc ambo cogitassent.^ko

^ko ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 63), PG 123, 716A6-9 : « καὶ ἐπειδὴ ὡμοφώνησε τῇ γυναικὶ περὶ τὸ ὄνομα τοῦ παιδὸς,"ἐκπλήττονται πάντες"· οὐ γὰρ ἦν ἐν τῇ συγγενείᾳ αὐτῶν, ἵνα τις ἔχῃ εἰπεῖν, ὅτι πρὸ καιροῦ τοῦτο ἐμελέτων ἀμφότεροι » . [CGC2015]* [VS2022] [MM2022]

^marg.| {CLC1d25.6} GREGORIUS NAZIANZENUS. − Editus ergo Ioannes Zacharie solvit silentium.
Unde sequitur :

Apertum est autem illico os eius et lingua eius.

^marg.| Absurdum enim erat ut, cum vox Verbi progressa fuisset, pater maneret elinguis.^IR ^kp

^kp ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 64 (Krikones §293 Gregorius Theologus) Vat. gr. 1611, f. 11rb20-23 (al. p. 22) : «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Εἰρηνικὸς Α’. Λύει τῷ Ζαχαρίᾳ τὴν σιωπὴν γεννηθεὶς ὁ Ἰωάννης· καὶ γὰρ οὐκ ἔπρεπε τὸν πατέρα τῆς φωνῆς σιωπᾷν προελθούσης. Ἀλλ´ὥσπερἀπιστηθεῖσατὴνγλῶσσανἔδησεν, οὕτωφανερωθεῖσανδοῦναι τῷ πατρὶτὴνἐλευθερίαν, ᾧ καὶεὐηγγελίσθηκαὶἐγεννήθηφωνὴκαὶλύχνος, λόγουκαὶφωτὸςπρόδρομος».
<cuius fons> Gregorius Nazianzenus, Oratio 6 [CPG 3010.6], De pace prima, § 7.2-4, SChr. 405, p. 136-137, PG 35, 729B3-6 : «’’Ἐσιώπησα, μὴ καὶ ἀεὶ σιωπήσομαι; Ἐκαρτέρησα ὡς ἡ [ὡσεὶ PG] τίκτουσα’’, μὴ καρτερήσω διαπαντός; Τῷ μὲν γὰρ Ζαχαρίᾳ λύει τὴν σιωπὴν γεννηθεὶς ὁ Ἰωάννης· καὶ γὰρ οὐκ ἔπρεπε τὸν πατέρα τῆς φωνῆς σιωπᾷν, ταύτης προελθούσης· ἀλλ' ὥσπερ ἀπιστηθεῖσα τὴν γλῶσσαν ἔδησεν, οὕτω φανερωθεῖσα δοῦναι τῷ πατρὶ τὴν ἐλευθερίαν, ᾧ καὶ εὐηγγελίσθη, καὶ ἐγεννήθη φωνὴ καὶ λύχνος, Λόγου καὶ Φωτὸς πρόδρομος». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
<Potius quam> Gregorius Nazianzenus secundum translationem Rufini Orationes IX [CPL 0198 G (A)], oratio 7 (De reconciliatione et unitate monachorum), cap. 7.1, CSEL 46, p. 216.19 : « Nam Zachariae quidem soluit silentium editus Iohannes in lucem ; neque enim ultra dignum erat patrem uocis tacere, cum uocem ipse genuisset ».
¶Nota La première phrase de la sentence adopte la traduction de Rufin puis s’en affranchit. Zachariae solvit transpose intentionnellement en latin le datif Λύει τῷ Ζαχαρίᾳ. Pour Grégoire de Nazianze, Jean, précurseur de la délivrance paternelle avant d’être celui du Verbe, brise le silence en lieu et place de Zacharie. Le silence de Zacharie est la forme masculine de la gestation de Jean ; sa mise au monde est le premier cri de la parole paternelle recouvrée. Quand Thomas remplace vox paterna par vox Verbi, il brise l’équilibre rhétorique de ces images au profit du rappel du rôle prophétique de Jean. [MM2020]

^IR ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d25.7} AMBROSIUS. − Merito etiam continuo resoluta est lingua eius quia quam vinxerat incredulitas, fides solvit⁵⁶⁷*. Credamus igitur et nos, ut lingua nostra, que incredulitatis vinculis est ligata, rationis voce solvatur. Scribamus spiritu mysteria, si volumus loqui. Scribamus prenuntium Christi, non in tabulis lapideis sed in tabulis cordis carnalibus. Etenim qui Ioannem loquitur, Christum prophetizat. ^IS ^kq

^kq ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 32, CCSL 14, p. 45.449-464 : «Et bene additur quia nemo in cognatione eius vocabatur hoc nomine , ut intellegas nomen non generis esse, sed uatis. Zaccharias quoque nutu interrogatur, sed quia incredulitas ei adfatum eripuerat et auditum, quod uoce non poterat, manu et litteris est locutus ; scripsit enim dicens : Iohannes est nomen eius et hic nomen non inponitur, sed adstruitur merito que continuo resoluta est lingua eius, quia quam uinxerat incredulitas fides soluit. Credamus et nos igitur, ut loquamur, ut lingua nostra, quae incredulitatis uinculis est ligata, rationis uoce soluatur. Scribamus spiritu mysteria, si uolumus loqui, scribamus praenuntium Christi non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus. Etenim qui Iohannem loquitur Christum prophetat. Loquamur Iohannem, loquamur et Christum, ut nostrum quoque os possit aperiri, quod in sacerdote tanto inrationabilis modo pecudis frena nutantis fidei cohercebant». [FG2013]*

^IS ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁵⁶⁷ fides solvit] inv . Ed1953

Et loquebatur benedicens Deum.

^marg.| {CLC1d25.8} BEDA. − Allegorice autem Ioannis celebrata nativitas, gratia Novi Testamenti est inchoata sublimitas⁵⁶⁸*. Cui vicini et cognati patris nomen⁵⁶⁹* quam Ioannis imponere malebant quia Iudei qui legis ei⁵⁷⁰* observatione, quasi affinitate, iuncti erant, magis iustitiam que ex lege est sectari, quam fidei gratiam suscipere cupiebant. Sed Ioannis, hoc est gratie Dei, vocabulum, mater verbis, pater litteris nuntiare satagunt quia et lex ipsa psalmique ac⁵⁷¹* prophete apertis sententiarum vocibus gratiam Christi predicant, et sacerdotium illud vetus figuratis ceremoniarum et⁵⁷²* sacrificiorum umbris eidem testimonium perhibet. Pulchreque Zacharias octava⁵⁷³* die prolis edite loquitur quia per Domini resurrectionem, que octava die, hoc est post septimum sabbati, facta est, occulta legalis sacerdotii arcana patuerunt.^IT ^kr

^kr ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 850 sqq. : «Verum haec etiam allegorice, si qui perscrutari desideret, iohannis celebrata natiuitas gratiae noui testamenti est inchoata sublimitas cui uicini et cognati patris nomen quam iohannis imponere malebant quia iudaei qui legis ei obseruatione quasi adfinitate iuncti erant magis iustitiam quae ex lege est sectari quam fidei gratiam suscipere cupiebant. Sed iohannis, hoc est gratiae dei, uocabulum mater uerbis pater litteris intimare satagunt quia et lex ipsa psalmi que ac prophetae apertis sententiarum uocibus gratiam christi praedicant et sacerdotium illud uetus figuratis caerimoniarum et sacrificiorum umbris eidem testimonium perhibet. Pulchre que zacharias octaua die prolis editae loquitur quia per domini resurrectionem quae octaua die, hoc est post septimam sabbati, facta est occulta sacerdotii legalis archana patuerunt lingua que pontificum iudaeorum quam diffidentiae uincula strinxerant intellegentiae rationabilis est uoce soluta». [MM2020]*

^IT ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁵⁶⁸ sublimitas] om. Ed1953

⁵⁶⁹ patris nomen] inv . Ed1953

⁵⁷⁰ legis ei] inv . Ed1953

⁵⁷¹ ac] et Ed1953

⁵⁷² et] ac Ed1953

⁵⁷³ octava] octavo Ed1953

^marg.| {CLC1d26.1} THEOPHYLACTUS. − Sicut in taciturnitate Zacharie miratus est populus, ita et⁵⁷⁴ cum locutus est.
Unde dicitur :

⁵⁷⁴ ita et] inv . La88

Et factus est timor super omnes vicinos eorum et super omnia montana Iudee divulgabantur omnia verba hec⁵⁷⁵,

⁵⁷⁵ est timor... verba hec] etc. Ed1611, est timor super omnes etc. Ed1657

^marg.| ut per⁵⁷⁶* hec duo, magnum aliquid circa natum puerum universi existiment. Hec autem omnia dispensative fiebant ut qui testis esse Christi debebat, existeret⁵⁷⁷ fide dignus.^IU ^ks
Unde sequitur :

^ks ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 65), PG 123, 716C3-8 . [CGC2015]*

^IU ¶Codd. : La88 Li448 ( 13rb ) Mt366 P638 Ed1475C Ed1611 Ed1657 Ed1746 Ed861 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

⁵⁷⁶ per] propter Ed1475C Ed1611 Ed1657 Ed1746 Ed861 Ed1876 Ed1953

⁵⁷⁷ existeret] et Ed1611 Ed1657

Et posuerunt omnes qui audierant in corde suo dicentes : Quis, putas, puer iste erit?⁵⁷⁸

⁵⁷⁸ omnes qui... iste erit?] etc. Ed1611, omnes in corde suo dicentes : Quis putas erit etc. Ed1657

^marg.| {CLC1d26.2} BEDA. − Precurrentia enim signa prebent iter precursori veritatis et futurus propheta premissis commendatur auspiciis.^IV ^kt
Unde sequitur :

^kt ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Lc. 1, 64) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 144a marg.], ed. Gloss-e : «[b] Precurrentia signa prebent iter precursori veritatis. [a] Et futurus propheta premissis commendatur auspiciis». [MM2020]
<cuius fons> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 874 sqq. : «[a] Omnia circumquaque montana fama nati prophetae perfundit omnes qui audire poterant ad perquirendum diligentius pueri qui natus est modum statum que sollicitat ut his uidelicet atque huiusmodi futurus christi propheta commendetur auspiciis [b] iter que ut ita dixerim praecursori ueritatis praecurrentia signa praebeant». [MM2019]

^IV ¶Codd. : Li448 ( 13rb ) Mt366 P638 Ed1475C Ed1611 Ed1657 Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1953 {MM2015} {MM2019} {MM2020}

Etenim manus Domini erat cum illo⁵⁷⁹.

⁵⁷⁹ manus Domini erat cum illo] etc. Ed1611

^marg.| {CLC1d26.3} GRECUS. ⁵⁸⁰* − Prodigia enim Deus in eo⁵⁸¹* peragebat que non faciebat Ioannes sed⁵⁸² dextera divina.^IW ^ku

^ku ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 65 (Krikones § 297 : Metaphrastes) : ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 634 (v. 64) = Vat. gr. 1611, f. 11v2-4 (al. p. 23) : «Τοῦ Μεταφραστοῦ. […] [1] δηλοῖ δὲ τοῦτο καὶ ἡ ἐπαγωγή, τὸ θαύματι καὶ δέει κατόχους γενέσθαι πάντας δηλαδὴ τοὺς ἀκούοντας, τί ἄρα λέγοντας τοῦτο τὸ παιδίον ἔσται ; [2] καὶ ἦν χεὶρ Κυρίου μετ' αὐτοῦ﮲ τουτέστι ἡ σημεῖα ἐπ' αὐτῷ * ὁ Θεὸς εἰργάζετο· οὐ γὰρ Ἰωάννης ταῦτα ἐποίει, ἀλλ' ἡ τοῦ Θεοῦ χείρ». Cf. Act. 7, 25 : «... ὅτι ὁ θεὸς διὰ χειρὸς αὐτοῦ δίδωσιν σωτηρίαν αὐτοῖς».
* τουτέστι ἡ σημεῖα ἐπ' αὐτῷ ὁ ] ὁ perpera Mai
<cuius fons> [1] Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de Ioanne Baptista (29 augustus), § 7, BHG 835, ed. B. Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, p. 388.16-18.
[2] Non inveni. <Non hab.> Simeon Metaphrastes, ed. cit. supra. ; TLG, etc.
¶Nota 1. Le segment de la sentence de Nicétas retenu par la Catena ne semble pas appartenir au texte de Métaphraste d’après l’édition citée . Il peut provenir soit d’une version non identifiée de cette homélie, soit être une glose du caténiste grec.
¶Nota 2. Une erreur de l’antigraphe de la tradition manuscrite a inversé l’attribution des sentences CLC1d26.3 et CLC1d26.4. Nicolaï a parfaitement identifié les sources réelles, restitué les attributions et noté que Thomas traduit par dextera l’expression grecque qui signifie simplement la «main de Dieu». Je restitue les attributions correctes, tout en respectant la traduction médiévale. [MM2020] [rev. VS2021]

^IW ¶Codd. : La88 Li448 ( 13rb ) Mt366 P638 V795 Ed1470 (29) Ed1475C Ed1611 Ed1657 Ed1746 Ed1861 Ed1876 (P615 P616 P639 P157600) Ed1953 {MM2015} {MM2019} {MM2020}

⁵⁸⁰ Grecus] restit. cum Ed1657, Glossa codd. et cet. edd.

