Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

Catena aurea

Biblia communis

Capitulum 1

Numérotation du verset Lc. 1,1

PROHEMIUM BEATI LUCE IN EVANGELIUM SUUM INCIPIT.¹ Quoniam quidem multi

¹ Prohemium... incipit] Item alius prologus Ω^J, Alius prologus , Hic incipit Lucas et facit ipse prologum suum Cor1 LP , Weber

conati sunt ordinare narrationem² que in nobis

² narrationem Ω^J Rusch Weber ] narrationes

complete sunt

rerum

Numérotation du verset Lc. 1,2

sicut tradiderunt nobis

qui ab initio ipsi viderunt

et ministri fuerunt sermonis,

Numérotation du verset Lc. 1,3

visum est et mihi

assecuto a principio omnia³ diligenter,

³ omnia Ω^J² Catena Rusch ] omnibus Ω^J* ( rubr. cancel. ) Weber

ex ordine tibi⁴ scribere, optime Theophile,

⁴ ex ordine – tibi ] inv.

Numérotation du verset Lc. 1,4

ut cognoscas eorum verborum⁵ de quibus eruditus es veritatem.

⁵ verborum ^P ] om.

EVANGELIUM SECUNDUM LUCAM INCIPIT. CAPITULUM 1⁶

⁶ Evangelium… Capitulum 1 Rusch ] Expliciunt prologi. Incipit evangelium secundum Lucam , Explicit prologus. Incipit evangelium secundum Lucam Ω^J, hic incipit c. 1 CorS1, om. Li448@ Weber

Numérotation du verset Lc. 1,5

Fuit in diebus Herodis regis Iudee,

sacerdos quidam

nomine Zacharias

de vice Abia

et uxor illi de filiabus Aaron et nomen eius Elisabeth.

Numérotation du verset Lc. 1,6

Erant autem ambo iusti⁷

⁷ ambo iusti Li448 Rusch ] inv. Cas574 Li448@ Weber

ante Deum,

incedentes in omnibus mandatis et iustificationibus Domini

sine querela.

Numérotation du verset Lc. 1,7

Et non erat illis filius

eo quod esset Elisabeth sterilis et ambo processissent⁸ in diebus suis.

⁸ processissent ^S Catena Weber ] processerant Rusch

Numérotation du verset Lc. 1,8

Factum est autem cum sacerdotio fungeretur⁹

⁹ fungeretur Rusch Weber ] + Zacharias Li448@

in ordine vicis sue ante Deum,

Numérotation du verset Lc. 1,9

secundum consuetudinem sacerdotii sorte exiit ut incensum poneret

ingressus in¹⁰ templum Domini

¹⁰ in ^S Cas574 Catena Weber ] om. Rusch

Numérotation du verset Lc. 1,10

et omnis multitudo populi erat foris orans¹¹ hora incensi¹².

¹¹ populi erat foris orans Rusch ] erat populi orans foris Am70 (foras) Weber, populi erat orans foris Cas574 (foras) Catena |

¹² incensi] in cena Am70 |

Numérotation du verset Lc. 1,11

Apparuit autem illi angelus Domini stans a dextris altaris incensi.

Numérotation du verset Lc. 1,12

Et Zacharias turbatus est videns et timor irruit super eum¹³.

¹³ eum Catena Rusch Weber ] illum

Numérotation du verset Lc. 1,13

Ait autem ad illum angelus: Ne timeas, Zacharia, quoniam exaudita est deprecatio

tua

et uxor tua Elisabeth pariet tibi filium

et vocabis nomen eius Ioannem.

Numérotation du verset Lc. 1,14

Et erit gaudium tibi¹⁴ et exultatio

¹⁴ gaudium tibi ^S Cas574 Li448 Ed1455 Weber ] inv. Li448@ Rusch

et multi in nativitate eius gaudebunt.

Numérotation du verset Lc. 1,15

Erit enim magnus

coram Domino et¹⁵ vinum et siceram¹⁶ non bibet

¹⁵ et Cas574 Catena ^S Ed1455 Weber ] om. Rusch |

¹⁶ siceram Cas574 Catena ^S Rusch ] sicera Weber |

et Spiritu sancto replebitur adhuc ex utero matris sue

Numérotation du verset Lc. 1,16

et multos filiorum Israel convertet ad Dominum Deum ipsorum.

Numérotation du verset Lc. 1,17

Et ipse precedet ante illum

in spiritu

et virtute¹⁷ Elie

¹⁷ virtute] veritate *

ut convertat corda patrum in filios

et incredulos¹⁸

¹⁸ incredibiles Ed1455 Rusch Weber ] incredulos Li448@

ad prudentiam iustorum

parare Domino plebem perfectam.

Numérotation du verset Lc. 1,18

Et dixit Zacharias ad angelum: Unde hoc sciam?

Ego enim sum senex et uxor mea processit in diebus suis.

Numérotation du verset Lc. 1,19

Et respondens angelus dixit ei: Ego sum Gabriel

qui asto

ante Deum

et missus sum loqui ad te et hec tibi evangelizare

Numérotation du verset Lc. 1,20

et ecce eris tacens et non poteris loqui usque in diem quo hec fiant pro eo quod non credidisti verbis meis que implebuntur in tempore suo.

Numérotation du verset Lc. 1,21

Et erat plebs exspectans Zachariam et mirabantur quod tardaret ipse in templo.

Numérotation du verset Lc. 1,22

Egressus autem non poterat loqui ad illos et cognoverunt

quod visionem vidisset in templo. Et ipse erat innuens illis et permansit mutus.

Numérotation du verset Lc. 1,23

Et factum est ut impleti sunt dies officii eius abiit in domum suam.

Numérotation du verset Lc. 1,24

Post hos autem dies

concepit Elisabeth¹⁹ uxor eius et occultabat se mensibus quinque dicens:

¹⁹ Elisabeth] + filium

Numérotation du verset Lc. 1,25

Quia sic fecit mihi Dominus²⁰ in diebus

²⁰ fecit mihi Dominus Cas547 Li448 Rusch ] fecit Dominus mihi Li448@ , mihi fecit Dominus Weber

quibus respexit aufferre opprobrium meum inter homines.

Numérotation du verset Lc. 1,26

In mense autem sexto,

missus est angelus Gabriel²¹ a Deo in civitatem Galilee cui nomen Nazareth

²¹ angelus Gabriel Am70 Cas574 Catena ² Weber ] inv. * Rusch, angelus * (glossator compl.: a. Gabriel )

Numérotation du verset Lc. 1,27

ad virginem desponsatam

viro cui nomen erat Ioseph

de domo David

et nomen virginis Maria.

Numérotation du verset Lc. 1,28

Et ingressus angelus ad eam dixit: Ave gratia plena, Dominus tecum. Benedicta tu in mulieribus.

Numérotation du verset Lc. 1,29

Que cum audisset²² turbata est

²² audisset Catena Rusch ] vidisset Weber

in sermone eius et cogitabat

qualis esset ista salutatio.

Numérotation du verset Lc. 1,30

Et ait angelus ei ²³: Ne timeas, Maria, invenisti enim gratiam apud Deum.

²³ angelus ei Am70 ^F ^P ^S Ed1455 Rusch Clementina Weber ] inv. Cas574 Catena, illi angelus ^M

Numérotation du verset Lc. 1,31

Ecce concipies in utero et paries filium

et vocabis nomen eius Iesum.

Numérotation du verset Lc. 1,32

Hic erit magnus et Filius Altissimi vocabitur

et dabit illi²⁴ Dominus Deus²⁵ sedem

²⁴ illi] om. |

²⁵ Deus] om. |

David patris eius.

Numérotation du verset Lc. 1,33

Et regnabit in domo Iacob in eternum et regni eius non erit finis.

Numérotation du verset Lc. 1,34

Dixit autem Maria ad angelum:

Quomodo fiet istud

quoniam virum non cognosco?

Numérotation du verset Lc. 1,35

Et respondens angelus dixit ei: Spiritus sanctus superveniet in te

et virtus Altissimi

obumbrabit tibi.

Ideoque et²⁶ quod nascetur ex te²⁷ sanctum vocabitur Filius Dei.

²⁶ et Cas574 Li448 Rusch Weber ] om. Li448@ |

²⁷ ex te Cas574 Catena Rusch ] om. Weber |

Numérotation du verset Lc. 1,36

Et ecce Elisabeth cognata tua et ipsa concepit filium in senectute²⁸ sua

²⁸ senectute Catena Rusch ] senecta Weber

et hic mensis

est sextus

illi que vocatur sterilis.

Numérotation du verset Lc. 1,37

Quia non erit impossibile apud Deum omne verbum.

Numérotation du verset Lc. 1,38

Dixit autem Maria:

Ecce ancilla Domini

fiat mihi secundum verbum tuum.

Et discessit ab illa angelus²⁹.

²⁹ ab illa - angelus Cas574 Catena ^S Ed1455 Weber ] inv. Rusch

Numérotation du verset Lc. 1,39

Exsurgens autem Maria in diebus illis abiit in montana

cum festinatione in civitatem Iuda³⁰.

³⁰ Iuda Catena Rusch Clementina Weber ] Iude Wordsworth ( To22 Ad10546 Vallicelliana B.VI )

Numérotation du verset Lc. 1,40

Et intravit in³¹ domum Zacharie

³¹ in Li448 ^S ^P Rusch Weber ] om. Cas574 Li448@

et salutavit Elisabeth.

Numérotation du verset Lc. 1,41

Et factum est ut audivit salutationem Marie Elisabeth,

exultavit infans in utero eius

et repleta est Spiritu sancto Elisabeth

Numérotation du verset Lc. 1,42

et exclamavit

voce magna

et³² dixit:

³² et] om.

Benedicta tu inter mulieres

et benedictus fructus ventris tui.

Numérotation du verset Lc. 1,43

Et unde hoc mihi ut veniat mater Domini mei ad me?

Numérotation du verset Lc. 1,44

Ecce enim ut facta est vox salutationis tue in auribus meis

exultavit in gaudio³³ infans in utero meo.

³³ in gaudio CorS2 ( Infra. .e. et factum est ut audivit. in gaudio. al. sine hoc sed textus est ) coniec. ] om. CorS2 ( al. ) ; haec lectio nec Wordsworth nec Weber recenserunt.

Numérotation du verset Lc. 1,45

Et beata que credidisti³⁴ quoniam perficientur ea³⁵ que dicta sunt tibi³⁶ a Domino³⁷.

³⁴ credidisti Wordsworth (B D P9389² G H Θ J K To22 O Q R V X Z) Weber (s Z P G Φ) Cor4 CorS2 (utraque correctio sic) Cor2 (in antiphona dicitur in secunda persona CREDIDISTI ) Ω^M² Ω^F ( sic iuxta imaginem phototypicam quam propria industria feci ante deteriorationem – potius quam restaurationem – A.D. 2012-2013 a conservatoribus Bibliothecae Mediceae perpetratam) Ω^J ^S ^R Li448@ Rusch Clementina] credidit Amiatinus Cava etc. BL35167 Sarum Ω^M* CorS2 (in aliis BEATA QUE CREDIDIT etc. dicta sunt) Cor2 (grec. anti.) Am70 Cas574 ^L Ed1455 Weber, credidit vel credidisti Li448 Mt366 |

³⁵ ea] in te Rusch , cf. Corpus antiphonalium officii, n° 6165 etc. |

³⁶ tibi Ω^M Ω^J Ω^F ^S ^R Am70 Li448@ Rusch Clementina ] ei Cor2 ( grec. anti. ) BL35167 ( a Domino ei ) Cas574 ^L Ed1455 Weber, tibi vel ei Li448 etc., ei vel tibi Mt366 etc. |

³⁷ Et beata… Domino] Cor2 ^V f. : « Et infra: EXULTAVIT IN GAUDIO INFANS IN UTERO MEO ET BEATA QUE CREDIDIT QUONIAM PERFICIENTUR EA QUE DICTA SUNT EI A DOMINO : grec. anti. In antiphona dicitur in secunda persona CREDIDISTI ». Cf. Corpus antiphonalium officii, n° 6165: “Beata es, Virgo Maria Dei Genitrix, QUAE CREDIDISTI Domino perfecta sunt IN TE QUAE DICTA SUNT TIBI ” ; cf. ibid., n° 1455, 1565, 1566, 2925, 6165, 6165bis, 6759. |

Numérotation du verset Lc. 1,46

Et ait Maria:

Magnificat anima mea

Dominum.

Numérotation du verset Lc. 1,47

Et exultavit spiritus meus in Deo salutari meo

Numérotation du verset Lc. 1,48

quia respexit

humilitatem ancille sue.

Ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes³⁸

³⁸ dicent omnes ^L Rusch Weber Catena ] inv. Li448@*

generationes

Numérotation du verset Lc. 1,49

quia

fecit mihi magna qui potens est

et sanctum nomen eius.

Numérotation du verset Lc. 1,50

Et misericordia eius

progenie

in³⁹ ⁴⁰

³⁹ a progenie in Cor2 ² (**) CorS2 (… Paris<iis> sed in pluribus: A PROGENIE IN PROGENIES ) ^J ^F ^P ^S ^R Catena ] in progenies et BL35167 ^M Cor2 (anti.) CorS2 ( IN PROGENIES ET PROGENIES al<iqui> sic et Paris<iis> sed in pluribus A PROGENIE IN PROGENIES ) Ed1455 Rusch Weber |

⁴⁰ <Nota> CorS2 note la présence de la leçon “in progenies et” dans quelques manuscrits à Paris, mais indique la leçon liturgique comme majoritaire. On est donc en présence de deux versions du texte ‘parisien’, l’ancienne et la moderne. Cette clé de lecture permet de concilier sans contradiction les assertions de CorS2 et Cor2 . |

progenies timentibus eum.

Numérotation du verset Lc. 1,51

Fecit potentiam in brachio suo

dispersit superbos mente cordis sui.

Numérotation du verset Lc. 1,52

Deposuit

potentes de sede et exaltavit humiles.

Numérotation du verset Lc. 1,53

Esurientes implevit bonis et divites dimisit inanes.

Numérotation du verset Lc. 1,54

Suscepit Israel puerum suum⁴¹

⁴¹ suum Cor2 ² ] om. Cor2*

recordatus⁴²

⁴² recordatus Cas574 BL35167 Cor2² (**) Cor2 ( moderni ) ^J ^F ^P ^S Li448 Clementina ] + est Li448@ , memorari Cor2 (grec. anti.) Ed1455 Rusch Weber

misericordie sue⁴³.

⁴³ sue Weber (M P) Cas574 BL35167 ^J ^P ^S Catena Rusch ] om. Weber

Numérotation du verset Lc. 1,55

Sicut locutus est ad patres nostros, Abraham et semini eius in secula.

Numérotation du verset Lc. 1,56

Mansit autem Maria cum illa quasi mensibus tribus

et reversa est in domum suam

Numérotation du verset Lc. 1,57

Elisabeth autem impletum est tempus pariendi et peperit filium.

Numérotation du verset Lc. 1,58

Et audierunt vicini et cognati eius quia magnificavit Dominus misericordiam suam cum illa et congratulabantur ei.

Numérotation du verset Lc. 1,59

Et factum est in die octavo,

venerunt circumcidere puerum et vocabant eum nomine patris sui⁴⁴ Zachariam.

⁴⁴ sui Cas574 ^N ^P Catena Rusch ] eius Weber

Numérotation du verset Lc. 1,60

Et respondens mater eius

dixit: Nequaquam sed vocabitur Ioannes.

Numérotation du verset Lc. 1,61

Et dixerunt ad illam: Quia nemo est in cognatione tua⁴⁵ qui vocetur hoc nomine.

⁴⁵ tua] + eius , sua Cas574

Numérotation du verset Lc. 1,62

Innuebant autem⁴⁶ patri eius quem vellet vocari eum.

⁴⁶ autem Cas574 ^N Rusch Weber ] om. ^P

Numérotation du verset Lc. 1,63

Et postulans pugillarem

scripsit dicens: Ioannes est nomen eius.

Et mirati sunt universi.

Numérotation du verset Lc. 1,64

Apertum est autem illico os eius et lingua eius et⁴⁷ loquebatur benedicens Deum.

⁴⁷ et BL35167 ^L ^N Cas574 Li448@ Ed1455 Weber ] om. Am70 Rusch

Numérotation du verset Lc. 1,65

Et factus est timor super omnes⁴⁸ vicinos eorum et super omnia montana Iudee divulgabantur omnia verba hec.

⁴⁸ omnes ^S Rusch ] om.

Numérotation du verset Lc. 1,66

Et posuerunt omnes qui audierant⁴⁹

⁴⁹ audierant Cas574 Li448@ ^S ^P Weber ] audierunt Rusch

in corde suo

dicentes: Quis⁵⁰ putas puer iste erit?

⁵⁰ Quis ^P Catena Rusch ] Quid CorS2 (in greco) Weber

Etenim manus Domini erat cum illo.

Numérotation du verset Lc. 1,67

Et Zacharias pater eius impletus est Spiritu sancto et prophetavit dicens:

Numérotation du verset Lc. 1,68

Benedictus

Dominus⁵¹ Deus Israel quia visitavit

⁵¹ Dominus P Catena Rusch ] om. Weber

et fecit redemptionem

plebis⁵² sue.

⁵² plebis ^P Li448@ Rusch ] plebi Weber

Numérotation du verset Lc. 1,69

et erexit cornu salutis nobis

in domo David pueri sui.

Numérotation du verset Lc. 1,70

Sicut locutus est per os sanctorum qui a seculo sunt prophetarum eius,

Numérotation du verset Lc. 1,71

salutem ex inimicis nostris

et de manu omnium qui oderunt nos.

Numérotation du verset Lc. 1,72

Ad faciendam misericordiam cum patribus nostris et memorari testamenti sui sancti.

Numérotation du verset Lc. 1,73

Iusiurandum

quod iuravit ad Abraham patrem nostrum

Numérotation du verset Lc. 1,74

daturum

se nobis.

Ut sine timore de manu inimicorum nostrorum liberati serviamus illi

Numérotation du verset Lc. 1,75

in sanctitate

et iustitia

coram ipso

omnibus diebus nostris.

Numérotation du verset Lc. 1,76

Et tu, puer, propheta Altissimi vocaberis ; preibis enim ante faciem Domini parare vias eius.

Numérotation du verset Lc. 1,77

Ad dandam scientiam salutis plebi eius ; in remissionem peccatorum eorum.

Numérotation du verset Lc. 1,78

Per viscera

misericordie Dei nostri

in quibus

visitavit nos

oriens ex alto.

Numérotation du verset Lc. 1,79

Illuminare

his qui in tenebris et in umbra mortis sedent,

ad dirigendos pedes nostros in viam pacis.

Numérotation du verset Lc. 1,80

Puer autem crescebat

et confortabatur spiritu et erat in desertis⁵³ usque ad⁵⁴ diem ostensionis⁵⁵ sue ad Israel.

⁵³ desertis ^P Catena Rusch ] deserto Weber |

⁵⁴ ad Catena Rusch ] in ^P Weber |

⁵⁵ ostensionis Li448 Rusch Weber ] offensionis Li448@ |

Capitulum 1

Numérotation du verset Lc. 1,
distinctio 1

^marg.| {CLC1d1.1} EUSEBIUS. In Ecclesiastica historia. − Lucas in initio evangelii sui, causam cur scripserit indicavit, videlicet quoniam multi alii temere presumpserant enarrare res que sibi magis erant ad liquidum comperte.^A ^a
Et hoc est quod dicit :

^a ¶Fons : Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (transl. Rufini), lib. 3, c. 24.15, GCS 9.1, p. 251.2-4 : «Lucas autem in initio euangelii sui causam, cur scriberet, indicavit, videlicet quoniam multi alii temere praesumpserant enarrare res, quae sibi magis erant ad liquidum compertae». [MM2020]

^A ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

Numérotation du verset Lc. 1,1

Quoniam quidem multi¹ conati sunt ordinare narrationem rerum.

¹ multi] om. Li448

^marg.| {CLC1d1.2} AMBROSIUS. − Nam sicut multi in Iudeorum populo divino infusi spiritu prophetaverunt, alii autem pseudo prophete erant ² potius quam prophete. Sic³ et nunc in Novo Testamento multi evangelia scribere conati sunt que boni nummularii non probarunt. Et aliud quidem fertur⁴ evangelium quod duodecim scripsisse dicuntur. Ausus⁵ est etiam Basilides evangelium scribere, fertur aliud secundum Thomam et aliud secundum Matthiam.^B ^b

^b ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 1-2, CCSL 14, p. 6.1-7.32 : « Quoniam , inquit, multi conati sunt ordinare narrationem rerum. Pleraque nostrorum, quemadmodum ueterum Iudaeorum, paribus et generibus formantur et causisatque exemplorum similium pari usu, exituque conueniunt, principioque rerum et fine concordant. Nam sicut multi in illo populo diuino infusi spiritu prophetarunt, alii autem prophetare se pollicebantur et professionem destituebant mendacio erant enim pseudoprophetae potius quam prophetae, sicut Ananias filius Azot, erat autem populi gratia discernere spiritus, ut cognosceret quos referre deberet in numerum prophetarum, quos autem quasi bonus nummularius inprobare, in quibus materia magis corrupta sorderet quam ueri splendor luminis resultaret sic et nunc in nouo Testamento multi evangelia scribere conati sunt, quae boni nummularii non probarunt, unum autem tantummodo in quattuor libros digestum ex omnibus arbitrati sunt eligendum. [§ 2] Et aliud quidem fertur evangelium, quod duodecim scripsisse dicantur . Ausus etiam Basilides evangelium scribere, quod dicitur secundum Basilidem. Fertur etiam aliud evangelium, quod scribitur secundum Thomam. Noui aliud scriptum secundum Matthiam. Legimus aliqua, ne legantur, legimus, ne ignoremus, legimus, non ut teneamus, sed ut repudiemus et ut sciamus qualia sint in quibus magnifici isti cor exaltant suum. Sed ecclesia, cum quattuor evangelii libros habeat, per uniuersum mundum evangelistis redundat ; haereses, cum multa habeant, unum non habent ; multi enim conati, sed Dei gratia destituti sunt. Plerique etiam ex quattuor evangelii libris in unum ea quae uenenatis putauerunt assertionibus conuenientia, referserunt. Ita ecclesia quae unum evangelium habet unum Deum docet ; illi autem qui alium Deum veteris Testamenti, alium novi dsserunt, ex multis evangeliis non unum Deum, sed plures fecerunt». [FG2013]*

^B ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

² pseudoprophete erant] pseudoprophetaverant cacogr. Li448

³ Sic] Sicut Li448

⁴ fertur] om. Li448

⁵ ausus] alusus cacogr. Li448

^marg.| {CLC1d1.3} BEDA. − Multos ergo eos non tam numerositate quam hereseos multifarie diversitate commendat⁶*, qui non Spiritus⁷ sancti munere donati sed vacuo labore conati, magis ordinaverint⁸* narrationem quam historie texuerint⁹* veritatem.^C ^c

^c ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 30 sqq. : «Falsa uero euangelia lucas prima mox praefatione refellit, quoniam quidem multi, inquit, conati sunt ordinare narrationem, multos uidelicet eos non tam numerositate quam hereseos multifariae diuersitate commendans qui non spiritus sancti munere donati sed uacuo labore conati magis ordinarint narrationem quam historiae texuerint ueritatem ideo que aliis complendum opus in quo frustra sudauere reliquerint illis nimirum qui cum sint quattuor non tam quattuor euangelia quam unum quattuor librorum uarietate pulcherrima consonum ediderunt». [MM2020]

^C ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁶ commendat] connumerat Ed1953

⁷ Spiritus] sunt cacogr. Mt366

⁸ ordinaverint] ordinaverunt Ed1953

⁹ texuerint] texuerunt Ed1953

^marg.| {CLC1d1.4} AMBROSIUS. − Qui enim conatus est ordinare , suo labore conatus est nec implevit¹⁰. Sine conatu sunt enim¹¹* donationes et gratia Dei que, ubi se infuderit, rigare consuevit ut non egeat sed redundet scriptoris ingenium. Et ideo bene dicit : rerum que in nobis complete sunt , vel que in nobis redundant. Quod enim redundat nulli deficit et de completo nemo dubitat, cum fidem effectus astruat, exitus prodat.^D ^d

^d ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 3-4, CCSL 14, p. 7.36-8.45# : « Quoniam multi , inquit, conati sunt . Conati utique illi sunt, qui implere nequiverunt. Ergo multos coepisse, nec implevisse, etiam sanctus Lucas testimonio locupletiore testatur, dicens plurimos esse conatos. Qui enim conatus est ordinare suo labore conatus est nec inpleuit. Sine conatu sunt enim donationes et gratia Dei, quae, ubi se infuderit, rigare consueuit, ut non egeat, sed redundet scriptoris ingenium. Non conatus est Matthaeus, non conatus est Marcus, non conatus est Iohannes, non conatus est Lucas, sed diuino spiritu ubertatem dictorum rerum que omnium ministrante sine ullo molimine coepta conplerunt. Et ideo bene dicit : quoniam multi conati sunt ordinare narrationem rerum quae in nobis conpletae sunt uel quae in nobis redundant. [§ 4] Quod enim redundat nulli deficit et de conpleto nemo dubitat, cum fidem effectus adstruat, exitus prodat. Itaque evangelium conpletum est et redundat omnibus per uniuersum orbem fidelibus et mentes omnium rigat animum que confirmat. Ergo fundatus in petra, et qui omnem fidei sumpserit plenitudinem, firmamentumque constantiae recte dicit : quae in nobis completae sunt, quoniam non signis et prodigiis, sed uerbo uera et falsa discriminant, qui salutaria Domini gesta describunt, uel qui animum mirabilibus eius intendunt. Quid enim tam rationabile quam ut credas, cum legis ea gesta quae supra hominem sunt, potioris esse naturae, at vero cum legis ea quae sunt mortalia, suscepti credas esse corporis passiones? Ita verbo atque ratione, non signis fides nostra fundatur». [FG2013]*

^D ¶Codd. : La88 Li448 Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1660 Ed1953 {MM2018}

¹⁰ nec implevit] ordinare praem. La88 *

¹¹ Sine conatu sunt enim] sine conatu. Sunt enim et Ed1470 Ed1476 , suo conatu. Sunt enim et Ed1546, suo conatu. Sine conatu enim sunt et Ed1660, suo conatu. Sine conatu sunt enim Ed1953

^marg.| {CLC1d1.5} ORIGENES. ¹²* − [b] Dicit autem rerum quia non secundum phantasiam, iuxta hereticos, exercuit Iesus carnalem¹³ ipsius adventum sed, cum veritas esset, revera negotium prosecutus est. [a] Affectum¹⁴ autem suum¹⁵ indicat ex hoc quod ait : que in nobis complete sunt , id est que in nobis manifestissime sunt ostense¹⁶*. Certa enim fide et¹⁷ ratione cognoverat neque in aliquo fluctuabat¹⁸.^E ^e

^e ¶Fons^G : [a] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 1 (Krikones §7 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 2rb35 -40 : «Ὠριγένους. [...] Ὅ γε μὴν Λουκᾶς εἰπών · περὶ τῶν πεπληροφορημένων ἐν ἡμῖν πραγμάτων τὴν διάθεσιν ἑαυτοῦ ἐμφαίνει , ὅτι οὐδὲν ἀμφιβάλλων οὐδὲ εἰκάζων ﮲ἀλλὰ πάντα μετὰ παρρησίας καὶ βεβαίως [ἐβεβαίωσεν Orig.] ὡς εὖ εἰδώς».
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 6.6-11.
<ex quo> [a] Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 6.5-11 = PL 26, 221C : «Affectum suum Lucas indicat ex sermone quo ait : in nobis manifestissime sunt ostensae, id est πεπληροφορημένως quod uno verbo latinus sermo non explicat. Certa enim fide et ratione cognoverat neque in aliquo fluctuabat, utrum ita esset an aliter. Hoc autem illis evenit, qui fidelissime crediderunt et id, quod propheta obsecrat, consecuti sunt et dicunt : confirma me in sermonibus tuis. Unde et Apostolus de his, qui erant firmi atque robusti, ait : ut sitis radicati et fundati in fide. Si quis enim radicatus in fide est atque fundatus, licet tempestas fuerit exorta, licet venti flaverint, licet se imber effuderit, non convelletur, non corruet, quia super petram aedificium solida mole fundatum est». [b] Non hab.
[b] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 1 (Krikones §9 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 2rb40 - v2 : «Ὠριγένους. Πραγμάτων δὲ εἶπεν, ἐπειδήπερ οὐ κατὰ φαντασίαν κατὰ τοὺς τῶν αἱρετικῶν παῖδας ἐδραματούργησεν Ἰησοῦς τὴν ἔνσαρκον αὐτοῦ παρουσίαν﮲ ἀλλὰ τυγχάνων ἀλήθεια πρὸς ἀλήθειαν τὴν οἰκονομίαν ἐνήργησεν».
<cuius fons> Titus Bostrensis, Commentarii in Lc. (Lc. 1, 1) ex catenis [CPG 3576], ed. J. Sickenberger , Titus von Bostra, Leipzig, 1901, p. 143.18-21 (τοῦ ἐν ἁγίοις Τίτου ἐπισκόπου Βοστρῶν καὶ Ὠριγένους), «Πραγμάτων δέ φησιν, ἐπειδὴ οὐ κατὰ φαντασίαν κατὰ τοὺς τῶν αἱρετικῶν παῖδας ἐθαυματούργησεν ὁ κύριος Ἴησοῦς τὴν ἔνσαρκον οἰκονομίαν, ἀλλὰ τυγχάνων ἀλήθεια ἀληθῶς ἐνήργησε τὰ πράγματα». Ut ref. Nicolaï (Ed1657, p. 3a) ex Bibliotheca veterum patrum et auctorum ecclesiasticorum graecolatinus, t. 2, p. 762 .
<Diff.> Origenes , In Lc., PG 13, 1801C2-6 (apparatus) ; Origenes ( ?) , Scholia in Lucam, ex cod. Venet. 28, PG 17, 312B15-C5 . [ADL2019] [MM2020]
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.)
¶Nota 1 : Plusieurs versions des éléments de cette sentence sont attestés dans diverses chaînes grecques tantôt sous le nom d’Origène, tantôt sous celui de Titus de Bostra associé à Origène ( Sickenberger , p. 143.14-21 ).
¶Nota 2 : Thomas réunit deux scholia de la chaîne de Nicétas attribués à Origène. En réalité, Kr7 est restitué par une citation littérale de la version latine de Jérôme, assez éloignée du grec des homélies d’Origène sur Luc (= segment [a]), tandis que la partie de Kr9 reprise par Thomas est un extrait de Titus de Bostra (=segment [b]). Thomas intervertit l’ordre des scholia de la chaîne grecque de manière à commenter le complément d’objet de la phrase «rerum» avant la proposition circonstantielle «que in nobis... ». Dans les manuscrits de la chaîne de Nicétas consultés, on observe la même séquence Kr7 / Kr9, séparés par Kr8 qui est un court extrait de Chrysostome omis par la Catena (BAV, Vg1611, Vat. gr. 1642, f. 4v27-5r13 ; Ottob. gr. 100 ; Paris, BnF, Grec 208, f. 4r5-7 ) . [MM2020]
¶Nota 3 : Les emprunts à la traduction de Jérôme empêchent ici de conclure quoique ce soit au sujet de la version de la chaîne de Nicétas utilisée. Par exemple, la formule de Jérôme “cum veritas esset, revera” traduit un passage de la chaîne de Nicétas sur Luc qui varie dans les différentes versions du scholion :
- πρὸς ἀλήθειαν τὴν οἰκονομίαν ἐνήργησεν : Vg1611 cit. supra (version italiote) ;
- ἀλήθεια πρὸς ἀλήθειαν τὴν οἰκονομίαν ὰνήργησεν : Paris, BnF, Grec 208, f. 4r5-7 ; Vat. gr. 1642, f. 4v27-5r13 (cette leçon contredit la théorie selon laquelle Vg1642 serait l’apographe de Vg1611)
- ἀλήθεια ἀληθῶς : Titus (ed. Sickenberger ) [ADL2019] [MM2020] [VS2021 rev.]*

^E ¶Codd. : La88 Li448 P638 Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1657 Ed1660 Ed1953 {MM2018} {MM2019}

¹² Origenes Li448 ] lac. La88 ( marg. : rubrica ), Titus Bostrensis (in proem. Luc.) Ed1657 Ed1660

¹³ carnalem] + sui Ed1657 Ed1660

¹⁴ Affectum] Origenes (h om. 1 in Luc.) praem. Ed1657 Ed1660

¹⁵ suum] + (vel effectum) Ed1657 Ed1660

¹⁶ostense] + (profert graecum πιπληροφορημένων quod uno verbo latinus sermo non explicat) Ed1657 Ed1660 [= transl. Hieronymi] , + id enim quod grece legitur πεπληροφορημένων (peplirophorimenon) uno verbo latinus sermo non explicat Ed1953

¹⁷ et] om. La88

¹⁸ fluctuabat Li448 ² (m. moderna)] fructuabat Li448 *

^marg.| {CLC1d1.6} CHRYSOSTOMUS. − Evangelista autem ¹⁹ non solum testimonio contentus est proprio sed ad apostolos totum refert. Inde robur venatur sermoni.^F ^f
Et ideo subdit :

^f ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 1 (Krikones §6 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 2r3-4 : «Χρυσοστόμου Πράξεων. [...] ὁ εὐαγγελιστὴς οὔτε τῇ οἰκείᾳ ἀρκεῖται μαρτυρίᾳ μόνον, ἀλλὰ ἀνάγει ἐπὶ τοὺς ἀποστόλους τὸ πᾶν // κἀκεῖθεν ἀξιόπιστον ποιεῖ τὸν λόγον […]».
<cuius fons> Chrysostomus , In Acta apostolorum, hom. 1, PG 60, 1 6.3 7-43 : «Τίνος ἕνεκεν αὐτὸν ἀναμιμνήσκει τοῦ Εὐαγγελίου; Ὥστε τὴν οἰκείαν ἀκρίβειαν ἐνδείξασθαι. Καὶ γὰρ ἀρχόμενος τῆς πραγματείας ἐκείνης φησίν· Ἔδοξε κἀμοὶ παρηκολουθηκότι ἄνωθεν πᾶσιν ἀκριβῶς, καθεξῆς σοι γράψαι. Καὶ οὔτε τῇ οἰκείᾳ ἀρκεῖται μαρτυρίᾳ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἀνάγει ἐπὶ τοὺς ἀποστόλους τὸ πᾶν, λέγων· Καθὼς παρέδοσαν ἡμῖν οἱ ἀπαρχῆς αὐτόπται καὶ ὑπηρέται γενόμενοι τοῦ λόγου. Διὸ τὸν λόγον ἀξιόπιστον ἐκεῖ ποιήσας, οὐδὲ δεῖται ἐνταῦθα ἑτέρας βεβαιώσεως, ἅπαξ αὐτοῦ πιστευθέντος, καὶ δι' ἐκείνου τὸ ἀκριβὲς αὐτὸν τῆς ἀληθείας κατηχήσας».
¶Nota : Robur venatur sermoni. Le grec dit simplement : «de là le discours est fait (rendu) digne de foi». L’expression «robur venatur + datif» n’est jamais attestée par ailleurs dans la latinité classique et médiévale (LLT 2020). Il semble que le traducteur ait rendu en latin un italianisme que le grec suggérait à son esprit. L’usage peu courant de venor au sens métaphorique d’« extraire» correspond en effet à l’italien cacciare au sens de estrarre (Encyclopedia Treccani, Vocabulario on line : cacciare ) «faire sortir, extraire, ex-primer». Il faut donc comprendre : «de là, c’est-à-dire du témoignage conjoint de l’évangéliste et des apôtres, est extraite la force du discours». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]*

^F ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 P638 Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1660 Ed1953 {MM2018}

¹⁹ autem] om. P638

Numérotation du verset Lc. 1,2

Sicut tradiderunt nobis qui ab initio ipsi viderunt.