⁵⁸¹ eo] illo La88 P638 Ed1470 Ed1475C Ed1611 Ed1657 Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1953

⁵⁸² sed] + manus vel Ed1657 cum Niceta

^marg.| {CLC1d26.4} GLOSSA. ⁵⁸³* − Mystice autem tempore dominice⁵⁸⁴* resurrectionis, predicata gratia Christi, salubris timor non solum Iudeorum quia⁵⁸⁵* erant vicini vel situ loci vel scientia legis sed etiam exterorum⁵⁸⁶* gentium corda concussit nec tantum⁵⁸⁷ montana Iudee sed omnia mundani regni mundaneque sapientie culmina Christi fama transcendit⁵⁸⁸.^IX ^kv ^kw

^kv ¶Fons : Glossa ordinaria (Lc. 1, 64) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 144a marg. = Cas574], ed. Gloss-e : «Quia [Be<da> Quod Cas574] in die circumcisionis Iohannis factus est timor super [+omnes Cas574] vicinos, significat quod tempore dominice resurrectionis apostolis dato spiritu et predicata gloria [gratia Cas574] Christi, salubris timor non solum Iudeorum qui erant vicini vel situ loci vel scientia legis, sed etiam exterarum gentium corda concussit. Nec tantum montana Iudee sed omnia mundani regni mundaneque sapientie culmina Christi fama transcendit».
<cuius fons> Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 2, hom. 20, CCSL 122, lin. 143 sqq. : «Porro tempore dominicae resurrectionis ubi misso desuper spiritu gloria nominis eius per apostolos mundo innotuit timor continuo saluberrimus non solum iudaeorum qui erant uicini uel situ uidelicet loci uel scientia legis sed et exterarum usque ad fines terrae gentium corda concussit. Nec tantum montana cuncta iudaeae uerum etiam omnia mundani regni mundanae que sapientiae culmina uirtutis eius fama transcendit ita ut relicta ubique cultura uitae prioris ad percipienda fidei ipsius sacramenta confluerent».

^kw ¶Nota Cf. nota in CLC1d26.3 [MM2020]

^IX ¶Codd. : La88 Li448 ( 13rb ) Mt366 P638 V795 ( 125vb ) Ed1470 Ed1475C Ed1611 Ed1657 Ed1861 Ed1876 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

⁵⁸³ Glossa Ed1657 ] rest., Grecus codd. et cet. edd .

⁵⁸⁴ dominice] divine Ed1745 Ed1861 Ed1876 Ed1953

⁵⁸⁵ quia] qui Ed1861 Ed1876 Ed1953

⁵⁸⁶ etiam exterorum] exterorum V795, etiam exterarum Ed1611 Ed1861 Ed1876 Ed1953 ,

⁵⁸⁷ tantum] tñ Li448

⁵⁸⁸ transcendit] + vel elimina Ed1475C

^marg.| {CLC1d27.1} AMBROSIUS. − [a] Bonus Deus et facilis indulgere peccatis non solum ablata restituit sed etiam insperata concedit. [c] Nemo ergo diffidat, nemo veterum conscius delictorum premia divina desperet. Novit Deus mutare sententiam, si tu noveris emendare delictum [b] ille siquidem dudum mutus prophetat⁵⁸⁹*.^IY ^kx
Unde dicitur :

^kx ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 33, CCSL 14, p. 45.464-472 : « Et Zaccharias pater eius inpletus est Spiritu sancto et prophetabat dicens. Vide quam [a] bonus Deus et facilis indulgere peccatis non solum ablata restituit, sed etiam insperata concedit. [b] Ille dudum mutus prophetat ; haec enim gratia Dei maxima, quod eum qui negauerant confitentur. [c] Nemo ergo diffidat, nemo ueterum conscius delictorum praemia diuina desperet. Nouit Deus mutare sententiam, si tu noueris emendare delictum. Et tu, puer, propheta altissimi vocaberis ». [FG2013]

^IY ¶Codd. : Li448 ( 13rb ) Ed1953 {MM2020}

⁵⁸⁹ prophetat] prophetizat Ed1953

Et Zacharias pater eius repletus est Spiritu sancto.

^marg.| {CLC1d27.2} CHRYSOSTOMUS. − Scilicet operatione Spiritus sancti ⁵⁹⁰* nec quocumque modo gratiam Spiritus sancti nactus sed ad plenum et fulgebat in eo prophetie donum.^IZ ^ky
Unde sequitur :

^ky ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 65 (Krikones §299 : Chrysostomus in Act.) : Vat. gr. 1611, f. 11v4-5 (al. p. 23) : «Χρυσοστόμου, Πράξεων. Ἤγουν ἐνεργείας οὐχ ἅπλῶς ἔλαβε τοῦ πνεύματος τὴν χάριν ἀλλ’ ἐπλήσθη τουτέστιν ἀνεπυρώθη καὶ ἀνεκαίετο ἐν αὐτῷ τὸ τῆς προφητείας χάρισμα».
<cuius fons> Cf. Chrysostomus , In Acta apostolorum, hom. 11 (Act. 4, 23), PG 60, 94 : «Τί ἐστιν, Ἐπλήσθησαν; Ἀντὶ τοῦ, Ἀνεπυρώθησαν τῷ Πνεύματι. Καὶ γὰρ ἀνεκαίετο ἐν αὐτοῖς τὸ χάρισμα. Καὶ ἐλάλουν τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ μετὰ παῤῥησίας. Τοῦ δὲ πλήθους τῶν πιστευσάντων ἦν ἡ καρδία καὶ ἡ ψυχὴ μία. Ὁρᾷς, ὅτι μετὰ τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ καὶ τὰ παρ' ἑαυτῶν εἰσέφερον; Πανταχοῦ γὰρ τοῦτο χρὴ παρατηρεῖν, ὅτι μετὰ τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ καὶ τὰ παρ' ἑαυτῶν ἐπιδεικνύουσι». Cf. etiam, Chrysostomus , In Io., hom. 11, § 1, PG 59, 183 .
<Non hab.> TLG ; Catholiclibrary. [MM2020]* [rev. VS2021]

^IZ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁵⁹⁰ Spiritus sancti] inv . Ed1657 Ed1953

Et prophetavit.

^marg.| {CLC1d27.3} ORIGENES. ⁵⁹¹* − Plenus autem Spiritu sancto Zacharias duas prophetias generaliter nuntiat : primam de Christo, alteram de Ioanne. Quod manifeste de verbis illius probatur, in quibus quasi de presenti et quasi iam versarentur⁵⁹²* in mundo, loquitur de Ioanne, et primo de Salvatore, dicens :

⁵⁹¹ Origenes] + in Lucam Ed1953

⁵⁹² versarentur] versaretur Ed1953

Benedictus Dominus Deus Israel quia visitavit et fecit redemptionem plebis sue.^JA ^kz

^kz ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 10, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 68.7-19 : «Plenus Spiritu sancto Zacharias, duas prophetias generaliter nuntiat, primam de Christo, alteram de Joanne. Quod manifeste de verbis illius approbatur, in quibus quasi de praesente iam, et qui versaretur in mundo loquitur Salvatore, ac deinde de Joanne : Repletus enim Spiritu sancto prophetavit dicens : Benedictus Dominus Deus Israel, quia visitavit et fecit redemptionem plebis suae».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^JA ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d27.4} CHRYSOSTOMUS. − Dum Deum benediceret Zacharias, visitationem dicit esse factam ab eo erga populum suum, sive materiales Israelitas quis velit accipere. Venit enim “ad oves que perierant domus Israel”^la sive spirituales, id est fideles, qui digni fuerunt hac visitatione, efficacem erga⁵⁹³ se divinam provisionem⁵⁹⁴ facientes.^JB ^lb

^la Mt. 15, 24 : «Οὐκ ἀπεστάλην εἰ μὴ εἰς τὰ πρόβατα τὰ ἀπολωλότα οἴκου Ἰσραήλ». «Non sum missus nisi ad oves que perierunt domus Israel» ; cf. Mt. 10, 6.

^lb ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 68 (Krikones §298a : anonymus), Vat. gr. 1611, f. 11v7-9 (al. p. 23) : «῎ȣ. Εὐλογῶν τὸν Θεὸν ὁ Ζαχαρίας, ἐπισκοπὴν λέγει γεγογέναι παρ’ αὐτοῦ πρὸς τὸν λαὸν αὐτοῦ · εἴτε τοὺς κατὰ σάρκα Ἰσραηλίτας, ἦλθε γὰρ “εἰς τὰ πρόβατα τὰ ἀπολωλότα οἴκου Ἰσραὴλ”· εἴτε τοὺς κατὰ πνεῦμα, οἵτινές εἰσιν οἱ πιστεύσαντες· οὗτοι γὰρ τῆς ἐπισκοπῆς ἄξιοι γεγόνασιν, ἐνεργὸν εἰς ἑαυτοὺς τὴν θείαν ἐπισκοπὴν ἀποδείξαντες· πῶς δὲ ἤγειρε κέρας σωθηρίας ἡμῖν ἐν τῷ οἴκῳ καὶ τῇ πατριᾷ Δαυίδ, ἤγουν ἐν τῇ πόλει Βηθλεέμ».
<cuius fons> Catena Graecorum Patrum [CPG 131] (Luc 1, 68), Cramer, p. 17 .4-8 : «Εὐλογῶν τὸν Θεὸν ὁ Ζαχαρίας ἐπισκοπὴν λέγει γεγονέναι παρ’ αὐτοῦ πρὸς τὸν λαὸν αὐτοῦ, λέγων οὕτως, “ εὐλογητὸς Κύριος ὁ Θεὸς τοῦ Ἰσραὴλ ὅτι” καὶ τὰ ἑξῆς. οἵτινές εἰσιν οἱ τῷ Χριστῷ πιστεύσαντες· οὗτοι γὰρ τῆς ἐπισκοπῆς ἄξιοι γεγόνασιν, ἐνεργὸν εἰς ἑαυτοὺς τὴν θείαν ἐπισκοπὴν ἀποδείξαντες».
<Non hab.> Catena graecorum patrum [CPG C132], BAV, Vat. gr. 756, f. 160 v-161r ; Budapest, Univ., cod. gr. 1, ed. 1860 , p. 211 . [ADL2020] [MM2020]
¶Nota Dans la version de la chaîne attestée par le ms. Vg1611, le scholion est désigné comme ‘sans attribution’ par le sigle ῎ȣ que les ouvriers de la Catena aurea considèrent systématiquement comme un renvoi au lemme attributif du scholion précédent, soit, en l’occurrence, Χρυσοστόμου Πράξεων (Kr298a). Dans la version tardive de la chaîne (Ibiron et Krikones) les deux scholia sont inversés et le scholion sans attribution, désormais qualifié d’»anonyme», fait suite à un extrait de Métaphraste (Kr297). Ni Chrysostome ni Métaphraste ne semble être la source du scholion (TLG Catholiclibrary) qui dépend du tétraévangile anonyme C131 (ed. Cramer).
¶Nota 2. L’expression (sive)… quis vellet accipere est un hapax du corpus thomasien, probablement attribuable à une glose orale du traducteur qui explicitait à Thomas le sens de εἴτε, saisie sur le vif par le tachygraphe de la Catena au moment de la rédaction de la sentence latine. [MM2020]* [rev. VS2021]

^JB ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁵⁹³ erga] ergo Li448

⁵⁹⁴ provisionem] + sive providentiam Ed1657

^marg.| {CLC1d27.5} BEDA. − Visitavit autem Dominus plebem suam quasi longa infirmitate tabescentem, et quasi venditam sub peccato, unici filii sui sanguine redemit. Quod quia Zacharias proximo⁵⁹⁵* faciendum cognoverat, prophetico more quasi iam factum narrat. Dicit autem plebem suam non quia veniens suam invenit sed quia visitando suam fecit.^lc ^JC

^lc ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 885 sqq. : «Visitauit autem dominus plebem suam quasi longa infirmitate tabescentem et quasi uenditam sub peccato unici filii sui sanguine redemit. Quod quia beatus zacharias proxime faciendum cognouerat prophetico more quasi iam factum narrat. Et notandum quod uisitasse et redemisse plebem suam dicitur non quia uidelicet hanc ueniens suam inuenit sed quia uisitando suam fecit». [MM2020]*

^JC ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁵⁹⁵ proximo] proxime Ed1953

^marg.| {CLC1d28.1} THEOPHYLACTUS. − Videbatur Deus dormire, peccata multa respiciens sed in⁵⁹⁶ novissimis incarnatus temporibus excitatus est et contrivit demones qui nos oderant.^JD ^ld

^ld ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 69), PG 123, 716 D9-13. [CGC2015]*

^JD ¶Codd. : Li448 (13va) Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁵⁹⁶ in] om. Li448

^prol.| Unde dicitur :

Et erexit cornu salutis nobis in domo David pueri sui.

^marg.| {CLC1d28.2} ORIGENES. ⁵⁹⁷* − Quia de semine David secundum carnem natus est Christus. Unde dicitur : Cornu salutis nobis in domo David, sicut et alibi dictum est ^le : Vinea facta est in cornu, id est in Iesu Christo⁵⁹⁸. ^JE ^lf

^le Is. 5, 1.

^lf ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 10, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 69.14-70.2 : «Paulatim quippe et hic per tres menses sancti Spiritus augmenta capiebat et dum nescit erudiebatur, et de Christo prophetavit dicens : Qui dedit redemptionem populo suo, et suscitavit cornu salutis nobis in domo David, quia de semine David secundum carnem natus est Christus. Et vere fuit cornu salutis, in domo David quia prophetia ista concinitur. Vinea enim facta est in cornu. In quo cornu? In Christo Jesu, in illo in quo nunc scribitur : Suscitavit cornu salutis nobis in domo David pueri sui, sicut locutus est per os sanctorum suorum prophetarum». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^JE ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁵⁹⁷ Origenes] + in Lucam Ed1953

⁵⁹⁸ Iesu Christo] inv . Li448

^marg.| {CLC1d28.3} CHRYSOSTOMUS. − Cornu autem nominat potestatem, gloriam et famam, metaphorice a brutis animalibus illud accipiens, quibus loco muniminis et glorie cornua Deus dedit.^JF ^lg

^lg ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 69 (Krikones §301 Chrysostomus in Anna), Vat. gr. 1611, f. 11v11-12 (al. p. 23) : «Χρυσοστόμου Εἰς τὴν (τὸν sic Vg1611) Ἄνναν. […] Τί ποτ' οὖν λέγει κέρας; Τὴν δύναμιν, τὴν δόξαν, τὴν περιφάνειαν ἀπὸ μεταφορᾶς τῶν ἀλόγων ζώων αὐτὸ τιθείς · καὶ γὰρ ἐκείνοις ἀντὶ δόξης καὶ ὅπλου τὸ κέρας [+ μόνον Chrys.] ἐνέθηκεν ὁ Θεός , κἂν ἀποβάλωσι τοῦτο, τὸ πλέον ἀπέβαλον ῆς δυνάμεως· καὶ καθάπερ ἄοπλος στρατιώτης, οὕτω καὶ ταῦρος χωρὶς κεράτων ῥᾳδίως ἁλίσκεται».
<cuius fons> Chrysostomus , De Anna [CPG 4411], sermo 4, § 3, PG 54, 663.41-47 . [MM2020]* [rev. VS2021]

^JF ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d28.4} BEDA. − Cornu etiam salutis regnum salvatoris Christi vocatur. Ossa siquidem omnia carne involuta sunt. Cornu excedit carnem et ideo cornu salutis regnum Christi vocatur, quo mundus et carnis gaudia superantur ; in cuius figuram David et Salomon cornu olei sunt in regni gloriam consecrati.^JG ^lh

^lh ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 897 sqq. : «Cornu salutis firmam celsitudinem salutis dicit. Ossa siquidem omnia carne inuoluta sunt, cornu excedit carnem, et ideo cornu salutis regnum saluatoris christi uocatur quo mundo spiritalis et quae carnis gaudia superet altitudo nuntiatur. In cuius figuram dauid uel salomon cornu olei sunt in regni gloriam consecrati». [MM2020]

^JG ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d29.1} THEOPHYLACTUS. − [b] Quod de domo David Christus nasceretur, Micheas mentionem facit dicens^li : « Et tu, Bethlehem, terra Iuda, nequaquam minima es ; ex te enim exiet dux, qui regat⁵⁹⁹ populum meum Israel ». [a] Sed et omnes prophete de incarnatione dixerunt.^JH ^lj

^li Lc. 5, 1-3.

^lj ¶Fons^G : [a] Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 69), PG 123, 716D15-717A-1-2. [b] Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 69), PG 123, 717A2-5. [CGC2015]*

^JH ¶Codd. : Li448 (13vb) Ed1953 {MM2020}

⁵⁹⁹ regat] reget Li448

^marg.| Et ideo dicitur :

Sicut locutus est per os sanctorum prophetarum.

^marg.| {CLC1d29.2} GRECUS. − Per quod innuit Deum per illos esse locutum et non esse humanum quod dixerunt.^JI ^lk

^lk ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 70 (Krikones §304 : Victor Antiochenus), Vat. gr. 1611, f. 11va26-28 (al. p. 23) (ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 634 ) : «Βίκτωρος. […] καὶ πολλαχοῦ εἰπὼν μέντοι, καθὼς “ἐλάλησε διὰ στόματος τῶν προφητῶν”, ἔδειξε τὸν Θεὸν δι’αὐτῶν φθεγγόμενον καὶ οὐδὲν ἀνθρώπινον».
<Non hab.> Catena Graecorum Patrum in Lc., loc. cit. (Vg756, f. 160r ; Vg1229, f. 134r-v) ; [CGP 130] CGP in Lc., ed. Cramer, in loc. cit., p. 17.
¶Nota 1. Ce scholion n’a pas de source éditée connue. Les oeuvres de Victor d’Antioche n’ont subsisté qu’à travers les scholia des chaînes exégétiques.
¶Nota 2. Dans Vg1611, le scholion suivant est anépigraphe (῎ȣ) [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^JI ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d29.3} BEDA. − Dicit autem qui a seculo sunt quia tota Veteris Testamenti scriptura prophetice de Christo processit. Nam et ipse pater Adam, et ceteri Patrum, factis suis eius dispensationi testimonium reddunt.^JJ ^ll

^ll ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 906 sqq. : « A saeculo , inquit, quia tota ueteris instrumenti scriptura prophetia de christo praecessit. Nec soli hieremias danihel et esaias ceteri que tales qui et prophetae specialiter appellati et de eius aduentu manifeste sunt locuti uerum ipse pater adam abel et enoch et ceteri patrum factis quique suis eius dispensationi testimonium reddunt». [MM2020]

^JJ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d30.1} BEDA. − [1] Cum primo breviter premisisset erexit cornu salutis nobis , continuo explanans quid dixerit⁶⁰⁰, [2] subdit :

⁶⁰⁰ quod dixit cum Arag5

Salutem ex inimicis nostris ;

^marg.| quasi dicat :^lm“erexit nobis cornu”⁶⁰¹, id est erexit nobis salutem ex inimicis nostris,

^lm Lc. 1, 69.

⁶⁰¹ nobis cornu] cornu cornu nobis Arag5s

et de manu omnium qui oderunt nos.^JK ^ln

^ln ¶Fons : [1] Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 915 sqq. : «Cum enim primo breuiter praemisisset, et erexit cornu salutis nobis, continuo quasi apertius quid dixerit explanans, salutem, inquit, ex inimicis nostris et de manu omnium qui oderunt nos».
[2] <revera> Cf. Glossa ordinaria (Lc. 1, 71) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 144b marg.], ed. Gloss-e : «SALUTEM. Erexit nobis salutem ex inimicis et est explanatio superioris versiculi in quo breviter idem premiserat : erexit cornu salutis nobis et de manu omnium qui oderunt nos». [MM2020]

^JK ¶Codd. : Arag5 Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d30.2} ORIGENES. ⁶⁰²* − Non autem putemus nunc de corporalibus inimicis dici sed de spiritualibus. Venit enim Dominus Iesus fortis⁶⁰³ in prelio destruere omnes inimicos nostros ut nos de eorum insidiis liberaret⁶⁰⁴*.^JL ^lo

^lo ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 10, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 70.12-17 : «Non putemus nunc de corporalibus inimicis dici, sed de spiritalibus. Venit enim Dominus Jesus fortis in praelio, destruere omnes inimicos nostros, ut nos de insidiis eorum liberaret». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^JL ¶Codd. : Arag5 Li448 Ed1571 Ed1657 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

⁶⁰² Origenes] + hom. 16 Ed1657, + homilia 10 Ed1876, + in Lucam Ed1953

⁶⁰³ fortis] + et potens Arag5

⁶⁰⁴ liberaret] et temptationibus liberos faceret Ed1571 Ed1657 Ed1876 Ed1953

^marg.| {CLC1d31.1} BEDA. − Dixerat Dominum, iuxta eloquium⁶⁰⁵* prophetarum, in domo David nasciturum dicit eumdem, ad explendum testamentum quod Abrahe disposuit, nos esse liberaturum quia his precipue patriarchis de suo semine vel congregatio gentium vel Christi est incarnatio promissa. Premittitur autem David, quia Abrahe sanctus Ecclesie cetus est promissus. David autem, quod ex eo Christus nasciturus esset, audivit. ^JM ^lp

^lp ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 925 sqq. : «Dixerat dominum iuxta eloquia prophetarum in domo dauid nasciturum dicit eundem ad explendum testamentum quod abrahae disposuit nos esse liberaturum quia uidelicet his praecipue patriarchis de suo semine uel congregatio gentium uel christi est incarnatio promissa. Quod matheus quoque breuiter intimare uoluit qui euangelii sui principium hoc modo coepit : liber generationis iesu christi filii dauid filii abraham. Vbi notandum quod apud utrumque euangelistam dauid praefertur abrahae quia etsi temporis ordine posterior promissionis tamen est munere maior. Abrahae namque qui adhuc in praeputio positus propria dereliquit deum cognouit fidei testimonium meruit fides tantum gentium et sacrosanctus ecclesiae coetus est promissus dicente ad eum domino : atque in te benedicentur uniuersae cognationes terrae. Dauid autem oraculo sublimiore quod ex ipso christus secundum carnem nasciturus esset audiuit : cum que impleueris, inquit, dies tuos ut uadas ad patres tuos suscitabo semen tuum post te quod erit de filiis tuis et stabiliam regnum eius». [MM2020]

^JM ¶Codd. : Li448 (14ra) Mt366 (149rb) Ed1953 {MM2020}

⁶⁰⁵ eloquium] eloquia Ed1953

^prol.| Et ideo post id quod dictum est de David, subdit de Abraham, dicens :

Ad faciendam misericordiam cum patribus nostris.

^marg.| {CLC1d31.2} ORIGENES. ⁶⁰⁶* − Ego puto quod in adventu Domini salvatoris et Abraham^{|pecia 3|} ⁶⁰⁷, et Isaac et Iacob fruiti sint misericordia Dei. Non⁶⁰⁸* enim credibile ut qui prius viderent⁶⁰⁹* diem illius et letati sunt, postea in adventu ipsius nihil utilitatis acciperent cum scriptum sit^lq.« Pacem faciens per sanguinem crucis sue sive super terram sive in celis ».^JN ^lr

^lq Col. 1, 20.

^lr ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 10, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 70.21 -71.17 (PG 26, 232A-B) : « De manu inimicorum nostrorum et de manu eorum qui nos oderunt. Facere misericordiam cum patribus nostris . Ego puto quod, in adventu Domini Salvatoris et Abraham et Isaac et Jacob fruiti sint misericordia Dei. Neque enim credibile est, ut qui prius viderunt [viderent PG26] diem illius, et laetati sunt, postea in adventu ipsius, et nativitate de Virgine, nihil utilitatis acceperint. Et quid de patriarchis loquor? Ad altiora Scripturarum auctoritatem sequens audacter ascendam, quoniam praesentia Domini Jesu et dispensatio illius non solum terrena, sed etiam coelestia juverit. Unde et Apostolus ait : Pacem faciens per sanguinem crucis suae, sive super terram, sive in coelis. Si autem in coelis et in terra praesentia Domini profuit, cur paveas dicere quod adventus illius etiam majoribus profuerit, ut impleatur hoc quod dicitur :"Facere misericordiam cum patribus nostris, et recordari testamenti sancti sui, juramenti quod juravit ad Abraham patrem nostrum, ut daret nobis absque timore de manu inimicorum liberari?" ». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^JN ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁶⁰⁶ Origenes] + in Lucam Ed1953

⁶⁰⁷ La88 (10rb16 ) « pe<cia> .iija »

⁶⁰⁸ Non] + est Ed1953

⁶⁰⁹ viderent] viderunt Mt366 Ed1953

^marg.| {CLC1d31.3} THEOPHYLACTUS. − Christi etiam gratia se usque ad illos extendit qui mortui extiterunt quia per eum resurgemus non solum nos, sed et qui fuerunt ante premortui⁶¹⁰*. Fecit et misericordiam cum patribus nostris , secundum quod eorum spem et desiderium adimplevit⁶¹¹*.
Unde sequitur :

⁶¹⁰ premortui Li448 ] mortui Ed1953

⁶¹¹ adimplevit] implevit Ed1953

Εt memorari testamenti sui sancti,

^marg.| illius scilicet de quo dicitur^ls : « Benedicens benedicam tibi et multiplicabo te ». Multiplicatus est enim Abraham in omnibus gentibus per imitationem fidei eius adoptatis in filios sed etiam patres videntes suos filios talia beneficia recepisse, congaudent et recipiunt misericordiam in seipsis.^JO ^lt
Unde sequitur :

^ls Gn. 22, 17.

^lt ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 72), PG 123, 717A5-B10 (ad sensum). [CGC2015]*

^JO ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}

Iusiurandum quod iuravit ad Abraham patrem nostrum daturum se nobis.