^marg.| {CLC1d1.7} EUSEBIUS. In Ecclesiastica historia. ²⁰ − Certus²¹* quod veritatem, vel Paulo exponente²², vel aliis apostolis qui ab initio ipsi viderant vel sibi tradiderant, consecutus sit.^G ^g

^g ¶Fons : Eusebius Caesariensis , Historia ecclesiastica (transl. Rufini), lib. 3, c. 24.15, GCS 9.1, p. 251.6-7 : «volens ergo abstrahere nos a ceterorum narrationibus fidem facit per se conscriptae veritati, certus quod eam, vel Paulo exponente vel aliis apostolis, qui ab initio ipsi viderant ac sibi tradiderant, consecutus sit, et hanc nobis per proprium euangelium tradat». [MM2020]

^G ¶Codd. : Li448 La88 Mt366 Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1660 Ed1953 {MM2018} {MM2024}

²⁰ in La88 Li448 (ante sententiam praecedentem marg.) Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1660] om. Ed1953

²¹ certus] + est Ed1470 Ed1476 Ed1546 Ed1660 Ed1953

²² exponente] exponentes cacogr. Ed1476

^marg.| {CLC1d1.8} CHRYSOSTOMUS. − Dicit autem viderunt quia hoc²³ maxime robur nanciscitur credulitatis quod addiscitur ab his qui presentialiter viderunt .^H ^h

^h ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 1 (Krikones §6 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 2r6 : «Χρυσοστόμου Πράξεων. […] μὴ εἶπεν […] ἀλλ’ οἱ [+ ἀπ’ ἀρχῆς Chrysostomus] αὐτόπται γενόμενοι, ὅτι τοῦτο μάλιστα τῆς πίστεως ἐστὶν ἀξιόπιστον, τὸ παρὰ αὐτοπτῶν μαθεῖν».
<cuius fons> = Chrysostomus , In Acta apostolorum, hom. 1, PG 60, 1 6.5 2-54 [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^H ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1476 Ed1660 Ed1953 {MM2018}

²³ hoc] hic Ed1476

^marg.| {CLC1d1.9} ORIGENES. − Palam est autem quod cuiusdam doctrine finis est²⁴* ipsa doctrina, sicut geometrie. Alterius vero doctrine finis in opere computatur, sicut medicine. Et ita est in sermone Dei . Et ideo postquam significaverat scientiam ex hoc quod dixerat ipsi viderunt , demonstrat opera ex hoc quod sequitur :

²⁴ est] + in Ed1953

Et ministri fuerunt sermonis

^marg.| vel Verbi.^I ⁱ

ⁱ ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 8.21 -9.19 : «Clam Lucae sermonibus edocemur, quod cujusdam doctrinae finis sit [om. A] ipsa doctrina, alterius vero doctrinae finis in opere computetur [computatur A]. Verbi gratia : scientia geometriae finem habet ipsam tantum scientiam atque doctrinam. Alia vero scientia est, cujus finis opus exigit, velut medicina. Oportet me rationem et dogmata scire medicinae, non ut tantummodo noverim, quid debeam facere, sed ut faciam. id est, ut secem vulnera. victum moderatum castigatumque disponam, aestus febrium impulsu venarum sentiam, ut curationibus cyclicis humorum abundantiam siccem, temperem atque restringam. Quae si quis tantum scierit et non opere fuerit subsecutus, cassa erit eius scientia. Simile quid scientiae medicinae et operi etiam in notitia ministerioque sermonis est. Unde scribitur : sicut tradiderunt nobis, qui a principio ipsi viderunt et ministri fuerunt sermonis. ut ex eo, quod dixit : ipsi viderunt, doctrinam et scientiam significari, ex eo vero, quod ait : ministri sermonis , demonstrari opera cognoscamus».
<cuius fons> Cf. Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 1, § 8-9, p. 8.21-9.20 : «Καὶ λεληθότως δέ τι καλὸν μάθημα διδάσκει ἡμᾶς ὁ Λουκᾶς ἐνταῦθα, ὅτι τινῶν μὲν θεωρημάτων τὸ τέλος ἡ θεωρία ἐστίν, τινῶν δὲ θεωρημάτων τὸ τέλος ἡ πρᾶξις. 1.9 Ἵνα μὲν οὖν διὰ τοῦ «αὐτόπται» δηλώσῃ τὸ θεωρητικόν, διὰ δὲ τοῦ «ὑπηρέται» τὸ πρακτικὸν αὐτῶν παραστήσῃ, «αὐτόπται καὶ ὑπηρέται» εἶπεν».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis (Kr7 et Kr9 ; PG 13, 1801B-C ; PG 17, 312A-C) ; LLT. Glossa ordinaria (Gloss-e) [ADL2020] [MM2020]

^I ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d1.10} AMBROSIUS. − Non²⁵*congruit ista locutio ut maius ministerium²⁶ Verbi quam auditum esse credamus sed quia non prolativum verbum sed substantiale signatur²⁷*. Non vulgare verbum sed celeste intelligamus cui apostoli ministrarunt.^J ^j

^j ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 5, CCSL 14, p. 8.59-65 : « Sicut tradiderunt inquit nobis qui ab initio ipsi viderunt et ministri fuerunt verbi . Non congruit ista elocutio , ut magis ministerium uerbi quam auditum esse credamus. Sed quia non prolatiuum uerbum, sed substantiale signatur uerbum illud, quod caro factum est et habitauit in nobis, non uulgare uerbum, sed illud caeleste intellegamus, cui apostoli ministrarunt». [FG2013]*

^J ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²⁵ Non] Nam Ed1953

²⁶ ministerium] misterium Li448

²⁷ signatur] significatur Ed1953

^marg.| {CLC1d1.11} CYRILLUS. − Quod autem dicit, huius verbi visores fuisse apostolos, concordat cum Ioanne, qui dicit : « Verbum caro factum est et habitavit in nobis et vidimus gloriam eius »^k Verbum namque, mediante carne, visibile factum est.^K ^l

^k Io. 1, 14.

^l ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 2 (Krikones §10 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 2v2-4 : «Κυρίλλου. Τοῦ Λόγου δὲ τοῦ ἐνυποστάτου καὶ ζῶντος αὐτόπτας εἰπὼν τοὺς ἀποστόλους, συμπεφώνηκε τῷ Ἰωάννῃ λέγοντι " τὸν Λόγον σάρκα γεγονέναι, καὶ ἐσκηνωκέναι ἐν ἡμῖν, καὶ τεθεωρῆσθαι τὴν δόξαν αὐτοῦ ", δόξαν ὡς Μονογενοῦς παρὰ Πατρός. Διὰ γὰρ τῆς σαρκὸς, θεωρητὸς ὁ Λόγος κατέστη, ὁρατῆς οὔσης καὶ ψηλαφητῆς καὶ ἀντιτύπου, ἀθεώρητος ὢν τὸ καθ’ ἑαυτόν».
<cuius fons> Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, 3, ed. Mai., PG 72, 476A (11-16) ; cf. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 279, n° 1 [MOB2014]* [MM2015]* [VS2021 rev.]*

^K ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020} {MM2024}

^marg.| {CLC1d1.12} AMBROSIUS. − Non solum autem secundum corpus viderunt Dominum, sed etiam secundum verbum. Viderunt enim verbum, qui cum Moyse et Elia viderunt gloriam verbi ; alii non viderunt qui corpus tantummodo videre potuerunt.^L ^m

^m ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 5, CCSL 14, p. 9.77-81 : «Non solum enim secundum corpus uiderunt Dominum, sed etiam secundum uerbum ; uiderunt enim uerbum qui cum Moyse et Helia uiderunt gloriam uerbi. Isti enim uiderunt Iesum, qui in sua uiderunt gloria, alii non uiderunt, qui corpus tantummodo uidere potuerunt ; non enim corporalibus, sed spiritalibus oculis Iesus uidetur». [FG2013]*

^L ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d1.13} ORIGENES. − Et in Exodo quidem scriptum estⁿ : « Populus videbat vocem Domini ». Vox autem auditur potius quam videtur. Sed propterea ita scriptum est ut ostenderetur nobis aliis videri oculis vocem Domini, quibus illi aspiciunt qui merentur. Porro in evangelio non vox cernitur, sed sermo qui voce prestantior est.^M ^o

ⁿ Ex. 20, 18.

^o ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 7.9-18 : «In Exodo scriptum est : populus videbat vocem Dei [Domini C K]. Et certe vox auditur potius quam videtur, sed propterea ita scriptum est, ut ostenderetur nobis aliis oculis videre vocem Dei [Domini K], quibus illi adspiciunt, qui merentur. Porro in evangelio non vox cernitur, sed sermo, qui voce praestantior est. Unde nunc dicitur : sicut tradiderunt nobis, qui a principio ipsi viderunt et ministri fuerunt sermonis».
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 1, § 7, ibid. «Οἱ αὐτόπται», φησί, «καὶ ὑπηρέται τοῦ λόγου». Ἐν μὲν τῇ Ἐξόδῳ γέγραπται, ὅτι «ὁ λαὸς ἑώρα τὴν φωνὴν τοῦ κυρίου». Καίτοι γε φωνὴ οὐ βλέπεται, ἀλλ' ἀκούεται, ἵνα δηλωθῇ παραδόξως, ὅτι ἡ τοῦ θεοῦ φωνὴ βλέπεται, οἷς βλέπεται. Ἐν δὲ τῷ εὐαγγελίῳ οὐχ ἡ φωνὴ βλέπεται, ἀλλ' ὁ κρείττων τῆς φωνῆς λόγος. Διὰ τοῦτο· «Καθὼς παρέδοσαν ἡμῖν οἱ ἀπ' ἀρχῆς αὐτόπται καὶ ὑπηρέται γενόμενοι τοῦ λόγου».
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^M ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d1.14} THEOPHYLACTUS. − Ex hoc autem²⁸* manifeste innuitur quod Lucas non fuit discipulus ab initio sed processu temporis. Alii autem fuerunt discipuli ab initio, ut Petrus et filii Zebedei.^N ^p

^p ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae, praefatio, PG 123, 692B7-11 : « ἐκ τούτου δῆλον, ὅτι οὐκ ἦν ὁ Λουκᾶς ἀπ’ ἀρχῆς μαθητὴς, ἀλλ’ ὑστερόχρονος· ἄλλοι γὰρ ἦσαν οἱ ἀπ’ ἀρχῆς μαθητευθέντες· οἱ περὶ Πέτρον καὶ τοὺς τοῦ Ζεβεδαίου· οἳ καὶ παρέδοσαν αὐτῷ ὅσα οὐκ εἶδεν αὐτὸς, οὔτε αὐτήκοος ἐγένετο ». [CGC2015]* [VS2022] [MM2022]

^N ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²⁸ autem] enim Ed1953

^marg.| {CLC1d1.15} BEDA. ²⁹* − Et tamen Mattheus quoque et Ioannes in multis que scriberent, ab his qui infantiam, pueritiam, genealogiamque eius scire et gestis interesse potuerunt³⁰*, audire opus habebant.^O ^q

^q ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 42 sqq. : «Qua sententia non soli lucas et marcus qui praesentem in carne dominum non uiderant atque ideo quae scriberent auditu discere debebant uerum matheus quoque et iohannes apostoli sunt designati. Et ipsi enim in multis quae scriberent ab his qui infantiam pueritiam genealogiam que eius scire et gestis interesse potuerant audire opus habebant». [MM2020]

^O ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²⁹ Beda Ed1470] + in Lucam Ed1953

³⁰ potuerunt] potuerant Ed1953

^marg.| {CLC1d1.16} ORIGENES. − Deinde facultatem scribendi replicat quoniam ea que scripsit, non rumore cognovit³¹* sed ab initio fuerat³²* ipse subsecutus³³*.^P ^r
Unde sequitur :

^r ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 1 (Lc. 1, 1-2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 9.22-26 : « Visum est et mihi subsecuto ab initio . Inculcat ac replicat, quoniam ea quae scripturus est, non rumore cognoverit, sed ab initio ipse fuerit consecutus».
<cuius fons> Cf. Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstit.), hom. 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 10.4-8 : «Τὸ δέ· ἔδοξε κἀμοὶ παρηκολουθηκότι ἄνωθεν δηλοῖ ὡσανεὶ ὅτι λέγει, ὅτι· τάχα ἂν καὶ κινδυνεύσαιμι, εἰ παρηκολουθηκὼς πᾶσιν ἀκριβῶς ἤμελλον σιωπῇ παραδιδόναι τηλικαῦτα πράγματα· γράφω δὲ οὐ ψιλὴν ἀκοήν, φησίν, παραλαβών, ἀλλ’ ἀκριβῶς παρηκολουθηκὼς ἄνωθεν πᾶσιν».
<ex quo> Cf. Origenes , Scholia in Lucam (fragmenta e cod. Venet. 28 = Marciana 364) [CPG 1452], PG 17, 312C9-313A4 ; Vg756, f. 156r37 sqq. : «Πεπληροφόρητο γὰρ, καὶ οὐδὲν [οὐδενὶ Vg756] ἐδίσταζε, πότερον οὕτως ἔχει, ἢ οὔ. (40) Ὅτι δὲ παρὰ τῶν αὐτοψίᾳ [αὐτοψεὶ Vg756] θεασαμένων καὶ αὐτηκόων [om. Vg756] παρέλαβε, σαφῶς ὡμολόγησεν εἰπών· Καθὼς παρέδοσαν ἡμῖν οἱ ἀπ’ ἀρχῆς αὐτόπται καὶ ὑπηρέται γενόμενοι τοῦ Λόγου. Διαβεβαιοῦται δὲ, ὅτι ἄ νωθεν παρηκολούθησεν, οὔ τισι τῶν εἰρημένων, ἀλλὰ (45) πᾶσι. Εἰκὸς δὲ ὑπολαμβάνειν τινὰς, ὅτι Θεοφίλῳ τινὶ ἔγραψε τὸ Εὐαγγέλιον, ὃς εἷς ἦν [om. Vg756] τῶν πεπιστευκότων [πεπιστευσάντων Vg756], οὕτως ζέων τῷ πνεύματι, καὶ ἀπλήστως ἔχων περὶ τὰς τοῦ Κυρίου πράξεις τε καὶ λόγους· ὅνπερ ἐποίει ἀσφαλέστερον καὶ τὰ νῦν γραφόμενα [γεγραμμένα Vg756]».
<Non hab.> Origenes , Homiliae in Lc. : textus graecus def. ; Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020] [VS2021 rev.]
¶Nota Cette sentence n’a pas d’équivalent dans la chaîne de Nicétas. Les deux scholia qui, à notre connaissance, s’en rapprochent le plus ne permettent pas d’expliquer les différences entre la Catena et la lettre de Jérôme ; jusqu’à plus ample informé, ces différences sont par conséquent imputables à Thomas. [MM2020] [MM2023]

^P ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

³¹ cognovit] cognoverat Ed1953

³² fuerat] fuerit Ed1953

³³ subsecutus] consecutus Ed1953

Numérotation du verset Lc. 1,3

Visum est, et mihi assecuto, a principio omnia diligenter ex ordine tibi scribere, optime Theophile.

^marg.| {CLC1d1.17} AMBROSIUS. − Cum dicit visum est et mihi , non negat Deo visum a Deo enim preparatur voluntas hominum. Prolixiorem autem hunc evangelii librum quam ceteros esse nemo dubitaverit. Et ideo non ea que falsa sunt sed que vera sibi vindicat. Et ideo dicit assecuto quidem omnia visum est scribere non omnia sed ex omnibus quia que fecit Iesus si scribantur omnia, nec ipsum capere mundum³⁴* arbitror. Consulto autem que ab aliis sunt scripta³⁵ preteriit, ut propriis quibusdam singuli evangeliorum libri mysteriorum gestorumque miraculis eminerent.^Q ^s

^s ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 10-11, CCSL 14, p. 12.175-194 : «Visum est mihi. Quod cum dicit, non negat Deo uisum ; a Deo enim praeparatur uoluntas hominum. Ut enim Deus honorificetur a sancto, Dei gratia est. Denique plurimi uoluerunt scribere evangelium, sed quattuor tantummodo qui diuinam meruerunt gratiam sunt recepti. Visum est inquit et mihi adsecuto a principio omnia diligenter ex ordine. Prolixiorem hunc evangelii librum quam ceteros esse nemo dubitauerit. Et ideo non ea quae falsa sunt, sed quae uera sibi uindicat. Denique etiam a sancto apostolo Paulo testimonium meruit diligentiae. Sic enim laudat Lucam : cuius laus inquit est in evangelio per omnes ecclesias. et uere laudabilis est qui meruit a tanto gentium doctore laudari. Adsecutum itaque se non pauca dicit, sed omnia et adsecuto omnia visum est scribere non omnia, sed ex omnibus ; non enim scripsit omnia, sed adsecutus est omnia, quia quae fecit inquit Iesus, si scribantur omnia, nec ipsum capere mundum arbitror. Aduertis enim quod consulto etiam ea quae ab aliis sunt scripta praeteriit, ut diuersa in evangelio gratia refulgeret et propriis quibusdam singuli libri mysteriorum gestorum que miraculis eminerent. Diuiserunt enim sibi uestimenta Domini milites Christi, quod suo loco plenius explanabitur». [FG2013]

^Q ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

³⁴ capere mundum] inv . Li448

³⁵ sunt scripta] inv . Li448

^marg.| {CLC1d1.18} THEOPHYLACTUS. − Scribit autem ad Theophilum virum inclitum, fortassis et principem, quia quod dicit optime ³⁶* non dicebatur nisi principibus et presidibus, sicut et Paulus Festo presidi dixit^t : « Optime Feste³⁷* ».^R ^u

^t Act. 26, 25 : «ὁ δὲ Παῦλος· οὐ μαίνομαι, φησίν, κράτιστε Φῆστε [...]» ; «Et Paulus : Non insanio, inquit, optime Feste, sed veritatis et sobrietatis verba loquor».

^u ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae, argumentum, PG 123, 685C2-6 : « Γράφει δὲ πρὸς Θεόφιλον, συγκλητικὸν ὄντα καὶ ἄρχοντα ἴσως τὸ γὰρ κράτιστος ἐπὶ τῶν ἀρχόντων καὶ ἡγεμόνων ἐλέγετο , ὡς καὶ ὁ Παῦλός φησι πρὸς τὸν ἡγεμόνα Φῆστον, Κράτιστε Φῆστε ». [CGC2015] [MM2019] [Morard 2022] [VS2022]
¶Nota . Le traducteur de la Catena a confondu συγκλητικος = membre du sénat (σύν : in + κλητικος : adj. verb. de καλέω = ‘celui qui est digne de convoquer ou d’être convoqué à l’assemblée’) avec (σύγ-) κλυτος compris comme une forme dérivée de κλυτος (fameux, noble, célèbre), non attestée par ailleurs. La confusion peut être due soit à une abréviation mal interprétée, soit à une variante du texte de Théophylacte. L’assimilation des voyelles η et υ avec ι par iotacisme a sans doute favorisé le glissement sémantique. Au vu de la méthode de traduction fréquemment appliquée par la Catena , il semble plus probable que le traducteur a assimilé par métonymie συγκλητικός à la noblesse ou à la notabilité attachée à la fonction des membres du sénat romain. Les lexiques latins anciens et modernes font tous dériver inclitus de κλύω = avoir -bonne- réputation, racine du verbe latin synonyme"clueo" ; cf. Papias Vacabulista , Elementarium , Paris, Arsenal, ms. 1225, f. 52vb ; Paris, BnF, lat. 8844, f. 55rb , 12 ^e s. = ed. Venetiis, 1496, p. 155 : « Inclitus : clarus, gloriosus, invictus, illustris. Inclitus grecus est nam cliton [ glition P8844, clython Ed1496] grece gloriosum » ; voir aussi Fermini Verris Dictionarius , 1440, ed. B. Merrilees & W. Edwards, Turnhout, 1994:"clitus/inclitus" ; E. Meillet , Dictionnaire étymologique de la langue latine , 1991,"clueo" ; Thesaurus linguae latinae , t. 7, 957-961 : « inclitus »). [MM2022]

^R ¶Codd. : La88 (1vb) Li448 (1vb ) Ed1470 (8) Ed1493 Ed1566 (168a) Ed1570 (135a) Ed1611A (778) Ed1657 Ed1953 {MM2019}

³⁶ optime] κράτιστε cratiste id est optime sive strenue Ed1570 Ed1953

³⁷ Optime] Cratiste hoc est optime vel strenue Ed1570 Ed1953

^marg.| {CLC1d1.19} BEDA. − Theophilus autem interpretatur ‘amans Deum vel amatus a Deo’. Quisquis ergo amat Deum, sive a Deo se desiderat amari, ad se scriptum putet evangelium, et ut sibi datum munus, sibique commendatum pignus conservet. Non autem novorum quorumlibet eidem Theophilo et velut ignotorum ratio pandenda³⁸ sed eorum de quibus eruditus est verborum promittitur veritas exprimenda, cum subditur :

³⁸ pandenda] pananda Ca303

Numérotation du verset Lc. 1,4

Ut cognoscas eorum verborum de quibus eruditus es veritatem

^marg.| scilicet ut quo quid³⁹ ordine de Domino uel⁴⁰* a Domino gestum dictumve⁴¹ sit, agnoscere nequeat⁴²*.^S ^v

^v ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 60 sqq. : «Theophilus interpretatur amans deum uel amatus a deo. Quisquis ergo amat deum siue a deo se desiderat amari ad se scriptum putet euangelium et ut sibi datum munus sibi que commendatum pignus conseruet ne uidelicet acceptam uerbi pecuniam uel tinea delacerationis hereticae uel sordidae cupiditatis aerugo deuastet. Non autem nouorum quorumlibet eidem theophilo et uelut ignotorum ratio pandenda sed eorum de quibus eruditus est uerborum promittitur ueritas exprimenda scilicet ut quo quid ordine de domino uel a domino gestum dictum ue sit agnoscere queat».
¶Nota La sentence souligne l’intention de Luc de donner à comprendre la «vérité» des paroles dont Théophile a été instruit, plutôt que le détail des faits («non autem novorum... velut ignotorum ... sed veritas»). Thomas en conclut»qu’on ne peut savoir – d’après l’évangile de Luc tout au moins - dans quel ordre quelque chose a été dit ou fait par le Seigneur». Dans ce contexte, la leçon «ut... nequeat» de la Catena doit être retenue. Confirmée par tous les manuscrits antérieurs à 1430 collationnés à ce jour (10/12), elle semble remonter à l’archétype, sans qu’on puisse dire si Thomas dépend de la version du texte de Bède dont il disposait ou s’il glose intentionnellement «queat», lectio facilior retenue par l’éditeur moderne de Bède mais qui ne s’est imposée – pour la Catena -qu’à partir de l’édition princeps (Ed1470), bien quelques manuscrits aient été corrigés par exponctuation non datable. [MM2020]

^S ¶Codd. : Ca303 Cbg33 Clv160.7 Fi263 Fi309 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28 Ut294 Ed1470 Ed1475C Ed1571 Ed1953 {MM2020}

³⁹ quo quid] que quid Ka12, quotque Fi263, quoquidque Ed1571 Ed1657

⁴⁰ de Domino uel] de Domino aut Fi263 , om. Ut294 Ed1470 Ed1475C Ed1953

⁴¹ gestum dictumve] dictum gestumve Ed1571 Ed1657

⁴² nequeat] nequeat (ne- exp.) Ca303 ² Urb28 ², queat Fi263 Ut294 Ed1470 Ed1475C , queas Ed1571 Ed1657 Ed1953

^marg.| {CLC1d1.20} CHRYSOSTOMUS. − Vel aliter. Ut certitudinem habeas et securus existas⁴³, que auditu perceperas prospiciens⁴⁴ in Scriptura.^T ^w

^w ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 4 (Krikones §18 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 3ra36-40 : «Ἐκ τοῦ κατὰ Ματθαῖον. Εἶτα καὶ τὴν αἰτίαν προστίθησι δι' ἣν ἐπὶ τὸ γράφειν ἔρχεται· φησὶ γὰρ ἵνα ἐπιγνῶς " περὶ ὧν κατηχήθης λόγων τὴν ἀσφάλειαν "· τουτέστιν, Ἵνα συνεχῶς ὑπομιμνησκόμενος τὴν ἀσφάλειαν ἔχῃς, καὶ ἐν ἀσφαλείᾳ μένῃς · ἅπερ ἀκοῇ παρέλαβες, ταῦτα εὑρίσκων ἐν τοῖς γράμμασιν […]».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 1 § 3, Field p. 5.6C3-4 ; PG 57, 18-20 : «Ὁ μὲν οὖν Λουκᾶς καὶ τὴν αἰτίαν φησὶ, δι' ἣν ἐπὶ τὸ γράφειν ἔρχεται· Ἵνα ἔχῃς γὰρ, φησὶ, περὶ ὧν κατηχήθης λόγων τὴν ἀσφάλειαν· τουτέστιν, Ἵνα συνεχῶς ὑπομιμνησκόμενος τὴν ἀσφάλειαν ἔχῃς, καὶ ἐν ἀσφαλείᾳ μένῃς. Ὁ δὲ Ἰωάννης, αὐτὸς μὲν ἐσίγησε τὴν αἰτίαν· ὡς γὰρ λόγος φησὶν ἄνωθεν καὶ ἐκ πατέρων εἰς ἡμᾶς καταβὰς, οὐδὲ αὐτὸς ἁπλῶς ἐπὶ τὸ γράφειν ἦλθεν· ἀλλ' ἐπειδὴ τοῖς τρισὶν ἡ σπουδὴ γέγονε τῷ τῆς οἰκονομίας ἐνδιατρῖψαι λόγῳ, καὶ τὰ τῆς θεότητος ἐκινδύνευεν ἀποσιωπᾶσθαι δόγματα, τοῦ Χριστοῦ κινήσαντος αὐτὸν λοιπὸν, οὕτως ἦλθεν ἐπὶ τὴν εὐαγγελικὴν συγγραφήν. Καὶ τοῦτο δῆλον καὶ ἐξ αὐτῆς τῆς ἱστορίας, καὶ τῶν τοῦ Εὐαγγελίου προοιμίων». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^T ¶Codd. : Li448 (2ra ) Ed1470 (8) Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

⁴³ existas] + de iis Ed1657

⁴⁴ prospiciens] + eadem Ed1657

^marg.| {CLC1d1.21} THEOPHYLACTUS. ⁴⁵ − Plerumque enim cum sine scripto aliquid dicitur, calumniantur illud quasi falsum. Cum vero quis que dicit scripserit, tunc magis credimus quia nisi putaret vera, non scriberet.^U ^x ^y

^x ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae, praefatio, PG 123, 692C4-8 . [CGC2015]*

^y PG 123, 692C4-8 : « Ἕτερον δὲ τοιοῦτον.· Οἱ ἄνθρωποι ἔθος ἔχομεν πολλάκις, ὅταν τις ἀγράφως λέγῃ ἡμῖν, ὑποπτεύειν τοῦτον ὡς τυχὸν ψευδόμενον· ὅταν δὲ καὶ γράψῃ ἃ λέγει, τότε πιστεύομεν, ὡς ἐὰν μὴ ἐθάῤῥει, ὅτι ἀληθῆ λέγει, οὐκ ἂν ἔγραφε ». [CGC2015]* [VS2022 transc.]*

^U ¶Codd. : La88 Li448 Li448 Ed1953 {MM2019}

⁴⁵ Theophylactus La88 Li448 ] + in Lucam Ed1953

^marg.| { CLC1d1.22} GRECUS. ⁴⁶* − Vel aliter. Totum evangeliste proemium duo continet : conditionem eorum qui ante eum evangelium tractaverunt⁴⁷*, puta Matthei et Marci, et rursum cur⁴⁸ et ipse scribere proposuit. Cum vero dixisset conati sunt - vocabulum⁴⁹* potens applicari et ad presumptuose aggredientes materiam et ad honeste pertractantes illam - duabus⁵⁰* additionibus dubiam sententiam certificat. Primo quidem quia dixit que in nobis complete sunt rerum, secundo quia dixit sicut tradiderunt nobis qui ab initio ipsi viderunt etc . ⁵¹*. Simul autem hoc quod dico tradiderunt ⁵² indicare mihi videtur quod et ipsi moveantur⁵³* propagare⁵⁴. Velut enim illi tradiderunt , ipsos quoque oportebit accipientes seriatim ad invicem promulgare. Nondum⁵⁵ autem commendantis⁵⁶* Scripture que tradita fuerant⁵⁷*, contingebat inconvenientia plurima provenire diuturnitate temporis. Unde merito qui a⁵⁸* primis visoribus et ministris Verbi⁵⁹* acceperant, in scriptis universo mundo traditionem prestiterunt et calumni exploreras⁶⁰ propellentes et oblivionem destruentes et ex ipsa traditione integritatem accomodantes.^V ^z

^z ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 1-4 (Krikones §4 Photius), ed. Mai , Scriptorum vetrum nova collectio, t. 9, Romae, 1837, p. 627 (correximus iuxta Vat. grec. 1611, f. 1v11-a34 ) : «Φωτίου. Τὸ προοίμιον τοῦ εὐαγγελιστοῦ, δύο τινὰ κεφάλαια περιέχει · σύστασίν τε τῶν πρὸ αὐτοῦ τὸ εὐαγγέλιον συγγραψάντων, οἷoν Ματθαίου καὶ Μάρκου, καὶ ἀπολογίαν δι’ἣν καὶ αὐτὸς ἐπὶ τὸ συγγράφειν ἦλθεν. Εἰπὼν δὲ τὸ, ἐπεχείρησαν, λέξιν δυναμένην ἐπί τε τῶν τολμηρῶς ἁπτομένων τῆς ὑποθέσεως ἁρμόττειν, καὶ ἐπὶ τῶν εὐλαβῶς αὐτῇ προσιόντων﮲ δυσὶν ἐπιδιορθώσεσι τὸ ἀμφίβολον τῆς λέξεως ἐπιδιορθoῦται, ἔκ τε τοῦ εἰπεῖν περὶ τῶν πεπληροφορημένων ἡμῖν πραγμάτων, καὶ ἐκ τοῦ εἰπεῖν καθὼς παρέδοσαν οἱ αὐτόπται , καὶ ἑξῆς﮲ οἱ γὰρ κατ' ἄμφω ταῦτα ἐπιχειροῦντες διηγεῖσθαι, δηλονότι πανευλαβώς καὶ οἰκείως ἐπιχειροῦσι· τῇ μὲν ἀδιστάκτῳ πληροφορίᾳ τὸ ἀληθὲς ἀπαγγέλλοντες, τῇ δὲ ἀξιοπιστίᾳ τῶν παραδεδωκότων τὸ εὐπαράδεκτον εἰσηγούμενοι﮲ ἅμα δὲ καὶ τὸ, παρέδοσαν, ἔμφασιν ἔχειν μοι δοκεῖ τῆς ἐπὶ τὸ καὶ αὐτοὺς [αὐτῆς Mai PG] παραδιδόναι προτροπῆς· καθὼς γὰρ ἐκεῖνοι παρέδοσαν, καὶ αὐτοὺς δεήσει πάλιν ἐκεῖθεν παρειληφότας, ἀκολούθῳ λόγῳ ἀλλήλοις ταῦτα παραδιδόναι · εἶτα ἐπεὶ ἀγράφου τῆς παραδόσεως γινομένης, ἀνάγκη ἦν πάλιν τοὺς παρειληφότας, ἄλλοις παραδοῦναι· καντεῦθεν συνέβαινε τα παραδιδόμενα, ἢ λήθῃ τῶν ἐν μέσῳ ὑποδεχομένων, ἢ ῥᾳδιουργίᾳ πολλὰ παραπεποιῆσθαι· ὅπου γε καὶ γεγραμμένων τινὲς ἐτόλμησαν ταῦτα παραφθείρειν· ἐπεὶ οὖν ἀγράφων ὄντων τῶν παραδιδομένων, εἰκὸς ἦν ἄτοπα πολλὰ συμβαίνειν, τῷ μακρῷ χρόνῳ, εἰκότως οἱ ἀπὸ τῶν αὐτοπτῶν καὶ ὑπηρετῶν τοῦ λόγου πρώτοι παρειληφότες, ἔγγραφον παντὶ τῷ κόσμῳ παρέσχοντο τὴν παράδοσιν· καὶ τὴν ἐπιβουλὴν ἀπελαύνοντες, καὶ τὴν λήθην ἀνακόπτοντες, καὶ τὸ ἀνελλιπὲς τῇ παραδόσει περιποιούμενοι […]».
<cuius fons> = Photius Constantinopolitanus, Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 1), PG 101, 1213B -1216A3.
¶Nota La tradition manuscrite est ici plus proche du grec. Cependant certaines leçons comme moneantur / moveantur ne peuvent être vraiment départagées. [ADL2019] [MM2019] [MM2020] [MM2021] [VS2021 rev.]