^marg.| {CLC1d31.4} BASILIUS. − [1] Nemo autem, audiens quod iurasset Dominus Abrahe, ad iurandum sit promptus. [2] Sicut enim furor de Deo dictus non significat passionem sed punitionem. [3] Sic neque Deus iurat ut homo sed verbum eius, loco iuramenti, nobis ad veritatem exprimitur, [4] immutabili sententia quod promissum est approbans.^JP ^lu

^lu ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 72-73 (Krikones §307 : Basilius), Vat. gr. 1611, f. 11(23)v b15-24 (al. p. 23) : «Β ασιλείου. [1] Μηδεὶς δὲ ἀκούων ὅτι ὤμοσεν ὁ Θεὸς τῷ Ἀβραὰμ οἰκοδομείσθω πρὸς τὸ ὀμνύειν. [2] Ὥσπερ γὰρ ὁ θυμὸς ἐπὶ Θεοῦ λεγόμενος οὐκ ἔστι θυμὸς οὐδὲ πάθος δηλοῖ ἀλλὰ τὸ τιμωρητικὸν καὶ τὴν τοιάνδε κίνησιν οὕτως οὐδὲ ὁ ὅρκος [ὁ ὅρκος iter. Vg1611]. Οὐ δὲ γὰρ ὄμνυσιν ὁ Θεὸς, ἀλλὰ τὴν βεβαίωσιν δηλοῖ καὶ τὸ πάντως ἐσόμενον λέγει. [3] Ὅρκος γὰρ Θεοῦ ὁ λόγος αὐτοῦ ἐστι πληροφορῶν τοὺς ἀκούοντας, καὶ πίστιν ἑκάστῳ παρέχων, ὅτι ὃ ἐπήγγελται καὶ λαλεῖ, πάντως γενήσεται. Οὐ γὰρ ὡς ἄνθρωπος ὀμνύει Θεός, ἀλλ’ ἡμῖν ὁ λόγος αὐτοῦ ἀντὶ ὅρκου πρὸς ἀλήθειαν γίνεται . [4] Ἀτρέπτοις καὶ ἀκινήτοις δόγμασι τὴν ἐπαγγελίαν βεβαιοῦντος».
[1] Non inveni. <Non hab.> TLG.
[2] <cuius fons> Chrysostomus, Expositiones in Ps., Ps. 109 § 8 (Ps. 109, 4), PG 55, 277.20 : «Ὥσπερ γὰρ θυμὸς, οὐ θυμὸς ἐπὶ Θεοῦ, ἀλλὰ τὸ τιμωρητικὸν, καὶ οὐ πάθος ἐστίν· οὕτως οὐδὲ ὅρκος. Οὐ γὰρ ὄμνυσι Θεὸς, ἀλλὰ τὸ πάντως ἐσόμενον λέγει».
[3] <cuius fons> Athanasius Alexandrinus , Expositiones in Psalmos, Ps. 109, 4, PG 27, 464.3-5 : «Ὤμοσε Κύριος, καὶ οὐ μεταμεληθήσεται. Ὁ ὅρκος τοῦ Θεοῦ ὁ λόγος αὐτοῦ ἐστι, πληροφορῶν τοὺς ἀκούοντας, καὶ πίστιν ἑκάστῳ παρέχων, ὅτι ὃ ἐπήγγελται καὶ λαλεῖ, πάντως γενήσεται. Οὐ γὰρ ὡς ἄνθρωπος ὀμνύει Θεός· ἀλλ’ ἡμῖν ὁ λόγος αὐτοῦ ἀντὶ ὅρκου πρὸς ἀλήθειαν γίνεται, ὡς τοῦ ἀμεταμελήτου παντὸς ἐσομένου, κατὰ τὴν ἐπαγγελίαν ὅρκου τυγχάνοντος». <vel> = Athanasius Alexandrinus, D e passione et cruce Domini [CPG 2247], § 6, PG 28, 193.8-13 .
[4] <cuius fons> Basilius Caesariensis, Homiliae super Psalmos, Ps. 14 § 5 (Ps. 14, 4) [CPG 2836], PG 29, 261.3-5 : «Οὐχ ὅτι Θεὸν εἰς μαρτυρίαν τῶν λαλουμένων πιστοποιούμενον αὐτοῦ τὴν ἀμφιβολίαν παρήγαγεν, ἀλλ’ ὅτι ἀτρέπτοις καὶ ἀκινήτοις δόγμασι τὴν τῆς ἐπαγγελίας χάριν τῷ Δαβὶδ ἐβεβαίωσεν». [ADL2020] [MM2020]
¶Nota La source du scholion de Nicétas identifiée par Krikones est incomplète. Le scholion que Thomas et Nicétas attribuent au seul Basile combine en réalité 4 extraits d’auteurs différents. Le premier n’est pas identifié. Les segments 2 et 3 sont empruntés aux commentaires du Ps. 109, 4 de Chrysostome et Athanase qui évoquent le serment de Dieu à David et donnent naturellement lieu à des commentaires sur la signification des serments prêtés par Dieu dans la Bible. Le troisième segment est une sentence qui revient deux fois à l’identique chez Athanase. Bien que l’homélie sur la Passion développe plus longuement le thème du serment divin, le passage cité par Nicétas semble provenir plutôt du commentaire du Ps. 109. Le dernier segment est adapté de l’homélie de Basile sur le Psaume 14, le Ps. 109 n’ayant pas été commenté par Basile. Bien qu’on ne puisse exclure que l’ensemble provienne d’un texte perdu de Basile sur le Ps. 109, l’hypothèse semble improbable au vu des parallélisme littéraux établis avec Chrysostome et Athanase. [MM2020] [rev. VS2021]

^JP ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d32.1} CHRYSOSTOMUS. − [a] Quia exortum⁶¹² nobis cornu salutis ex ⁶¹³* David dixerat, ostendit quod per ipsum et gloriam participavimus⁶¹⁴* et dispendia inimici vitavimus.
Unde dicit

⁶¹² exortum] + est Mt366

⁶¹³ ex Mt366 ] de domo Li448 , ex domo Ed1657 Ed1953 ]

⁶¹⁴ participavimus Li448 ² (pr. m.) Mt366 ] participamus Li448 * Ed1657 Ed1953

Ut sine timore de manu inimicorum nostrorum liberati, serviamus illi.

^marg.| Duo predicta non facile reperiet aliquis sese concomitantia⁶¹⁵*. Plures enim evitant pericula sed vita gloriosa privantur [c] sicut sceleris patratores qui de carcere ex indulgentia regia absolvuntur. [b] E contra gaudent alii gloria sed ob hanc periclitari coguntur ; sicut milites bellicosi vitam inclytam amplexantes, securitate multoties caruerunt. Sed hoc cornu et salutat⁶¹⁶* et glorificat. Salutat ⁶¹⁷* quidem eripiens a manibus hostium, non leviter sed mirifice ut non sit ultra timendum. Et hoc est quod dicit : Ut sine timore de manu inimicorum nostrorum liberati serviamus illi ⁶¹⁸. ^JQ ^lv

^lv ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 74 (Krikones §312 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 12va19-36 (al. p. 25) : Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 74 (Krikones § 312 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 12va19-36 (p. 25) : «Χρυσοστόμου. «[a] Ὃ τοίνυν λέγει τοῦτό ἐστιν ὅτι ἠγέρθη κέρας ἡμῖν σωτηρίας ὁ Κύριος ἐκ Δαυίδ· δι’οὗ καὶ δόξης μετέσχομεν καὶ κινδύνων μετ’ἀσφαλείας ἀπηλλάγημεν, ἅπερ ἀμφότερα οὐκ ἄν τις ἴδοι ῥᾳδίως ἀλλήλοις συντρέχοντα. Πολλοὶ γὰρ κινδύνων μὲν ἀπαλλάττονται, ἐπίδοξον δὲ βίον οὐκ ἔχουσιν· [b] ἕτεροι πάλιν δόξης μὲν ἀπολαύουσιν καὶ περιφανείας, κινδυνεύειν δὲ ἀναγκάζονται διὰ τὴν δόξαν ταύτην . [c] Οἷόν τι λέγω· πολλοὶ πολλάκις κακοῦργοι τὸ δεσμωτήριον οἰκήσαντες, εἶτα ἀπό τινος φιλανθρωπίας βασιλικῆς ἀφείθησαν· οὗτοι τῆς κολάσεως μὲν ἀπηλλάγησαν, τὰ δὲ ὀνείδη οὐκ ἀπετρίψαντο, ἀλλ’ ἔχουσι τὴν αἰσχύνην ἑπομένην αὐτοῖς. [d] Ἄλλοι στρατιῶται γενναῖοι τὸν ἐπίδοξον αἱρούμενοι βίον , ῥιψοκινδύνως ἑαυτοὺς τοῖς πολεμίοις ἐκδόντες, ἀσφαλείας πολλάκις ἐξέπεσον, καὶ ἄωρον ὑπέστησαν θάνατον· ἐφ ἡμῶν δὲ ἀμφότερα διὰ Χριστοῦ γέγονε καὶ ἀσφαλείας ἀπελαύσαμεν καὶ δόξης ἐπετύχομεν τοιαῦτα τοῦ Χριστοῦ τὰ κατορθώματα· ὁμοῦ γὰρ καὶ λαμπρὸν καὶ ἀσφαλῆ χαρίζεται βίον· διὸ καὶ σωτηρίας κέρας ὀνομάζεται τὸ μὲν ὅτι σώζει, τὸ δὲ ὅτι δοξάζει, ἐῤῥύσατο δὲ ἡμᾶς καὶ ἐκ χειρὸς ἐχθρῶν ὀυχ ἁπλῶς, ἀλλὰ παραδόξως ὥστε μηκέτι φοβεῖσθαι [… cf. CLC1d33.1 ]».
<cuius fons> Chrysostomus , De Anna [CPG 4411], sermo 4, § 3, PG 54, 664.30-57 : «Εἰποῦσα γὰρ, ὅτι Ἐστερεώθη ἡ καρδία μου ἐν Κυρίῳ, ἐπήγαγεν, Ὑψώθη κέρας μου ἐν Θεῷ μου, διπλᾶ ἐνταῦθα ἡμῖν αἰνιττομένη τὰ ἀγαθὰ, ἅπερ δύσκολον συμβαίνειν ταχέως. Καὶ γὰρ τοῦ σάλου, φησὶν, ἀπηλλάγην, καὶ τὴν ἀτιμίαν ἀπεθέμην, καὶ ἀσφαλείας ἀπέλαυσα, καὶ δόξης μετέσχον. Ταῦτα δὲ ἀμφότερα οὐκ ἄν τις ἴδοι ῥᾳδίως ἀλλήλοις συντρέχοντα. Πολλοὶ γὰρ κινδύνων μὲν ἀπαλλάττονται, ἐπίδοξον δὲ οὐκ ἔχουσι βίον· ἕτεροι πάλιν δόξης μὲν ἀπολαύουσι καὶ περιφανείας, κινδυνεύειν δὲ ἀναγκάζονται διὰ τὴν δόξαν ταύτην. Οἷόν τι λέγω· πολλοὶ πολλάκις τὸ δεσμωτήριον οἰκήσαντες, μοιχοὶ καὶ γόητες καὶ τυμβωρύχοι, καὶ οἱ ἕτερά τινα τοιαῦτα ἡμαρτηκότες, εἶτα ἀπό τινος φιλανθρωπίας βασιλικῆς ἀφέθησαν τοῦ οἰκήματος· οὗτοι τῆς κολάσεως μὲν ἀπηλλάγησαν, τὰ δὲ ὀνείδη οὐκ ἀπετρίψαντο, ἀλλ’ ἔχουσι τὴν αἰσχύνην ἑπομένην αὐτοῖς. Ἄλλοι στρατιῶται γενναῖοι τὸν ἐπίδοξον καὶ περιφανῆ βίον διώκοντες, ῥιψοκινδύνως ἑαυτοὺς τοῖς πολεμίοις ἐνδόντες, πολλὰ πολλάκις ἔλαβον τραύματα, καὶ ἔσχατον ἄωρον ὑπέστησαν θάνατον· οὗτοι δόξης ἐπιθυμήσαντες, ἀσφαλείας ἐξέπεσον» [ADL2020] [MM2020]
¶Nota 1. Plusieurs termes de cette sentence méritent une attention particulière.
- vitare dispendia = κινδύνων … ἀπηλλάγημεν. Vitare a suscité l’usage du syntagme diplomatique latin vitare dispendia. Rare dans les textes littéraires (LLT), l’expression fleurit dans le vocabulaire diplomatique latin, en particulier sous la plume des notaires ecclésiastiques du 13^e siècle et à la chancellerie pontificale. Pour éviter que dispendia soit ici pris au sens de ‘dépenses’, la Catena ajoute inimici. Le syntagme κινδύνων ἀπαλλάττονται revient une seconde fois, traduit par evitant pericula.
- «sceleris patratores» est encore un emprunt au langage diplomatico juridique latin ; cf. v. g. Fridericus II, Constitutiones pro Siciliae, lib. 1, n° 1, eMGH, Const. 2, Supplementum, p. 151.1 ; n° 28, p. 181.19 ; Gregorius IX, Epistolae, ed. K. Rodenberg, Epist. saec. XIII, 1, 1883, Epist. 647, p. 544.38 ; Ep. 642, p. 536.32.
- «bellicosi» traduit γενναῖοι par développement métonymique du sens de γενναῖος : de haute naissance, noble, brave et de ce fait valeureux, gaillard, et finalement ici belliqueux.
¶Nota 2. La suite du scholion est traduite plus loin. CLC1d33.1 [MM2020] [rev. VS2021]

^JQ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁶¹⁵ concomitantia] comitantia Li448* Ed1657 Ed1953

⁶¹⁶ salutat] salvat Mt366 Ed1657 Ed1953

⁶¹⁷ salutat] salvat Mt366 Ed1657 Ed1953

⁶¹⁸ de manu… liberati serviamus illi] de manu inimicorum nostrorum liberati etc. Ed1657, om. Ed1953

^marg.| {CLC1d32.2} ORIGENES. ⁶¹⁹* − Vel aliter . [1] Crebro de hostium manu aliqui liberantur, sed non absque timore. Cum enim metus et discrimen ante precesserint, et sic de inimicorum manu quis eruatur, liberatus est quidem, sed non sine timore. [2] Ideo dixit quod Christi adventus sine timore nos a manibus hostium eripi fecit. Non enim eorum insidias sensimus sed repente, ab eis nos segregans, eduxit “ad sortis proprie mansionem”^lw.^lx ^JR

^lw Cf. Col. 1, 12 : « gratias agentes Deo Patri, qui dignos nos fecit in partem sortis sanctorum in lumine » ; « εἰς τὴν μερίδα τοῦ κλήρου τῶν ἁγίων ἐν τῷ φωτί ». Cf. Nm. 33, 1 : « Hae sunt mansiones filiorum Israël ».