^V ¶Codd. : Arag5 Clv160.7 La88 Li448 (2ra ) Mt366 P638 Ed1470 Ed1953 {MM2019}

⁴⁶ Grecus Li448 Clv160.7 Lf194 ] Gregorius Mt366 (g’g’) P638 (Greg’), Chrysostomus La88 BAV795 BAV798 Ed1470 Ed1474 Ed1476 Ed1493 Ed1546 Ed1552 Ed1566 Ed1570 Ed1593 Ed1618 Ed1657 Ed1660 Ed1686 Ed1861 Ed1704 Ed1775 Ed1953 , Beda BAV796 , om. La88

⁴⁷ tractaverunt Clv160.7 La88 Li448 Mt366 P638] scripserant Ed1470 Ed1953

⁴⁸ cur Clv160.7 La88 Li448 Mt366 Ed1470 Ed1953 ] cui P638

⁴⁹ vocabulum Clv160.7 La88 Li448 P638 Ed1470] + protulit Ed1953

⁵⁰ duabus Clv160.7 La88 Li448 P638 Ed1470] + enim Ed1953

⁵¹ etc. Clv160.7 La88 Li448 P638] om. Ed1470 Ed1953

⁵² simul autem ... tradiderunt] om. Clv160.7*

⁵³ moveantur Clv160.7 La88 Li448 ] moneantur P638 Ed1470 Ed1953

⁵⁴ propagare] hic incipit Arag5

⁵⁵ Nondum] Nedum Arag5

⁵⁶ commendantis Clv160.7 La88 Li448 P638] commendatis Arag5, commendantes Ed1470 , commendantibus Ed1953

⁵⁷ fuerant Clv160.7 La88 Li448 P638] fuerint Ed1953

⁵⁸ qui a Clv160.7 La88 Li448 P638] que de Ed1470 Ed1953

⁵⁹ et ministris – Verbi] inv . Ed1470 Ed1953

⁶⁰ calumni exploreras] calumnias Arag5

Numérotation du verset Lc. 1,
distinctio 2

^prol.| [Lc. 1, 5 legitur in vigilia Ioannis Baptistae iuxta LHR 60.1a]

^marg.| {CLC1d2.1a} CHRYSOSTOMUS. − [1] Evangelice narrationis exordium a Zacharia sumit et⁶¹ nativitate Ioannis, mirum ante mirum⁶² edisserens, minus ante maius. Nam quoniam virgo paritura erat, preparavit gratia ut vetus prius conciperet.
[2b] Declarat autem tempus, cum dicit :

⁶¹ et] + a Ed1657

⁶² mirum] om. Ed1570 Ed1569

Numérotation du verset Lc. 1,5

Fuit in diebus Herodis.

^marg.| Et adicit dignitatem cum subdit :

regis Iudee.

^marg.| [2a] Alius autem Herodes fuit qui Ioannem occidit sed ille tetrarcha fuit, hic autem rex.^W ^aa

^aa ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1,5 (Krikones §26 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 3v6-9 : Χρυσοστόμου, Κατὰ Ἰωάννην. Οὐκέτι γὰρ ἅπαντα τὸν χρόνον τῆς ζωῆς ἱεράτευον ἀλλὰ μετὰ τῶν ἄλλων καὶ τοῦτο διέφθαρτο· ἄρχεται δὲ ἀπὸ Ζαχαρίου καὶ τῆς Ἰωάννου γεννήσεως. Θαῦμα πρὸ θαύματος διηγούμενος, τὸ ἔλαττον πρὸ τοῦ μείζονος. Ἐπειδὴ γὰρ παρθένος ἔμελλε τίκτειν, προῳκονόμησεν ἡ χάρις, ἵνα γραῦς τέκῃ καὶ προοδεύση μυστηρίου μυστήριον».
<cuius fons> Cf. Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 5), PG 123, 693B12-14 : «Ἐπειδὴ γὰρ παρθένος ἔμελλε τίκτειν προῳκονόμησεν ἡ χάρις, ἵνα γραῦς τέκῃ».
<cuius fons> Cf. Chrysostomus , In Io., hom. 65 (Io. 11, 49-50) § 1, PG 59, 361.35-36 : «Οὐκέτι γὰρ τὸν χρόνον ἅπαντα τῆς ζωῆς ἱεράτευον, ἀλλ’ ἐνιαυτὸν, ἐξ οὗ γεγόνασιν ὠνηταὶ αἱ ἀρχαί».
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 5 (Krikones §20 Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 3rb15-24 : «Ἐγένετο ἐν ταῖς ἡμέραις Ἡρώδου τοῦ βασιλέως […]. Χρυσοστόμου, Κατὰ Ματθαῖον. [a] Τίνος ἕνεκεν ἡμῖν καὶ τὸν χρόνον λέγει, καὶ τὸ ἀξίωμα προστίθησι ; Τὸ ἀξίωμα μέν, ἐπειδὴ καὶ ἕτερος ἦν Ἡρώδης, ὁ τὸν Ἰωάννην ἀνελών· ἀλλ' ἐκεῖνος τετράρχης ἦν· οὗτος δέ, βασιλεύς. [b] Τὸν δὲ τὸν χρόνον τίθησι, προφητείας ἡμᾶς ἀναμιμνήσκων παλαιᾶς, ἣν ὁ πατριάρχης Ἰακὼβ προεφήτευσεν ἀκριβῶς ἡμῖν χαρακτηρίζων τὸν χρόνον τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας· οὐκ ἐκλείψει γάρ φησιν ἄρχων ἐξ Ἰούδα, καὶ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦ, ἕως οὗ ἔλθῃ ᾧ ἀπόκειται· καὶ αὐτὸς προσδοκία ἐθνῶν».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 6 § 4, Field p. 77.91C-92A ; PG 57, 6 6.5 7-6 7.1 1 : «Τίνος δὲ ἕνεκεν ἡμῖν καὶ τὸν χρόνον λέγει, καὶ τὸν τόπον, Ἐν Βηθλεὲμ εἰπὼν, [a] καὶ Ἐν ταῖς ἡμέραις Ἡρώδου τοῦ βασιλέως; τίνος δὲ χάριν καὶ τὸ ἀξίωμα προστίθησι; Τὸ ἀξίωμα μὲν, ἐπειδὴ καὶ ἕτερος ἦν Ἡρώδης, ὁ τὸν Ἰωάννην ἀνελών· ἀλλ' ἐκεῖνος τετράρχης ἦν, οὗτος δὲ βασιλεύς. [b] Τὸν τόπον δὲ καὶ τὸν χρόνον τίθησι, προφητείας ἡμᾶς ἀναμιμνήσκων παλαιᾶς· ὧν τὴν μὲν ὁ Μιχαίας προεφήτευσε λέγων· Καὶ σὺ, Βηθλεὲμ γῆ Ἰούδα, οὐδαμῶς ἐλαχίστη εἶ ἐν τοῖς ἡγεμόσιν Ἰούδα· τὴν δὲ ὁ πατριάρχης Ἰακὼβ, ἀκριβῶς ἡμῖν χαρακτηρίζων τὸν χρόνον, καὶ μέγα τὸ παράσημον τῆς αὐτοῦ παρουσίας τιθείς· Οὐκ ἐκλείψει γὰρ, φησὶν, ἄρχων ἐξ Ἰούδα, οὐδὲ ἡγούμενος ἐκ τῶν μηρῶν αὐτοῦ, ἕως ἂν ἔλθῃ ᾧ ἀπόκειται· καὶ αὐτὸς προσδοκία ἐθνῶν».
<Non hab.> Catena graecorum patrum in loc. cit. (Cramer ; BAV, Vat. gr. 756 ; Vat. gr. 758) ; Theophylacte in Mt. ; Theophylacte in Io. ; TLG.
¶Nota 1. Sur l’expression «evangelica narrationis», voir la note sur CMC16d3.1
¶Nota 2. Thomas réunit deux scholia, insérés loin l’un de l’autre dans la chaîne de Nicétas. Ces deux extraits sont attribués par Nicétas à des oeuvres chrysostomiennes différentes. Le segment 2 (Kr20) est intégralement composé d’expressions chrysostomiennes réagencées par Nicétas, puis à nouveau par Thomas. Le premier segment (Kr26), attribué à Chrysostome sur Jean, ne partage que quelques mots avec la source indiquée. Il semble composé essentiellement de termes propres au caténiste grec, à moins qu’il ne s’agisse de la reprise d’un scholion chrysostomien emprunté à une chaîne non identifiée (cf. ici Non hab.). On aura noté que Théophylacte, connu pour sa dépendance à l’égard de Chrysostome – et sa proximité avec Nicétas - cite littéralement mais sans attribution la dernière phrase du segment 1. Dans tous les cas, ce segment est sans source identifiée dans l’oeuvre éditée de Bouche d’Or ni même dans le corpus des textes grecs accessible par moyen électronique à la date de cette note (TLG, google, etc.). [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^W ¶Codd. : La88 Li448 (2ra ) Mt366 Ed1470 Ed1571 Ed1657 Ed1745 Ed1891 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

^marg.| marg.| {CLC 1d2.1b } EUTHYMIUS. − Rex, inquam, ille qui infantes occidit, pater illius Herodis qui precursorem interemit. ^X ^ab

^ab ¶Fons^G : Euthymius Zigabenus , Commentaria in quattuor evangelia (Lc. 1:5), PG 129, 860D.9-11 ; transl. Ioannes Hentenius, Commentaria in sacrosancta quatuor Christi Evangelia ex Chrysostomi aliorumque veterum scriptis magna ex parte collecta, autore quidem Euthymio Zigabono, interprete vero Johanne Hentenio Nechliniensi Hieronymiano, Louvain, 1544, Paris, 1547 : «Herodem autem intelligit eum qui infantes occidit, patrem illius Herodis, qui Praecursorem interemit. = Ἡρώδην δὲ νόει τὸν βρεφοκτόνον, τὸν πατέρα Ἡρώδου, τοῦ ἀνελόντος τὸν Πρόδρομον »
¶Nota : La chaîne de Nicétas d’Héraclée et les manuscrits de la Catena aurea ignorent cette sentence. Elle a été insérée dans la Catena pour la première fois dans la première édition des oeuvres complètes de Thomas d’Aquin (Ed1570=Piana), à la suite de CLC1d2.1a. La rétroconversion du latin vers le grec permet d’en identifier l’origine dans le commentaire des évangiles publié sous le nom d’Euthyme Zigabenus (1050-†1120), moine grec de Constantinople, actif au tournant du 12^e siècle et contemporain de Nicétas d’Héraclée et de Théophylacte. Les éditeurs de la Piana ont utilisé la traduction d’Hentenius. Nicolaï rejette la sentence et l’omet. Tout en doutant de l’attribution à Euthymius, Richard Simon fait état de la sentence de la Catena en notant qu’elle ne figure ni « dans les bons exemplaires » ni « dans les premières éditions » (Histoire critique des principaux commentateurs de Nouveau Testament, Rotterdam, 1693, chap. 29, p. 409-410, d’après PG 129, 17-18 ). A la différence du TLG (Thesaurus Linguae Graecae, consultation du 10.1.2024) et de Pierre Jugie Echos d’Orient, 15 (1912), p. 215-225 [p. 220-222] , la Clavis Patrum Graecorum qui recense d’autres oeuvres de cet auteur, ne mentionne pas de commentaire des évangiles sous le nom d’Euthymius. Simon mentionne deux exemplaires dans la bibliothèque du Roi (Paris), et des confusions d’attribution avec Nicétas et Théophylacte. [MM2020] [MM2024]

^X ¶Codd. : Ed1570 Ed1593 Ed1612 Ed1745 Ed1775 Ed1861 Ed1891 Ed1953 ; om. Arag5 La88 Lf194 Li448 Mt366 P638 BAV795 BAV796 BAV798 Ed1470 Ed1474 Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1520 Ed1521 Ed1530 Ed1542 Ed1546 Ed1552 Ed1566 Ed1569 Ed1611 Ed1618 Ed1657 Ed1660 Ed1686 Ed1704 Ed1854 {MM2019}

^marg.| {CLC1d2.2} BEDA. ⁶³* − Tempus autem Herodis alienigene regis dominico attestatur adventui ; predictum namque fuerat^acquia non deficiet princeps de Iuda, neque dux de femore eius, donec veniat qui mittendus est. Ex quo enim patres ex Egypto exierunt, sue gentis⁶⁴ iudicibus usque ad Samuelem prophetam ac deinde regibus usque ad transmigrationem Babylonie⁶⁵ regebantur. Post⁶⁶ reditum vero Babylone per⁶⁷* pontifices rerum summa gerebatur⁶⁸* usque ad Hircanum regem simul et pontificem, quo ab Herode interempto, Iudee regnum ipsi Herodi alienigene iussu Augusti cesaris traditur gubernandum. Cuius trigesimo primo anno, iuxta prophetiam supradictam, qui mittendus erat advenit.^Y ^ad

^ac Cf. Gn. 49, 10.

^ad ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 113 sqq. : «Tempus quoque herodis alienigenae uidelicet regis etiam ipsum dominico attestatur aduentui. Praedictum namque fuerat quia non deficiet princeps ex iuda neque dux de femoribus eius donec ueniat qui mittendus est. Ex quo enim patres aegypto exierunt suae gentis iudicibus usque ad samuhel prophetam ac deinde regibus usque ad transmigrationem babiloniae regebantur. Post reditum uero de babilone per pontifices rerum summa gerebatur usque ad hyrcanum regem simul et pontificem quo fratris inuidia multis calamitatibus uexato et ad ultimum ab herode cuius patrem ipse de ignobili aduena, hoc est genus idumeo, sublimem fecerat et ciuem ui fraudis interempto iudaeae regnum ipsi herodi iussu caesaris augusti traditur gubernandum cuius tricesimo primo anno iuxta prophetiam supra dictam qui mittendus erat aduenit». [MM2020]

^Y ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1569 Ed1953 {MM2020}

⁶³ Beda] + in Lucam Ed1953

⁶⁴ sue gentis] inv . Ed1569

⁶⁵ Babylonie] Babylonis Li448 ²

⁶⁶ Post] Et praem. La88 ( cacogr. : interpretatio erronea

⁶⁷ Babylone per] Babylonie Ed1953

⁶⁸ summa gerebatur] summam gerebant Ed1953

^marg.| {CLC1d2.3} AMBROSIUS. − [a] Docet autem nos scriptura divina⁶⁹*, non solum mores in his qui predicabiles sunt sed etiam parentes oportere laudari ut veluti transmissa immaculate puritatis hereditas, in his quos volumus laudare, precellat. [b] Non solum igitur a parentibus sed etiam a maioribus sancti Ioannis nobilitas propagatur, non seculari potestate sublimis sed religionis successione venerabilis. [c] Plena est igitur laudatio, que genus, mores, officium, factum, iudicium comprehendit, officium in sacerdotio.^Z ^ae

^ae ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 15, CCSL 14, p. 14.244-253 : «[a] Docet nos scriptura diuina non solum mores in his qui praedicabiles sunt, sed etiam parentes oportere laudari, ut ueluti transmissa immaculatae puritatis hereditas in his quos uolumus laudare praecellat. Quae enim alia intentio hoc loco sancti evangelistae nisi ut sanctus Iohannes baptista nobilitetur parentibus miraculis moribus munere passione? Sic etiam sancti Samuhel mater Anna laudatur, sic Isaac a parentibus nobilitatem pietatis accepit, quam posteris dereliquit. Sacerdos itaque Zaccharias nec solum sacerdos, sed etiam de uice Abia, id est nobilis inter superiores feminae». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 16, CCSL 14, p. 14.253-259 : «Et uxor inquit eius de filiabus Aaron. Non solum igitur a parentibus, sed etiam a maioribus sancti Iohannis nobilitas propagatur, non saeculari potestate sublimis, sed religionis successione uenerabilis. Tales enim maiores habere debuit praenuntius christi, ut non repente conceptam, sed a maioribus acceptam et ipso infusam iure naturae praedicare fidem dominici uideretur aduentus». [c] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 21, CCSL 14, p. 17.332-259 : «Plena igitur laudatio, quae genus mores officium factum iudicium conprehendit, genus in maioribus, mores in aequitate, officium in sacerdotio, factum in mandato, in iustificatione iudicium. Factum est autem, cum sacerdotio fungeretur Zaccharias in ordine uicis suae ante dominum deum secundum consuetudinem sacerdotii, sorte exiit ut incensum poneret ingressus in templum domini, et omnis populus foris orabat hora incensi ». [FG2013]

^Z ¶Codd. : La88 (2ra) Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁶⁹ scriptura divina] inv . Ed1953

^marg.| Unde dicit :

Sacerdos quidam nomine Zacharias.

^marg.| {CLC1d2.4} BEDA. In homiliario. ⁷⁰* − De sacerdotali enim prosapia Ioannes ortus⁷¹* ut eo potentius mutationem⁷²* sacerdotii preconizaret quo ipsum ad sacerdotale genus pertinere claresceret.^AA ^af

^af ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 2, hom. 19, CCSL 122, lin. 20 sqq. : «De sacerdotali prosapia ortus est ut eo potentius mutationem sacerdotii praeconaretur quo ipsum ad sacerdotale genus pertinere claresceret». [MM2020]

^AA ¶Codd. : La88 (2ra) Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁷⁰ in homiliario] in omel’ Li448 Mt366, in omelia La88, om. Ed1953

⁷¹ ortus] + est Ed1953

⁷² mutationem] imitationem Ed1953

^marg.| {CLC1d2.5} AMBROSIUS. − [b] Genus autem comprehendit in maioribus.
Unde sequitur :

De vice Abia,

^marg.| [a] id est nobilis inter superiores⁷³* familias.^AB ^ag

^ag ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 15, CCSL 14, p. 14.252-253 : «Docet nos scriptura diuina non solum mores in his qui praedicabiles sunt, sed etiam parentes oportere laudari, ut ueluti transmissa immaculatae puritatis hereditas in his quos uolumus laudare praecellat. Quae enim alia intentio hoc loco sancti evangelistae nisi ut sanctus Iohannes baptista nobilitetur parentibus miraculis moribus munere passione? Sic etiam sancti Samuhel mater Anna laudatur, sic Isaac a parentibus nobilitatem pietatis accepit, quam posteris dereliquit. Sacerdos itaque Zaccharias nec solum sacerdos, sed etiam de vice Abia, id est de nobilis inter superiores feminae *». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 21, CCSL 14, p. 17.332-233 : «Plena igitur laudatio, quae genus mores officium factum iudicium conprehendit, genus in maioribus, mores in aequitate, officium in sacerdotio, factum in mandato, in iustificatione iudicium».* Familias ] a (Milano, Ambros. C 127), C (Paris, BnF, Nal. 1438). [FG2013]*

^AB ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁷³ superiores] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d2.6} BEDA. − Erant enim principes sanctuarii, id est summi sacerdotes, tam de filiis Eleazar quam de filiis Ithamar, quorum vices, secundum ministeria sua, ut ingrederentur⁷⁴ domum Dei, vigintiquatuor sortibus David distinxit ; in quibus familie Abia, de qua Zacharias ortus est, sors contingit octava. Non autem frustra primus Novi Testamenti preco in octave sortis vice⁷⁵* nascitur quia sicut septenario sepe numero propter sabbatum Vetus Testamentum, sic novum aliquoties per ⁷⁶ octonarium propter sacramentum dominice vel nostre resurrectionis exprimitur.^AC ^ah

^ah ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 102 sqq. : «Erant enim principes sanctuarii et principes dei, id est summi sacerdotes, tam de filiis eleazar quam de filiis ithamar quorum uices secundum ministeria sua ut ingrederentur domum dei uiginti quattuor sortibus distinxit in quibus abia familia de qua zacharias ortus est sors contigit octaua. Diuisit enim utrasque inter se familias sortibus unam domum quae ceteris praeerat et alteram domum quae sub se habebat ceteras ithamar. Lege uerba dierum sed et antiquitatum iosephi librum septimum ubi statutum refert ut utraque generatio iuxta ordinem sortitionis ministraret deo per dies octo a sabbato usque ad sabbatum, ubi etiam de tribu leuitarum uiginti quattuor partes factas asserit ut ipsi quoque eodem modo sortiti iuxta morem sacerdotum octonis diebus ministrarent. Non autem frustra primus noui testamenti praeco in octauae sortis uice nascitur quia sicut septenario saepe numero propter sabbatum uetus testamentum sic nouum aliquoties octonario propter sacramentum uel dominicae uel nostrae resurrectionis exprimitur». [MM2019]

^AC ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2020}

⁷⁴ ingrederentur] ingredientur Li448

⁷⁵ vice] iure Ed1470 Ed1953

⁷⁶ per] om. Li448

^marg.| {CLC1d2.6} THEOPHYLACTUS. − Volens etiam ostendere quod legaliter ex genere sacerdotali⁷⁷* erat, subdit :

⁷⁷ legaliter ex genere sacerdotali erat] legaliter ex sacerdotali genere Ed1470 Ed1569 Ed1657, ab utroque parente legaliter ex sacerdotali genere Ed1570 Ed1953

Et uxor illi⁷⁸* de filiabus Aaron, et nomen eius Elisabeth.

⁷⁸ illi] illius Ed1569 Ed1570 Ed1953

^marg.| Non⁷⁹ enim permittebatur de alia tribu uxorem accipere sed de sua. Elisabeth interpretatur ‘requies’⁸⁰* ; Zacharias vero ‘memoria Domini’.^AD ^ai

^ai ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 5), PG 123, 693D2-5 : « δεῖξαι δὲ θέλων ὅτι ἑκατέρωθεν νομίμως ἦν ἱερατικοῦ γένους ὁ Ἰωάννης, φησὶ , Καὶ ἡ γυνὴ αὐτοῦ ἐκ τῶν θυγατέρων Ἀαρών · οὐ γὰρ ἐξῆν ἀπ´ ἄλλης φυλῆς ἀγαγέσθαι γυναῖκα, ἀλλ´ ἀπὸ τῆς αὐτῆς· Ἐλισάβετ δὲ ἑρμηνεύεται, Θεοῦ ἀνάπαυσις· Ζαχαρίας δὲ, μνήμη Κυρίου ». [CGC2015]* [VS2022 transr.]*
¶Nota Cf. Theophylacti Archiepiscopi Bulgariae, in quatuor Evangelia enarrationes / Ioanne Oecolampadio interprete, Basel, 1524, p. 79 = Paris, 1539, f. lxix r ° = Basel, 1541, p. 147 : «Ostendere autem volens quod ex utroque parente legitime fuerit ex sacerdotali genere Ioannes...». [MM2020]

^AD ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1569 Ed1570 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁷⁹ Non] + Levitici .xxii. Ed1470

⁸⁰ requies] Dei Ed1570 Ed1953

^marg.| {CLC1d2.7} BEDA. In homiliario. ⁸¹* − Iustis enim parentibus Ioannes est genitus ut eo confidentius iustitie⁸² precepta populis daret quo hec ipse⁸³* non quasi novitia didicisset⁸⁴, sed velut hereditario iure a progenitoribus accepta servaret.^AE ^aj
Unde sequitur :

^aj Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 2, hom. 19, CCSL 122, lin. 17 sqq. : «Iustis quippe parentibus est genitus ut eo confidentius iustitiae praecepta populis daret quo haec ipse non quasi nouitia didicisset sed uelut hereditario iure a progenitoribus accepta seruaret». [MM2020]

^AE ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1570 Ed1569 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

⁸¹ in homiliario] in homilia. Ed1470, om. Ed1953

⁸² iustitie] iustet Li448 (in ras. ?)

⁸³ ipse] ipsa Ed1470 Ed1569 Ed1570 Ed1657 Ed1953

⁸⁴ didicisset] didicisse Ed1570

Numérotation du verset Lc. 1,6

Erant autem ambo iusti ante Deum.

^marg.| {CLC1d2.8} AMBROSIUS. − [e] Et sic mores in equitate comprehendit. [a] Bene autem dicit : A nte Deum . Fieri enim potest ut aliquis affectata bonitate populari iustus videatur mihi, iustus autem ante Deum non sit, si iustitia non ex mentis simplicitate formetur, sed adulatione simuletur. Perfecta igitur laus est ante Deum iustum esse. Solus enim perfectior est qui ab eo probatur qui non potest falli. [f] Factum autem comprehendit in mandato, in iustificatione iudicium.
Unde sequitur :

Incedentes in omnibus mandatis et iustificationibus Domini.

^marg.| [d] Cum enim mandatis celestibus obedimus, in mandatis incedimus Domini⁸⁵* , cum congrue iudicamus, tenere Domini iustificationes videmur. [b] Providere autem oportet bona non solum coram Deo sed etiam coram hominibus.
Unde sequitur :

⁸⁵ incedimus Domini] inv . Ed1953

Sine querela⁸⁶.

⁸⁶ querella] + est Li448

^marg.| [c] Nulla enim querela est⁸⁷ ubi et mentis bonitas concordat et facti, et plerumque iustitia durior hominum querelam excitat.^AF ^ak

^ak ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 18, CCSL 14, p. 15.282-16.299 : «[a] Nec otiose iustos ante Deum dixit, incedentes in mandatis et iustificationibus Domini , in quo patrem omnipotentem et filium conprehendit. Filium esse qui legem tulerit, mandata praescripserit etiam sanctus evangelista declarat. Et bene iustos ante Deum ; non enim omnis qui iustus est ante hominem iustus est ante Deum. aliter uident homines, aliter deus, homines in facie, deus in corde. Et ideo fieri potest ut aliquis adfectata bonitate populari iustus uideatur mihi, iustus autem ante Deum non sit, si iustitia non ex mentis simplicitate formetur, sed adulatione simuletur ; abscondita enim in ea homo non poterit deprehendere. Perfecta igitur laus est ante Deum iustum esse. Unde et Apostolus cuius laus inquit non ex hominibus, sed ex Deo. Beatus plane ille qui in conspectu dei iustus est, beatus ille de quo Dominus dignatur dicere : ecce uere Israhelita, in quo dolus non est ; uerus enim Israhelita qui Deum uidet et uideri se nouit a Deo et ipsi exhibet cordis occulta. Solus enim perfectior qui ab eo probatur, qui non potest falli ; iudicia enim domini uera, iudicia autem hominum saepe falluntur, ut et iniustis iustitiae gratiam frequenter adscribant et iustum aut odio persequantur aut mendacio decolorent». Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 19, CCSL 14, p. 16.318-325 : «Unde sanctus evangelista non solum iustos ante Deum, et incedentes in mandatis omnibus et iustificationibus Domini , sed etiam sine querella incedentes ait. Quod mire cum prophetico congruit dicto, quo sanctus Salomon in prouerbiis usus est dicens : [b] prouide bona semper coram Deo et coram hominibus. [c] Nulla ergo querella est, ubi et mentis bonitas concordat et facti, et plerumque iustitia durior hominum querellam excitat». [d] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 20-21, CCSL 14, p. 16.326-17.33517.331 : «Quam uero congruat uerborum ipsa distinctio et ordo conueniat diligenter aduerte. Incedentes inquit in omnibus mandatis et iustificationibus Domini. Prius enim mandatum, secunda est iustificatio. Itaque cum mandatis caelestibus oboedimus, in mandatis incedimus Domini ; cum iudicamus et congrue iudicamus, tenere Domini iustificationes uidemur. [§ 21] Plena igitur laudatio, quae genus mores officium factum iudicium [e] conprehendit, genus in maioribus, mores in aequitate, officium in sacerdotio, [f] factum in mandato, in iustificatione iudicium. Factum est autem, cum sacerdotio fungeretur Zaccharias in ordine uicis suae ante dominum deum secundum consuetudinem sacerdotii, sorte exiit ut incensum poneret ingressus in templum domini, et omnis populus foris orabat hora incensi ». [FG2013]*

^AF ¶Codd. : Li448 Mt366 {MM2020}

⁸⁷ Nulla… est] om. Li448

^marg.| {CLC1d2.9} ORIGENES. ⁸⁸* − Potest etiam ⁸⁹ aliquid⁹⁰ iustum iniuste fieri ^al ut si, iactantie causa, qui⁹¹* pauperi⁹² elargiatur, quod non est sine querela .^AG ^am
Sequitur :

^al Cf. Dt. 16, 20 : «Iuste quod iustum est persequeris» = δικαίως τὸ δίκαιον διώξῃ.

^am ¶Fons : <revera> Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 18, CCSL 14, lin. 313-320 sqq. = CSEL 22, p. 22.8-19 : «sed etiam quod bene feceris, si male cogitaueris, diuino iudicio non potest conprobari ; scriptum est enim : iuste quod iustum est persequeris [Dt. 16, 20]. nam nisi esset ut iustum iniuste faceres, numquam dictum esset : iuste quod iustum est persequeris. et certe posse iustum iniuste fieri docuit nos ipse saluator dicens : cum feceris elemosynam, noli tuba canere ante te. et cum oratis, non eritis sicut hypocritae. bonum est enim misericordia, bonum est oratio, sed potest iniuste fieri, si iactantiae causa aliquis pauperi largiatur, ut uideatur ab hominibus. vnde sanctus euangelista non solum iustos ante deum, et incedentes in mandatis omnibus et iustificationibus domini, sed etiam sine querella incedentes ait. quod mire cum prophetico congruit dicto, quo sanctus Salomon in prouerbiis usus est dicens : prouide bona semper coram deo et coram hominibus. nulla ergo querella est, ubi et mentis bonitas concordat et facti, et plerumque iustitia durior hominum querellam excitat».
<Potius quam> Glossa ordinaria (Dt. 16, 20), [Strasbourg, 1481, t. 1 : facsim., p. 396a marg. = Som47 ] ed. Gloss-e . « iuste quod iustum est . Gregorius : Iniuste quod iniustum [iustum Som47] est exequitur qui ad defensionem iustitie non virtutis emulatione, sed amore premii temporalis excitatur et iustitiam quam pretendit vendere non veretur. Iuste ergo iustum exequi est in assertione iustitie ipsam iustitiam querere». <Non hab.> Gregorii Magni Opera (LLT).
<Potius quam> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 6 (Kr39 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 3va40-b16 : «Ὠριγένους. [1] Τίνος χάριν πρόσκειται τὸ, ἄμεμπτοι ; Διότι ἔστι καὶ ἐν πάσαις ταῖς ἐντολαῖς πορεύεσθαι, καὶ μὴ ἀμέμπτους εἶναι· [2] εἰ μὴ γὰρ [om. PG13 PG17] ἦν τοῦτο, οὐκ ἂν ἐλέγετο · Δικαίως τὸ δίκαιον διώξεις [Dt. 16, 20]. Ἐπεὶ καὶ τὸ καλόν, οὐ καλόν· ὅταν μὴ καλῶς γίνηται· ἐπὰν οὖν ποιῶμεν τὰς ἐντολὰς, ὥστε μὴ ἐν τῷ συνειδότι ῥύπον κενοδοξίας , ἢ ἀνθρωπαρεσκείας, ἢ ἑτέρου τινὸς τοιούτου, τότε ποιοῦμεν τὰς ἐντολὰς ἀμέμπτως».
<Potius quam> Origenes , Scholia in Lc., PG 17, 316C13-17 (Venet. cod. 28) = PG 13, 1807D ; cf. GCS 49 , p. 18.8-16 : «[1] Ἴσως ἐρεῖ τις· Διὰ τί πρόκειται [πρόσκειται GCS] τούτοις τὸ, ἄμεμπτοι; Ἤρκει γὰρ αὐτοῖς πορεύεσθαι ἐν πάσαις ταῖς ὁδοῖς τοῦ Θεοῦ καὶ δικαιώμασιν· εἰ μὴ ἄρα ἐστὶ [ἔστιν GSC] πορεύεσθαι ἐν πάσαις ταῖς ἐντολαῖς [+ καὶ δικαιώμασιν GCS], οὐκ ἀμέμπτως δέ. [… GCS] Φημὶ δὲ οὖν πρὸς αὐτόν, ὅτι, [2] εἰ μὴ [... ut supra Nicetas]». [MM2020] [VS2021 rev.]
<Potius quam> Origenes , Homiliae in Lc. (Translatio Hieronymi ), hom. 2 § 18, GCS 49, p. 18-19 : «Et quomodo potest evenire, ut in omnibus mandatis et justificationibus Dei< ambulans sub querela sit ? Cui breviter dicam : nisi hoc ita esset, nunquam in alio loco nosceremus scriptum referri : iuste id, quod justum est, sequere. Nisi enim esset iustum aliquid, quod non juste sequeremur, nequaquam nobis praeciperetur, ut juste id, quod justum est, sequeremur. Quando enim facimus mandatum Dei et in conscientia nostra vanae gloriae sorde respergimur, ut placeamus hominibus, aut alia, quaecunque non placet Deo, boni operis causa praecedit, quamvis faciamus praeceptum Dei, tamen illud absque querela non facimus et injuste id, quod justum est, sequimur».
<Non hab.> Gregorii Magni Opera (LLT) ; Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.)
¶Nota Cette sentence résume cinq versions du commentaire d’Origène sur Lc. 1, 6, deux grecques et trois latines, à savoir : (1°) le texte grec original d’Origène, perdu, dont aucun manuscrit ne conserve l’intégralité, bien que l’édition Rauer ait pu le reconstituer à partir de membra disjecta choisis et assemblés pour correspondre à (2°) la traduction – parfois paraphrase - latine de Jérôme, plus ancien témoin complet du texte origénien ( GCS 49 ; SChr 45) ; (3°) au moins deux scholia dont le début et la fin diffèrent mais dont le noyau [2] est identique ; nous éditons ici pour la première fois dans son intégralité le scholion de la chaîne de Nicétas en tant que source potentielle de la Catena (Kr39) ; (4°) le commentaire d’Ambroise de Milan dont les éditeurs modernes signalent la dépendance à l’égard du commentaire d’Origène (CSEL 22, apparats ; SChr 45, p. 17) ; (5°) une sentence de la Glose ordinaire sur Dt. 16, 20 attribuée à «Grégoire» au 13^e siècle, passée inaperçue à ce jour mais qui s’avère traduire ad sensum le fond commun à Origène, à Jérôme et Ambroise. La sentence de la Catena a été forgée à partir d’Ambroise dont elle retient les éléments caractéristiques. L’attribution à Origène par l’exemplar source de la tradition majoritaire, l’attribution à Grégoire par Li448, peut-être copié sur une première version de l’archétype, attestent l’une et l’autre que Thomas disposait d’un dossier plus riche que le texte retenu, et qu’il a hésité entre les textes issus de Grégoire, Ambroise, Nicétas, et Origène-Jérôme dont il utilise ailleurs la paraphrase. La documentation antigraphe était suffisemment confuse pour que les copistes qui y ont eu accès attribuent le scholion l’un à Grégoire, l’autre à Origène. On ne peut exclure que l’attribution à Origène soit ici une mauvaise interprétation d’une note signalant la parenté découverte du texte d’Ambroise avec celui d’Origène (tous deux s’appuyent sur la même citation de Dt. 16). Comme la sentence précédente était déjà attribuée à Ambroise, le réviseur de l’antigraphe a cru que la répétition de l’attribution à Ambroise était une dittographie fautive qu’il a cru bon de remplacer par Origène dont il lisait le nom à proximité. [MM2020]

^AG ¶Codd. : Cbg133 Clv160.7 Fi263 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28 Ut294 Ed1475C Ed1657 Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

⁸⁸ Origenes] Gregorius Li448, + homil. II Ed1876, + in Lucam Ed1953

⁸⁹ etiam] enim Ut294

⁹⁰ aliquid] + durior La88

⁹¹ qui] quis Ut294 Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1657 Ed1953

⁹² pauperi] om. Ed1657

Numérotation du verset Lc. 1,7

Et non erat illis filius eo quod erat⁹³* sterilis Elisabeth et ambo processissent in diebus suis⁹⁴.