^lx ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 10, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 72.17-73.12 : «[1] Crebro de hostium manu aliqui liberantur, sed non absque timore. Cum enim metus et discrimen ante praecesserint et ita de inimicorum manu quis fuerit erutus, liberatur quidem, sed non sine timore. [2] Porro adventus Domini Jesu de manu inimicorum absque timore nos eruit. Non enim sensimus inimicos nostros, nec eos vidimus repugnantes ; sed nescimus quomodo repente de faucibus eorum et insidiis erepti sumus, in puncto atque momento, et transtulit nos in haereditatem partemque justorum».
<et>¶Fons^G : Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 74 (Krikones § 311 Origenes), Vat. gr. 1611, f. 12va15-19 (p. 25) : «Ὠριγένους. [1] Ἐπειδὴ πολλάκις ῥύονταί τινες ἐκ χειρὸς ἐχθρῶν, μετὰ φόβου δέ , [2] διὰ τοῦτό φησι ὅτι * ἡ Χριστοῦ ἐπιδημία ἡμᾶς ἀφόβως ἐκ χειρὸς τῶν ἐχθρῶν ῥυσθῆναι πεποίηκεν · ** οὐ γὰρ ᾐσθάνθημεν τῆς ἐπιβουλῆς τῶν ἐχθρῶν , ἀλλ’ αἰφνίδιον ἥρπασεν ἡμᾶς μεταστήσας ἀπ’ ἐκείνων ἐπὶ τὸν κλῆρον καὶ τὴν μερίδα αὐτοῦ».
* ὅτι] «τοῦ δοῦναι ἡμῖν ἀφόβως ἐκ χειρὸς» καὶ τὰ ἑξῆς. καὶ γὰρ Cramer
** ἡμᾶς ... ῥυσθῆναι - πεποίηκεν] inv. Cramer
<cuius fons> = Catena Graecorum Patrum [CPG 131] (Luc 1, 68), Cramer, p. 17 .30-35 .
<potius quam> Origenes , Homiliae in Lc. (graecus), hom. 10, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 72.17-73.7 : «Πολλάκις ῥύονταί τινες ἐκ χειρὸς ἐχθρῶν, μετὰ φόβου δέ. Νυνὶ δὲ ἡμᾶς ἡ Χριστοῦ ἐπιδημία πεποίηκεν «ἀφόβως ἐκ χειρὸς τῶν ἐχθρῶν» ῥυσθῆναι· οὐ γὰρ ᾐσθάνθημεν τῆς ἐπιβουλῆς τῶν ἐχθρῶν , ἀλλ' ὥσπερ αἰφνίδιον ἡμᾶς ἔλαβεν οὐκ αἰσθανθέντας τῆς ἐπιβουλῆς τῶν ἐχθρῶν· καὶ εἰ δεῖ οὕτως εἰπεῖν, ἀναισθητοῦντας μετέστησεν ἀπ' ἐκείνων «ἐπὶ τὸν κλῆρον καὶ τὴν μερίδα» αὐτοῦ». [ADL2020] [MM2020]
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) ; Origenes , Scholia in Lc., PG 17, 324B. ; Vg756.
¶Nota 1. La première partie de la sentence est empruntée à Jérôme, plus prolixe qu’Origène. Le second segment est directement traduit du scholion de Nicétas, plus riche que Jérôme. Nicétas dépend plus directement de la chaîne anonyme éditée par Cramer que du texte original d’Origène.
¶Nota 2. Μερίδα, que la Vulgate traduit par partem, est rendu ici par mansionem, terme juridique médiéval qui désigne la manse ou tenure, unité de base de la propriété foncière ( Niermeyer , Mediae latinitatis lexicon minus, «Mansio», § 7). Mansio ne désigne donc ici ni le lieu où l’on demeure, la mansio οἰκίᾳ de Io. 14, 2 («In domo Patris mei mansiones multæ sunt»), ni les mansiones de la pérégrination d’Israël (Ex. 17, 1 ; Ex. 40, 36 ; Tob. 6, 1 ; Nm. 33, 1), mais, conformément au grec, la mesure qui les définit, quotepart de l’héritage spirituel dont le sort de l’élection divine donne seul l’assurance. Ce choix, étranger au lexique thomasien, trahit peut-être l’origine socio-professionnelle du traducteur, moins familier de la Vulgate que des actes de la pratique. Il a sans doute empêché Thomas de reconnaître l’emprunt fait par Origène à l’épître aux Colossiens. [MM2020] [rev. VS2021]

^JR ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁶¹⁹ Origenes] + in Lucam Ed1953

^marg.| {CLC1d33.1} CHRYSOSTOMUS. − Glorificat Zacharias Dominum quia fecit⁶²⁰ nos sibi servire cum plena fiducia, non carnaliter, ut Iudei in sanguine victimarum, sed spiritualiter in bonis operibus et hoc est quod dicit :

⁶²⁰ fecit] facit Li448

In sanctitate et iustitia.

^marg.| Est enim sanctitas apta circa Deum equitas. Iustitia vero que est circa homines, puta quod aliquis reverenter exequatur divina, et quo ad homines laudabiliter conversetur. Dicit autem non coram hominibus, ut hypocrite volentes hominibus placere, sed coram Deo, sicut hi quorum commendatio non est ab hominibus. Sed a Deo et hoc non semel aut ad tempus sed singulis diebus et quamdiu vixerint. ^JS ^ly

^ly ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 74 (Krikones §312 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 12va36-b18 (al. p. 25) : «Χρυσοστόμου. [… cf. CLC1d32.1 … ] ὥστε μηκέτι φοβεῖσθαι ἀλλὰ μετὰ πάσης ἀδείας λατρεύειν αὐτῷ οὐ σωματικῶς ὡς Ἰουδαῖοι οὐ δ’ ἐν αἵμασι θυσιῶν, ἀλλὰ πνευματικῶς καὶ ἐν ἔργοις ἀγαθοῖς ὅπερ γίνεται, διὰ τῆς ἐκπληρώσεως τῶν ἁγίων αὐτοῦ ἐντολῶν· ἔστι δὲ ὁσιότης μὲν τὸ πρὸς τὸν Θεὸν δίκαιον, δικαιοσύνη δὲ τὸ πρὸς ἀνθρώπους, οἷον τὸ εὐλαβῶς διακεῖσθαι περὶ τὰ θεῖα, καὶ τὸ πρὸς ἀνθρώπους ἐπαινετῶς πολιτεύεσθαι καὶ προνοεῖσθαι καλὰ ἐνώπιον Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, καὶ πίστιν ἔχειν καὶ ἀγαθὴν συνείδησιν καὶ λατρεύειν οὐκ ἐνώπιον ἀνθρώπων, ὡς οἱ ὑποκριταὶ καὶ ἀνθρωπάρεσκοι ἀλλ’ ἐνώπιον αὐτοῦ, ὡς ἐκεῖνοι ὧν ὁ ἔπαινος οὐκ ἐξ ἀνθρώπων ἀλλ’ ἐκ τοῦ Θεοῦ καὶ λατρεύειν, οὐχ ἅπαξ, οὐδὲ πρὸς καιρόν, ἀλλὰ πάσας ἡμῶν τὰς ἡμέρας καὶ διὰ βίου παντός […]».[ADL2020] [MM2020]
¶Nota La sentence est attribuée à Chrysostome au moins en raison des premières lignes du scholion-source traduites à la division précédente ( CLC1d32.1 ). La source de cette partie n’a pas été identifiée (chaîne ou homélie inédite). [MM2020] [rev. VS2021]

^JS ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

Omnibus diebus nostris.

^marg.| {CLC1d33.2} BEDA. − Nam qui vel ante mortem ab eius servitio discedit, vel immunditia qualibet sive iniustitia fidei sue sinceritatem commaculat, vel coram hominibus tantum et non coram Deo, sanctus et iustus esse contendit, nondum perfecte de manu spiritualium inimicorum liberatus Domino servit, sed exemplo veterum Samaritanorum diis gentium pariter et Domino servire conatur.^JT ^lz

^lz ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 949 sqq. : «Nam qui uel ante mortem ab eius seruitio discedit uel immunditia qualibet siue iniustitia fidei suae sinceritatem commaculat uel coram hominibus tantum et non etiam coram domino sanctus perdurare contendit et iustus necdum perfecte de manu spiritalium inimicorum liberatus domino seruit sed exemplo ueterum samaritanorum diis gentium pariter et domino seruire conatur». [MM2020]

^JT ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d34.1} AMBROSIUS. − Pulchre cum de Domino prophetaret, ad prophetam sua verba convertit, ut hoc quoque beneficium esse Domini designaret ; ne cum publica numeraret, sua quasi ingratus tacuisse videretur.^JU ^ma
Unde dicitur :

^ma ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 34, CCSL 14, p. 45.472-46.483 : «Pulchre cum de Domino prophetaret, ad prophetam sua uerba conuertit, ut hoc quoque beneficium esse Domini designaret, ne cum publice numeraret sua quasi ingratus tacuisse quae acceperat beneficia uideretur, quae agnoscebat in filio. Sed fortasse aliqui quasi inrationabilem mentis excessum putent, quod octo dierum adloquitur infantem. Verum si teneamus, intellegimus profecto quod potuit uocem patris natus audire, qui Mariae salutationem, antequam nasceretur, audiuit. Sciebat propheta alias esse aures prophetae, quae spiritu Dei, non corporis aetate reserantur, habebat intellegendi sensum, qui exsultandi habebat adfectum». [FG2013]*

^JU ¶Codd. : Li448 ( 14va ) Ed1953 {MM2019}

Et tu, puer, propheta Altissimi vocaberis.

^marg.| {CLC1d34.2} ORIGENES. ⁶²¹* − Ideo reor Zachariam festinasse ut loqueretur ad parvulum⁶²²*, quia sciebat eum post paululum in eremo moraturum, nec se eius posse habere presentiam.^JV ^mb

^mb ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 10, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 75.17-22 : «Et tu, puer, propheta Excelsi vocaberis, antecedes enim coram Domino praeparare vias ejus? Ideo reor Zachariam festinasse, ut loqueretur ad parvulum, quia sciebat eum post paululum in eremo moraturum, nec se ejus habere posse praesentiam». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]*

^JV ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁶²¹ Origenes] + in Lucam Ed1953

⁶²² parvulum] puerum Ed1953

^marg.| {CLC1d34.3} AMBROSIUS. − Sed fortasse aliqui quasi irrationabilem mentis excessum putent quod octo dierum infantem alloquitur ; verum si tenemus superiora, intelligimus profecto quod potuit vocem patris natus audire, qui Marie salutationem antequam nasceretur audivit. Sciebat propheta alias esse aures prophete, que spiritu Dei, non corporis etate reserantur. Habebat intelligendi sensum qui exultandi habebat affectum.^JW ^mc

^mc ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 34, CCSL 14, p. 45.472-46.483 : « Et tu, puer, propheta Altissimi vocaberis. Pulchre cum de Domino prophetaret, ad prophetam sua uerba conuertit, ut hoc quoque beneficium esse Domini designaret, ne cum publice numeraret sua quasi ingratus tacuisse quae acceperat beneficia uideretur, quae agnoscebat in filio. Sed fortasse aliqui quasi inrationabilem mentis excessum putent, quod octo dierum adloquitur infantem. Verum si teneamus [+ superiora sup. l. m. 3 P (Leningrad F.v. I. n. 6)], intellegimus profecto quod potuit uocem patris natus audire, qui Mariae salutationem, antequam nasceretur, audiuit. Sciebat propheta alias esse aures prophetae, quae spiritu Dei, non corporis aetate reserantur, habebat intellegendi sensum, qui exsultandi habebat adfectum».[FG2013]

^JW ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}

^marg.| {CLC1d34.4} BEDA. − Nisi forte putandus est Zacharias propter eos qui aderant potius instruendos futura sui filii munera, que dudum per angelum didicerat, mox ut loqui potuit, predicare voluisse. Audiant Ariani, quod Christum quem Ioannes prophetando preibat, altissimum vocat, sicut et⁶²³* in Psalmo^mddicitur : « Homo natus est in ea et ipse fundavit eam altissimus ».^JX ^me

^md Ps. 86, 5.