⁹³ erat] esset Ed1657 Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1953

⁹⁴ sterilis... suis] Elisabeth sterilis etc. Ed1657

^marg.| {CLC1d2.10} CHRYSOSTOMUS. − [a] Non solum autem Elisabeth erat sterilis sed et patriarcharum coniuges : Sara, Rebecca, Rachel, [c] quod dedecus erat antiquis. [b] Non⁹⁵* possumus dicere quod peccati effectus esset sterilitas⁹⁶ : cuncti iusti, cuncti virtuosi. [d] Hec autem fuit sterilitatis causa, ut cum videris virginem parientem Dominum, non sis incredulus, exercitans mentem tuam in alvo sterilium.^AH ^an

^an ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 7 (Krikones §42 : Chrysostomus in Exameron), Vat. gr. 1611, f. 3vb20-29 : «Χρυσοστόμου ἐκ τῆς Ἑξαημέρου. [a] Οὐ μόνη Ἐλισάβετ στεῖρα ἦν καίτοι οὕτως ἀρετῆς ἔχουσα, ἀλλὰ καὶ τῶν πατριαρχῶν ἐκείνων τῶν μεγάλων αἱ γυναῖκες, ἡ Σάρρα, ἡ Ῥεβέκκα, ἡ Ῥαχήλ· [b] τί οὖν βούλεται τῶν στειρῶν τούτων ὁ χορὸς, οὐκ ἔχομεν ἐπιλαβέσθαι τῆς ζωῆς αὐτῶν καὶ εἰπεῖν ὅτι ἁμαρτιῶν ἔργον ἡ στείρωσις· πάντες δίκαιοι, πάντες ἐνάρετοι, καὶ ὅμως, στείρας ἔχον γυναῖκας. Καὶ ἐν ἀπαιδίᾳ ἦσαν μέχρι πολλοῦ τοῦ χρόνου· [c] ὅπερ ὄνειδος ἦν τοῖς πάλαι, τῶν ἄλλων σχεδὸν τὸ βαρύτατον. [d] Τίς οὖν ἡ αἰτία δι’ἣν ἦσαν ἐκεῖναι στεῖραι . Ἵνα, ὅταν ἴδῃς τὴν Παρθένον τίκτουσαν τὸν κοινὸν ἡμῶν Δεσπότην, μὴ ἀπιστησήσῃς [!], γυμνάσας σου τὴν διάνοιαν ἐν τῇ μήτρᾳ τῶν στειρῶν […]».
<cuius fons> [a-c] Chrysostomus , Homiliae 67 in Gn. [CPG 4409], hom. 49 (Gn. 25) § 1-2, PG 54, 44 5.2 0-34 : «Ἐδέετο γὰρ, φησὶν, Ἰσαὰκ περὶ Ῥεβέκκας τῆς γυναικὸς αὐτοῦ ὅτι στεῖρα ἦν. Ἓν τοῦτο πρῶτον ἄξιον ζητῆσαι, τίνος ἕνεκεν, βίου οὖσα θαυμαστοῦ καὶ αὐτὴ, καὶ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς, καὶ πολλῆς τῆς σωφροσύνης ἀμφότεροι ἐπιμελούμενοι, στεῖρα ἦν ; [b] Οὐκ ἔχομεν ἐπιλαβέσθαι αὐτῶν τῆς ζωῆς, καὶ εἰπεῖν, ὅτι τῶν ἁμαρτιῶν ἦν ἔργον ἡ στείρωσις. Καὶ ἵνα μάθῃς τὸ θαυμαστὸν, ὅτι οὐκ αὐτὴ μόνον στεῖρα ἦν, ἀλλὰ καὶ ἡ μήτηρ τοῦ δικαίου ἡ Σάῤῥα· καὶ οὐχ ἡ μήτηρ δὲ αὐτοῦ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἡ νύμφη, τοῦ Ἰακὼβ ἡ γυνὴ, ἡ Ῥαχὴλ λέγω. Τί βούλεται τῶν στειρῶν τούτων ὁ χορός ; Πάντες δίκαιοι, πάντες ἐνάρετοι, πάντες ὑπὸ Θεοῦ μαρτυρούμενοι. [...] Πανταχόθεν λαμπροὶ καὶ ἐπίσημοι, καὶ πάντες στείρας ἔσχον γυναῖκας, καὶ ἐν ἀπαιδίᾳ ἦσαν μέχρι πολλοῦ τοῦ χρόνου [...]». [d] Chrysostomus , In Genesim [CPG 4409], hom. 49 (Gn. 25) § 1-2, PG 54, 44 5.5 2-54 : «§ 2] [...] Ἀλλὰ ταῦτα μὲν πρὸς ὠφέλειαν ἡμῖν εἴρηται τὴν ὑμετέραν, ὥστε πολλὴν τὴν εὐγνωμοσύνην ἐπιδείκνυσθαι, καὶ μὴ περιεργάζεσθαι τοῦ Θεοῦ τὰς οἰκονομίας· δεῖ δὲ καὶ τὴν αἰτίαν εἰπεῖν, δι’ ἣν ἦσαν ἐκεῖναι στεῖραι αἱ γυναῖκες. Τίς οὖν ἐστιν ἡ αἰτία ;Ἵνα, ὅταν ἴδῃς τὴν Παρθένον τίκτουσαν τὸν κοινὸν ἡμῶν Δεσπότην, μὴ ἀπιστήσῃς. Γύμνασόν σου ἐνταῦθα τὴν διάνοιαν, φησὶν, ἐν τῇ μήτρᾳ τῶν στειρῶν, ἵν’ ὅταν ἴδῃς πεπηρωμένην καὶ δεδεμένην μήτραν πρὸς παιδοποιίαν ἀνοιγομένην ἐκ τῆς τοῦ Θεοῦ χάριτος, μὴ θαυμάσῃς ἀκούων ὅτι παρθένος ἔτεκε». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^AH ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

⁹⁵ Non] + enim Ed1657 Ed1746, nec enim Ed1861 Ed1876 Ed1953

⁹⁶ sterilitas] + quia Ed1746 Ed1861 Ed1876 Ed1953

^marg.| {CLC1d2.11} THEOPHYLACTUS. − Et ut etiam tu addisceres quod lex Dei ⁹⁷ multiplicationem filiorum non appetit corporalem sed magis spiritualem. Processerant autem ambo, non solum⁹⁸* secundum corpus sed secundum spiritum, « ascensiones in corde »^ao ponentes, et vitam suam ut diem et non ut noctem habentes, « quasi in die honeste ambulantes »^ap.^AI ^aq

^ao Ps. 83, 6.

^ap Rm. 13, 13 : Ὡς ἐν ἡμέρᾳ, εὐσχημόνως περιπατήσωμεν.

^aq ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 5), PG 123, 696B2-9 : « ἵνα σὺ μάθῃς, ὅτι ὁ νόμος οὐκ ἀπαιτεῖ πολυτεκνίαν σωματικὴν, ἀλλὰ πνευματικήν . Προβεβηκότες δὲ ἦσαν ἀμφότεροι , καὶ κατὰ τὸ σῶμα καὶ κατὰ τὸ πνεῦμα · καὶ γὰρ καὶ κατὰ ψυχὴν προέβησαν, τουτέστι προέκοψαν, ἀναβάσεις ἐν τῇ καρδίᾳ τιθέμενοι , καὶ ἡμέραν ἔχοντες , ἀλλ’ οὐ νύκτα τὸν βίον , ὡς ἐν φωτὶ περιπατοῦντες εὐσχημόνως ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.] [MM2023]
¶Nota : La Catena remplace par le texte de la Vulgate l’expression ὡς ἐν φωτὶ περιπατοῦντες εὐσχημόνως qui est une citation presque littérale de Rm 13:13, à l’exception de φωτὶ (la lumière) qui y remplace ἐν ἡμέρᾳ (in die). Cette variante n’est pas signalées dans les apparats des éditions Nestlé-Aland et Merk du Nouveau Testament. [MM2024]

^AI ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

⁹⁷ Dei] Domini Mt366

⁹⁸ solum] om. Ed1953

Numérotation du verset Lc. 1,
distinctio 3

^marg.| {CLC1d3.1} BEDA. − Per Moysen Dominus unum⁹⁹ constituit summum sacerdotem cui mortuo unum per ordinem¹⁰⁰* succedere iussit, et hoc usque ad David tempora servatum est, a quo plures fieri ut diximus¹⁰¹* Domino agente decretum est. Unde nunc Zacharias in ordine vicis sue sacerdotio functus esse asseritur cum dicitur :^AJ ^ar

^ar ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 160-166 sqq. : «Per moysen quidem dominus unum constituit summum sacerdotem cui mortuo unum per ordinem succedere iussit, et hoc ad dauid usque tempora seruatum est a quo plures fieri ut diximus domino nihilominus agente decretum est qui uicissim ministrantes tempore uicis suae singuli castimoniae studerent domum que suam omnino non tangerent. Vnde nunc zacharias in ordine uicis suae sacerdotio functus asseueratur». [MM2020]

^AJ ¶Codd. : Li448 (2vb) Mt366 (144v) Ed1953 {MM2020}

⁹⁹ Dominus unum] inv . Li448

¹⁰⁰ per ordinem] om. Ed1953

¹⁰¹ ut diximus] om. Ed1953

Numérotation du verset Lc. 1,8

Factum est autem cum sacerdotio fungeretur Zacharias in ordine vicis sue ante Deum,

Numérotation du verset Lc. 1,9

secundum consuetudinem sacerdotalem, sorte exiit ut incensum poneret ingressus in templum Domini.

^marg.| {CLC1d3.2} AMBROSIUS. − Videtur autem hic Zacharias summus designari sacerdos quia ‘semel in anno solus summus sacerdos in secundo sanctuario intrabat, non sine sanguine, quem offert¹⁰²* pro se et¹⁰³* populi delictis’^as ^AK ^at

^as Cf. Hbr. 9, 7 : «In secundo autem semel in anno solus pontifex non sine sanguine, quem offert pro sua et populi ignorantia».

^at ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 22, CCSL 14, p. 17.339-350 sqq. : «Videtur hic sanctus Zaccharias summus designari sacerdos, quia sicut lectum est, de priori tabernaculo, in quod semper intrabant sacerdotes ministeria consummantes, uno tantum anni tempore intrabat in templum : in secundo autem semel in anno singularis [solus Weber] summus sacerdos non sine sanguine, quem offert pro se et populi delictis. Hic est ille summus sacerdos, qui adhuc sorte quaeritur, quia uerus adhuc ignoratur ; qui enim sorte legitur humano iudicio non conprehenditur. Ille igitur quaerebatur et alius figurabatur. Ille quaerebatur uerus in aeternum sacerdos, cui dicitur : tu es sacerdos in aeternum, qui non hostiarum cruore, sed proprio patrem deum generi reconciliaret humano. Sed tunc sanguis fundebatur in specie, in specie sacerdos ordinabatur, nunc, quia ueritas uenit, relinquamus speciem, ueritatem sequamur. Et tunc quidem uices erant, nunc autem est perpetuitas. Erat ergo et certe erat cuius uices etiam gerebantur». [FG2013]*

^AK ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁰² offert] offeret Ed1953

¹⁰³ et] + pro Ed1953

^marg.| {CLC1d3.3} BEDA. − Non autem nunc nova sorte¹⁰⁴ electus est cum incensum esset adolendum, sed prisca sorte, cum ex¹⁰⁵ ordine sui pontificatus invicem Abia succederet.
Sequitur :

¹⁰⁴ nunc nova sorte] nova sorte Li448, nunc nova in sorte Mt366

¹⁰⁵ ex] in Li448

Numérotation du verset Lc. 1,10

Et omnis multitudo populi erat orans foris hora incensi.

^marg.| Incensum in sancta sanctorum a pontifice deferri, exspectante foris templum omni populo, decima¹⁰⁶* die septimi mensis est iussum, et hanc diem expiationis sive propitiationis vocari. Cuius diei mysterium Apostolus ad Hebreos pandens, Iesum ostendit pontificem esse verum, qui in sanguine proprio celi secreta subiit, ut propitium nobis faceret patrem, et interpellaret pro peccatis eorum qui adhuc pre¹⁰⁷ foribus orantes exspectant.^AL ^au

^au ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 169 sqq. : «Non noua nunc sorte lectus est cum incessum esset adolendum sed prisca tunc sorte praelectus cum primo ex ordine sui pontificatus in uicem abia succederet. Incensum autem in sancta sanctorum a pontifice deferri exspectante foris templum omni populo decima die septimi mensis est iussum et hanc diem expiationis siue propitiationis uocari quae apud nos ob uarium lunae discursum a qua menses computant hebraei modo in septembrem mensem modo incidit in octobrem quia scilicet mensis quo pascha geritur et ordine conditionis et edicto legis anni principium tenet dicente domino ad moysen : mensis iste uobis principium mensium primus erit in mensibus anni ; decima die mensis huius tollat unusquisque agnum, et cetera. Huius autem diei apostolus ad hebraeos scribens ita meminit : in priori quidem tabernaculo semper introibant sacerdotes sacrificiorum officia consummantes ; in secundo autem semel in anno solus pontifex non sine sanguine quem offert, et cetera. Quibus diei huius mysterium pandens iesum ostendit pontificem esse uerum qui consummatis officii sui diebus, hoc est impleta dispensatione carnis in sanguine proprio caeli secreta subiit ut propitium nobis faceret patrem et interpellaret pro peccatis eorum qui adhuc prae foribus orantes exspectant et diligunt aduentum eius». [MM2020]

^AL ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020

¹⁰⁶ decima] decimo Ed1953

¹⁰⁷ pre] pro Li448

^marg.| {CLC1d3.4} AMBROSIUS. − Hic est autem ille summus sacerdos qui adhuc sorte¹⁰⁸* queritur, quia verus adhuc ignoratur. Qui enim sorte eligitur, humano iudicio non comprehenditur. Ille igitur querebatur, et alius figurabatur, verus in eternum sacerdos, qui non hostiarum cruore, sed proprio, patrem Deum generi reconciliaret humano et tunc quidem vices erant, nunc autem est perpetuitas.^AM ^av

^av ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 22, CCSL 14, p. 17.339-355 : «Videtur hic sanctus Zaccharias summus designari sacerdos, quia sicut lectum est, de priori tabernaculo, in quod semper intrabant sacerdotes ministeria consummantes, uno tantum anni tempore intrabat in templum : in secundo autem semel in anno singularis summus sacerdos non sine sanguine, quem offert pro se et populi delictis. Hic est ille summus sacerdos, qui adhuc sorte quaeritur, quia uerus adhuc ignoratur ; qui enim sorte legitur humano iudicio non conprehenditur. Ille igitur quaerebatur et alius figurabatur. Ille quaerebatur uerus in aeternum sacerdos, cui dicitur : tu es sacerdos in aeternum, qui non hostiarum cruore, sed proprio patrem Deum generi reconciliaret humano. Sed tunc sanguis fundebatur in specie, in specie sacerdos ordinabatur, nunc, quia ueritas uenit, relinquamus speciem, ueritatem sequamur. Et tunc quidem uices erant, nunc autem est perpetuitas. Erat ergo et certe erat cuius uices etiam gerebantur». [FG2013]

^AM ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020

¹⁰⁸ sorte] forte Ed1953

Numérotation du verset Lc. 1,
distinctio 4

^marg.| {CLC1d4.1} CHRYSOSTOMUS. − Ingressus Zacharias¹⁰⁹* templum ut preces ferret pro cunctis ad Deum et, quasi Dei et hominum mediator, vidit angelum intus stantem. ^AN ^aw
Unde dicitur :

^aw ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 13-14 (Krikones §56 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 5vb32-37 : «Χρυσοστόμου Πρερὶ Ἀκαταλήπτου. Eἰσελθὼν ὁ ἱερὸς Ζαχαρίας εἰς αὐτὰ τὰ ἄδυτα ἃ μόν ῳ τῶν πάντων ἀνθρώπων ἐκείνῳ θέμις ἦν τότε ὁρᾶν· σκόπει πῶς τοῦ πλήθους παντὸς ἀντίρροπος ἦν, ὡς λιτὰς ἀναφέρειν ὑπὲρ πάντων τῷ Θεῷ καὶ ἵλεω ποιεῖν τὸν Δεσπότην τοῖς οἰκέταις, καθάπερ μεσίτης ὢν τις Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων εἶδεν ἄγγελον ἔνδον ἑστῶτα καὶ ἐπειδὴ ἐξέπληξεν ἀυτὸν ἡ ὄψις [...] ».
<cuius fons> Chrysostomus , De incomprehensibili Dei natura, hom. 2 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 148.81-90 (PG 48, 711 .2-9), «Ζαχαρίας τις ἦν ἀνὴρ θαυμαστὸς καὶ μέγας, ἀρχιερωσύνῃ τετιμημένος, παρὰ τοῦ Θεοῦ τὴν προστασίαν ἐμπεπιστευμένος τοῦ δήμου παντός·οὗτος ὁ Ζαχαρίας εἰσελθὼν εἰς τὰ ἅγια τῶν ἁγίων, εἰς αὐτὰ τὰ ἄδυτα ἃ μόνῳ τῶν πάντων ἀνθρώπων ἐκείνῳ θέμις ἦν τότε ὁρᾶν – σκόπει πῶς τοῦ πλήθους παντὸς ἀντίρροπος ἦν, καὶ λιτὰς ὑπὲρ τοῦ πλήθους παντὸς ἀναφέρων τῷ Θεῷ καὶ ἵλεω ποιῶν τὸν Δεσπότην τοῖς οἰκέταις καθάπερ μεσίτης τις ὢν Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων – εἶδεν ἄγγελον ἔνδον ἑστῶτα καὶ, ἐπειδὴ ἐξέπληξεν ἡ ὄψις τὸν ἄνθρωπον, φησὶν ἐκεῖνος· «Μὴ φοβοῦ, Ζαχαρία· εἰσηκούσθη ἡ δέησίς σου καὶ τέξῃ υἱόν». [MM2020] [VS2021 rev.]

^AN ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2017} * {MM2020}

¹⁰⁹ Zacharias] + in Ed1953

Numérotation du verset Lc. 1,11

Apparuit autem illi angelus Domini stans a dextris altaris incensi.

^marg.| {CLC1d4.2} AMBROSIUS. − Bene apparuisse dicitur ei qui eum repente conspexit ; et hoc specialiter aut de angelis aut de Deo scriptura divina tenere consuevit ; ut quod non potest previderi, apparere dicatur. Non enim similiter sensibilia videntur, et is cuius in voluntate situm est videri, et cuius nature est non videri.^AO ^ax

^ax ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 24, CCSL 14, p. 18.369-19.385 : « Apparuit autem illi angelus stans a dextris altaris incensi. Non immerito angelus uidetur in templo, quia ueri sacerdotis iam nuntiabatur aduentus et caeleste sacrificium parabatur, in quo angeli ministrarent. Et bene apparuisse dicitur ei qui eum repente conspexit, et hoc specialiter aut de angelis aut de Deo scriptura diuina tenere consueuit, ut quod non potest praeuideri, apparere dicatur ; sic enim habes : apparuit deus Abrahae ad ilicem Mambre. Nam qui ante non praesentitur, sed repentino uidetur aspectu, adparere memoratur. Non enim similiter sensibilia uidentur et is cuius in uoluntate situm est uideri et cuius naturae est non uideri, uoluntatis uideri. Nam si non uult, non uidetur ; si uult, uidetur. Apparuit enim Deus Abrahae quia uoluit ; alii, quia noluit, non apparuit. Visum est etiam et Stephano, cum lapidaretur a populo, aperiri caelum, uisus est etiam Iesus stans ad dexteram Dei et non est uisus a populo. Vidit Esaias dominum Sabaoth, sed alius uidere non potuit, quia cui placuit apparuit». [FG2013]*

^AO ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}

^marg.| {CLC1d4.3} ORIGENES. ¹¹⁰* − Et hoc non¹¹¹* tantum in presenti seculo dicimus sed et in futuro cum migraverimus a mundo, non omnibus vel Deus vel angeli apparebunt sed ille tantum videbit qui mundum habuit cor. Locus autem nec nocere poterit quemquam nec iuvare.^AP ^ay

^ay ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 2, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 21.26- 22.13 : «Et hoc non tantum in praesenti saeculo dicimus, sed etiam in futuro, cum migraverimus e mundo, quod non omnibus vel Deus vel angeli appareant, quo scilicet et angelos et Spiritum sanctum et Dominum Salvatorem et ipsum Deum Patrem is qui de corpore exierit, statim mereatur videre ; sed ille tantum videbit, qui mundum habuerit cor et talem se praebuerit, ut Dei sit dignus adspectu. Et quamvis in eodem loco sint, qui mundo corde est, et is, qui adhuc aliqua sorde respergitur, unus locus nec nocere quem poterit nec iuvare, quia qui mundum cor habuerit, Deum videbit, qui autem non talis fuerit, id quod alii cernitur non videbit». [MM2020]
<Non hab.> Nicetas , Catena in Lc. (loc. cit.) [ADL2020]
¶Nota Les écarts entre la Catena et la paraphrase de Jérôme viennent d’adaptations syntaxiques ou d‘erreurs de copies sans rapport avec le grec. [MM2020]

^AP ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2017}*

¹¹⁰ Origenes] + In Lucam Ed1953

¹¹¹ non] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d4.4} CHRYSOSTOMUS. − Manifeste autem apparuit, non in somnis eo quod nimis arduum annuntiabatur, unde manifestiori et mirabiliori visione egebat.^AQ ^az

^az ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 11 (Krikones §49 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 4va13-15 : «Χρυσοστόμου. Διὰ τί δὲ φανερῶς ὤφθη ἀλλὰ μὴ κατ’ ὄναρ, ὡς τῷ Ἰωσήφ· ὅτι πολὺ μέγα εὐηγγελίζετο καὶ διὰ τοῦτο τρανοτέρας ἐδεῖτο καὶ παραδόξου ὄψεως».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4 § 5, PG 57, 45.46-51 :«Καὶ διὰ τί μὴ φανερῶς, καθὼς τοῖς ποιμέσι καὶ τῷ Ζαχαρίᾳ καὶ τῇ Παρθένῳ ; Σφόδρα πιστὸς ἦν ὁ ἀνὴρ, καὶ οὐκ ἐδεῖτο τῆς ὄψεως ταύτης. Ἡ μὲν γὰρ Παρθένος, ἅτε πολὺ μέγα εὐαγγελιζομένη, καὶ τοῦ Ζαχαρίου μεῖζον, καὶ πρὸ τοῦ πράγματος, ἔχρῃζε καὶ παραδόξου ὄψεως».
<Paral.> CMT1d11.18 CLC1d4.4 CLC1d8.8 .nota. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^AQ ¶Codd. : Li448 (3rb ) Ed1953 {MM2017}

^marg.| {CLC1d4.5} DAMASCENUS. ¹¹²* − Tamen angeli, non ut sunt hominibus patefiunt sed transfigurati, prout possunt visores aspicere, in quodcumque iusserit Dominus.^AR ^ba

^ba ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 11 (Krikones §50 : Damascenus), Vat. gr. 1611, f. 4va15-18 : «Δαμασκηνοῦ. Πλὴν οἱ ἄγγελοι οὐ καθ᾿ ὃ εἰσιν ἐπιφαίνονται τοῖς ἀξίοις﮲ ἀλλ’ἐν μετασχηματισμῷ καθὼς δύνανται οἱ ὁρῶντες ὁρᾶν﮲ μετασχηματίζονται δέ, πρὸς ὅπερ ἂν ὁ Δεσπότης κελεύσῃ θεός· καὶ οὕτω τοῖς ἀνθρώποις ἐπιφαίνονται. […]».
<cuius fons> Iohannes Damascenus , Expositio fidei, § 2.3 (17.62-63), ed. P. B. Kotter , Die Schriften des Johannes von Damaskos, t. 2, Patristische Texte und Studien 12, Berlin, 1973, p. 47 [= PG 94, 872C ] : «Μετασχηματίζονται δέ, πρὸς ὅπερ ἂν ὁ Δεσπότης κελεύσῃ θεός, καὶ οὕτω τοῖς ἀνθρώποις ἐπιφαίνονται καὶ τὰ θεῖα αὐτοῖς ἀποκαλύπτουσι μυστήρια. Ἐν οὐρανῷ διατρίβουσι καὶ ἓν ἔργον ἔχουσιν ὑμνεῖν τὸν θεὸν καὶ λειτουργεῖν τῷ θείῳ αὐτοῦ θελήματι».
<Potius quam> Iohannes Damascenus , De fide orthodoxa, Burgundionis versio, c. 17.8 (Migne 2, 3), ed. E. M. Buytaert, p. 71.44 : «Circumscriptibiles : cum enim sunt in caelo, non sunt in terra ; et cum ad terram a Deo mittuntur, non remanent in caelo. [...] Non enim secundum quod sunt apparent dignis, quibus Deus apparere eos vult, sed in transfiguratione sicut possunt qui vident videre». [MM2015] [ADL2019] [VS2021 rev.]

^AR ¶Codd. : Li448 (3rb ) Ed1657 Ed1953 {MM2017} {MM2109}

¹¹² Damascenus] + De fide orthodoxa Ed1953

^marg.| {CLC1d4.6} BASILIUS. − Dicit autem altaris incensi eo quod alterum erat altare deputatum ad holocausta.^AS ^bb

^bb ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 11 (Krikones §46 : Basilius in Is.) = Vat. gr. 1611, f. 4ra39-b13 : «Βασιλείου Ἐν Ἠσαΐᾳ. Θυμιάματος εἶπε θυσιαστέριον ἐπεὶ καὶ ἕτερον ἦν τὸ τῶν καρπωμάτων συνθέσεως δὲ ὠνομάζετο τὸ θυμίαμα [...]».
<Non hab.> Basilius Caesariensis, In Is. [CPG 2911] (Is . 1, 13-14) § 31 , PG 30, 176B -177A . nec ad sensum nec ad litteram , TLG ; PL ; LLT . [MM2017] [ADL2019] [MM2019] [VS2021 rev.]
¶Nota Thomas ne retient que les premiers mots du scholion de la chaîne de Nicétas qui ne sont pas de Basile, mais l’introduction que Nicetas à l’extrait de Basile cité. [MM2020]

^AS ¶Codd. : Li448 (3rb ) Ed1657 Ed1953 {MM2017}

^marg.| {CLC1d4.7} AMBROSIUS. − [a] Non immerito autem angelus videtur in templo, quia veri sacerdotis annuntiabatur iam adventus, et celeste sacrificium parabatur, in quo angeli ministrarent. [c] Non enim dubites assistere angelum quando Christus immolatur. [b] Apparuit autem a dextris altaris incensi quia divine insigne misericordie deferebat ‘Dominus enim a dextris est mihi, ne commovear’^bc ^AT ^bd

^bc Ps. 15, 8.

^bd ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 24, CCSL 14, p. 18.369-19.385 : «[a] Apparuit autem illi angelus stans a dextris altaris incensi. Non immerito angelus uidetur in templo, quia ueri sacerdotis iam nuntiabatur aduentus et caeleste sacrificium parabatur, in quo angeli ministrarent. Et bene apparuisse dicitur ei qui eum repente conspexit, et hoc specialiter aut de angelis aut de Deo scriptura diuina tenere consueuit, ut quod non potest praeuideri, apparere dicatur ; sic enim habes : apparuit Deus Abrahae ad ilicem Mambre. Nam qui ante non praesentitur, sed repentino uidetur aspectu, adparere memoratur. Non enim similiter sensibilia uidentur et is cuius in uoluntate situm est uideri et cuius naturae est non uideri, uoluntatis uideri. Nam si non uult, non uidetur ; si uult, uidetur. Apparuit enim Deus Abrahae quia uoluit ; alii, quia noluit, non apparuit. Visum est etiam et Stephano, cum lapidaretur a populo, aperiri caelum, uisus est etiam Iesus stans ad dexteram Dei et non est uisus a populo. Vidit Esaias dominum Sabaoth, sed alius uidere non potuit, quia cui placuit apparuit». Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 28, CCSL 14, p. 20.433-21.448 : «[b] Apparuit autem a dextris altaris incensi, quia diuinae insigne misericordiae deferebat ; Dominus enim a dextris mihi, ne commouear ; et alibi : Dominus protectio tua super manum dexterae tuae. Atque utinam nobis quoque adolentibus altaria, sacrificium deferentibus adsistat angelus, immo praebeat se uidendum ; [c] non enim dubites adsistere angelum, quando Christus adsistit, Christus immolatur ; etenim pascha nostrum immolatus est Christus. Nec uereare ne turbetur cor tuum angeli uisione perturbamur enim et a nostro alienamur adfectu, quando praestringimur alicuius superioris potestatis occursu - ; idem enim angelus qui occurrerit nobis confirmare nos poterit, sicut turbatum ante Zacchariam firmauit animo dicens : ne timeas, Zaccharia, quoniam ecce oratio tua exaudita est, et uxor tua Elisabet pariet filium, et uocabis nomen eius Iohannem ; et erit gaudium tibi, et multi in natiuitate eius gaudebunt». [FG2013]*

^AT ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d4.8} CHRYSOSTOMUS. − [a] Non potest autem homo, quantumcumque sit iustus, absque timore cernere angelum. [c] Unde et nunc Zacharias, aspectum non tolerans presentie angeli nec fulgorem illum valens sufferre, turbatur.
Et hoc est quod subditur :

Numérotation du verset Lc. 1,12

Et Zacharias turbatus est videns.

^marg.| [b] Sicut autem auriga perterrito, loraque dimittente, corruunt equi precipites, totaque quadriga pervertitur ; sic accidere consuevit anime quoties ab aliquo stupore vel sollicitudine deprimitur.^AU ^be
Unde et hic subditur :

^be ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 12 (Krikones §54 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 4va35-b28 : «Χρυσοστόμου Περὶ Ἀκαταλήπτου. [a] Οὐ δυνατὸν ἀνθρώπῳ κἂν δίκαιος ᾖ , οὐσίαν ἀγγέλου μετὰ ἀδείας ἰδεῖν· // καὶ γοῦν τὸν ἅγιον Δανιὴλ // ἐξασθενοῦντα ὁρῶ, καὶ διαλυόμενον καὶ διασπώμενον, ἐκ τῆς τοῦ ἀγγέλου παρουσίας // τετράφθη"εἰς διαφθοράν". Τί δὲ τοῦτό ἐστιν; // Εὐπρεπὴς ἦν ὁ νεανίας· ἐπεὶ οὖν ὁ φόβος τῆς παρουσίας τοῦ ἀγγέλου, καθάπερ τοὺς ἐκπνέοντας, οὕτως αὐτὸν διέθηκε, πολλὴν κατασκεδάσας τὴν ὠχρίαν καὶ ἀναλώσας τὸ ἄνθος τῆς ὥρας καὶ δαπανήσας τὴν εὔχροιαν τῆς ἐπιφανείας ἅπασαν, διὰ τοῦτό φησί·"Μετεστράφη ἡ δόξα μου, τουτέστι τὸ κάλλος μου, εἰς διαφθοράν" [Dn. 10, 8]. [b] Καθάπερ γὰρ ἡνιόχου φοβηθέντος καὶ τὰς ἡνίας ἀφέντος, ἐπ' ὄψιν οἱ ἵπποι καταφέρονται [+ πάντες Chrys.] καὶ τὸ ἅρμα ὁλόκληρον περιτρέπεται, οὕτω καὶ ἐπὶ τῆς ψυχῆς συμβαίνειν εἴωθεν, ὅταν ὑπό τινος θάμβους καὶ ἀγωνίας κατέχηται · πτοουμένη γὰρ καὶ καθάπερ ἡνίας τινὰς τὰς οἰκείας ἐνεργείας συστέλλουσα ἀφ' ἑκάστου τῶν αἰσθητηρίων τοῦ σώματος, ἔρημα ἀφίησι τὰ μέλη· εἶτα ἐκεῖνα, ἐρημωθέντα τῆς κατεχούσης αὐτὰ δυνάμεως, διαπίπτει καὶ περικρούεται. [c] Ὅπερ καὶ ὁ Δανιὴλ ἔπαθε τότε , καὶ νῦν ὁ Ζαχαρίας· ἡ γὰρ ψυχὴ φοβηθεῖσα καὶ τὴν ὅψιν τῆς παρουσίας μὴ φέρουσα τοῦ ἀγγέλου· μηδὲ τὸ φῶς ἐκεῖνο δυναμήνον βαστάζειν ἐθορυβεῖτο».
<cuius fons> [a-b] Chrysostomus , De incomprehensibili Dei natura, hom. 3 § 4 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 202.195-196, 206.228-232 (PG 48, 722-723 .13-22), «[a] Καὶ τί λέγω περὶ τῆς μακαρίας ἐκείνης οὐσίας, ὅπου γε οὐδὲ ἀγγέλου οὐσίαν δυνατὸν ἀνθρώπῳ μετὰ ἀδείας ἰδεῖν; Καὶ ἵνα μάθητε ὅτι τοῦτό ἐστιν ἀληθές, ἄνθρωπον εἰς μέσον παράξω Θεοῦ φίλον, παρρησίαν ἔχοντα πολλὴν ἐπὶ σοφίᾳ καὶ δικαιοσύνῃ καὶ ἐπὶ πολλοῖς ἑτέροις μαρτυρηθέντα κατορθώμασι, τὸν ἅγιον Δανιήλ, ἵνα ὅταν ἀποδείξω ἐξασθενοῦντα καὶ διαλυόμενον καὶ διασπώμενον ἐκ τῆς τοῦ ἀγγέλου παρουσίας, μηδεὶς δι' ἁμαρτήματα καὶ πονηρὸν συνειδὸς τοῦτο αὐτὸν πεπονθέναι νομίζῃ, ἀλλὰ δειχθείσης τῆς κατὰ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ παρρησίας, ἡ τῆς φύσεως ἀσθένεια σαφῶς διελέγχηται. [...] [206.22] Τί ἐστιν· «Ἡ δόξα μου μετεστράφη εἰς διαφθοράν [sequentia ut supra]»; [b] ut supra.
[c] Chrysostomus , Eclogae, n° 45-46 [CPG 4684], PG 63, 699.44-45 : «Ἡ γὰρ ψυχὴ φοβηθεῖσα, καὶ τὴν ὄψιν τῆς παρουσίας οὐ φέρουσα τοῦ συνδούλου, οὐδὲ τὸ φῶς ἐκεῖνο δυναμένη βαστάζειν, ἐθορυβεῖτο καθάπερ τινὸς ἁλύσεως τοῦ δεσμοῦ τῆς σαρκὸς ἑαυτὴν ἀποῤῥῆξαι ἐπειγομένη· ἀλλ’ ἐκεῖνος κατεῖχεν». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^AU ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

Et timor irruit super eum.

^marg.| {CLC1d4.9} ORIGENES. ¹¹³* − Nova quippe facies humanis se obtutibus¹¹⁴ prebens turbat mentem, animumque consternat. Unde angelus sciens hanc humanam esse naturam, primum perturbationi medetur. ^AV ^bf
Nam sequitur :

^bf ¶Fons : = Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 24-22.13 : «Nova quippe facies humanis se obtutibus [= BEK, inv. GCS] prebens turbat mentem, animumque consternat. Unde angelus sciens hanc humanam esse naturam, primum perturbationi medetur».
<Non hab.> Nicetas , Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
¶Nota Nous modifions la leçon originale obtuitibus en obtutibus, conformément aux conventions de normalisation des graphies du site de publication. [MM2021]

^AV ¶Codd. : Li448 Mt366 Ro18 Ed1470 Ed1953 {MM2019} {MM2021}

¹¹³ Origenes] + in Lucam Ed1953

¹¹⁴ obtutibus Mt366² Ed1470 Ed1933 ] scrips ., obtuitibus Li448 Mt366*, obtratibus Ro18 ( cacogr. )

Numérotation du verset Lc. 1,13

Ait autem ad illum¹¹⁵ angelus : Ne timeas, Zacharia.

¹¹⁵ ad illum] om. Li448

^marg.| {CLC1d4.10} ATHANASIUS. ¹¹⁶* − Unde non difficilis est bonorum spirituum malorumque discretio. Si enim post timorem¹¹⁷ successerit gaudium, a Domino venisse sciamus auxilium^bg, quia securitas anime presentis Maiestatis indicium est. Si autem incussa formido permanserit, hostis est qui videtur.^AW ^bh

^bg Cf. Ps. 102, 2 : «Auxilium meum a Domino qui fecit celum et terram».

^bh ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 13-14 (Krikones §57 : Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 5r1-12 : «Ἀθανασίου ἐκ τοῦ Εἰς τὸν ἀββᾶν Ἀντώνιον : [§ 35] Ἐντεῦθεν τὴν τῶν ἀγαθῶν ἀγγέλων παρουσίαν καὶ τὴν τῶν φαύλων εὐχερές ἐστι διαγνῶναι· // Ἡ μὲν γὰρ τῶν ἁγίων ὀπτασία οὐκ ἔστι τεταραγμένη. // Ἡσύχως δὲ καὶ πράως γίνεται οὕτως, ὡς εὐθὺς χαρὰν καὶ ἀγαλλίασιν καὶ θάρσος ἐγγίνεσθαι τῇ ψυχῇ· // Ἐὰν δὲ ὡς ἄνθρωποι τινὲς φοβηθῶσι τὴν τῶν καλῶν ὀπτασίαν, ἀφαιροῦσιν οἱ φαινόμενοι τὸν φόβον παρ’αὐτὰ τῇ ἀγάπῃ· ὡς ἐποίησε νῦν ὁ Γαβριὴλ τῷ Ζαχαρίᾳ καὶ ὁ φανεὶς ἄγγελος ἐν τῷ θείῳ μνημείῳ ταῖς γυναξὶ καὶ τοῖς ποιμέσι λέγων· μὴ φοβεῖσθε . Ἔστι γὰρ ὁ φόβος ἑκείνων οὐ κατὰ δειλίαν ψυχῆς, ἀλλὰ κατ’ἐπίγνωσιν τῆς τῶν κρειττόνων παρουσίας. Τοιαύτη μὲν οὖν ἡ τῶν ἁγίων ὀπτασία. [§ 36] Ἡ δὲ τῶν φαύλων ἐπιδρομὴ καὶ φαντασία τεταραγμένη μετὰ κτύπου καὶ ἤχου καὶ κραυγῆς [...] Ὅταν τοίνυν θεωρήσας τινὰς φοβηθῆς*, ἐὰν μὲν εὐθὺς ὁ φόβος ἀφαιρεθῇ, καὶ ἀντ' ἐκείνου γένηται χαρὰ ἀνεκλάλητος, καὶ εὐθυμία, καὶ θάρσος , καὶ ἀνάκτησις , καὶ τῶν λογισμῶν ἀταραξία θάρσει [θαρσεῖτε Athan.], // Ἡ γὰρ χαρὰ καὶ ἡ κατάστασις τῆς ψυχῆς δείκνυσι τοῦ παρόντος τὴν ἁγιότητα . Οὕτως Ἀβραὰμ ἰδὼν τὸν Κύριον ἠγαλλιάσατο· καὶ Ἰωάννης, γενομένης φωνῆς παρὰ τῆς Θεοτόκου Μαρίας, ἐσκίρτησεν ἐν ἀγαλλιάσει. Ἐὰν δὲ φανέντων τινῶν ταραχὴ γένηται, καὶ κτύπος ἔξωθεν, καὶ φαντασία κοσμική, καὶ ἀπειλὴ θανάτου, γίνωσκε [γινώσκετε Athan.] ὅτι φαύλων ἐστὶν ἡ ἔφοδος. [§ 37] Καὶ γὰρ καὶ τοῦτο γνώρισμά σοι [ὑμῖν Athan.] ἔστω. ὅταν τινῶν ἐπιμένῃ δειλιῶσα ψυχή , παρουσία τῶν ἐχθρῶν ἐστίν. […]».
* θεωρήσας τινὰς φοβηθῆς] θεωρήσαντές τινας φοβηθῆτε Athan.
<cuius fons> Athanasius Alexandrinus, Vita Antonii [CPG 2101], § 35.13-14, 36.9-14, 37.1-3, SChr 400, p. 230-236 (PG 26, 895ΑC ). [ADL2020] [VS2021 rev.]
<ex quo> Athanasius Alexandrinus, Vita Antonii abbatis interprete Evagrio Antiocheno [BHL 609 ], c. 4, § 35-37 : ed. Pascal Bertrand , Die Evagriusübersetzung der Vita Antonii Rezeption - Überlieferung - Edition Unter besonderer Berücksichtigung der Vitas Patrum-Tradition, Utrecht, 2005 , p. 172.525-526.541-543.546 (c. 18, PL 73, 142D, 143A ; c. 8 § 49.50 : AASS Ian. 2 : 17 ian.), « [§ 35] [...] Non est autem difficilis bonorum spirituum malorumque discretio, quae sic Deo tribuente panditur : Sanctorum angelorum amabilis et tranquillus aspectus est, quia non contendunt neque clamant, neque audiet aliquis vocem eorum ; verum tacite leniterque properantes, gaudium, exsultationem, fiduciam pectoribus infundunt, siquidem cum illis est Dominus, qui est Fons et origo laetitiae. Tunc mens nostra non turbida, sed lenis et placida angelorum luce radiatur ; tunc anima coelestium praemiorum aviditate flagrans, effracto (si posset) humani [143A] corporis domicilio, et membris exonerata mortalibus, cum his quos videt abire festinat ad coelum. Horum tanta benignitas est, ut si quis pro conditione fragilitatis humanae, miro fuerit eorum fulgore perterritus, omnem continuo ex corde auferant metum. Ita Gabriel cum Zachariae loqueretur in templo (Lc. 12) ; et angeli cum divinum Virginis partum pastoribus nuntiarent (Mt. 28), et qui Dominici corporis agebant excubias, securis videntium se mentibus ostendentes, ne metuerent imperabant. Metus enim non tantum ex pavore animi, quantum ex magnarum rerum saepe incutitur aspectu. [§ 36] Pessimorum vero vultus truces, sonitus horridi, sordidi cogitatus, plausus motusque indisciplinatorum adolescentum vel latronum ; e quibus confestim timor [143B] animae, sensibus torpor incutitur ; odium Christianorum, monachorum moeror et taedium, suorum recordatio, metus mortis, cupido nequitiae, lassitudo virtutis, cordis hebetatio. Si igitur post timorem horrore conceptum, successerit gaudium et ad Deum fiducia atque ineffabilis charitas, venisse [+°a Domino P2] sciamus auxilium, quia securitas animae praesentis majestatis indicium est. Sic namque et Abraham patriarcha videns Deum, gavisus est (Io. 8, 56) ; et Joannes cum Mariam supervenisse sentiret, quae in sacri ventris hospitio universitatis gestabat parentem, exsultavit necdum natus in gaudium. (Lc. 1, 41). [§ 35] Sin [Si : PL73] autem incussa formido permanserit, hostis est qui videtur : quoniam nec refovere novit, ut Gabriel paventem Virginem ne timeat jubet (Lc. 1) ; et [143C] sicuti pastores nuntio consolati sunt (Ibid.). Quinimo pavorem duplicat, et usque ad profundam impietatis foveam, ut sibi homines prosternantur impellit. Exinde misera gentilitas, dominicae interdictionis ignara, falso daemones deos opinata est. Christianorum autem populos his fallaciis irretiri non passus est Dominus, qui diabolum in Evangelio audacter sibi principatum omnium praesumentem repulit, dicens : Vade retro, Satana. Scriptum est enim : Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies (Mt. 4, 10 ; Dt. 6, 13 ; Dt. 10). Horum verborum etiam nobis licentia est tributa ; quia idcirco locutus est talia, ut similitudo tentamentorum auctoris nostri frangeretur eloquiis».
<Paral.> Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 30 a. 3 ad 3 (ex CLC1,11-14 § 4), «Et propter hoc, ut legitur in vita Antonii : ‘’non difficilis est bonorum spirituum malorum que discretio. Si enim post timorem successerit gaudium, a domino venisse sciamus auxilium, quia securitas animae praesentis maiestatis indicium est. Si autem incussa formido permanserit hostis est qui videtur’’. Ipsa etiam turbatio virginis conveniens fuit verecundiae virginali».
<Non hab.> Lectionnarius sanctoralis Ecclesiastici officii secundum ordinem fratrum praedicatorum (Urfels-Capot, Le sanctoral de l’office dominicain, 2007, p. 182-183, § 20 = Roma, Santa Sabina, Arch. O.P., ms. XIV-L1, f. 193ra-b). [MM2017]
¶Nota : La Catena fait quatre emprunts à la Vie d’Antoine d’Athanase citée à partir de la chaîne de Nicétas (CLC1d4.10, CLC18d4.18, CLC8d6.20, CLC23d10.5). Dans celui-ci seulement, Thomas adopte telle quelle la traduction latine d’Evagre, assez libre par rapport au grec. Seul le premier mot de la sentence thomasienne s’écarte et du grec d’Athanase et du latin d’Evagre pour suivre Nicétas et trahir l’influence du caténiste (Unde / Ἑντεῦθεν). L’ajout «a Domino», sans fondement dans le grec, transforme le passage d’Evagre en réminiscence du Ps. 102. Elle ne semble pas imputable à Thomas, mais signe sa dépendance à l’égard d’une variante qui est attestée dans un seul ms. de la version d’Evagre d’après l’édition critique de Pascal Bertrand (Paris, BnF, lat. 5385, f. 101v , cf. ed. cit., p. 139 et 479 ; p. 227.452 : c’est par erreur que l’éditeur attribue à ce ms. la leçon quas au lieu de quia). Le texte de ce ms., copié en France au 10^e siècle n’appartient à aucune des 8 familles identifiées par l’éditeur. Le ms. provient de l’abbaye de Saint-Pierre de Ferrières dont Alcuin fut abbé. La réputation de la bibliothèque de l’abbaye, sur la route de Paris vers l’Italie, a pu attirer une visite de Thomas, mais la leçon peut aussi avoir essaimé dans d’autres témoins perdus ou non collationnés par l’édition utilisée. [MM2020]*

^AW ¶Codd. : Li448 Ed1470 Ed1657 Ed1775 Ed1953 {MM2017}

¹¹⁶ Athanasius Li448 ] + In vita Antonii Ed1470 Ed1657 Ed1775 Ed1953

¹¹⁷ timorem Ed1470 Ed1657 Ed1775 Ed1953 ] trôrem (terrorem) cacogr. Li448

^marg.| {CLC1d4.11} ORIGENES. ¹¹⁸* − Non solum autem trepidantem refocillat sed etiam novo letificat nuntio, subdens :^AX ^bi

^bi ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 24.11 -25.3 : «Zacharias, cum angelum vidisset, expavit. Nova quippe facies humanis obtutibus se praebens turbat mentem, animumque consternat. Unde angelus, sciens hanc humanam esse naturam, primum perturbationi medetur dicens : Noli timere, Zacharia : et trepidantem refocillat, novoque laetificat nuntio inferens : Exaudita est oratio tua , et uxor tua Elizabeth pariet filium, et vocabis nomen ejus Joannem, et erit tibi gaudium et exsultatio».
<cuius fons> Cf. Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 4, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 24.11-19. «Ἐταράχθη», δέ φησιν, «Ζαχαρίας ἰδών»· ξενίζουσα γὰρ ὄψις ἀνθρώπῳ φαινομένη οὐκ ἔστιν αὐτῷ ὑπομονητή· ὅμως ἐπιστρέφει αὐτὸν ἀπὸ τῆς ταραχῆς ὁ ἄγγελος εἰπών· «μὴ φοβοῦ, Ζαχαρία» καὶ ἀνακτᾶται αὐτὸν διὰ τοῦ εὐαγγελίζεσθαι τὴν γέννησιν Ἰωάννου λέγων· «ἠκούσθη ἡ δέησίς σου». [MM2017]
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
¶Nota Thomas suit ici la traduction de Jérôme, sémantiquement plus riche et assez éloignée du texte original d’Origène. [MM2020]

^AX ¶Codd. : Li448 (3va) Ed1470 Ed1775 Ed1953 {MM2017}

¹¹⁸ Origenes Li448 ] om. Ed1470 Ed1775 Ed1953

Quoniam exaudita est deprecatio tua et uxor tua Elisabeth pariet tibi filium¹¹⁹.

¹¹⁹ tibi filium Ed1775 ] etc. Ed1657

^marg.| {CLC1d4.12} AUGUSTINUS. De questionibus Evangeliorum. − Ubi primo hoc attendendum est quia non est verisimile ut cum pro peccatis populi vel salute vel redemptione sacrificium ille offerret quod¹²⁰* potuerit publicis votis relictis homo senex, uxorem habens anum¹²¹* pro accipiendis filiis orare presertim quia¹²²* nemo orat accipere quod accepturum esse desperat. Usque adeo autem ille iam se habiturum filios desperabat, ut hoc angelo promittenti non crederet. Ergo quod ei dicitur exaudita est deprecatio tua , pro populo intelligendum est. Cuius populi quoniam salus et redemptio et peccatorum abolitio per Christum futura erat, ad hoc¹²³* nuntiatur Zacharie nasciturus filius quia precursor Christi destinabatur.^AY ^bj

^bj ¶Fons : Augustinus Hipponensis , Quaestiones evangeliorum, lib. 2, qu. 1, CCSL 44B, p. 41.1-14 : «Quod Zacharias orans pro populo audit ab angelo : exaudita est oratio tua ; ecce Elisabeth uxor tua concipiet et pariet filium, et uocabis nomen eius Iohannem, primo hoc attendendum est, quia non est ueri simile ut cum pro populi peccatis uel salute uel redemptione ille offerret, siquidem populus eum exspectabat offerentem, quod potuerit relictis publicis uotis homo senex uxorem habens anum pro accipiendis filiis orare, praesertim quia nemo orat accipere quod se accepturum esse desperat ; usque adeo autem ille iam se habiturum filios desperabat, ut hoc angelo promittenti non crederet. Ergo quod ei dicitur : Exaudita est oratio tua, pro populo intellegendum est. Cuius populi quoniam salus et redemptio et peccatorum abolitio per christum futura erat, ad hoc nuntiatur Zachariae filius nasciturus, quia praecursor christi destinabatur». [MM2015]

^AY ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

¹²⁰ quod] om. Ed1953

¹²¹ anum] om. Ed1953

¹²² quia] nam Ed1953

¹²³ ad hoc] adhuc Ed1953

^marg.| {CLC1d4.13} CHRYSOSTOMUS. − Vel quod sit exaudita ¹²⁴ eius deprecatio , probat per hoc quod gignendus erat ei filius, clamans^bk : « Ecce Agnus Dei qui tollit peccata mundi ».^AZ ^bl

^bk Io. 1, 29.

^bl ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 13-14 (Krikones §58 : Chrysostomus, De incomprehensibili), Vat. gr. 1611, f. 5ra29-33 : «Χρυσοστόμου Περὶ Ἀκαταλήπτου. [...] Μὴ φοβοῦ· ἠκούσθη γὰρ ἡ δέησίς σου», καὶ τοῦ ἀκουσθῆναι ἀπόδειξιν ποιεῖται τὸ τεχθήσεσθαι παῖδα αὐτῷ τὸν Ἰωάννην. Καὶ μάλα εἰκότως. Ἐπειδὴ γὰρ ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν τοῦ λαοῦ παρεκάλει, ἔμελλε δὲ τίκτειν υἱὸν βοῶντα· «Ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου [...]».
<cuius fons> Chrysostomus,De incomprehensibili Dei natura, hom. 2 § 2 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 150.96-100 (PG 48, 711 ), «Μὴ φοβοῦ· ἠκούσθη γὰρ ἡ δέησίς σου», καὶ τοῦ ἀκουσθῆναι ἀπόδειξιν ποιεῖται τὸ τεχθήσεσθαι παῖδα αὐτῷ τὸν Ἰωάννην. Καὶ μάλα εἰκότως. Ἐπειδὴ γὰρ ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν τοῦ λαοῦ παρεκάλει, ἔμελλε δὲ τίκτειν υἱὸν βοῶντα· «Ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^AZ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

¹²⁴ sit exaudita] inv . Ed1953

^marg.| {CLC1d4.14} THEOPHYLACTUS. − Quasi ipso dicente : Unde erit mihi hoc manifestum ? Ait angelus ex hoc quod Elisabeth pariet tibi filium¹²⁵, credes quod peccata populo sunt remissa.^BA ^bm

^bm ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 13), PG 123, 697B3-7 : : « εἶτα ὥσπερ εἰπόντος αὐτοῦ, Πόθεν δῆλον τοῦτο ; φησὶν ὁ ἄγγελος, ὅτι , Τοῦτό σοι δίδωμι σημεῖον, ὅτι γεννήσει σοι υἱὸν ἡ Ἐλισάβετ · ὥστε ἀπὸ τοῦ γεννῆσαι τὴν Ἡλισάβετ, πιστευθήσεταί σοι καὶ τὸ ἀφεθῆναι τὰς ἁμαρτίας τῷ λαῷ ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.]*

^BA ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

¹²⁵ tibi filium] om. Li448

^marg.| {CLC1d4.15} AMBROSIUS. − Vel aliter. Plena semper et redundantia sunt divina beneficia, non exiguo constricta munere, sed uberi bonorum coacervata congestu, ut hic, ubi primum precationis fructus promittitur, deinde sterilis partus uxoris, cuius nomen prenuntiat subdens :

Et vocabis nomen eius Ioannem.^bn

^bn ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 29, CCSL 14, p. 21.448-458 : «Plena semper et redundantia sunt diuina beneficia, non exiguo constricta numero, sed uberi bonorum coaceruata congestu, ut hic primo precationis fructus, deinde sterilis partus uxoris, tum laetitia plurimorum et magnitudo uirtutis. Altissimi quoque propheta promittitur, quin etiam, ne qua esset dubitatio, futuri quoque uocabulum designatur. Tantis igitur supra uotum fluentibus non inmerito diffidentiae poena silentium est, quod in posterioribus explanabimus. Sollemnis autem laetitia est in ortu et generatione sanctorum ; sanctus enim non solum parentum gratia, sed etiam salus est plurimorum. Unde admonemur hoc loco sanctorum generatione laetari». [FG2013]*

^marg.| {CLC1d4.16} BEDA. − Singularis meriti indicium datur, quoties hominibus a Deo vel imponitur nomen vel nuntiatur.^BB ^bo

^bo ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 224 sqq. : «Singularis autem meriti indicium datur quoties hominibus a deo uel imponitur nomen uel mutatur». [MM2020]

^BB ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d4.17} CHRYSOSTOMUS. Super Ioannem. ¹²⁶* − Illud quoque oportet exprimere quoniam in quibus ab ipsa teneritate infantie virtus refulgere debebat, a principio divinitus sumebant nomina. His vero qui postea debebant excrescere, nomen postea imponebatur.^BC ^bp

^bp ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 13-14 (Krikones §61 : Chrysostomus, in Ioannem), Vat. gr. 1611, f. 5rb14-17 : «Χρυσοστόμου, Kατὰ Ἰωάννην. Καὶ τοῦτο δὲ ἐπισημῄνασθαι ἄξιον ὅτι οἷς μὲν ἔμελλεν ἐκ πρώτης ἡλικίας ἡ ἀρετὴ διαλάμπειν, ἐκεῖθεν τὰ ὀνόματα ἐλάμβανον· τοῖς δὲ μετὰ ταῦτα μέλλουσιν ἐπιδιδόναι, μετὰ ταῦτα καὶ ἡ προσηγορία ἐτίθετο [...]».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 19 (18) § 2, PG 59, 122.40-44 .
<ex quo> Chrysostomus , In Io., hom. 19, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 35ra : «Consuetudo et antiquis erat a rebus nomina ponere. Quod utique et alicubi Helyas fecit. Hoc autem non simpliciter fit sed ut nuncupationem habeant sub memoratione beneficii Dei ut memoria continua eius que per nomina est prophetie, resonetur audientibus. Ita et Iohannem desuper vocavit. Nam quibus quidem ex prima debebat etate virtus clarescere illius nomina susceperunt. Quidam autem postea debebat augeri et nuncupatio posita est. Sed tunc quidem differentia unusquique accipiebat nomina». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^BC ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

¹²⁶ Super] In Ed1953

^marg.| {CLC1d4.18} BEDA. − Ioannes ergo interpretatur in quo est gratia, vel Domini gratia. Quo nomine declaratur primo parentibus eius gratiam, quibus decrepitis filius nasceretur¹²⁷* , esse donatam. Deinde ipsi Ioanni, qui magnus coram Domino erat futurus. Postremo etiam filiis Israel quos ad Dominum erat conversurus.^BD ^bq
Unde sequitur :

^bq ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 229 sqq. : «Iohannes ergo interpretatur in quo est gratia uel domini gratia. Quo nomine declaratur primo parentibus eius gratia quibus decrepitis filius nasceretur esse donatum deinde ipsi iohanni qui magnus coram domino futurus et adhuc ex utero matris spiritus sancti sit munere ditandus postremo etiam filiis israhel quos ad dominum deum ipsorum erat conuersurus». [MM2020]

^BD ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

¹²⁷ filius nasceretur] inv . Ed1953

Numérotation du verset Lc. 1,14

Et erit gaudium tibi et exultatio.

^marg.| {CLC1d4.19} ORIGENES. − Quando enim iustus oritur in mundo, ministri nativitatis eius letantur quando vero ille nascitur qui quasi ad penas et ergastulum relegatur¹²⁸, minister consternatur et concidit.^BE ^br

^br ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, § 1, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 25 .3-10 : «Quando justus quis oritur mundo, et stadium hujus vitae ingreditur, ministri nativitatis ejus laetantur, et se in sublime efferunt. Quando vero ille nascitur, qui malae vitae praeparatus est, et quasi ob poenas in ergastulum relegatur, minister consternatur, et concidit».
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. (Krikones) [MM2020]

^BE ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

¹²⁸ relegatur] religatur Li448

^marg.| {CLC1d4.20} AMBROSIUS. − Sanctus autem non solum parentum gratia sed etiam salus est plurimorum.
Unde sequitur :

Et multi in nativitate eius gaudebunt.

^marg.| Admonemur hoc loco, sanctorum generatione letari, admonentur parentes gratias agere. Non enim mediocre munus est Dei, dare liberos, propagatores generis, successionis heredes.^BF ^bs

^bs ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 29, CCSL 14, p. 21.448-458 : «Plena semper et redundantia sunt diuina beneficia, non exiguo constricta numero, sed uberi bonorum coaceruata congestu, ut hic primo precationis fructus, deinde sterilis partus uxoris, tum laetitia plurimorum et magnitudo uirtutis. Altissimi quoque propheta promittitur, quin etiam, ne qua esset dubitatio, futuri quoque uocabulum designatur. Tantis igitur supra uotum fluentibus non inmerito diffidentiae poena silentium est, quod in posterioribus explanabimus. Sollemnis autem laetitia est in ortu et generatione sanctorum ; sanctus enim non solum parentum gratia, sed etiam salus est plurimorum. Unde admonemur hoc loco sanctorum generatione laetari. Ammonentur etiam parentes gratias agere non minus pro ortu quam pro meritis filiorum ; non enim mediocre munus est Dei dare liberos propagatores generis, successionis heredes». [FG2013]*

^BF ¶Codd. : Li448 ( 3vb ) Ed1953 {MM2019}

Numérotation du verset Lc. 1,
* distinctio 5

^marg.| {CLC1d5.1} AMBROSIUS. − [a] Post letitiam plurimorum, magnitudo virtutis promittitur, [b] cum dicitur :

Numérotation du verset Lc. 1,15

Erit enim magnus coram Domino.

^marg.| Non corporis sed anime magnitudinem declaravit. Est coram Domino magnitudo anime, magnitudo virtutis.^BG ^bt

^bt ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 29, CCSL 14, p. 21.448-458 : «Plena semper et redundantia sunt diuina beneficia, non exiguo constricta numero, sed uberi bonorum coaceruata congestu, ut hic primo precationis fructus, deinde sterilis partus uxoris, tum laetitia plurimorum et magnitudo uirtutis. Altissimi quoque propheta promittitur, quin etiam, ne qua esset dubitatio, futuri quoque uocabulum designaturTantis igitur supra uotum fluentibus non inmerito diffidentiae poena silentium est, quod in posterioribus explanabimus. Sollemnis autem laetitia est in ortu et generatione sanctorum ; sanctus enim non solum parentum gratia, sed etiam salus est plurimorum. Unde admonemur hoc loco sanctorum generatione laetari. Ammonentur etiam parentes gratias agere non minus pro ortu quam pro meritis filiorum ; non enim mediocre munus est Dei dare liberos propagatores generis, successionis heredes». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 31, CCSL 14, p. 21.473-22.497 : « Et erit magnus coram Domino . Non corporis hic, sed animae magnitudinem declarauit. Est coram Domino magnitudo animae, magnitudo uirtutis, est etiam paruitas animae et pueritia uirtutis. iuxta enim animae et corporis numeramus aetates, non pro ratione temporis, sed pro qualitate uirtutis, ut uir perfectus ille dicatur qui careat errore pueritiae et lubricum adulescentiae animi maturitate non sentiat, pusillus autem qui nullum adhuc uirtutis uideatur habuisse processum. Unde illud in Hieremia, cum misereretur Dominus deflentis Ephraem et peccata propria deprecantis : a iuuentute inquit mea dilectus mihi est filius Ephraem, puer in deliciis. Si enim non fuisset puer in deliciis, numquam peccasset. Et bene utrumque dixit, et in deliciis et puerum ; est enim puer qui non peccat. Ecce puer meus, quem elegi. Per delicias itaque peccauit qui ita erat informatus a Domino, ut nescius esset erroris. Ergo et si puer in deliciis non fuisset et si in uirum perfectum uirtutis processisset aetate, numquam lapsus fuisset, ut illi necesse esset ueniam suorum petere delictorum, cum magis meritorum praemia sperare deberet. Quod etiam Dominus noster in evangelio uidetur exprimere, cum dicit : nolite contemnere unum de pusillis istis. Sed loco suo plura seruentur. Ergo pusillus contrarius magno est. Et si iuxta apostolum paruulus sub elementis est cum enim essemus paruuli, sub elementis huius mundi eramus ergo magnus supra elementa mundi est». [FG2013]

^BG ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d5.2} THEOPHYLACTUS. − Multi namque magni dicuntur sed coram hominibus non coram Deo , sicut hypocrite. Ita autem¹²⁹* et parentes Ioannis, iusti coram Domino dicti sunt. ^BH ^bu

^bu ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 15), PG 123, 697C3-5, 10-11 : « πολλοὶ γὰρ μεγάλοι λέγονται ἐνώπιον τῶν ἀνθρώπων , καὶ οὐ τοῦ Θεοῦ · οἷοι οἱ ὑποκριταί [...] Ὥσπερ δὲ οἱ τεκόντες τὸν Ἰωάννην, δίκαιοι ἦσαν ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, οὕτω καὶ ὁ παῖς αὐτῶν μέγας ἐνώπιον τοῦ Κυρίου ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.]*

^BH ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2017}

¹²⁹ autem] etiam Ed1953

^marg.| {CLC1d5.3} AMBROSIUS. − Denique¹³⁰* non fines alicuius propagavit imperii, non triumphos bellici certaminis reportavit ; sed, quod est¹³¹ amplius, in deserto predicans¹³²*, delicias hominum corporisque lasciviam magna animi virtute depressit.^BI ^bv
Unde sequitur :

^bv ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 32, CCSL 14, p. 22.497-504 : «Erit itaque magnus Iohannes non uirtute corporis, sed animae magnitudine. Denique non fines alicuius propagauit imperii, non triumphos aliquos bellici certaminis adoreis praeoptauit * , sed quod est amplius, in deserto praedicans delicias hominum corporis que lasciuiam magna animi uirtute depressit. Paruulus ergo in saeculo, magnus in spiritu. Denique quasi magnus nec uitae captus inlecebris sententiae constantiam uiuendi desiderio mutauit».* Reportavit ] G (Sankt-Gallen, Stiftsbibl. 99). [FG2014]*

^BI ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

¹³⁰ Denique] Deinde Ed1953

¹³¹ est] om. Li448

¹³² in deserto - predicans] inv . Ed1953

Et vinum et siceram non bibet.