^me ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 960 sqq. : «Sed qua ratione uocem patris non audierit natus qui salutationem mariae adhuc utero clausus audiuit, nisi forte putandus est zacharias propter eos potius qui aderant instruendos futura sui filii munera quae dudum per angelum didicerat mox loqui potuit praedicare uoluisse. Audiant sane arriani et erubescant, audiant mansueti et laetentur quod christum dominum quem iohannes prophetando praeibat altissimum uocat iuxta quod et psalmista deum hominem que perfectum in una persona collaudans ait : mater sion dicet homo, et homo factus est in ea, et ipse fundauit eam altissimus». [MM2020]

^JX ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁶²³ et] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d34.5} CHRYSOSTOMUS. − [1] Sicut autem regibus commilitones sunt qui eis viciniores existunt, sic [2] Ioannes cum esset amicus sponsi^mf, de prope eius adventum precessit et hoc est quod subditur :

^mf Io. 3, 29.

Preibis enim ante faciem Domini parare vias eius.

^marg.| Alii autem⁶²⁴* prophete eminus Christi mysterium predicaverunt. Hic vero proprius predicavit, ut et Christum videret et eum ceteris indicaret.^JY ^mg

^mg ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 76 (Krikones §316 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 12vb34-40 (p. 25 ) ; Vat. gr. 1642, f. 58rb : «Χρυσοστόμου. [1] Ὥσπερ δὲ ἐπὶ τῶν βασιλέων οἱ μάλιστα οἰκεῖοι ἐγγὺς τοῦ ὀχήματος τοῦ βασιλικοῦ πορεύονται , [2] οὕτω καὶ ὁ Ἰωάννης, φίλος ὢν ὡς αὐτός φησι τοῦ νυμφίου, ἐγγὺς τῆς παρουσίας αὐτοῦ ἤλαυνε· τοῦτο γὰρ δηλοῖ τό, πρὸ προσώπου, ὅτι οἱ μὲν ἄλλοι προφῆται πόρρωθεν τὸ μυστήριον προκατήγγειλαν· αὐτὸς δὲ προχειρισθεὶς εἰς τὸ προοδεῦσαι τοῦ Κυρίου ἐγγύτερον ἐκήρυξεν ὡς καὶ ἰδεῖν τὸν κηρυττόμενον καὶ τοῖς ἄλλοις αὐτὸν ὑποδεῖξαι».
<cuius fons> [1] Chrysostomus , In Io., hom. 36 (Io. 5), § 1, PG 59, 203.59-204.1 : «Καθάπερ γὰρ οἱ τοῦ βασιλέως ἐγγὺς τῶν πόῤῥωθέν εἰσι λαμπρότεροι δορυφόρων· οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν τύπων ἐγίνετο».
[2] Non inveni. [ADL2020] [MM2020]
<Paral.>Cf. Thomas de Aquino , Sententia libri Ethicorum, liber 8, lectio 9, Leonina t. 47, p. 472.29-32 : «(1159b29 προσαγορεύουσι γοῦν ὡς φίλους τοὺς σύμπλους καὶ τοὺς συστρατιώτας, ὁμοίως δὲ καὶ τοὺς ἐν ταῖς ἄλλαις κοινωνίαις. = Appellant igitur ut amicos connavigatores et commilitones) : Homines enim consueverunt appellare amicos eos qui secundum aliquam communicationem sibi communicant, puta connavigatores qui communicant in navigando, commilitones qui communicant in militia».
<Non hab.> Metaphraste ; TLG ; Catholiclibrary.
¶Nota Selon Nicétas «les plus proches du roi sont ceux qui suivent sa barque (ou mrchent près de son char)». L’adage est inspiré de Chrysostome mais il traduit un constat anthropologique commun à la culture grecque. Thomas en retrouvera la substance sous la plume d’Aristote aux traductions duquel il emprunte le terme commilito. Le terme est relativement fréquent dans le vocabulaire thomasien (16 occurrences dont 12 dans le vocabulaire propre et 3 qui traduisent συστρατιώτης dans l’Ethique). Ici commilito traduit le syntagme ἐγγὺς τοῦ ὀχήματος (τοῦ βασιλικοῦ). Le traducteur est passé du fait de se déplacer auprès du véhicule royal au fait de chevaucher à ses côtés, finalement assimilé à la simple fraternité militaire : les plus proches du roi sont ses compagnons d’armes. La source directe du reste du scholion n’a pas été identifiée dans l’œuvre éditée de Chrysostome. [MM2020] [rev. VS2021]

^JY ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁶²⁴ autem] enim Ed1953

^marg.| {CLC1d34.6} GREGORIUS. Decimo nono Moralium. ⁶²⁵* − Quisquis autem predicando a sordibus vitiorum corda audientium mundat, venienti⁶²⁶ sapientie ad cor viam preparat.^JZ ^mh

^mh ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 19 § 3, CCSL 143A, lin. 45 sqq. : «Quisquis etenim praedicando a sordibus uitiorum corda audientium mundat, uenienti sapientiae uiam praeparat». [MM2020]
<ex quo> = Alulfus sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III (Novum Testamentum : Lc. 7), PL 73, 1201.45. [MM2020]

^JZ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁶²⁵ .XIX.] om. Ed1953

⁶²⁶ venienti] venientis Li448

^marg.| {CLC1d35.1} THEOPHYLACTUS. − Qualiter precursor viam Domini preparavit, exponit subdens :

Ad dandam scientiam salutis plebi eius.

^marg.| Salus Dominus Iesus est. Data est autem plebi scientia salutis, id est Christi, a Ioanne, qui testimonium perhibebat de Christo.^KA ^mi

^mi ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 77), PG 123, 720A14-B3 . [CGC2015]*

^KA ¶Codd. : Li448 (14vb) Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d35.2} BEDA. − Quasi enim⁶²⁷* Iesu, id est salvatoris, nomen exponere⁶²⁸* desiderans, salutis mentionem frequentat. Sed ne temporalem salutem promitti putarent⁶²⁹, subdit ⁶³⁰ :

⁶²⁷ enim] om. Ed1570 Ed1953

⁶²⁸ exponere] + et diligentius commendare Ed1570 Ed1953

⁶²⁹ putarent] putarentur Li448 , putares Ed1570

⁶³⁰ subdit] om. La88

In remissionem peccatorum eorum.^KB ^mj

^mj ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 973 sqq. : «Quasi iesu, id est saluatoris, nomen exponere ac diligentius commendare desiderans salutis mentionem frequentat cum cornu salutis erigendum salutem ex inimicis futuram scientiam salutis plebi dandam commemorat. Sed ne temporalem carnalem que promitti salutem putares in remissionem, inquit, peccatorum eorum». [MM2020]

^KB ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1570 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d35.3} THEOPHYLACTUS. − Non enim aliter cognitus esset Deus, nisi plebi peccata dimisisset. Dei enim est peccata dimittere.^KC ^mk

^mk ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 77), PG 123, 720B4-6 : « Οὐκ ἂν γὰρ ἄλλως ἐπεγνώσθη Θεὸς εἶναι ὁ Κύριος, εἰ μὴ ἀφῆκε τὰς ἁμαρτίας τῷ λαῷ· Θεοῦ γὰρ τὸ ἀφιέναι ἁμαρτίας ». [CGC2015]* [VS2022]*

^KC ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d35.4} BEDA. − Verum Iudei non Christum suscipere sed antichristum malunt exspectare quia non intus a peccati dominio sed foris ab humane servitutis iugo cupiunt liberari.^KD ^ml

^ml ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 978 : «Verum iudaei ideo non iesum christum suscipere sed antichristum malunt exspectare quia non intus sed foris saluari non a peccati dominio sed ab humanae seruitutis cupiunt iugo liberari».
<Non hab.> Glossa ordinaria. [MM2020]

^KD ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d36.1} THEOPHYLACTUS. − Quia Deus peccata nobis ⁶³¹ dimisit, non propter opera nostra sed propter misericordiam suam. ^KE ^mm

^mm ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 78), PG 123, 720B7-9 : « Ἀφῆκε δὲ ἡμῖν ταύτας , διὰ σπλάγχνα ἐλέους· οὐ γὰρ διὰ τὰ ἔργα ἡμῶν ». [CGC2015]* [VS2022] [MM2022]

^KE ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁶³¹ peccata nobis] inv . Li448

^marg.| Ideo convenienter addit ⁶³²*^mn :

^mn Cf. Col. 3, 12 : «Induite vos ergo, sicut electi Dei, sancti, et dilecti, viscera misericordiæ, benignitatem, humilitatem, modestiam, patientiam» ; Phil. 2, 1 : «Si qua ergo consolatio in Christo, si quod solatium caritatis, si qua societas spiritus, si qua viscera miserationis».

⁶³² addit] addidit Ed1953

Per viscera misericordie Dei nostri.

^marg.| {CLC1d36.2} CHRYSOSTOMUS. − [1] [b] Quam quidem misericordiam non ipsimet inquirentes invenimus⁶³³ sed desuper nobis Deus aperuit⁶³⁴.
[2] Unde sequitur :

⁶³³ invenimus] inveniemus Ed1612

⁶³⁴ aperuit Li448 (apuit) Ed1612 Ed1953 ] apparuit Ed1657 ]

In quibus,

^marg.| scilicet misericordie operibus⁶³⁵,
[3]

⁶³⁵ operibus] visceribus Ed1657

visitavit nos,

^marg.| assumpta carne,

oriens ex alto⁶³⁶.^KF ^mo

^mo ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 78-79 (Krikones § 321 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 13ra34-35 : «Χρυσοστόμου Κατὰ Ματθαῖον. [b] Ἐπεσκέψατο μὲν oὖν εἶπε δεικνὺς ὅτι οὐκ αὐτοὶ ζητήσαντες εὕρομεν ἀλλ’ ὁ Θεὸς ἡμῖν ἄνωθεν ἐφάνη· ἀυτὸ τὸ Φῶς ἔλαμψεν· οὐκ ἡμεῖς τῷ φωτὶ πρότερον προσεδράμομεν. Καὶ γὰρ ἐν ἐσχάτοις τὰ ἀνθρώπινα ἦν πρὸ τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας. [c] Οὐδὲ γὰρ ἐβαδίζομεν ἐν σκότει, ἀλλ’ ἐκάθημεθα ἐν σκότει· ὅπερ σημεῖον ἦν τοῦ μηδὲ ἐλπίζειν ἡμᾶς ἀπαλλάττεσθαι. Ὁ γὰρ ἐν ἀργίᾳ καθήμενος, οὐκ ἐφικνεῖται τοῦ τέλους. [a] Σκότος δὲ ἐνταῦθα οὐ τὸ αἰσθητὸν καλεῖ, ἀλλὰ τὴν πλάνην καὶ τὴν ἀσέβειαν».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 1 (Mt. 4, 15-16), PG 57, 217.48-49 : «[a] Γῆ Νεφθαλεὶμ, ὁδὸν θαλάσσης πέραν τοῦ Ἰορδάνου, Γαλιλαία τῶν ἐθνῶν··ὁ λαὸς ὁ καθήμενος ἐν σκότει, φῶς εἶδε μέγα· σκότος ἐνταῦθα οὐ τὸ αἰσθητὸν καλῶν, ἀλλὰ τὴν πλάνην καὶ τὴν ἀσέβειαν. Διὸ καὶ ἐπήγαγε· Τοῖς καθημένοις ἐν χώρᾳ καὶ σκιᾷ θανάτου, φῶς ἀνέτειλεν αὐτοῖς. Ἵνα γὰρ μάθῃς ὅτι οὔτε φῶς, οὔτε σκότος αἰσθητόν φησι, περὶ μὲν τοῦ φωτὸς διαλεγόμενος, οὐχ ἁπλῶς φῶς ἐκάλεσεν, ἀλλὰ φῶς μέγα, ὃ ἀλλαχοῦ ἀληθινόν φησιν· τὸ δὲ σκότος ἐξηγούμενος, σκιὰν θανάτου ὠνόμασεν. [b] Εἶτα δεικνὺς ὅτι οὐκ αὐτοὶ ζητήσαντες εὗρον, ἀλλ’ ὁ Θεὸς αὐτοῖς ἄνωθεν ἐπεφάνη, φησὶ, Φῶς ἀνέτειλεν αὐτοῖς, τουτέστιν, αὐτὸ τὸ φῶς ἀνέτειλε καὶ ἔλαμψεν· οὐκ αὐτοὶ πρότεροι τῷ φωτὶ προσέδραμον. Καὶ γὰρ ἐν ἐσχάτοις τὰ ἀνθρώπινα ἦν πρὸ τῆς Χριστοῦ παρουσίας. [c] Οὐδὲ γὰρ ἐβάδιζον ἐν σκότει, ἀλλ’ ἐκάθηντο ἐν σκότει· ὅπερ σημεῖον ἦν τοῦ μηδὲ ἐλπίζειν αὐτοὺς ἀπαλλάττεσθαι· ὥσπερ γὰρ οὐδὲ εἰδότες, ποῦ δεῖ προβῆναι, οὕτω καταληφθέντες ὑπὸ τοῦ σκότους ἐκάθηντο, μὴ δυνάμενοι μηδὲ στῆναι λοιπόν». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
<ex quo> [b] Cf. Chrysostomus, In Mt., hom. 14, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 44vb : «Deinde, monstrans quod non ipsi querentes invenerunt sed Deus ipsis desuper apparuit ait ipsum lumen ortum est et effulsit».
[2]¶Fons : <revera> Cf. Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 1 § 32, CCSL 143, lin. 19 sqq. : «Pietas in die suo conuiuium exhibet quia cordis uiscera misericordiae operibus replet».
<Paral.> Thomas de Aquino, Summae theologiae prima secundae, q. 68 a. 6 ad 2 ; II-II, q. 101 a. 1 arg. 2 ; q. 121 a. 1 arg. 3.
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e)
[3]¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Lc. 1, 78) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 145a interl. Cas241 Cas574], ed. Gloss-e : « visitavit nos : assumpta carne oriens ex alto : Verbum Patris ortum vere lucis aperiens».
¶Nota 1. Le segment [1] est extrait d’un scholion de Nicétas, source de trois sentences de la Catena : CLC1d36.2 [1] = [b] ; CLC1d37.2 = [a] ; CLC1d37.5 = [c]. L’ordre du texte original de Chrysostome (a-b-c) a été modifié par Nicétas selon la séquence b-c-a. Par fidélité à la continuitas Textus (ordre du lemme biblique) Thomas intervertit à son tour les deux derniers segments de Nicétas (b-a-c).
¶Nota 2. La traduction correspond au grec de la chaîne, sans tenir compte des choix de Burgundio qu’elle corrige comme à son habitude. Ici, la leçon aperuit (mettre au jour) traduit exactement ἐφάνη (φαίνω : «cause to appear») retenu par Nicétas, tandis que apparuit, retenu par Nicolaï, traduit plutôt ἐπεφάνη (ἐπιφαίνω) attesté par le texte original de Chrysostome.
¶Nota 3. Les lemmes attributifs des segments [2] et [3] ont été omis suite à une erreur de l’antigraphe, contribuant à attribuer à Chrysostome une glose thomasienne inspirée de Grégoire le Grand et de la Glose ordinaire. [MM2020]*