^marg.| {CLC1d5.4} BEDA. − Sicera interpretatur ebrietas ; quo vocabulo Hebrei omne quod inebriare potest poculum¹³³*, sive de pomis sive¹³⁴* de frugibus sed¹³⁵* de qualibet alia materia confectum, significavit¹³⁶*. Proprium vero in lege Nazareorum erat, vino et sicera tempore consecrationis¹³⁷* abstinere. Unde Ioannes ceterique tales, ut semper Nazarei, id est sancti, manere possint, semper his abstinere satagunt. Non enim decet vino, in quo est luxuria, ebriari¹³⁸* eum qui musto Spiritus sancti desiderat impleri. Unde recte cui vini ebrietas tollitur, spiritus gratia cumulatur.^BJ ^bw

^bw ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 255 sqq. : «Sicera interpretatur ebrietas quo uocabulo hebraei omne quod inebriare potest poculum siue de pomis siue de frugibus siue de qualibet alia materia confectum significant. Proprium uero in lege nazarenorum erat uino et sicera tempore consecrationis abstinere. Vnde iohannes samson et hieremias ceteri que tales ut semper nazareni, id est sancti, manere possint semper his abstinere satagunt. Decet enim uas caelesti gratiae mancipatum a saeculi illecebris castigari nec uino in quo est luxoria debriari eum qui musto spiritus sancti desiderat impleri. Vnde recte cui uini ebrietas tollitur spiritus gratia cumulatur». [MM2020]

^BJ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

¹³³ poculum] potulum Ed1953

¹³⁴ de pomis sive] om. Ed1953

¹³⁵ sed] seu Ed1953

¹³⁶ significavit] significant Ed1953

¹³⁷ consecrationis] obsecrationis Ed1953

¹³⁸ ebriari] inebriari Ed1953

^marg.| Sequitur enim : ¹³⁹

¹³⁹ enim] autem Mt366

Et Spiritu sancto replebitur adhuc ex utero matris sue.

^marg.| {CLC1d5.5} AMBROSIUS. − [b] Cui Spiritus sanctus infunditur, magnarum est plenitudo virtutum. [a] Siquidem sanctus Ioannes antequam nasceretur, matris adhuc in utero positus, Spiritus accepti gratiam designavit, cum in utero parentis exiliens Domini evangelizavit adventum. Alius est spiritus vite huius, alius gratie : ille nascendo sumit exordium, moriendo defectum ; iste non etatibus coercetur, non obitu extinguitur, non alvo matris excluditur. ^BK ^bx

^bx ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 33, CCSL 14, p. 22.505-524 : «Et Spiritu inquit sancto replebitur adhuc in utero matris suae. Non est dubium uerum hoc angeli esse promissum, siquidem sanctus Iohannes, antequam nasceretur, matris adhuc in utero positus spiritus accepti gratiam designauit. Nam cum et pater eius aut mater nulla ante mirabilia fecissent, in utero parentis exsiliens Domini evangelizauit aduentum. Sic enim habes quod, cum aduenisset mater Domini ad Elisabet, ait illa : ecce ut facta est salutatio tua in auribus meis, exsultauit infans in utero meo ; nondum enim erat illi spiritus uitae, sed spiritus gratiae. Denique et alibi uiuendi substantiae praecurrere sanctificandi gratiam potuimus aduertere, cum dicit Dominus : priusquam te formarem in utero, noui te, et priusquam exires de uulua, sanctificaui te et prophetam in gentibus posui te. Alius enim est spiritus uitae huius, alius gratiae. Ille nascendo sumit exordium, moriendo defectum, iste non temporibus, non aetatibus cohercetur, non obitu exstinguitur, non aluo matris excluditur. Denique et sancta Maria plena sancto spiritu prophetauit et Helisaeus mortuus defunctum cadauer hominis tactu sui corporis suscitauit et Samuhel post mortem secundum scripturae testimonium futura non tacuit». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 34, CCSL 14, p. 23.524-527 : «Et spiritu inquit sancto replebitur ; cui enim adest spiritus gratiae nihil deest, et cui Spiritus sanctus infunditur magnarum plenitudo uirtutum est». [FG2013]

^BK ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2024}

^marg.| {CLC1d5.6} GRECUS. − Quod autem erit opus Ioannis quidve per Spiritum sanctum peraget, ostendit subdens :^BL ^by

^by ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 16 (Krikones §66 : Simeon), ed. Mai , Scriptorum vetrum nova collectio, t. 9, Romae, 1837, p. 629.3 = Vat. gr. 1611, f. 5rb33-39 (cf. Wien, th. gr. 71, f. 7v) : «Συμεῶνος. Ἐνταῦθα δείκνυσιν ἐν τίνι μέγαν τὸν Ἰωάννην ἔσεσθαι ὁ θείος ἔφη ἀρχάγγελος, ὅτι ἐν τῇ δαψιλείᾳ τοῦ πνεύματος· οὐδὲ γὰρ θείας χάριτος κοινωνήσειν ἁπλῶς, ἀλλὰ πλησθήσεσθαι αὐτὸν πνεύματος ἁγίου καὶ οὐ μετά τινα χρόνον, οὐδὲ ἡλικίας τινὸς ἁπτόμενον ἀλλ' ὅτι σύνδρομος αὐτῷ ἔσται ἡ ἀπὸ γαστρὸς ἐξέλευσις, καὶ ἡ τοῦ πνεύματος πλήρωσις· τί δὲ καὶ ἔργον ἕξει ὁ Ἰωάννης καὶ τί διαπράξεται ; “Καὶ πολλοὺς τῶν υἱῶν Ἰσραὴλ ἐπιστρέψει ἐπὶ Κυρὶον τὸν θεὸν αὐτῶν [...]”* ».
*Καὶ πολλοὺς... θεὸν αὐτῶν] om. Mai [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
<cuius fons> Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de Ioanne Baptista (29 augustus), § 3, BHG 835, ed. B. Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 385.30-386.1.
¶Nota Cette vie de Jean-Baptiste appartient à l’oeuvre authentique de Métaphraste d’après. H. Delehaye, «Les ménologes grecs», Analecta Bollandiana, 16 (1897), p. 322-323. [MM2020]

^BL ¶Codd. : Li448 ( 4rb ) Mt366 ( 145rb ) Ed1657 (7rb) Ed1953 {MM2019}

Numérotation du verset Lc. 1,16

Et multos filiorum Israel convertet ad Dominum Deum ipsorum.

^marg.| {CLC1d5.7} ORIGENES. − Ioannes quidem plurimos convertit. Domini autem opus est ut omnes ad Deum Patrem convertat.^BM ^bz

^bz ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 28.12-15 (PG 13, 1811B ), «Deinde scriptura loquitur quod pl urimos filiorum Israhel convertet ad Dominum Deum ipsorum . Ioannes plurimos convertit, Dominus autem non plures sed omnes. Hoc opus illius est ut omnes convertat ad Deum Patrem».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^BM ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 (7rb) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d5.8} BEDA. − Cum autem Ioannes, qui Christo testimonium perhibens, in eius fide populos¹⁴⁰ baptizabat, dicitur filios Israel ad Dominum Deum ipsorum convertisse, patet Christum esse Dominum Deum¹⁴¹* Israel. Unde desinant Ariani Christum Dominum Deum esse negare. Erubescant Photiniani¹⁴² Christo ex virgine principium dare, cessent Manichei, alium populi Israel atque alium Christianorum Deum credere.^BN ^ca

^ca ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 269 sqq. : «Cum iohannes qui christo testimonium perhibens in eius fide populos baptizabat dicitur filios israhel ad dominum deum ipsorum conuertisse patet profecto christum esse dominum deum israhel. Si autem christus est, immo quia christus est dominus deus israhel, desinant arriani christum dominum deum esse negare, erubescant fotiniani christo ex uirgine principium dare, cessent manichei alium populi israhel atque alium christianorum deum credere». [MM2020]

^BN ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 (7rb) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

¹⁴⁰ populos] plurimos Li448

¹⁴¹ esse - Dominum Deum] Deum esse Ed1657 , inv . Ed1953

¹⁴² Photiniani] scrips., Fotiniani codd.

^marg.| {CLC1d5.9} AMBROSIUS. − [a] Non autem¹⁴³ egemus testimonio quod plurimorum sanctus Ioannes corda converterit¹⁴⁴*, in quo nobis prophetice Scripture¹⁴⁵* evangelice suffragantur ‘Vox enim clamantis in deserto parate viam Domino’^cb Non enim de se sed de Domino predicabat prenuntius Christi.
Et ideo sequitur :

^cb Is 40, 3 ; Mt 3, 3.

¹⁴³] autem] enim Mt366 ( ante corr.?)

¹⁴⁴ converterit] convertit Ed1953

¹⁴⁵ Scripture] + et Ed1953

Numérotation du verset Lc. 1,17

Et ipse precedet ante illum in spiritu et virtute Elie.

^marg.| [c] Bene precedet ante illum qui prenuntius natus et¹⁴⁶* prenuntius mortuus est. [b] Bene etiam iunguntur¹⁴⁷* in spiritu et virtute Elie .^BO ^cc

^cc ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 35, CCSL 14, p. 23.528-536, 536-537, : «[a] Non egemus testimonio quod plurimorum sanctus Iohannes corda conuerterit. In quo nobis propheticae scripturae et evangelicae suffragantur uox enim clamantis in deserto : parate uiam Domino, rectas facite semitas eius et baptismata populis frequentata declarant conuersae plebis non mediocris factos esse processus, quia dum creditur Iohanni, creditur Christo. Non enim de se, sed de Domino praedicabat praenuntius Christi. Et ideo praeibit in conspectu Domini in spiritu et virtute Heliae. [b] Bene ista iunguntur ; numquam enim sine uirtute spiritus nec sine spiritu uirtus est et ideo fortasse in spiritu et uirtute Heliae, quia sanctus Helias et uirtutem magnam habuit et gratiam ; uirtutem, ut ad fidem animos populorum a perfidia retorqueret, uirtutem abstinentiae atque patientiae et spiritum prophetandi». [c] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 38, CCSL 14, p. 25.576-578 : «Bene etiam praeibit ante faciem Domini sanctus Iohannes, qui praenuntius natus et praenuntius mortuus est. Et fortasse hoc mysterium in hac uita nostra hodieque celebretur». [FG2013] [MM2019]

^BO ¶Codd. : Li448 ( 4rb ) Mt366 ( 145ra ) Ed1953 {MM2019}

¹⁴⁶ et] om. Ed1953

¹⁴⁷ iunguntur] iungitur Ed1953

^marg.| {CLC1d5.10} ORIGENES. ¹⁴⁸* − Non dicit in anima Elie sed in spiritu et¹⁴⁹* virtute. Spiritus enim qui fuerat in Elia, venit in Ioanne¹⁵⁰* et similiter virtus eius.^BP ^cd

^cd ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 29.3-15 : «Non ait : in anima Helie sed in spiritu et virtute Heliae. Fuit in Helia virtus et spiritus, sicut in omnibus prophetis et secundum dispensationem corporis in ipso quoque Domino Salvatore, de quo post paululum ad Mariam lodicitur : Spiritus sanctus superveniet in te et virtus Altissimi obumbrabit tibi. Spiritus ergo , qui fuerat in Helia, venit in Joannem [Iohanne ACDe], et virtus, quae in illo 15 erat, in hoc quoque apparuit».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^BP ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

¹⁴⁸ Origenes] + in Lucam Ed1953

¹⁴⁹ et] + in Ed1953

¹⁵⁰ Iohanne Li448 Mt366 ] Iohannem Ed1953

^marg.| {CLC1d5.11} AMBROSIUS. − Numquam enim sine virtute spiritus, vel sine spiritu virtus. Et ideo in spiritu et virtute, quia sanctus Elias et virtutem magnam habuit¹⁵¹* et gratiam virtutem ut ad fidem animos populorum a perfidia retorqueret, virtutem abstinentie atque patientie et spiritum prophetandi. In deserto Elias, in deserto Ioannes ; ille Achab regis gratiam non quesivit, hic sprevit Herodis. Ille Iordanem divisit, hic ad lavacrum salutare convertit, ille prioris, hic¹⁵²* sequentis dominici¹⁵³* precursor adventus.^BQ ^ce

^ce ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 36, CCSL 14, p. 23.536-24.561 : «Et ideo praeibit in conspectu Domini in spiritu et uirtute Heliae. Bene ista iunguntur ; numquam enim sine uirtute spiritus nec sine spiritu uirtus est. Et ideo fortasse in spiritu et uirtute Heliae, quia sanctus Helias et uirtutem magnam habuit et gratiam ; uirtutem, ut ad fidem animos populorum a perfidia retorqueret, uirtutem abstinentiae atque patientiae et spiritum prophetandi. In deserto Helias, in deserto Iohannes ; ille coruis pascebatur, hic dumis et calcata omni uoluptatis inlecebra parsimoniam praetulit luxum que contemsit. ille Achab regis gratiam non quaesiuit, hic spreuit Herodis, ille Iordanen diuisit, hic ad lauacrum salutare conuertit, hic cum Domino uersatur in terris, ille cum Domino apparet in gloria, hic prioris, ille squentis Dominici praecursor aduentus. Ille post triennium pluuiis terram rigauit et hic post triennium arescentem nostri corporis humum fidei imbre perfudit. Quaeris quod triennium sit? Ecce inquit anni tres sunt, ex quo uenio quaerens fructum in ficulnea hac, et non inuenio ; mysticus enim numerus debebatur, ut salus populis redderetur : unus in patriarchis annus denique de hominibus tunc anni prouentus fuit, qualis non fuit postea super terram alius in Moyse et prophetis ceteris, tertius in Domini salutaris aduentu. Ecce inquit annum Domini acceptum et diem retributionis. Et ille pater familias, qui plantauit uineam, non semel exactores fructum, sed saepius destinauit. Primum seruulos, secundo alios seruulos destinauit, tertio autem filium suum misit». [FG2013]*

^BQ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2019}

¹⁵¹ magnam habuit] inv . Ed1953

¹⁵² ille... hic] inv . Ed1953

¹⁵³ dominici] Domini Ed1953

^marg.| {CLC1d5.12} BEDA. − [c] Quod autem de Elia per Malachiam predictum est, hoc per angelum de Ioanne dicitur, [a] cum subditur :

Ut convertat corda patrum in filios,

^marg.| spiritualem sanctorum antiquorum¹⁵⁴* scientiam populis predicando infundens. [b]

¹⁵⁴ sanctorum antiquorum] inv . Ed1953

Et incredulos ad prudentiam iustorum

^marg.| que est non de legis operibus iustitiam presumere, sed ex fide salutem¹⁵⁵ querere. ^BR ^cf ^cg

^cf ¶Fons : [a] <revera> Glossa ordinaria (Lc. 1, 16) [Strasbourg, Strasbourg, 1481, t. 4 : facsim., p. 140b marg. Cas574] ed. Gloss-e : «[a] Corda patrum in filios convertit, dum spiritalem sanctorum antiquorum [+ intelligentiam vel Cas574] scientiam populis predicando infundit. [b] Prudentia vero iustorum est , non de legis operibus iustitiam presumere, sed ex fide salutem querere ut quamvis in lege positi, legis iussa perficiant, gratia tamen Dei se salvandos per Christum intelligant :"Iustus enim ex fide vivit". Qua sententia quia diutius increduli et per Iohannem imbuti et per Eliam sunt imbuendi. [c] Fere eadem verba que angelus de Iohanne , Malachias predixit de Elia».
<cuius fons> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 291-298sqq. : «[b] Prudentia uero iustorum est non de legis operibus iustitiam praesumere sed ex fide salutem quaerere ut quamuis in lege positi legis iussa perficiant gratia se tamen dei per christum saluandos intellegant. Iustus enim ex fide uiuit. Et petrus de iugo legis ait : quod neque patres nostri neque nos portare potuimus sed per gratiam domini iesu credimus saluari quemadmodum et illi. [c] Qua prudentia quia diutius increduli et per iohannem imbuti et per heliam sunt imbuendi recte haec sententia quae per angelum de iohanne dicta est iisdem paene sillabis est de helia per malachiam praedicta».

^cg ¶Nota Thomas cite Bède à partir de la Glose. [MM2020]

^BR ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁵⁵ salutem] iustitiam Li448

^marg.| {CLC1d5.13} GRECUS. − Vel aliter. [1] Parentes Ioannis et apostolorum Iudei fuerunt sed tamen contra evangelium ex superbia et infidelitate¹⁵⁶ seviebant. Itaque tamquam benigni filii - Ioannes prius et apostoli consequenter - eis veritatem monstrabant, in propriam iustitiam et prudentiam eos attrahentes [2] sic et¹⁵⁷ Elias reliquias Hebreorum convertet¹⁵⁸ ad apostolorum veritatem.^BS ^ch

^ch ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 17 (Krikones §70 : Severus Antiochenus), ed. Mai , Classicorum auctorum, t. 10, p. 408-409 [CGP 7080.13] = Vat. gr. 1611, f. 5va12-21 : «Σεβήρου Ἀντιοχείας. [1] τί δέ ἑστι τὸ ἐπιστρέφειν καρδίας πατέρων ἐπὶ τέκνα κατὰ τὸν Ἠλίαν, καὶ αὖθις ἴδωμεν οἱ Ἰουδαῖοι καὶ Ἰωάννου καὶ τῶν ἀποστόλων πατέρες ὑπῆρχον· ἀλλ’ὅμως πρὸς τὸ εὐαγγέλιον ἐκ τύφου καὶ βασκανίας καὶ ἀπιστίας ἐτύφλωττον. Καθάπερ οὖν υἱοὶ φιλόστοργοι, ὁ Ἰωάννης καὶ οἱ ἀπόστολοι μετ’αὐτόν, μὴ βλέποντας τοὺς Ἰουδαίους ἐχειραγώγουν, καὶ τὸ ἀληθὲς ὑπεδείκνυον τὴν τῆς ἀπιστίας λήμην ἐκμάττοντες· καὶ πρὸς τὴν οἰκείαν δικαιοσύνην καὶ φρόνησιν ἕλκοντες τοὺς τέως ἀπειθεῖς· [2] οὕτω καὶ Ἠλίας , ἡνίκα ἂν ἔλθῃ, προτρέχων τῆς δευτέρας Χριστοῦ παρουσίας, τοὺς ἐναπομείναντας Ἰουδαίους τῇ πατρίῳ πλάνῃ καὶ τὸ τῶν πατέρων πρόσωπον ἐπέχειν κομπάζοντας· ἐπιστρέψει πρὸς τὴν τῶν ἀποστόλων ἐν τάξει τέκνων λελογισμένων ἀλήθειαν, ἵνα τὸ κατάλειμμα τοῦ Ἰσραὴλ σωθῇ, φησὶν ὁ ἀπόστολος».
<cuius fons> Severus Antiochenus, Fragmenta in Lucam ex catenis [CGP 7080.13] ; cf. Catena graecorum Patrum in Lc. ex commentariis pseudo Petri Laodicensis [CGP C132], Budapest, Univ., cod. 1, ed. 1860, p. 205-206 (sine lemma attributivum).
<Non hab.> Cramer in Lc. ; TLG [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^BS ¶Codd. : Li448 ( 4rb ) Mt366 ( 145va ) Ed1571 Ed1657 (7rb) Ed1953 {MM2019}

¹⁵⁶ infidelitate] fidelitate Ed1657

¹⁵⁷ et] etiam Ed1657 Ed1953

¹⁵⁸ convertet] convertit Ed1571 Ed1657

^marg.| {CLC1d5.14} BEDA. − Quia vero Zachariam pro plebe supplicantem dixerat exauditum, subiungit :

Parare Domino plebem perfectam.

^marg.| In quo docet quo ordine plebs eadem salvari et perfici debeat, ad predicationem scilicet Ioannis penitendo et credendo in Christum.¹⁵⁹ ^ci

^ci ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 302 qq. : «Quia enim zachariam pro plebe supplicantem dixerat exauditum docet quo ordine plebs eadem [aedem cacogr. CCSL] saluari et perfici debeat ad praedicationem uidelicet iohannis paenitendo et credendo in christum». [MM2020]

¹⁵⁹ Codiçiçd. : Li448 Mt366 Mt366 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d5.15} THEOPHYLACTUS. − Vel aliter. Ioannes plebem paravit, non incredulam sed perfectam, id est preparatam ad suscipiendum Christum.^BT ^cj

^cj ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 17), PG 123, 700B3-5 : « οὕτω καὶ ὁ Ἰωάννης ἡτοίμασε τῷ Κυρίῳ λαὸν , ἀλλ´ οὐ τὸν ἀπειθῆ, τὸν δὲ κατεσκευασμένον, ὃ ἔστι προητοιμασμένον, εἰς ὑποδοχὴν τοῦ Χριστοῦ ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.]*

^BT ¶Codd. : Li448 ( 4va ) Mt366 ( 145va ) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d5.16} ORIGENES. − Sacramentum autem Ioannis usque nunc expletur in mundo. Quicumque enim crediturus est in Iesum Christum, antea spiritus et virtus Ioannis ad animam illius venit et ‘preparat Domino populum perfectum’^ck ^BU ^cl

^ck Cf. Lc. 1, 17 (Vetus latina).

^cl ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 4, § 4, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 29.20-30.2 : «Ego puto, quod sacramentum Joannis usque hodie [ nunc K ] expleatur [ expletur A ] in mundo. Quicumque crediturus est in Jesum Christum [A K, inv. GCS] , ante spiritus et virtus Joannis ad animam illius venit et praeparat Domino populum perfectum, et in cordis asperitatibus planas facit vias et dirigit semitas».
<cuius fons> <diff.> Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 4, GCS 35, p. 29.17-30.3.
<Non hab.> Nicetas , Catena in Lc. (loc. cit.), Kr62, Vg1611, f. 5r. [ADL2020] [MM2019]

^BU ¶Codd. : Li448 ( 4va ) Mt366 ( 145va ) Ed1470 [p. 13] Ed1475 Ed1953 + Capitulum II. Et dixit... permansit mutus Ed1470 {MM2019}

Numérotation du verset Lc. 1,
distinctio 6

^marg.| { CLC1d6.1} CHRYSOSTOMUS. ¹⁶⁰ − [d] Habito¹⁶¹ respectu Zacharias ad propriam etatem¹⁶², quin, etiam coniugis sterilitate conspecta, diffisus¹⁶³ est ?
[e] Unde dicitur :

¹⁶⁰ Chrysostomus codd. Ed1474 Ed1657 etc.] capitulum 2 praem. V795 Ed1470

¹⁶¹ Habito] Habitu Ka12

¹⁶² etatem] om. Ed1571

¹⁶³ diffisus Cbg133 Clv160.7 Fi263 La88 P638 Ut294 edd. cum gr. ] diffusus Ka12 Li448 Mt366 Fi309 Urb28

Numérotation du verset Lc. 1,18

Et dixit Zacharias ad angelum¹⁶⁴ : Unde hoc sciam ?

¹⁶⁴ ad angelum] etc. Ed1571

^marg.| Quasi dicat¹⁶⁵ : Quomodo hoc fiet ? [b] Et causam dubitationis ¹⁶⁶ subdit : [f]

¹⁶⁵ dicat] d. Ed1571, diceret Urb28 Ed1657

¹⁶⁶ dubitationis] dubitationibus Ed1876

Ego enim sum¹⁶⁷ senex et uxor mea processit in diebus suis.¹⁶⁸

¹⁶⁷ enim sum] sum Clv160.7 , inv . Fi263

¹⁶⁸ et uxor mea processit in diebus suis] etc. Ed1657

^marg.| Quasi dicat ¹⁶⁹ : Etas intempesta, natura inepta, ego generans debilis, terra sterilis. Non autem censetur¹⁷⁰ propter hoc dignus fore¹⁷¹* venia sacerdos, dum seriem rerum expostulat. [a] Quandocumque¹⁷² enim Deus aliquid¹⁷³ indicat, oportet¹⁷⁴ in fide suscipere. [c] Nam super huiusmodi¹⁷⁵ deceptare ¹⁷⁶* contumacis est anime. ^BV ^cm
Unde sequitur :

^cm ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 18 (Krikones §75 : Chrysostomus, De incomprehensibili) Vat. gr. 1611, f. 5vb21-36 : «Χρυσοστόμου Περὶ Ἀκαταλήπτου : [a] Ὅταν ἀποφαίνηταί τι Θεός , ὃ μὴ δεῖ πολυπραγμονεῖσθαι , πίστει παραδέχεσθαι χρή. [b] Τὸ γὰρ ἐπὶ τῶν τοιούτων περιεργάζεσθαι τὰς αἰτίας καὶ ἀπαιτεῖν τὰς εὐθύνας [c] καὶ τὸν τρόπον ἐπιζητεῖν , τολμηροτάτης καὶ ῥιψοκινδύνου ψυχῆς· ὅτι δὲ τοῦτο ἀληθὲς καὶ τὸ περιεργάζεσθαι τρόπους χρησμῶν θείων ἀσύγγνωστόν ἐστι, τὰς δὲ ἀποφάσεις πίστει δέχεσθαι χρή, [d] ἐντεῦθεν ἀπὸ τῶν κατὰ τὸν Ζαχαρίαν ἔστι παραστῆσαι, οὗτος γὰρ εἶδεν εἰς τὴν ἡλικίαν τὴν ἑαυτοῦ εἰς τὴν πολιάν, εἰς τὸ σῶμα τὸ ἐξησθενηκός· εἶδεν εἰς τὴν στείρωσιν τῆς γυναικὸς καὶ διηπίστησε [e] καὶ τὸν τρόπον ἐζήτει μαθεῖν"καὶ εἶπε· Κατὰ τί γνώσομαι τοῦτο ; πῶς φησιν ἔσται τοῦτο ; [f] ἰδοὺ ἐγὼ γεγήρακα" καὶ πεπολίωμαι"καὶ ἡ γυνή μου στεῖρα" καὶ πρεσβύτις· ἡ ἡλικία ἄωρος, ἡ φύσις ἄχρηστος· πῶς ἔχει λόγον τὰ ἐπηγγελμένα ; ἐγὼ ὁ σπείρων ἀσθενής· ἡ ἄρουρα ἄγονος. Ἆρ' οὐ δοκεῖ τισι συγγνώμης ἄξιος εἶναι ὁ ἱερεῦς πραγμάτων ἀκολουθίαν ἐπιζητῶν καὶ δοκῶν τι λέγειν εἰκός ; […]».
<cuius fons> Chrysostomus, De incomprehensibili Dei natura, hom. 2 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 148.75-152.114 (PG 48 , 71 0.3 5 - 71 1.3 4 ) : «[a] Καὶ γὰρ ὅταν ἀποφαίνηταί τι Θεὸς ὃ μὴ δεῖ πολυπραγμονεῖσθαι, πίστει παραδέχεσθαι χρή. Τὸ γὰρ ἐπὶ τῶν τοιούτων [b] περιεργάζεσθαι τὰς αἰτίας καὶ ἀπαιτεῖν τὰς εὐθύνας [c] καὶ τὸν τρόπον ἐπιζητεῖν, τολμηροτάτης καὶ ῥιψοκινδύνου ψυχῆς. […] Τὸ γὰρ ζητούμενον τοῦτό ἐστιν ὅτι τὸ περιεργάζεσθαι τρόπους χρησμῶν θείων ἀσύγγνωστόν ἐστι, τὰς δὲ ἀποφάσεις πίστει δέχεσθαι χρή. [d] Εἶδεν εἰς τὴν ἡλικίαν τὴν ἑαυτοῦ, εἰς τὴν πολιάν, εἰς τὸ σῶμα τὸ ἐξησθενηκός· εἶδεν εἰς τὴν στείρωσιν τῆς γυναικὸς καὶ διηπίστησε [e] καὶ τὸν τρόπον ἐζήτησε μαθεῖν καὶ εἶπε·"Κατὰ τί γνώσομαι τοῦτο;" Πῶς, φησίν, ἔσται τοῦτο; Ἰδοὺ ἐγὼ γεγήρακα καὶ πεπολίωμαι, καὶ ἡ γυνή μου στεῖρα προβεβηκυῖα ἐν ταῖς ἡμέραις αὐτῆς· ἡ ἡλικία ἄωρος, ἡ φύσις ἄχρηστος· πῶς ἔχει λόγον τὰ ἐπηγγελμένα; ἐγὼ ὁ σπείρων ἀσθενής· ἡ ἄρουρα ἄγονος. Ἆρ' οὐ δοκεῖ τισι συγγνώμης ἄξιος εἶναι πραγμάτων ἀκολουθίαν ἐπιζητῶν καὶ δοκῶν τι λέγειν εἰκός ;». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
¶Nota 1. Plutôt que de diluer l’exégèse de Chrysostome dans une traduction littérale impuissante à restituer le génie littéraire du texte original, Thomas isole cinq éléments qu’il recompose en une sorte de syllogisme déductif : 1° Le fait particulier de la défiance de Zacharie (diffisus est / διηπίστησε) ; 2° confronté au principe général de la confiance avec laquelle il faut recevoir les injonctions divines (in fide suscipere / πίστει παραδέχεσθαι), 3° incite à déduire que discuter (disceptare / ἐπιζητεῖν) les ordres divins est le fait d’un esprit rebelle : contumax (cum-tumere : gonflé d’orgueil) réunit ici les nuances des deux termes grecs évoquant l’opiniâtreté (τολμηροτάτης) et la témérité : (ῥιψοκινδύνου). La rédaction thomasienne reste fidèle au lexique de la source grecque.
¶Nota 2. Si les éditions imprimées ont toutes lu diffisus... disceptare, aucun des 11 manuscrits collationnés n’a ces deux leçons. La première version de l’exemplar a lu diffusus... deceptare, termes non conformes au grec qui modifient le sens de la sentence sans la rendre tout à fait absurde. 1° Diffusus a remplacé diffisus dans 5 témoins de la première version de l’exemplar ; six autres mss. ont rétabli diffisus à la suite d’une correction de l’exemplar intervenue avant la fin du 13^e siècle. Il faut noter que diffusus, entendu au sens de «s’épancher», «se détendre, se moquer» (Forcellini § 3 : «hilarem ac laetum reddere. Cic. Amic. 13. 48) n’est pas totalement absurde. Le terme renvoie au parallèle biblique du rire de Sara (Gn. 18, 9-15). 2° Il est plus surprenant que tous les mss. antérieurs à l’édition princeps aient lu deceptare, forme intensive de decipio, au lieu de disceptare. La faute s’explique paléographiquement par une erreur d’interprétation de d<is>ceptare que l’antigraphe aura abrégé d’ceptare. La phrase doit alors être comprise comme un argument par l’absurde à l’appui de la proposition précédente : Il faut recevoir avec confiance ce que Dieu annonce. Car tromper en ces matières ne peut être que le fait d’un esprit contraire aux lois [ce qui ne peut être le cas de Dieu]». Exceptionnellement, nous restituons la traduction originale supposée, tant il est peu probable que Thomas soit responsable des déformations du texte majoritaire médiéval, indignes de son génie et de l’acribie de ses traducteurs. [MM2020]

^BV ¶Codd. : Cbg133 Clv160.7 Fi263 Fi309 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28 Ut294 Ed1470 Ed1474 Ed1475B Ed1475C Ed1476 Ed1482 Ed1486 Ed1493 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1876 Ed1953 {MM2020}

¹⁶⁹ quasi dicat] quasi diceret Ed1474 Ed1475B Urb28 Ut294 Ed1470 Ed1475C et uxor mea processit in diebus suis quasi dicat] etc. Ed1571 Ed1657

¹⁷⁰ autem censetur] censetur Clv160.7 , aut credens cacogr. Fi263 , + a quibusdam Ed1657

¹⁷¹ fore] esse Ut294 Ed1470 Ed1474 Ed1475B Ed1475C Ed1476 Ed1482 Ed1486 Ed1493 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1876 Ed1953

¹⁷² Quandocumque] quandoque Clv160.7

¹⁷³ aliquid] om. Ed1470 Ed1474, aliquem Ed1475B Ed1476 Ed1482

¹⁷⁴ oportet] lac. La88 Mt366, exp<er>ti cacogr. Cbg133, aperte cacogr. Fi263

¹⁷⁵ huiusmodi] huius Ka12 La88 Urb28

¹⁷⁶ deceptare Cbg133 Clv160.7 Fi309 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28] disceptare Ut294 edd. cum gr., d’repente cacogr. Fi263

Numérotation du verset Lc. 1,19

Et respondens angelus dixit ei¹⁷⁷ : Ego sum Gabriel qui asto ante Deum¹⁷⁸.

¹⁷⁷ angelus dixit ei] etc. Ed1571

¹⁷⁸ ante Deum] coram Deo Fi263

^marg.| {CLC1d6.2} BEDA. − Quasi dicat ¹⁷⁹ : Si homo talia signa promitteret, impune signum flagitare licere at cum angelus promittat, iam dubitare non decet. ^BW ^cn
Sequitur :

^cn ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 317 qq. : «Vult intellegi quia si homo talia promitteret impune signum flagitare liceret at cum angelus promittat iam dubitari non deceat dat que signum quod rogatur ut qui discredendo locutus est iam tacendo credere discat». [MM2020]

^BW ¶Codd. : Li448 Urb28 Ed1474 Ed1953 {MM2020}

¹⁷⁹ dicat] diceret Ed1474 Urb28 Ut294

Et missus sum loqui ad te et¹⁸⁰ hec tibi evangelizare.

¹⁸⁰ et] om. Ut294

^marg.| {CLC1d6.3} CHRYSOSTOMUS. − Ut cum audias me a Deo missum fore, nihil humanum estimes ex his que tibi dicuntur. Neque enim ex me loquor sed mittentis relata denuntio. Hec est¹⁸¹ enim nuntii bonitas ut nihil ex se referat.^BX ^co

^co ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones §78 : Chrysostomus, in Ioannem), Vat. gr. 1611, f. 6r11-a14 : «Χρυσοστόμου Κατὰ Ἰωάννην : Σὺ οὖν ἀκούων, ὅτι παρὰ Θεοῦ ἀπεστάλην, μηδὲν λοιπὸν ἀνθρώπινον εἶναι νόμιζε τῶν παρ’ ἐμοῦ λεγομένων· οὐ γὰρ τὰ ἐμὰ ἀλλὰ τὰ τοῦ πέμψαντος ἅπαντα φθέγγομαι· αὕτη γὰρ ἀρετὴ διακόνου , τὸ μηδὲν ἴδιον εἰπεῖν».
<cuius fons> Chrysostomus , In Io., hom. 6, § 1, PG 59, 59.41-46 : «Σὺ δὲ ἀκούων, ὅτι παρὰ Θεοῦ ἀπεστάλη, μηδὲν λοιπὸν ἀνθρώπινον εἶναι νόμιζε τῶν λεγομένων παρ’ ἐκείνου. Οὐ γὰρ τὰ αὐτοῦ, ἀλλὰ τὰ τοῦ πέμψαντος ἅπαντα φθέγγεται. Διὸ καὶ ἄγγελος προσηγόρευται· ἀγγέλου δὲ ἀρετὴ, τὸ μηδὲν ἴδιον εἰπεῖν». [ADL2020] [MM2020]
<ex quo> Chrysostomus , In Io., hom. 6, Burgundionis versio, BnF, lat. 15284, f. 15rb : «Tu vero audiens quoniam a Deo missus fuit nichil de reliquo humanum esse extima eorum que dicuntur ab illo. Non enim que eius sunt sed que mittentis omnia loquitur. Ideo et angelus nuncupatus est. Angeli vero virtus nichil proprium dicere».
¶Nota Nicétas a remplacé ἀγγέλου par διακόνου, terme qui peut prendre le sens de messager en grec classique ( Liddell Scott -Jones Greek-English Lexicon § 1 : Eschyle, Sophocle). Le fait que la Catena ait nuntius donne cependant à penser que le manuscrit de la chaîne de Nicétas utilisé par Thomas avait conservé ἀγγέλου. Quant à la traduction de ἀρετή par bonitas, elle prise au sens large et métonymique de la «qualité par laquelle on excelle» (Bailly ; Liddell Scott donne «goodness» comme premier sens). Les disciples d’Aristote et de Thomas d’Aquin n’ont pas à apprendre que la «vertu» est la disposition de l’organisme moral à agir avec qualité en vue d’atteindre le bien comme sa fin propre. - La suite de ce scholion est traduite en CLC1d6.7 [1.] [MM2020] [VS2021 rev.]

^BX ¶Codd. : Li448 Urb28 Ut294 Ed1953 {MM2020}

¹⁸¹ est] om. Ut294

^marg.| {CLC1d6.4} BEDA. − Ubi notandum est quod angelus se et¹⁸² ante Deum stare et ad evangelizandum Zacharie missum esse testatur.^BY ^cp

^cp ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 320 qq. : «Vbi notandum quod angelus se et ante deum adstare et ad euangelizandum zachariae missum esse testatur quia et cum ad nos ueniunt angeli sic exterius implent ministerium ut tamen numquam desint interius per contemplationem». [MM2020]

^BY ¶Codd. : Li448 Urb28 Ut294 Ed1953 {MM2020}

¹⁸² et] om. Urb28

^marg.| {CLC1d6.5} GREGORIUS. In homiliario. ¹⁸³* − Quia et cum ad nos veniunt angeli, sic exterius implent ministerium, ut tamen numquam interius desint per contemplationem quia et¹⁸⁴* circumscriptus ⸢est angelicus spiritus, summus tamen spiritus, qui Deus est, circumscriptus¹⁸⁵ non est. Angeli itaque etiam missi ante ipsum sunt quia quolibet¹⁸⁶* missi veniant, intra ipsum currunt. ^BZ ^cq

^cq ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 34, § 13, CCSL 141, p. 313.369-375 : «Sed hoc quoque de ipsis agminibus quae mittuntur certum tenemus, quia et cum ad nos ueniunt, sic exterius implent ministerium, ut tamen numquam desint interius per contemplationem. Et mittuntur igitur et assistunt, quia etsi circumscriptus est angelicus spiritus, summus tamen spiritus ipse, qui Deus est, circumscriptus non est. Angeli itaque et missi ante ipsum sunt, quia quolibet missi ueniant, intra ipsum currunt». [FG2013]*

^BZ ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

¹⁸³ homiliario] scrips. , homil’ Li448 , Evangelia Ed1953

¹⁸⁴ et] etsi Ed1657 Ed1953

¹⁸⁵ est angelicus... circumscriptus] om. hom. Ed1657

¹⁸⁶ quolibet] quomodolibet Ed1953

^marg.| {CLC1d6.6} BEDA. − Dat autem ei signum quod rogatur ut qui discredendo locutus est, iam tacendo credere discat.^CA ^cr
Unde sequitur :

^cr ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 317 qq. : «Vult intellegi quia si homo talia promitteret impune signum flagitare liceret at cum angelus promittat iam dubitari non deceat dat que signum quod rogatur ut qui discredendo locutus est iam tacendo credere discat». [MM2020]

^CA ¶Codd. : Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

Numérotation du verset Lc. 1,20

Et ecce eris tacens et non poteris loqui.¹⁸⁷

¹⁸⁷ et non poteris loqui] etc. Ed1657

^marg.| {CLC1d6.7} CHRYSOSTOMUS. ¹⁸⁸ − [b] Ut a vi generativa ad organa vocalia¹⁸⁹ vincula transferantur. [a] Nec intuitu sacerdotii ei parcitur sed ob hoc plectebatur amplius quia circa fidem ceteris preesse debebat.^CB ^cs

^cs ¶Fons^G :
[a] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones §75 : Chrysostomus, De incomprehensibili), Vat. gr. 1611, f . 6r4-5 : «Χρυσοστόμου Περὶ Ἀκαταλήπτου. [...] Τί ποιεῖς, ἄνθρωπε; Ὁ Θεὸς ἐπαγγέλλεται, καὶ ἐπὶ ἡλικίαν καταφεύγεις καὶ γῆρας προβάλλῃ; μὴ γὰρ ἰσχυρότερον τὸ γῆρας τῆς ἐπαγγελίας τοῦ Θεοῦ; μὴ γὰρ δυνατωτέρα ἡ φύσις τοῦ δημιουργοῦ τῆς φύσεως; οὐκ οἶδας ὅτι ἰσχυρὰ ἔργα λόγων αὐτοῦ; Ὁ λόγος αὐτοῦ τὸν οὐρανὸν ἔστησε [+ · ὁ λόγος αὐτοῦ SChr] τὴν κτίσιν παρήγαγεν· [+ ὁ λόγος αὐτοῦ Chrys.] ἀγγέλους ἐποίησε· καὶ σὺ περὶ γεννήσεως ἀμφιβάλλεις; Διὰ ταῦτα ἠγανάκτησεν ὁ ἄγγελος, καὶ οὐδὲ διὰ τὴν ἱερωσύνην συνέγνω· δι' αὐτὴν μὲν οὖν ταύτην ἐκολάζετο μειζόνως ἐκεῖνος τὴν αἰτίαν. Τὸν γὰρ πλέον τῶν ἄλλων εἰς τιμῆς ἔχοντα λόγον καὶ περὶ τὴν πίστιν τῶν ἄλλων πλεονεκτεῖν ἔδει . Καὶ τίς ὁ τρόπος τῆς κολάσεως;».
<cuius fons> Chrysostomus , De incomprehensibili Dei natura, hom. 2 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 152. 129-131 (PG 48, 711 ).
[b] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones § 78 [2] : Chrysostomus, in Ioannem [revera Antipater Bostrensis]) : Vat. gr. 1611, f. 6ra15-17 : « Χρυσοστόμου Κατὰ Ἰωάννην. [...] Πλὴν ἐπειδὴ σημεῖον ζητεῖς λαβεῖν, δέχου τὴν ἀφωνίαν τῆς παιδοποιΐας ἐνέχυρον· ἐκ τῶν γεννητικῶν εἰς τὰ φωνητικὰ ὄργανα μεταβαινέτω τὰ δεσμά· καὶ ἰδοὺ ἔσῃ σιωπῶν».
<cuius fons> <revera> Antipater Bostrensis , Homilia in Ioannem Baptista, 7, PG 85, 177 2.7 -9 : «Ἀλλ’ ἐπειδή σοι καταθύμιον σημεῖον λαβεῖν (τοῦτο γὰρ ᾔτησας, ὡς οὐκ ὤφελες), δέχου τὴν ἀφωνίαν, τῆς παιδοποιίας ἐνέχυρον· ἔσῃ σιγῶν μέχρις ἂν τοὺς λόγους κυρώσῃ τὰ πράγματα. Ἐκ τῶν γεννητικῶν εἰς τὰ φωνητικὰ ὄργανα μεταβαινέτω τῆς στειρώσεως τὰ δεσμά […]».
¶Nota Ce segment fait suite, sans solution de continuité, au scholion Krikones § 78, attribué à Chrysostome, déjà cité plus haut (CLC1d6.3). Il s’agit en réalité d’un passage d’Antipater de Bosra, dont l’attribution est omise par le rubricateur des mss. de la chaîne de Nicétas (Iviron 351 ; Vg1642, f. 16ra ; Vg1611, etc. ). Thomas le place, de ce fait, sous l’autorité de Chrysostome. La suite du texte d’Antipater a déjà été citée par Thomas sous l’autorité «Grecus» , à partir de Krikones § 77 ( CLC1d6.10 ).[MM2020] [VS2021 rev.]

^CB ¶Codd. : Ber112 (3va) Li448 (5ra) Ed1657 Ed1953 {MM2020} {MM2024}

¹⁸⁸ Chrysostomus] om. Ber112

¹⁸⁹ vocalia Li448² ] volatilia Li448*

^marg.| { CLC1d6.8} THEOPHYLACTUS. ¹⁹⁰ – [1] Sed, quia verbum quod in greco¹⁹¹* habetur ¹⁹² potest ¹⁹³ etiam ‘surdum’ ¹⁹⁴ significare, potest ¹⁹⁵ esse littera talis ¹⁹⁶* : [2] Eris surdus ¹⁹⁷ et ¹⁹⁸ non poteris loqui . Convenienter enim hec¹⁹⁹ duo passus est. Tamquam enim²⁰⁰ inobediens²⁰¹ surditatem incurrit, tamquam²⁰²* contradictor²⁰³ taciturnitatem.^CC ^ct

^ct [1]¶Fons : Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino ; cf. <Paral.> CMT9d7.2 (Hieronymus) <potius quam> Zacharias Chrysopolitanus, I n unum ex quatuor, lib. 2, c. 61, PL 186, 198 : « [HIER.] In Greco melius sonat, surdum quam mutum; sed Scriptura alterum accipit indifferenter pro altero ». [MM2024]
[2]¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 20), PG 123, 700C6-9 : « Ἐπεὶ οὖν ἀπιστεῖς, ἔσο κωφεύων καὶ μὴ δυνάμενος λαλῆσαι · εἰκότως δὲ τὰ δύο ταῦτα ἔπαθε , τὸ μήτε ἀκούειν μήτε λαλεῖν ὡς μὲν γὰρ παρακούσας, καταδικάζεται κώφευσιν, ὡς δὲ ἀντειπών, σιωπήν ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.]* [MM2024]
¶Nota: La sentence est composée de deux propositions. [1] La première est une sentence thomasienne au sujet de la double signification de κωφός ; soit elle reproduit une explicitation du traducteur de Théophylacte, soit elle fait écho à la CMT où Jérôme traite déjà de la question. Le texte en a été fortement corrompu depuis l’exemplar corrigé π² dont la leçon « iugi animo » est une ‘rustine’ philologique, sans rapport avec le sens du texte : l’expression est rare (seule occurrence relevée : Iohannes Sarisberiensis, Policraticus, lib. 2, c. 22, CCCM 118, lin. 66 : « Facilius enim est motum hunc ab animo omnino deficere quam contemplatione iugi animo inhaerere »). L’expression dérive d’une erreur de lecture de in greco que lisaient pourtant correctement les manuscrits dérivés de l’exemplar original π. Sept autres leçons fautives, attestées chacune par un seul manuscrit, indiquent une abréviation problématique qui a induit à lire la lettre a au lieu de la consonne r. Cette corruption intervient au niveau de la 2^e moitié de la colonne b du verso extérieur de la première pièce de l’exemplar parisien, soit à l’endroit précis de la préhension manuelle de la pièce entre le pouce et l’index. L’usure pourrait avoir rendu le passage partiellement indéchiffrable et occasionné une réfection de la pièce, ou une simple correction malheureuse par surcharge. On comprend mal sinon une erreur aussi lourde, sans cohérence sémantique avec le passage. La proposition [2] comprend elle aussi une corruption sournoise qui remonte, elle, probablement à l’apographe et a conduit la quasi totalité des manuscrits à lire conditor au lieu de con<tra>di<c>tor. Seul Bar484 restaure contradictor conformément au grec et rejoint λ probablement par conjecture. Dans plusieurs manuscrits on observe une croix du revers de la plume au-dessus du mot (Cbg133 interl., Li448 marg.). - Les éditeurs n’ont pas eu recours ici à la traduction d’Oecolampade ; cf. Theophylacti Archiepiscopi Bulgariae, in quatuor Evangelia enarrationes / Ioanne Oecolampadio interprete, Basel, 1524, p. 80 = Paris, 1539, f. lxix r ° = Basel, 1541, p. 149 : differt. [MM2024]

^CC ¶Codd. : Bar484 Ber112 (3va) Cbg133 Clv160.7 Erf89 Fi263 Fi309 Ka12 Kla42 La88 Kla42 Lf94 Li448 Mt366 Ott199 P638 R18 Urb28 Ut294 V795 V796 V798 Wi1391 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1861 Ed1876 (P615 P616 P639 P157600) Ed1953 {MM2017} {MM2024}

¹⁹⁰ Theophylactus] theophi. Ber112 (rubrica desideratur), Theophilus Kla42

¹⁹¹ quod in greco Bar484 Ka12 Li448 Ott199 Wi1391 (in gr^~co) Ed1657 Ed1953] quod iug<u>lato Clv160.7, quod iugi animo Cbg133 Erf89 Kla42 La88 Mt366 P638 R18 Urb28 Ut294 V798 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1569 Ed1571 Ed1876, quod iugi Fi263, quod unū animo V796, coniungi animo Ber112, quod uigilatio Fi309, quod ɯglasse (uig<il>lasse?) V795 (cacogr.), quod in glossa Lf94, κωφός kophos Ed1570 Ed1861 Ed1953

¹⁹² habetur] habet Ber112, adhibetur Fi263, + (κωφός) Ed1657, quod etiam infra subiungitur Ed1570 Ed1861 Ed1953

¹⁹³ potest] pet’ V796, om . Ed1876

¹⁹⁴ etiam surdum] etiam surd’ La88 , etiam surdis Ed1470 Ed1474, tam surdum quam mutum Ed1570 Ed1861 Ed1953

¹⁹⁵ potest Urb28*] post- Lf94 Wi1391, om. Urb28² (exp.) Ut294 Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1657

¹⁹⁶ esse littera talis Ka12 Li448 Ott199 ] quia bene talis Bar484 Ber112 Cbg133 Clv160.7 Erf89 Fi309 Kla42 La88 (+ esse sensus al. m. marg.) Mt366 P638 R18 Urb28 V795 V796 V798 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1569 Ed1571, -quam bene talis Lf94 Wi1391 , bene ait Ed1570 Ed1657 Ed1861 Ed1876 Ed1953

¹⁹⁷ eris surdus] eris surdis Ed1474 , Quia non credis eris surdus Ed1657

¹⁹⁸ et] om. Kla42 Mt366 R18

¹⁹⁹ hec] hoc Wi1391

²⁰⁰ enim] eis Kla42

²⁰¹ inobediens] inobedines cacogr. Ed1474

²⁰² tamquam] et praem. Ut294 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1569 Ed1571 Ed1876 Ed1953

²⁰³ contradictor Bar484² (contraditor ante corr.) Fl94² (correct. marg.) Urb28² (contraditor ante corr.) Ut294 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1569 Ed1570 Ed1571 Ed1876 Ed1953] conditor cacogr. Ber112 Cbg133 Clv160.7 Erf89 Fi263 Fi309 Lf94* Kla42 Li448 Mt366 Ott199 P638 Urb28* V796 V798 WI1391, om. La88*, conditorem La88² (sec. m. marg.)

^marg.| {CLC1d6.9} CHRYSOSTOMUS. − [b] Dicit autem et ecce , quasi dicat : In hoc instanti. Sed considera miserationem Domini in hoc quod sequitur :

Usque in diem quo hec fient.

^marg.| Quasi dicat ²⁰⁴ : Cum per eventus rerum quod dico ostendero, et noveris te iure punitum ; tunc te de pena eripiam. Et causam pene ostendit cum subditur :

²⁰⁴ In hoc instanti... dicat Lf94² ] om. Lf94*

Pro eo quod non credidisti verbis meis que implebuntur in tempore suo

^marg.| [a] non attendens virtutem eius qui misit me, cui ego assisto. [c] Si autem is qui erga nativitatem mortalem incredulus erat punitur, qualiter qui celestem et ineffabilem calumniatur, vitabit ultionem?^CD ^cu

^cu ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones §79 : Chrysostomus, De incomprehensibili), Vat. gr. 1611, f. 6ra19-20.26-30 : «Χρυσοστόμου Περὶ Ἀκαταλήπτου. [...] [a] καὶ τῇ τοῦ πέμψαντος δυνάμει μὴ προσχὼν ᾧ ἐγὼ παρέστηκα [...] [b] εἶπε καὶ ‘ἰδοὺ’ ἔσῃ σιωπῶν, ἀντὶ τοῦ· αὐτίκα νῦν καὶ μὴ λαλῶν, ἕως ἂν γένηται ταῦτα. Ἐννόησον φιλανθρωπίαν Δεσπότου· Ἀπιστεῖς μοι, φησί· νῦν δέχου τὴν κόλασιν , καὶ ὅταν διὰ τῶν πραγμάτων παράσχω τὴν ἀπόδειξιν , τότε λύω τὴν ὀργήν· ὅταν μάθῃς ὅτι δικαίως ἐκολάσθης, τότε σε ἀπαλλάττω τῆς τιμωρίας. Ἀκουέτωσαν οἱ Ἀνόμοιοι πῶς ἀγανακτεῖ πολυπραγμονούμενος ὁ Θεός. [c] Εἰ δὲ ἐκεῖνος ἀπιστήσας τῇ θνητῇ γεννήσει κολάζεται ὁ τὴν ἀπόρρητον καὶ τὴν ἄνω περιεργαζόμενος πῶς διαφεύξεται τὴν δίκην, εἰπέ μοι […]».
<cuius fons> [a] Non inveni. [b-c] Chrysostomus , De incomprehensibili Dei natura, hom. 2 [CPG 4318], SChr 28bis, p. 152. 135-154.144 (PG 48, 712.2-11 ) : «Ἰδοὺ ἔσῃ σιωπῶν καὶ μὴ λαλῶν, ἕως ἂν γένηται ταῦτα». Ἐννόησον φιλανθρωπίαν Δεσπότου . Ἀπιστεῖς μοι, φησί· νῦν δέχου τὴν κόλασιν , καὶ ὅταν διὰ τῶν πραγμάτων παράσχω τὴν ἀπόδειξιν, τότε λύω τὴν ὀργήν· ὅταν μάθῃς ὅτι δικαίως ἐκολάσθης, τότε σε ἀπαλλάττω τῆς τιμωρίας. Ἀκουέτωσαν οἱ Ἀνόμοιοι πῶς ἀγανακτεῖ πολυπραγμονούμενος ὁ Θεός. [c] Εἰ δὲ ἐκεῖνος ἀπιστήσας τῇ θνητῇ γεννήσει κολάζεται, σὺ ὁ τὴν ἀπόρρητον καὶ τὴν ἄνω περιεργαζόμενος πῶς διαφεύξῃ τιμωρίαν; εἰπέ μοι». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
¶Nota La tournure « qualiter qui celestem et ineffabilem calumniatur, vitabit ultionem ? » est un littéralisme non corrigé qui reproduit l’ordre des mots du grec ; comprendre : « qualiter qui calumniatur, vitabit celestem et ineffabilem ultionem ? » [MM2022]

^CD ¶Codd. : Lf94 Li448 Ott199 V796 Ed1953. {MM2020} [MM2024}

^marg.| {CLC1d6.10} GRECUS. − Dum autem hec intrinsecus agerentur, dilatio temporis admirari cogebat exspectantem forinsecus multitudinem.
Unde sequitur :

Numérotation du verset Lc. 1,21

Et erat plebs exspectans Zachariam et mirabantur²⁰⁵ quod tardaret ipse in templo²⁰⁶.

²⁰⁵ mirabantur Li448@ ] mira. Li448, mirabatur Ed1953

²⁰⁶ ipse in templo] om. Ed1657

^marg.| Cumque per diversa vagaretur suspicio, quilibet dictabat ad libitum, donec Zacharias egrediens docuit silendo quod latendo perpessus est.^CE ^cv
Unde sequitur :

^cv ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones § 77 : Antipater Bostrensis [+ Proclus Iviron 371]), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 629 = Vat. gr. 1611, f. 6rb14-17 : «Ἀντιπάτρος Βοστρῶν. Τούτων φησὶν ἔνδον τελουμένων *, ὁ καιρὸς παρελκόμενος ** εἰς θαῦμα ἦγεν ἔξω ἑστῶσαν τὴν πληθύν· ἥ τε ὑπόνοια εἰς πολλὰ μεριζομένη, ἑκάστῳ τὸ δοκοῦν ὑπηγόρευε ***· μέχρις οὗ **** Ζαχαρίας φανείς, ἐδίδαξε σιγῶν ἃ πέπονθε λαθών».
*τελουμένων] + ἢ λεγομένων Antip.
** παρελκόμενος] + συστλλόμενος Antip.
3*ὑπηγόρευε] ὑπηγόρευσε Antip.
4*μέχρις οὗ] scrips. Cum PG85, μέχρι σοῦ Vg1611
<cuius fons> Antipater Bostrensis , Homilia in Ioannem Baptista, 7, PG 85, 1772A15-B 5. [ADL2020] [MM2020]
¶Nota Proclus n’est pas mentionné dans le lemme attributif de Vg1611 contrairement à ce qu’indique Krikones 1976, p. 63 et Kr77. [MM2021] [VS2021 rev.] [MM2022]

^CE ¶Codd. : Li448 (5ra ) Ed1657 Ed1953 {MM2018} {MM2019}

Numérotation du verset Lc. 1,22

Egressus autem non poterat loqui ad illos et cognoverunt quod visionem vidisset in templo²⁰⁷.

²⁰⁷ ad illos et cognoverunt quod visionem vidisset in templo] etc. Ed1657

^marg.| {CLC1d6.11} THEOPHYLACTUS. − Innuebat autem populo Zacharias forte causam taciturnitatis interroganti^{|pecia 2|} ²⁰⁸, quam loqui non valens, per nutum declarabat.^CF ^cw
Unde sequitur :

^cw ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 22), PG 123, 700D13-15 : « Διένευε δὲ τῷ λαῷ ὁ Ζαχαρίας, ἴσως ἐρωτῶντι τὴν αἰτίαν τῆς σιωπῆς·μὴ δυνάμενος γὰρ λαλῆσαι, διὰ νεύματος ἐδήλου ταύτην ». [CGC2015]* [VS2022 transcr.] [MM2024]

^CF ¶Codd. : La88 Li448 (5ra ) Ed1657 Ed1953 {MM2019}

²⁰⁸ La88 (4ra ) « pec<ia> .ija » ; om. Li448

Et ipse erat innuens illis et permansit mutus.

^marg.| {CLC1d6.12} AMBROSIUS. − Est autem nutus quidam sine verbo corporalis actus, indicare moliens, nec exprimens voluntatem.^CG ^cx

^cx ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 41, CCSL 14, p. 26.618 sqq. : «Et ipse erat annuens illis. Remansit ergo mutus Zaccharias et erat annuens illis. Quid est nutus nisi quidam sine uerbo corporalis actus indicare moliens nec exprimens uoluntatem, quidam suprema morte uoce suppressa mutus sermo morientum? Nonne tibi uidetur huic similis esse populus Iudaeorum ita inrationabilis, ut actuum suorum non possit praestare rationem, qui in ultimo spei uitalis obitu constitutus uocem quam habebat amiserit, quae titubantis actu corporis signum uerbi cupiat explicare, non uerbum? Mutus ergo populus sine ratione, sine uerbo. Cur enim tibi magis uideatur mutus esse qui sonum quam qui mysterium nescit? Est profecto uox operum fidei que clamor, sicut lectum est : sanguis fratris tui ad me clamat». [FG2013]*

^CG ¶Codd. : La88 Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

Numérotation du verset Lc. 1,
distinctio 7

^marg.| {CLC1d7.1} BEDA. − Vicis sue tempore pontifices templi tantum officiis mancipati, non solum a complexu uxorum, sed ab ipso quoque domorum suarum abstinebant ingressu.
Unde dicitur :

Numérotation du verset Lc. 1,23

Et factum est ut impleti sunt dies officii eius abiit in domum suam.

^marg.| Quia enim tunc sacerdotalis ex stirpe Aaron successio querebatur, necessario tempus substituende soboli procurabatur. At quia nunc non carnalis successio sed profectio spiritualis inquiritur, sacerdotibus, ut semper altari queant assistere, semper castitas observanda precipitur.
Sequitur :

Numérotation du verset Lc. 1,24

Post hos autem dies concepit Elisabeth uxor eius,

^marg.| post dies scilicet officii Zacharie completos . Gesta sunt hec autem ²⁰⁹ mense septembri, octavo calendas octobris, quando oportebat Iudeos ieiunium scenopegie celebrare, imminente equinoctio, in quo incipit nox esse maior quam dies quia Christum oportet crescere, Ioannem autem minui^cy Nec frustra tunc dies ieiuniorum erat²¹⁰ quia per Ioannem erat hominibus afflictio penitentie predicanda.^CH ^cz

^cy Cf. Io. 3, 30.

^cz ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, p. 27.334-28.352, p. 28.354-367 : «Hoc est quod dixi quia uicis suae tempore pontifices templi tantum officiis mancipati non solum a complexu uxorum sed ab ipso quoque domorum suarum abstinerent ingressu. Vbi nostri temporis sacerdotibus quibus semper altari seruire iubetur perpetuae seruandae castitatis exemplum datur. Quia enim tunc sacerdotalis ex stirpe aaron successio quaerebatur necessario tempus substituendae suboli procurabatur. At quia nunc non carnalis successio sed perfectio spiritalis inquiritur consequenter sacerdotibus ut semper altari queant assistere semper ab uxoribus continendum semper castitas obseruanda praecipitur. Post hos autem dies concepit elisabeth uxor eius. Post dies uidelicet officii zachariae completos. Huius sacratissimae conceptionis iohannes constantinopolitanae urbis antistes mentionem faciens,"gesta sunt haec, inquit, mense septembri octauo kalendas octobris incipiente luna undecima quando oportebat iudaeos ieiunium scenopegiae celebrare" [ Chrysostomus , In die Natalis Domini homilia, PG 49, 357-358]. Et inuentum est ipsa die octaua kalendarum octobrium esse aequinoctium in qua est inchoatio noctis maior quam lucis. Illum enim oportet crescere, inquit, me autem minui. Minorata etenim fuerat lux a tenebris cum iudaei secundum legem et prophetiam sacrificia deo offerebant in qua et iohannes conceptus est. [...] Quae non frustra die ieiuniorum et afflictionis est ab angelo praedicta quia per ipsum erat hominibus afflictio paenitentiae praedicanda». [MM2018]*

^CH ¶Codd. : Li448 (5rb ) Ed1953 . {MM2018}

²⁰⁹ hec autem] om. Li448

²¹⁰ erat] eorum Li448

^marg.| Sequitur :

Et occultabat se mensibus quinque.

^marg.| {CLC1d7.2} AMBROSIUS. − Que causa occultationis nisi pudoris²¹¹*? Sunt enim quedam tempora prescripta coniugio, quando dare operam procreandis liberis sit decorum, dum anni vigent, dum suscipiendorum liberorum spes est. At ubi²¹² matura evi senectus successerit, et etas est regendis liberis habilior quam creandis, pudor est legitimi licet fetus²¹³* gestare indicia et gravari aliene etatis onere et tumescere alvum non sui temporis fructu. Pudebat ergo eam propter etatem. Unde intelligi potest²¹⁴*, quia iam non conveniebant inter se concubitu coniugali neque enim ea que senilem non erubesceret coitum, erubesceret partum. Hec tamen erubescit onus parentis, quamdiu nescit mysterium religionis. Sed que occultabat se quia conceperat filium, iactare se cepit quia generabat prophetam.^CI ^da

^da ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 43, CCSL 14, p. 28.659-676 : «Magna sanctis cura est uerecundiae, ut plerumque in ipsis pudor uotis sit, sicut hoc loco aduertimus sanctam Elisabet, quae utique filios habere cupiebat, occultantem se mensibus quinque. Quae causa occultationis nisi pudoris? Est enim unicuique officio praescripta aetas et quod tempore decet, tempore non decet aeui que mutatio facti uniuscuiusque mutat saepe naturam. Sunt etiam ipsi quaedam tempora praescripta coniugio, quando dare operam liberis sit decorum, dum anni uigent, dum suscipiendorum liberorum spes est, dum generandi usus est in exemplo, copulae quoque usus in studio est. At uero ubi matura aeui senectus successerit et aetas regendis liberis habilior quam creandis, pudor est legitimi licet coitus indicia gestare et grauari alienae aetatis onere et tumescere aluum non sui temporis fructu. Senes enim ab ipsa concluduntur aetate et iusto intemperantiae pudore reuocantur facere opera nuptiarum. Adulescentes ipsi plerumque filiorum uota praetendunt et excusandum arbitrantur aetatis calorem generationis adfectu. Quanto magis senibus agere turpe est quod adulescentibus pudor est confiteri ! quin etiam ipsi iuuenes, sobria diuino corda qui temperant, suscepta plerumque subole renuntiant operibus iuuentutis. [...] [§ 45, p. 29.700-704 ] Merito ergo sancta Elisabet erubescebat gratiam, etsi non recognosceret culpam. Nam etsi concepit de uiro neque enim aliter de hominis ortu fas est credere tamen partus sui erubescebat aetatem. Et rursus caruisse se gaudebat obprobrio ; pudor est enim feminis nuptiarum praemia non habere, quibus haec sola est causa nubendi. Hoc igitur obprobrium consolatur sui pudore sublatum, eo pudore, ut dixi, quod pudebat eam propter aetatem. Unde intellegi potest quia iam non conueniebant inter se concubitu coniugali ; neque enim ea quae senilem non erubesceret coitum, erubesceret partum ; et tamen erubescit onus parentis, quamdiu nescit mysterium religionis. [§ 46, p. 29.704-706] Illa quae occultabat se, quia conceperat filium, iactare se coepit, quia generabat prophetam, et quae erubescebat ante benedicit et quae dubitabat ante firmatur». [FG2013]*

^CI ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2018}

²¹¹ pudoris] pudor Ed1953

²¹² ubi] + et Ed1953

²¹³ coius] fetus Li448

²¹⁴ potest} + causa Ed1953

^marg.| {CLC1d7.3} ORIGENES. ²¹⁵* − Et ideo dicit : mensibus quinque , id est donec Maria conciperet et fetus eius exultans cum gaudio prophetaret.^CJ ^db

^db ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 19-20 (Krikones §93 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 6vb20-22 : Ὠριγένους. περιέκρυβε δὲ ἑαυτὴν // ἕως καὶ Μαρία συλλάβῃ. // τότε γὰρ ὡς ἐσκίρτησεν ἐν αὐτῇ τὸ βρέφος ἐν ἀγαλλιάσει προφητεύουσα εἰ δεῖ οὕτως εἰπεῖν καὶ ἐπαρρησιάσατο […]».
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 6, § 33, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 35.9-16 «καὶ «ἔκρυπτεν ἑαυτὴν ἐπὶ μῆνας πέντε», ἕως καὶ Μαρία συλλάβῃ. Ὅτε γὰρ Μαρία συνέλαβε καὶ ἦλθε πρὸς αὐτήν, καὶ «ὅτε ἐγένετο ὁ ἀσπασμὸς» αὐτῆς «εἰς τὰ ὦτα» αὐτῆς, «ἐσκίρτησεν ἐν ἀγαλλιάσει τὸ βρέφος ἐν τῇ κοιλίᾳ» τῆς Ἐλισάβετ, καὶ προεφήτευσεν ἡ Ἐλισάβετ […]».
<Potius quam> <ex quo> Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 6, § 33, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 35.9-17 : «Unde et abscondebat se mensibus quinque non usque ad nonum mensem, donec partus ingrueret, sed usque quo conciperet et Maria. Quando enim illa concepti et venit ad eam et facta est salutatio in aures eius exsultavit in gaudio infans in utero Elisabeth et prophetavit».
<Diff.> PG 17, 320A ; PG 13, 1813D .
¶Nota La Catena dépend ici du scholion de Nicétas plutôt que de la paraphrase de Jérôme, comme l’atteste notamment la traduction de βρέφος par fetus de préférence à puer (Jérôme). [MM2020] [VS2021 rev.]