^KF ¶Codd. : Li448 ( 14vb ) Ed1571 Ed1612 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁶³⁶ alto] + (id est Christus) Ed1657

^marg.| {CLC1d36.3} GRECUS. − In altis permanens, tamen in terrenis presens, non divisionem patiens neque circumscriptionem, quod intellectus noster comprehendere non potest nec ulla serie verborum exprimere.^KG ^mp

^mp ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 78 (Krikones §320 : Severus), Vat. gr. 1611, f. 13ra19-22 ; Paris, BnF, Grec 208, f. 58v 17-22 : «Σεβήρου. Εὐχαριστεῖ τῇ ἐπιφανείᾳ τοῦ σωτῆρος. [...] ἀλλ ἐξ ὕψους τοῦ ἀνωτάτω καὶ οὗ πέρα μηδέν ἐστιν ἐννοεῖν ἀνατολὴ πλατεῖας καὶ περιφανεστάτη τὸν ἥλιον ἔχουσα τῆς δικαιοσύνης, πρὸς τοὺς ἐν σκότει νοητῷ καὶ σκιᾷ θανάτου καθημένους, αὐτομολήσαντα∙ καὶ ὅλαις ἀκτῖσιν ἄνω μένοντα καὶ ὅλον ἐπὶ γῆς παρόντα καὶ μηδαμοῦ τὸ πλῆρες ἀφέντα, μήτε μὴν τῇ πρὸς ἡμᾶς ἐπιδημίᾳ μερισμὸν ἢ περιγραφὴν ὑπομείναντα· τὸ δὲ πῶςοὔτε νοεῖν ὁ ἀσθενὴς καὶ ἡμέτερος νοῦς οὔτε φράζειν ὁ λόγος δυνήσεται […]».
<Non hab.> ed. Mai , Classicorum auctorum, Romae, 1835, t. 10 (cf. 412 etc.) ; ACO ; Catena Graecorum Patrum in Lc. (Cramer, 2, p. 18-19) ; PL ; LLT.
¶Nota Thomas forge ici une sentence particulièrement équilibrée à partir d’un long scholion de Sévère d’Antioche qui a échappé à l’attention d’Angelo Mai et que nous éditons ici partiellement pour la première fois à partir de deux manuscrits. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^KG ¶Codd. : Li448 ( 14vb ) Ed1657 (20b) Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d37.1} BEDA. − Recte Christus oriens vocatur quia nobis ortum vere lucis aperuit.^KH ^mq
Unde sequitur ⁶³⁷ :

^mq ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 984 sqq. : «Qui ideo recte oriens uocatur quia nobis ortum uerae lucis aperiens filios noctis et tenebrarum lucis effecit filios iuxta quod beatus zacharias consequenter exponit dicens : inluminare his qui in tenebris et in umbra mortis sedent ad dirigendos pedes nostros in uiam pacis». [MM2020]

^KH ¶Codd. : Li448 ( 15ra ) Ed1953 {MM2020}

⁶³⁷ sequitur] dicitur Li448

Illuminare his qui in tenebris et in umbra mortis sedent.

^marg.| {CLC1d37.2} CHRYSOSTOMUS. − [a] Tenebras hic appellat non materiales sed errorem et a fide distantiam.^KI ^mr

^mr ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 78-79 (Krikones §321 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 13ra40-rb13 : «Χρυσοστόμου Κατὰ Ματθαῖον. [b] [... ut supra CLC1d36.2 ] [c] [ut infra CLC1d37.5] [a] σκότος δὲ ἐνταῦθα οὐ τὸ αἰσθητὸν καλεῖ, ἀλλὰ τὴν πλάνην καὶ τὴν ἀσέβειαν».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 14, § 1 (Mt. 4, 15-16), PG 57, 217.41-42 : «[a] “Γῆ Νεφθαλεὶμ, ὁδὸν θαλάσσης πέραν τοῦ Ἰορδάνου, Γαλιλαία τῶν ἐθνῶν· ὁ λαὸς ὁ καθήμενος ἐν σκότει, φῶς εἶδε μέγα”· σκότος ἐνταῦθα οὐ τὸ αἰσθητὸν καλῶν, ἀλλὰ τὴν πλάνην καὶ τὴν ἀσέβειαν. Διὸ καὶ ἐπήγαγε· “Τοῖς καθημένοις ἐν χώρᾳ καὶ σκιᾷ θανάτου, φῶς ἀνέτειλεν αὐτοῖς”. Ἵνα γὰρ μάθῃς ὅτι οὔτε φῶς, οὔτε σκότος αἰσθητόν φησι, περὶ μὲν τοῦ φωτὸς διαλεγόμενος, οὐχ ἁπλῶς φῶς ἐκάλεσεν, ἀλλὰ φῶς μέγα, ὃ ἀλλαχοῦ ἀληθινόν φησιν· τὸ δὲ σκότος ἐξηγούμενος, σκιὰν θανάτου ὠνόμασεν. [b] [ut supra CLC1d36.2]. [c] [ut infra CLC1d37.5]». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
<ex quo> [a] Chrysostomus, In Mt., hom. 14, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 44va : «Tenebras hic non sensibiles vocans set et errorem et impietatem».
¶Nota . La sentence est extraite d’un scholion de Nicétas source de trois sentences de la Catena. Voir plus haut : CLC1d36.2 (nota). La traduction est indépendante de celle de Burgundio. [MM2020]

^KI ¶Codd. : Li448 ( 15ra ) Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d37.3} BASILIUS. − Tenebrosa enim erat plebs gentilis, que idolorum cultu⁶³⁸ gravabatur, donec lux orta dispersit, caliginem et splendorem veritatis expandit.^KJ ^ms

^ms ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 79 (Krikones §322 : Basilius, In Isaia), Vat. gr. 1611, f. 13rb19-22 : «Βασιλείου Ἐν Ἠσαΐᾳ. Ὁ τοίνυν ἐν τῇ ἐθνικῇ ἀγνοίᾳ ἐσκοτωμένος [ἐσκοτισμένος Iviron] λαὸς ἐκάθητο ἐν χώρᾳ σκιαζομένῃ ὑπὸ τοῦ θανάτου. Οἱονεὶ γὰρ νεφέλη βαθεῖα, διὰ τῆς εἰδωλολατρίας * αὐτοῖς ἐπέκειτο ἕως ἐλθὸν τὸ φῶς τὸ μέγα, διέκοψε μὲν τὴν ἀχλύν, ἐφήπλωσε δὲ αὐτοῖς τῆς ἀληθείας τὸ φέγγος […]».
<cuius fons> Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 6), PG 30, 508D : «Ὁ δὲ λαὸς ὁ τῶν ἐθνῶν ᾤκει ἐν χώρᾳ ποδαπῇ; Σκιαζομένῃ ὑπὸ τοῦ θανάτου. Οἱονεὶ γὰρ νεφέλη** βαθεῖα ἐπέκειτο αὐτοῖς, διὰ τῆς εἰδωλολατρείας, *** ἕως ἐλθὸν τὸ φῶς διέκοψε μὲν τὴν ἀχλὺν, ἐφήπλωσε δὲ αὐτοῖς τῆς ἀληθείας τὸ φέγγος».
*εἰδωλολατρίας Vg1611² (in ras.)] εἰδωλολατρείας Vg1611* (ut videtur)
**νεφέλη] corr., νεφέκη PG
***εἰδωλολατρείας] corr., εἰδωλολατραίας PG [ADL2020] [MM2020] [MM2021] [VS2021] [MM2022]
¶Nota . Plebs gentilis est un hapax du vocabulaire thomasien. [MM2020]

^KJ ¶Codd. : Li448 ( 15ra ) Ed1953 {MM2020}

⁶³⁸ cultu] cultura Li448

^marg.| {CLC1d37.4} GREGORIUS. Quarto Moralium. ⁶³⁹* − [a] Umbra vero mortis oblivio mentis accipitur. Sicut enim mors hoc quod interficit, agit ut non sit in vita, ita oblivio hoc quod intercipit⁶⁴⁰*, agit ut non sit in memoria. Unde Iudeorum populus, qui Dei oblitus fuerat, dicitur in umbra mortis sedere. [c] Umbra etiam mortis mors carnis accipitur quia sicut vera mors est qua anima separatur a Deo, ita umbra mortis est qua caro separatur ab anima. Unde voce martyrum dicitur^mt : « Operuit nos umbra mortis » . [b] Per umbram etiam mortis imitatio diaboli, qui mors in Apocalypsi dicitur , designatur quia sicut umbra iuxta qualitatem corporis ducitur, ita actiones iniquorum de specie imitationis eius exprimuntur.^KK ^mu

^mt Ps. 43, 20.

^mu ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 4 § 16, CCSL 143, lin. 15 sqq. : «[a] In scriptura enim sacra umbra mortis aliquando obliuio mentis accipitur, aliquando imitatio diaboli aliquando mors carnis. Vmbra enim mortis, obliuio mentis accipitur, quia ut superius diximus, sicut mors hoc quod interficit, agit ut non sit in uita, ita obliuio hoc quod intercipit, agit ut non sit in memoria. Vnde recte, quia ioannes hebraeorum populo eum, cuius obliti fuerant, deum praedicare ueniebat, per zachariam dicitur : illuminare his qui in tenebris et in umbra mortis sedent. In umbra enim mortis sedere, est a diuini amoris notitia in obliuione lassescere. Vmbra mortis imitatio antiqui hostis accipitur. Ipse enim quia mortem intulit, mors uocatur ioanne attestante, qui ait : et nomen illi mors. [b] Per umbram igitur mortis eius imitatio designatur quia sicut umbra iuxta qualitatem corporis ducitur, ita actiones iniquorum de specie imitationis eius exprimuntur. Vnde recte isaias cum gentiles populos in antiqui hostis cerneret imitatione defecisse eos que ad ueri solis ortum resurgere, quae certo futura considerat, quasi ex praeteritis narrat, dicens : sedentibus in tenebris et umbra mortis, lux orta est eis. [c] Vmbra etiam mortis mors carnis accipitur quia sicut uera mors est, qua anima separatur a deo, ita umbra mortis est, qua caro separatur ab anima. Vnde recte uoce martyrum per prophetam dicitur : humiliasti nos in loco afflictionis et operuit nos umbra mortis». [MM2020]

^KK ¶Codd. : Li448 ( 15ra ) Ed1953 {MM2020}

⁶³⁹ Quarto] om. Ed1953

⁶⁴⁰ intercipit] interficit Ed1953

^marg.| {CLC1d37.5} CHRYSOSTOMUS. − [c] Recte autem dicit sedent. N on enim ambulabamus in tenebris sed sedebamus.^KL ^mv

^mv ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 78-79 (Krikones §321 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 13ra37-38 : «Χρυσοστόμου Κατὰ Ματθαῖον. [b] [... cf. CLC1d36.2 ] [c] Οὐδὲ γὰρ ἐβαδίζομεν ἐν σκότει, ἀλλ’ ἐκαθήμεθα ἐν σκότει· ὅπερ σημεῖον ἦν τοῦ μηδὲ ἐλπίζειν ἡμᾶς ἀπαλλάττεσθαι. Ὁ γὰρ ἐν ἀργίᾳ καθήμενος οὐκ ἐφικνεῖται τοῦ τέλους. [a] [... cf. CLC1d37.2 ]».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 14 § 1 (Mt. 4, 15-16), PG 57, 217.53-54 : «[a] [cf. CLC1d37.2 ]. [b] [cf. CLC1d36.2 ]. [c] Οὐδὲ γὰρ ἐβάδιζον ἐν σκότει, ἀλλ’ ἐκάθηντο ἐν σκότει· ὅπερ σημεῖον ἦν τοῦ μηδὲ ἐλπίζειν αὐτοὺς ἀπαλλάττεσθαι· ὥσπερ γὰρ οὐδὲ εἰδότες, ποῦ δεῖ προβῆναι, οὕτω καταληφθέντες ὑπὸ τοῦ σκότους ἐκάθηντο, μὴ δυνάμενοι μηδὲ στῆναι λοιπόν». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
<ex quo> Chrysostomus, In Mt., hom. 14, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 44vb : «Neque enim ambulabant in tenebris sed sedebant in tenebris quod signum erat neque sperabant». [MM2020]
¶Nota . La sentence est extraite d’un scholion de Nicétas, source de trois sentences de la Catena. Voir plus haut : CLC1d36.2 (nota). La traduction est indépendante de celle de Burgundio. On notera ici en particulier la différence entre ἐβαδίζομεν-ambulabamus (Nicétas-Thomas) et ἐβάδιζον-ambulabant (Chrysostome-Burgundio). [MM2020]*

^KL ¶Codd. : Li448 ( 15ra ) Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d37.6} THEOPHYLACTUS. − Non solum autem oriens Dominus his qui in tenebris sedent illuminat sed aliquid amplius facit.
Unde sequitur :

Ad dirigendos pedes nostros in viam pacis.

^marg.| Via pacis est via iustitie, ad quam direxit pedes , id est affectus animarum nostrarum.^KM ^mw

^mw ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 79), PG 123, 720C14-D6. [CGC2015]*

^KM ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d37.7} GREGORIUS. In homiliario. ⁶⁴¹* − Tunc enim⁶⁴² gressus nostros in viam pacis dirigimus quando per illud actionum iter pergimus in quo ab auctoris nostri gratia non discordemus.^KN ^mx

^mx ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 33, § 9, p. 291.99-101 : «In pace autem ire praecipitur ut a ueritatis itinere in uia scandali ulterius non deriuetur. Unde et per Zachariam dicitur : Ad dirigendos pedes nostros in uiam pacis. Tunc enim gressus nostros in uiam pacis dirigimus, quando per illud actionum iter pergimus, in quo ab auctoris nostri gratia non discordamus». [FG2013]

^KN ¶Codd. : Li448 ( 15ra ) Ed1953 {MM2020}

⁶⁴¹ homiliario] scrips. , homil’ Li448 , Evangelia Ed1953

⁶⁴² enim] etiam Li448

^marg.| {CLC1d37.8} AMBROSIUS. − Simul et illud adverte, quam paucis Elisabeth, quam multis Zacharias prophet⁶⁴³*. Et uterque sancto impletus Spiritu loquebatur ; sed disciplina servatur, ut mulier discere magis que divina sunt studeat quam docere.^KO ^my

^my ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 35, CCSL 14, p. 46.483-490 : «Simul illud aduerte quam paucis Elisabet, quam multis Zaccharias prophetet. Et uterque sancto inpletus Spiritu loquebatur, sed disciplina seruatur, ut mulier discere magis quae diuina sunt studeat quam docere. Nec facile ullam prophetasse uberius quam matrem Domini repperimus. Prophetissa ipsa Maria soror Aaron quam cito cantici uerba conclusit eadem que ubi prolixius est locuta cum fratre, nequaquam sui poenam sermonis euasit. factum est autem in diebus illis exivit edictum a Caesare Augusto, ut censum profiteretur universus orbis terrae ». [FG2013]*

^KO ¶Codd. : Li448 ( 15rb ) Ed1953 {MM2020}

⁶⁴³ prophetet] prophetizet Ed1953

^marg.| {CLC1d38.1} BEDA. − Predicator penitentie⁶⁴⁴* futurus, ut liberius auditores suos a mundi illecebris erudiendo sustollat⁶⁴⁵, primevam in desertis transigit vitam. ^KP ^mz
Unde dicitur :

^mz ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 1003 sqq. : «Praedicator paenitentiae futurus oportunum iustum que est ut solitudinis aspera sequatur et quo liberius iuuenis auditores suos a mundi illecebris erudiendo sustollat ipse etiam primaeuam squalidus in desertis uitam transigat». [MM2020]

^KP ¶Codd. : Li448 ( 15rb ) Ed1953 {MM2020}

⁶⁴⁴ penitentie] patientie Ed1953

⁶⁴⁵ substollat

Puer autem crescebat.

^marg.| {CLC1d38.2} THEOPHYLACTUS. − Secundum corporalem etatem.

Et confortabatur spiritu.

^marg.| Simul enim cum corpore spirituale donum crescebat, et spiritus operationes in eo magis ac magis ostendebantur.^na

^na ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 80), PG 123, 720D7-12. [CGC2015]*

^marg.| {CLC1d38.3} ORIGENES. ⁶⁴⁶* − Vel crescebat spiritu , nec in eadem permanebat mensura qua ceperat ; sed semper crescebat spiritus in eo, semper voluntas illius⁶⁴⁷* ad meliora tendens habebat profectus suos⁶⁴⁸* et mens⁶⁴⁹ divinius aliquid contemplabatur. Exercebat se memoria, ut plura in thesauro suo reconderet. Addit autem Et confortabatur . Infirma enim est humana natura. Legimus enim ^nb« Caro autem infirma ». Confortanda est itaque spiritu, « spiritus enim promptus est ». Multi confortantur carne ; athleta autem Dei spiritu roborandus est, ut sapientiam carnis elidat unde recessit, fugiens tumultum urbium propter frequentiam.
Sequitur enim :

^nb Mt. 26, 41.

⁶⁴⁶ Origenes] + in Lucam Ed1953

⁶⁴⁷ illius] eius Ed1953

⁶⁴⁸ suos] om. Ed1953

⁶⁴⁹ mens] mons cacogr. Li448

Et erat in desertis.

^marg.| Ubi purior aer est, celum apertius, et familiarior Deus ut quia nondum baptismi et predicationis tempus advenerat, vacaret orationibus, et cum angelis conversaretur, appellaret dominum, et illum audiret dicentem ecce adsum.^KQ ^nc

^nc ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 11 (Lc. 1, 80), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 77.20-80.23 : «Puer autem crescebat, et confortabatur spiritu. Quod dicit, tale est : crescebat spiritu, nec in eadem permanebat mensura qua coeperat ; sed semper crescebat in eo spiritus, et per singulas horas atque momenta spiritu succrescente, anima quoque sua incrementa capiebat, et non solum anima, sed etiam sensus et mens augmenta spiritus sequebatur. Illud quod praecepit Deus : Crescite et multiplicamini [Gn. 1, 22] referatur ad numerum, ut dum plures fiunt quam prius fuerant, multiplicatio habet locum : hoc vero quod sequitur, Crescite, non est in nostra potestate. Quis enim hominum non velit ad staturam suam adjicere [Mt. 6, 27], ut longior fiat? Si ergo propterea quid praecipitur ut fiat, stultum est quippe praecipere, quod is cui praecipias, facere non possit : et praecipitur nobis ut crescamus, utique id praecipitur quod facere non possumus. Vis scire quomodo intelligatur, Crescite? ausculta quid Isaac fecerit, de quo dicitur : Isaac proficiebat, et major fiebat, donec factus est magnus, vel vehementer nimis [Gn. 26, 13]. Semper enim voluntas illius ad meliora se tendens, habebat profectus suos, mens divinius aliquid contemplabatur, et exercebat se memoria, ut plura in thesauro suo conderet, ut firmius retineret. Atque in hunc modum evenit, ut qui omnes virtutes suas in animae agro excoluerit, impleret mandatum praecipiens, Crescite. Quamobrem et Joannes adhuc parvulus crescebat, et multiplicabatur. Difficillimum autem est parvulum spiritu crescere, et inter mortales petrarum. Puer autem crescebat, et confortabatur spiritu. Aliud est crescebat, aliud confortabatur . Infirma est humana natura, et, ut fieri possit fortior, divino auxilio indiget. Legimus, Caro infirma. Quo igitur auxilio confortanda est? Utique spiritu. Spiritus enim promptus, caro autem infirma. Qui vult fortior fieri, non debet nisi in Spiritu confortari. Multi confortantur carne, corpore roborantur ; athleta autem Dei spiritu roborandus est, et cum sic fuerit confortatus, sapientiam carnis elidet et spiritalis effectus, subdet corpus animi imperio. Non putemus ergo simplicem de Joanne historiam esse conscriptam, et quae nihil ad nos pertineat, in eo quod dicitur, crescebat et confortabatur spiritu sed ad imitationem nostram, ut multiplicati spiritaliter juxta eum quem diximus sensum, incrementa capiamus. Et erat in desertis usque ad diem ostensionis suae ad Israel. Dixi nuper quod et conceptus Joannis stupendum quid habuerit, quando exultavit infans in utero, et suum necdum genitus Dominum recognovit : et nativitas non impar miraculum, quando ad eum velut audientem Zachariae prophetantis sermo convertitur, dicens : Et tu, puer, propheta Excelsi vocaberis. Digne igitur qui sic conceptus fuerat, et natus, non exspectavit, ut a patre nutriretur et matre usque ad diem ostensionis suae ad Israel, sed recessit, fugiens tumultum urbium , populi frequentiam, vitia civitatum, et abiit in deserta, ubi purior aer est et caelum apertius et familiarior Deus, ut quia necdum sacramentum baptismi nec praedicationis tempus advenerat, vacaret orationibus et cum angelis conversaretur, appellaretque Dominum».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^KQ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d38.4} THEOPHYLACTUS. − Vel erat in desertis ut extra multorum malitiam nutriretur et ut neminem vereretur arguere. Si enim fuisset in mundo, forte fuisset amicitia et conversatione hominum depravatus simul etiam ut esset fide dignus qui predicaturus erat Christum. Occultabatur autem in desertis, donec placuit Deo ipsum israelitico populo demonstrare. ^KR ^nd

^nd ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 80), PG 123, 720D12 -721A5 : « Διὰ τί δὲ ἦν ἐν ταῖς ἐρήμοις ; Ἵνα ἔξω τῆς τῶν πολλῶν κακίας διάγῃ, καὶ ἵνα μηδένα αἰδούμενος, ἐλέγχῃ μετὰ παῤῥησίας· εἰ γὰρ ἦν ἐν τῷ κόσμῳ, τυχὸν ἂν ἐμολύνθη φιλίαις καὶ συνηθείσις ἀνθρώπων· ἅμα δὲ καὶ ἵνα ἀξιόπιστος εἴη μέλλων περὶ Χριστοῦ κηρύττειν, οἷα δὴ ἐρημίτης καὶ ὑπὲρ τοὺς πολλοὺς ὤν· ἐκρύπτετο δὲ ἐν ταῖς ἐρήμοις ἄχρις οὗ εὐδόκησεν ὁ Θεὸς ἀναδεῖξαι αὐτὸν τῷ Ἰσραηλίτῃ λαῷ ». [CGC2015]* [VS2022] [MM2022]

^KR ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| Unde sequitur :

Usque ad diem ostensionis sue ad Israel.

^marg.| {CLC1d38.5} AMBROSIUS. − Pulchre autem tempus quo fuit⁶⁵⁰ in utero propheta describitur, ne Marie presentia taceatur, sed tempus siletur infantie, eo quod presentia Domini matris⁶⁵¹* in utero roboratur qui infantie impedimenta nescivit.^KS ^ne

^ne ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 30, CCSL 14, p. 44.414 : «Peperit ergo filium Elisabet et congratulabantur uicini. Habet sanctorum editio laetitiam plurimorum, quia conmune est bonum ; iustitia enim conmunis est uirtus. Et ideo in ortu iusti futurae uitae insigne praemittitur et gratia secutura uirtutis exsultatione uicinorum praefigurante signatur. Pulchre autem tempus, quo fuit in utero propheta, describitur, ne Mariae praesentia taceatur, sed tempus siletur infantiae, eo quod praesentia Domini matris in utero roboratur, qui infantiae inpedimenta nesciuit. Et ideo in evangelio nihil super eo legimus nisi ortum eius et oraculum, exsultationem in utero, uocem in deserto. Neque enim ullam infantiae sensit aetatem qui supra naturam, supra aetatem in utero situs matris a mensura perfectae coepit aetatis plenitudinis Christi». [FG2013*]

^KS ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

⁶⁵⁰ fuit] servit cacogr. Li448

⁶⁵¹ Domini matris] inv . Ed1953

<57. - Lucae evangelium>

Capitulum 1

<57. Catena aurea in Lucam>

Capitulum 1