^CJ ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2018}

²¹⁵ Origenes] + in Lucam Ed1953

^marg.| {CLC1d7.4} AMBROSIUS. − Et quamvis partus sui erubesceret etatem, rursus caruisse se gaudebat opprobrio,

Numérotation du verset Lc. 1,25

dicens : Quia sic fecit mihi Dominus.^CK ^dc

^dc ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 45, CCSL 14, p. 29.693-704 : «Merito ergo sancta Elisabet erubescebat gratiam, etsi non recognosceret culpam. Nam etsi concepit de uiro neque enim aliter de hominis ortu fas est credere tamen partus sui erubescebat aetatem. Et rursus caruisse se gaudebat obprobrio ; pudor est enim feminis nuptiarum praemia non habere, quibus haec sola est causa nubendi. Hoc igitur obprobrium consolatur sui pudore sublatum, eo pudore, ut dixi, quod pudebat eam propter aetatem. Unde intellegi potest quia iam non conueniebant inter se concubitu coniugali ; neque enim ea quae senilem non erubesceret coitum, erubesceret partum ; et tamen erubescit onus parentis, quamdiu nescit mysterium religionis». [FG2013]

^CK ¶Codd. : Li448 (5va ) Ed1953 . {MM2018}

^marg.| {CLC1d7.5} CHRYSOSTOMUS. − [a] Scilicet solvit sterilitatem, donum supra naturam concessit, [c] ex²¹⁶* petra infructuosa spicas virentes produxit. [b] Abstulit dedecus dum genitricem fecit.^CL ^dd
Unde sequitur :

^dd ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 24-25 (Krikones §94 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 6vb26-31 : «Χρυσοστόμου. [...] [a] ἔλυσε τὴν ἀπαιδίαν, μήτραν ἀπoκεκλεισμένην ἀνέῳξε· διήγειρε πρὸς παιδοποιΐαν τῆς φύσεως τὸ ἐργαστήριον· φύσιν πεπηρωμένην καὶ ἀσθενοῦσαν διώρθωσε, δῶρον ὑπὲρ φύσιν ἔδωκε , [b] τὴν στεῖραν μητέρα ἔδειξεν , αἰσχύνην ἀνεῖλε πρὸς παῤῥησίαν ἐπανήγαγεν [c] ἐκ πέτρας ἀγόνου στάχυν κομῶντα βλαστῆσαι πεποίηκεν […]».
<cuius fons> Chrysostomus , De Anna [CPG 4411], sermo 2, § 1, PG 54, 64 3.2 3-31 : «Οὐδὲν ἄρα ἴσον εὐχῆς, ἀγαπητοὶ, οὐδὲν πίστεως δυνατώτερον. Ἀμφότερα ἔδειξεν ἡμῖν ἡ Ἄννα πρώην· μετὰ γὰρ τούτων προσελθοῦσα τῷ Θεῷ τῶν δώρων, πάντα ὅσα ἠθέλησεν ἤνυσε, καὶ φύσιν πεπηρωμένην διώρθωσε, καὶ μήτραν κεκλεισμένην ἀνέῳξε, καὶ αἰσχύνην ἀνεῖλε, καὶ τὰ ὀνείδη τῆς ἀντιζήλου κατέλυσε, καὶ πρὸς παῤῥησίαν ἑαυτὴν πολλὴν ἐπανήγαγεν, ἐκ πέτρας ἀγόνου στάχυν κομῶντα θερίσασα».[ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^CL ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2018}

²¹⁶ ex] et Ed1953

In diebus quibus respexit auferre opprobrium meum inter homines.

^marg.| {CLC1d7.6} AMBROSIUS. − Pudor enim est feminis nuptiarum premia non habere, quibus hec sola est causa nubendi.^CM ^de

^de ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 45, CCSL 14, p. 29.693-704 : «Merito ergo sancta Elisabet erubescebat gratiam, etsi non recognosceret culpam. Nam etsi concepit de uiro neque enim aliter de hominis ortu fas est credere tamen partus sui erubescebat aetatem. Et rursus caruisse se gaudebat obprobrio ; pudor est enim feminis nuptiarum praemia non habere, quibus haec sola est causa nubendi. Hoc igitur obprobrium consolatur sui pudore sublatum, eo pudore, ut dixi, quod pudebat eam propter aetatem. Unde intellegi potest quia iam non conueniebant inter se concubitu coniugali ; neque enim ea quae senilem non erubesceret coitum, erubesceret partum ; et tamen erubescit onus parentis, quamdiu nescit mysterium religionis». [FG2013]*

^CM ¶Codd. : Li448 (5va ) Ed1953 . {MM2018}

^marg.| {CLC1d7.7} CHRYSOSTOMUS. − Dupliciter igitur gaudet : dum et a nota sterilitatis ipsam eripuit Dominus et quoniam illustrem partum enixa est. Non enim, ut in ceteris, solus concubitus gignentium²¹⁷ intervenit sed gratia celestis huius ortus fuit exordium.^CN ^df

^df ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 24-25 (Krikones §96 : Chrysostomus, De Anna), Vat. gr. 1611, f. 7r8-10 : «Χρυσοστόμου Εἰς τὴν Ἄνναν. […] Διπλῆ τοίνυν Ἐλισάβετ εὐφραίνεται ὅτι τε αὐτὴν ὀνειδισμοῦ τοῦ ἐπ’ ἀτεκνίᾳ ὁ Κύριος ἀπήλλαξε καἰ ὅτι λαμπρὰς τὰς Ἰωάννης γονὰς ἐποίησεν· οὐ γὰρ δὴ καθάπερ ἐπὶ τῶν λοιπῶν ὕπνος καὶ σύνοδοι τῶν γεννησαμένων μόνον, ἀλλὰ θεία χάρις ἀρχὴ τῆς γεννήσεως ταύτης ἐγένετο».
<cuius fons> Cf. Chrysostomus , De Anna [CPG 4411], sermo 2, § 1, PG 54, 643.40-46 : «Εἰ γὰρ καὶ ὁ ἀνὴρ ἔσπειρεν, ἀλλὰ τῷ σπέρματι τὴν δύναμιν ταύτης παρέσχεν ἡ εὐχὴ, καὶ σεμνοτέρας τοῦ Σαμουὴλ τὰς ἀρχὰς τῆς γεννήσεως ἐποίησεν. Οὐ γὰρ δὴ, καθάπερ ἐπὶ τῶν λοιπῶν, ὕπνος καὶ σύνοδοι τῶν γεννησαμένων μόνον, ἀλλ' εὐχαὶ, καὶ δάκρυα, καὶ πίστις ἀρχαὶ τῆς γεννήσεως ταύτης ἐγένοντο, καὶ σεμνοτέρας τῶν ἄλλων ἔσχε τὰς γονὰς προφήτης, διὰ τὴν πίστιν τῆς μητρὸς γεγονώς. Διὸ καὶ περὶ ταύτης εὐκαίρως ἄν τις εἴποι τῆς γυναικός· Οἱ σπείροντες ἐν δάκρυσιν, ἐν ἀγαλλιάσει θεριοῦσι. Ταύτην ζηλώσωμεν ἄνδρες, ταύτην μιμησώμεθα, γυναῖκες· καὶ γὰρ ἑκατέρου τοῦ γένους διδάσκαλός ἐστιν ἡ γυνή. Ὅσαι στεῖραι, μὴ ἀπαγορευέτωσαν· ὅσαι μητέρες, οὕτω τρεφέτωσαν τεχθέντα τὰ παιδία· καὶ πάντες ζηλώσωμεν τῆς γυναικὸς τὴν φιλοσοφίαν τὴν πρὸ τοῦ τόκου, τὴν πίστιν τὴν ἐν τῷ τόκῳ, τὴν σπουδὴν τὴν μετὰ τὸν τόκον. [...]». Cf. ibid., PG 54, 64 5.1 -3 : «[...] Οὐ γὰρ χρυσίον, οὐδὲ ἀργύριον ἐβάσταζεν, ἀλλὰ προφήτην καὶ ἱερέα· καὶ διπλοῦς ἦν αὐτῆς τῆς γαστρὸς ὁ ἁγιασμὸς, ὅτι τε τοιοῦτον ἦν τὸ κυούμενον παιδίον, ὅτι τε ἐξ εὐχῆς καὶ τῆς ἄνωθεν χάριτος τὴν ἀρχὴν τῆς κυήσεως ἔλαβεν». [ADL2020] [MM2020]
<Non hab.> PG 62, 337 ; PG 54, 491.
¶Nota Thomas cueille le meilleur d’un scholion par lequel Nicétas synthétise une interminable péroraison de Chrysostome sur les miracles bibliques de guérison de stérilité. [MM2020] [VS2021 rev.]

^CN ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2018}

²¹⁷ solus concubitus – gignentium] inv . Ed1953

^marg.| {CLC1d7.8} BEDA. − Mystice autem per Zachariam sacerdotium Iudeorum, per Elisabeth potest lex ipsa designari, que sacerdotum doctrinis exercitata spirituales Deo filios gignere debebat, sed non valebat ; quia neminem ad perfectionem adduxit lex. Erant ambo iusti, quia bona est lex, et sacerdotium pro illo tempore sanctum ambo processerant in diebus suis, quia adveniente Christo iam incurvantur ad senium. Ingreditur Zacharias templum, quia sacerdotum est intrare in sanctuarium mysteriorum celestium. Foris orat²¹⁸* multitudo, quia mystica penetrare nequit. Dum altari thymiama imponit, nasciturum Ioannem agnoscit quia dum doctores flamma divine lectionis ardent, gratiam Dei per Iesum prodituram reperiunt ; et hoc per angelum, quia lex per angelos ordinata est. ^CO ^dg

^dg ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Lc. 1, 20) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 140b-141a ; Cas241 (9r) Cas574 (290a)], ed. Gloss-e : «BEDA : ALLEGORICE. Per Zachariam sacerdotem ' sacerdotium Iudeorum', per Elisabeth 'lex' signatur que sacerdotum doctrinis exercitata, quasi virili auxilio spirituales filios Deo gignere debebat. Sed quasi sterilis erat, quia neminem ad perfectum ducebat, nec ianuam celi aperiebat. Ambo erant iusti , quia lex bona et mandatum iustum et sanctum [sanctum et iustum Cas241] et sacerdotium legale secundum dispensationem illius temporis, bonum, sanctum et iustum. Ambo processerant in diebus suis , quia legalis devotio tempore Moysi quasi in adolescentia fuit et effloruit, sed adveniente Christo iam incurvatur [ + ad senium Cas241 Rusch], cum et sacerdotii ordo per ambitiones et contentiones pontificum confunditur et ipsa lex per traditiones Phariseorum discisa minus habilis est ad generandum. Ingreditur Zacharias [+ et Cas574] templum, quia sacerdotum est intrare in sanctuarium et intelligere nouissima mysteriorum celestium. Foris orat multitudo , quia dum mystica penetrare nequit {t. 4 : Erfurt, f. 991ra ; facsim., p. 141a} necesse est ut humiliter intendat doctorum monitis. Dum altari thymiama imponit nasciturum Iohannem agnoscit, quia dum doctores altiori flamma divine lectionis ardent [arderent Rusch], gratiam Dei per Iesum Christum [+ gratiam Dei Cas241* (sublin.) ] venturam de interiori litterarum medulla quasi de vulva Elisabeth prodituram reperiunt."Et hoc per angelum", quia :"Lex per angelos ordinata in manu mediatoris"«.
<cuius fons> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 377 qq. : «Allegorice autem per zachariam sacerdotium iudaeorum per elisabeth potest lex ipsa designari quae sacerdotum doctrinis exercita quasi auxilio uirili fulta spiritales deo filios gignere debebat sed quasi ob sterilitatis iniuriam minime ualebat non quia non multi et ante legem et in lege perfectissimae uitae fuerint sed quia neminem ad perfectum adduxit lex quae regnum caelorum reserare nisi christo praecedente non potuit. Bene autem dicitur quia erant iusti ambo ante deum quia sicut bona est lex et mandatum sanctum et iustum et bonum ita etiam et sacerdotium legale pro dispensatione temporis illius sanctum bonum et iustum est. Et quod sequitur quia ambo processissent in diebus suis ita potest exponi quod legali deuotione quasi adulescentia uel iuuentus ipsius moysi temporibus et deinceps effloruerit incumbente autem saluatoris aduentu dira eam senectus incuruauerit quando et sacerdotii ordo per ambitiones et contentiones pontificum confusus et ipsa lex per pharisaeorum traditiones descissa minus habilis est ad gignendum deo filios effecta. Ingreditur ergo zacharias templum quia sacerdotum est intrare in sanctuarium dei et intellegere in nouissima mysteriorum caelestium. Orat foris multitudo quia qui secreta quaeque et mystica penetrare sublimiter nequeunt doctiorum necesse est monitis humiliter intendant. Dum uero zacharias altari thimiama imponit nasciturum iohannem cognoscit quia dum doctores ampliori flamma diuinae lectionis inardescunt gratiam dei per iesum christum uenturam et de interiori litterarum medulla quasi de uulua elisabeth prodituram esse repperiunt. Et hoc bene per angelum quia et lex est ordinata per angelos in manu mediatoris».
¶Nota Certaines expressions indiquent une fois de plus que la sentence a été élaborée à partir de la version de la Glose confrontée au texte original de Bède. Il faut tenir compte du fait que le texte de Bède dont disposait Thomas était peut-être plus proche de la Glose que ne le laisse croire l’apparat de l’édition critique. [MM2020]

^CO ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2020}

²¹⁸ àrat] orat Ed1953

^marg.| {CLC1d7.9} AMBROSIUS. − [a] In uno autem vox totius plebis obmutuit, quia in uno totus ad Deum populus loquebatur²¹⁹. Transivit enim ad nos Dei Verbum et in nobis non tacet. [d] Mutus est qui non intelligit legem. [c] Cur enim tibi magis videatur mutus esse qui sonum²²⁰* quam qui mysterium nescit? [b] Innuenti similis est populus Iudeorum qui actuum suorum prestare non potest rationem.^CP ^dh

^dh ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 40, CCSL 14, p. 26.601-617 : «Tacet sacerdos, tacet propheta. Nisi fallor, in uno uox totius plebis obmutuit, quia in uno totus ad Dominum per Moysen populus loquebatur. Cessatio sacrorum et silentium prophetarum, taciturnitas prophetae et taciturnitas sacerdotis est. Auferam inquit ualidam uirtutem, prophetam et consiliarium. Et uere abstulit prophetas, a quibus abstulit uerbum, quod loqui in prophetis solebat. Et uere his abstulit uirtutem, quibus Dei uirtus recessit ; abstulit his consiliarium, quos magni consilii angelus declinauit ; abstulit uocem, quia uox uerbi, non uocis est uerbum ; nam nisi uerbum illud operetur in nobis, nullus est sonus uocis. Vox Iohannes est uox enim clamantis in deserto christus est uerbum ; hoc uerbum operatur et ideo, ubi desiuit operari, muta repente carens spiritu ueluti quaedam animae lingua conticuit, transiuit enim ad nos dei uerbum et in nobis non tacet. Denique iam non potest Iudaeus dicere quod potest dicere Christianus quia experimentum quaeritis eius qui in me loquitur Christus». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 41, CCSL 14, p. 26.622-624 : « Et ipse erat annuens illis . Remansit ergo mutus Zaccharias et erat annuens illis. Quid est nutus nisi quidam sine uerbo corporalis actus indicare moliens nec exprimens uoluntatem, quidam suprema morte uoce suppressa mutus sermo morientum? Nonne tibi uidetur huic similis esse populus Iudaeorum ita inrationabilis, ut actuum suorum non possit praestare rationem, qui in ultimo spei uitalis obitu constitutus uocem quam habebat amiserit, quae titubantis actu corporis signum uerbi cupiat explicare, non uerbum? Mutus ergo populus sine ratione, sine uerbo. [c] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 41, CCSL 14, p. 27.627 : «Cur enim tibi magis uideatur mutus esse qui sonum quam qui mysterium nescit? Est profecto uox operum fidei que clamor, sicut lectum est : sanguis fratris tui ad me clamat. Et ille clamat, qui in corde suo clamat per diem. Qui ergo cordis clamorem perdidit, perdidit linguae ; nam qui distinctionem fidei non tenet quomodo potest tenere uerborum? Et ante quidem Moyses dixerat quia loqui non poterat, sed posteaquam dixit, uerbum accepit et bonorum operum edidit claritatem. Ergo sicut Moyses typus populi fuit et typus legis, ita etiam Zaccharias tacuit». [d] Ambrosius, Super Lucam, lib. 1, § 42, CCSL 14, p. 28.647 : «Singula itaque ut concurrant considerandum est, uerbum in utero, lex in silentio, Iohannes appellatur et Zaccharias loquitur, uerbum editur, lex absoluitur, sed legis absolutio uerbi est explicatio, et ideo qui dixerit uerbum loquitur, etiamsi ante non sit locutus. Ab angelo iubetur tacere Zaccharias, ab angelo uox premitur Iudaeorum ; non enim humanae, sed diuinae hoc potestatis imperium est, ut non loquatur deo qui non credidit Christo. Et ideo credamus, ut loquamur, credat Iudaeus, ut loqui possit. Loquamur spiritu mysteria, intellegamus rationem sacrificiorum ueterum, aenigmata prophetarum. Mutus est qui non intellegit legem, mutus est qui non intellegit diuinarum seriem scripturarum ; uox enim nostra fides est. Et ideo malo in ecclesia quinque uerba mente mea loqui, ut alios instruam, quam decem milia uerborum in lingua ; linguae enim in signo sunt non fidelibus, sed infidelibus, prophetia autem non infidelibus, sed fidelibus. Post hos autem dies concepit Elisabet uxor eius et occultabat se mensibus quinque dicens : quid mihi sic fecit dominus in diebus, quibus respexit auferre obprobrium meum inter homines?». [FG2013]*
<Non hab.> Glossa ordinaria in loc. cit. [MM2020]

^CP ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2018}

²¹⁹ populus loquebatur] inv . Ed1953

²²⁰ sonum] sermonem Ed1953

^marg.| {CLC1d7.10} BEDA. − Et tamen Elisabeth concipit Ioannem quia interiora legis sacramentis Christi abundant. Conceptum quinque mensibus occultat quia Moyses quinque libris mysteria Christi designat, seu quia Christi dispensatio in quinque mundi etatibus per sanctorum dicta vel facta figuratur.^CQ ^di

^di ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 411-416 qq. : «Muto ergo permanente zacharia concepit iohannem elisabeth quia non intellegant licet pontifices distinctionem fidei pharisaei amittant et scribae clauem scientiae ita ut nec ipsi intrent nec auditores suos intrare permittant interiora tamen legis christi sacramentis abundant. Et bene conceptum suum elisabeth quinque mensibus occultat siue quia ipse legifer moyses quinque libris mysteria christi parabolatim designat seu quia tota ueteris instrumenti series eandem christi dispensationem in quinque mundi aetatibus per sanctorum facta uel dicta praefigurat». [MM2020]

^CQ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2018}

Numérotation du verset Lc. 1,
distinctio 8

^prol.| [Lc. 1, 26-27 legitur in festo Annuntiationis BMV iuxta LHR 35.7a]
[Lc. 1, 26-38 legitur in feria quatuor temporum hiverniae ; cf. Ordinarium OP 575]

^marg.| {CLC1d8.1} BEDA. − Quia Christi incarnatio vel sexta etate seculi futura, vel ad impletionem legis erat profutura, recte sexto mense concepti Ioannis missus ad Mariam angelus nasciturum nuntiat salvatorem.
Unde dicitur :

Numérotation du verset Lc. 1,26

In mense autem sexto.

^marg.| Mensem sextum martium intellige, cuius vicesimo quinto²²¹* die Dominus noster et conceptus traditur et passus, sicut et vicesimo quinto²²²* die mensis decembris natus. Quod si vel hoc die, ut nonnulli arbitrantur, equinoctium vernale, vel illo solstitium brumale fieri credamus ; convenit cum lucis incremento concipi vel nasci eum qui « illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum »^dj At si quis ante dominice nativitatis et conceptionis tempus²²³* lucem vel crescere vel tenebras superare convicerit, dicimus et nos, quia Ioannes ante faciem adventus eius regnum celorum evangelizabat.^CR ^dk

^dj Io. 1, 9.

^dk ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 421 qq. : «Et ideo quia christi incarnatio uel sexta aetate saeculi futura uel ad impletionem legis erat profutura recte sexto mense concepti iohannis missus ad mariam angelus nasciturum nuntiat saluatorem ut sequens ex ordine lectio demonstrat. In mense autem sexto missus est angelus gabrihel a deo in ciuitatem galileae cui nomen nazareth. Idcirco angeli priuatis nominibus censentur ut signetur per uocabula etiam in operatione quid ualeant. Neque etenim in illa sancta ciuitate quam de uisione omnipotentis dei plena scientia perficit idcirco propria nomina sortiuntur ne eorum personae sine nominibus sciri non possint sed cum ad nos aliquid ministraturi ueniunt apud nos etiam nomina a ministeriis trahunt. Ad mariam ergo uirginem gabrihel mittitur qui dei fortitudo nominatur. Illum quippe nuntiare ueniebat qui ad debellandas aerias potestates humilis apparere dignatus est de quo per psalmistam dicitur : dominus fortis et potens dominus potens in proelio ; et rursum : dominus uirtutum ipse est rex gloriae. Per dei ergo fortitudinem nuntiandus erat qui uirtutum dominus et potens in proelio contra potestates aerias ad bella ueniebat. Mensem autem sextum martium intellege cuius uicesimo et quinto die dominus noster et conceptus traditur et passus sicut et uicesimo quinto die mensis decembris natus. Quod si uel hoc die ut non nulli arbitrantur aequinoctium uernale uel illo solstitium brumale fieri credamus, conuenit utique cum lucis incremento concipi uel nasci eum qui inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. At si quis ante dominicae natiuitatis et conceptionis tempus lucem uel crescere uel tenebras superare conuicerit, dicimus et nos quia et iohannes tunc ante faciem aduentus eius regnum caelorum euangelizabat et nunc quoque praedicatoribus imperatur : iter facite ei qui ascendit super occasum». [MM2020]

^CR ¶Codd. : Li448 Ed1953 . {MM2020}

²²¹ vicesimo quinto] vigesima quinta Ed1953

²²² vicesimo quinto] vigesima quinta Ed1953

²²³ tempus] + considerat Ed1953

^marg.| {CLC1d8.2} BASILIUS. − Adeunt autem nos celestes spiritus, non quasi ex seipsis sed ex eo quod divine sapientie decorem conspiciunt.^CS ^dl
Unde sequitur :

^dl ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 26-27 (Krikones §106 : Basilius, In Isaia), Vat. gr. 1611, f . 7v12-a13 : «Βασιλείου Ἐν Ἠσαΐᾳ. Ἔρχεται γὰρ τὰ λειτουργικὰ πνεύματα πρὸς ἡμᾶς οὐκ αὐτεξουσίως οὐδὲ ἀρχοντικῶς ἐπισκεπτόμενα ἡμᾶς· ἀλλὰ προηγουμένη μὲν αὐτῶν ἡ ζωὴ καὶ κατὰ φύσιν , τὸν τῷ κάλλει τοῦ Θεοῦ ἐνατενίζειν καὶ αὐτὸν δοξάζειν διηνεκῶς· […]».
<cuius fons> Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 6), PG 30, 433A8-13 : «Ἀπέσταλται οὖν ταῦτα τὰ λειτουργικὰ πνεύματα πρὸς ἡμᾶς τοὺς μέλλοντας κληρονομεῖν σωτηρίαν. Ἔρχεται δὲ οὐκ αὐθεντικῶς, οὐδὲ αὐτεξουσίως ἐπισκεπτόμενα ἡμᾶς· καὶ γὰρ προηγουμένη μὲν αὐτῶν ζωὴ καὶ κατὰ φύσιν, τῷ κάλλει τοῦ Θεοῦ ἐνατενίζειν καὶ αὐτὸν δοξάζειν διηνεκῶς·». [ADL2020] [MM2020] ·
¶Nota Celestes spiritus traduit λειτουργικὰ πνεύματα en l’absence de terme latin équivalent susceptible d’exprimer le concept de liturgie céleste. [MM2020] [VS2021 rev.]

^CS ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

Missus est angelus Gabriel a Deo.

^marg.| {CLC1d8.3} GREGORIUS. In homiliario. ²²⁴* − [a] Ad Mariam enim virginem non quilibet angelus sed Gabriel archangelus mittitur. Ad hoc quippe ministerium summum angelum venire dignum fuerat qui summum omnium nuntiabat. Qui idcirco privato nomine censetur ut signetur per vocabulum in operatione quid valeat. [b] Gabriel enim Dei fortitudo nominatur. Per Dei ergo fortitudinem nuntiandus erat qui virtutum Dominus et potens in prelio ad debellandas potestates ereas veniebat.^CT ^dm

^dm ¶Fons : [a] Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 34, § 8, p. 306.189-193 : «Hi autem qui minima nuntiant, angeli, qui uero summa annuntiant, archangeli uocantur. Hinc est enim quod ad Mariam uirginem non quilibet angelus, sed Gabriel archangelus mittitur. Ad hoc quippe ministerium summum angelum uenire dignum fuerat, qui summum omnium nuntiabat. Qui idcirco etiam priuatis nominibus censentur, ut signetur per uocabula etiam in operatione quid ualeant. Neque enim in illa sancta ciuitate, quam de uisione omnipotentis Dei plena scientia perficit, idcirco propria nomina sortiuntur, ne eorum personae sine nominibus sciri non possint, sed cum ad nos aliquid ministraturi ueniunt, apud nos etiam nomina a ministeriis trahunt». [b] Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 34, § 9, p. 307.213-221 : «Ad Mariam quoque Gabriel mittitur, qui Dei fortitudo nominatur. Illum quippe nuntiare ueniebat qui ad debellandas aereas potestates humilis apparere dignatus est. De quo per psalmistam dicitur : Tollite portas principes uestri et eleuamini portae aeternales et introibit rex gloriae. Quis est iste rex gloriae? Dominus fortis et potens, Dominus potens in proelio. Et rursum : Dominus uirtutum ipse est rex gloriae. Per Dei ergo fortitudinem nuntiandus erat, qui uirtutum Dominus et potens in proelio, contra potestates aereas ad bella ueniebat». [FG2013]

^CT ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²²⁴ homiliario] evangelia Ed1953

^marg.| {CLC1d8.4} GLOSSA. − [1] Additur autem et locus quo mittitur, cum subditur :

In civitate Galilee cui nomen Nazareth.

^marg.| [2] Nazareus enim, id est sanctus sanctorum, nuntiabatur venturus.^CU ^dn

^dn ¶Fons : [1] Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse, Thomas de Aquino.<Non hab.> Glossa ordinaria ; LLT ; PL. [2] Glossa ordinaria (Lc. 1, 26) interl., [Strasbourg, Strasbourg, 1481, t. 4 : facsim., p. 141b] ed. Gloss-e : « Nazareth : Quia Nazareus, id est sanctus sanctorum, nunciabatur futurus». [MM2015]

^CU ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d8.5} BEDA. In homiliario. ²²⁵* − Aptum autem humane restaurationis principium, ut angelus a Deo mitteretur ad virginem partu consecrandam divino quia prima perditionis humane fuit causa, cum serpens a diabolo mittebatur ad mulierem spiritu superbie decipiendam.^CV ^do
Unde sequitur :

^do ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 3, CCSL 122, lin. 10 sqq. : «Aptum profecto humanae restaurationis principium ut angelus a deo mitteretur ad uirginem partu consecrandam diuino quia prima perditionis humanae fuit causa cum serpens a diabolo mittebatur ad mulierem spiritu superbiae decipiendam ; immo ipse in serpente diabolus ueniebat qui genus humanum deceptis parentibus primis inmortalitatis gloria nudaret». [MM2020]

^CV ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}

²²⁵ in homiliario] om. Ed1953

Numérotation du verset Lc. 1,27

Ad virginem.

^marg.| {CLC1d8.6} AUGUSTINUS. De sancta virginitate. − Illum enim solum virginitas decenter parere potuit qui in sua nativitate parem habere non potuit. Oportebat enim caput nostrum propter insigne miraculum secundum corpus nasci de virgine, quod significaret membra sua de virgine Ecclesia secundum spiritum nascitura.^CW ^dp

^dp ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De sancta virginitate, c. 5, § 5-6, CSEL 41, p. 239.3-4, 240.6-8 : «non est ergo, cur dei uirgines contristentur, quod etiam ipsae uirginitate seruata matres carnis esse non possunt ; illum enim solum uirginitas decenter [= S etc., inv. CSEL41} parere posset [cum S], qui in sua natiuitate parem habere non posset. uerumtamen ille unius sanctae uirginis partus omnium sanctarum uirginum est decus, et ipsae cum maria matres christi sunt, si patris eius faciunt uoluntatem. hinc enim et maria laudabilius atque beatius christi mater est secundum supra memoratam eius sententiam : quicumque facit uoluntatem patris mei qui in caelis est, ipse mihi frater et soror et mater est. has sibi omnes propinquitates in populo, quem redemit, spiritaliter exhibet : fratres et sorores habet sanctos uiros et sanctas feminas, quoniam sunt illi in caelesti hereditate coheredes. mater eius est tota ecclesia, quia membra eius, id est fideles eius per dei gratiam ipsa utique parit. item mater eius est omnis anima pia faciens uoluntatem patris eius fecundissima caritate in his quos parturit, donec in eis ipse formetur. maria ergo faciens uoluntatem dei corporaliter christi tantummodo mater est, spiritaliter autem et soror et mater. ac per hoc illa una femina non solum spiritu, uerum etiam corpore et mater et uirgo. et mater quidem spiritu non capitis nostri, quod est ipse saluator, ex quo magis illa spiritaliter nata est, quia omnes qui in eum crediderint, in quibus et ipsa est, recte filii sponsi appellantur, sed plane mater membrorum eius, quod nos sumus, quia cooperata est caritate, ut fideles in ecclesia nascerentur, quae illius capitis membra sunt, corpore uero ipsius capitis mater. oportebat enim caput nostrum propter insigne miraculum secundum carnem nasci de uirgine, quo significaret membra sua de uirgine ecclesia secundum spiritum nascitura». [MM2020]

^CW ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

^marg.| {CLC1d8.7} HIERONYMUS. In sermone Assumptionis.*²²⁶ − Et bene angelus ad virginem mittitur quia semper est angelis cognata virginitas. Profecto in carne preter carnem vivere, non terrena vita est sed celestis. ^CX ^dq

^dq ¶Fons : <revera> Paulus Diaconus Warnefridus , Homiliarius, hom. 46 de sanctis (de assumptione Virginis), PL 95, 1498B.
<cuius fons> Paschasius Radbertus , De assumptione sanctae Mariae uirginis, § 27, CCCM 56C, lin. 220 sqq. : «Et bene angelus ad uirginem mittitur, quia semper est angelis cognata uirginitas. Profecto in carne praeter carnem uiuere, non terrena uita est, sed caelestis».
<ex quo> = Hieronymus (pseudo), Epistola 9 ad Paulam et Eustochium de assumptione beatae Mariae Virginis (inc. Cogitis me...) [CPG 633], PL 30, 126D.
<Paral.> Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 30 a. 2 co. : «Unde Hieronymus dicit in sermone assumptionis, bene Angelus ad virginem mittitur, quia semper est Angelis cognata virginitas. Profecto in carne praeter carnem vivere non terrena vita est, sed caelestis».
¶Nota Cette lettre attribuée à Jérôme par Paschase Radbert et la théologie médiévale ne fait pas partie du fond primitif de l’homéliaire de Paul Diacre mais elle a été intégrée assez systématiquement par parties dans les homéliaires monastiques du 12° siècle ; cf. R. Étaix , Homéliaires patristiques latins. Recueils d’études de manuscrits médiévaux, Paris, 1994, p. 243 et passim. Les dominicains y ont puisé certaines leçons de leur office de l’Assomption mais les phrases retenues ici et en CLC1d9.3 n’en font pas partie. (Cf. A.-E. Urfels-Capot , Le sanctoral du lectionnaire de l'Office dominicain, Paris, 2007, § 99-101). [MM2020]

^CX ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²²⁶ In... Assumptionis] om. Ed1953

^marg.| {CLC1d8.8} CHRYSOSTOMUS. Super Mattheum. − [1] Non autem angelus post partum annuntiat virgini, ne nimium exinde turbaretur. Et ideo ante conceptionem illam alloquitur²²⁷, [2] non in somnis, immo visibiliter assistit. Nam, quasi magnam valde relationem accipiens, egebat, ante rei eventum, visione solemni.^CY ^dr

^dr ¶Fons^G : [1] Cf.<Paral.> CMT1d11.18 .[b] : «Virgini autem ante conceptionem annuntiat angelus ne, si post conceptionem differret, in angustia esset».
<cuius fons> Cf. Chrysostomus , In Mt., hom. 4, § 5, PG 57, 45.5-27 : «Διὰ ταῦτα ἡ Παρθένος μὲν οὐδὲν αὐτῷ λέγει, ὁ δὲ ἄγγελος τοῦ καιροῦ καλοῦντος ἐφίσταται. Τίνος οὖν ἕνεκεν, φησὶν, οὐχὶ καὶ ἐπὶ τῆς Παρθένου τοῦτο ἐποίησε, καὶ μετὰ τὴν κύησιν αὐτὴν εὐηγγελίσατο ; Ἵνα μὴ ἐν ταραχῇ ᾖ καὶ θορύβῳ πολλῷ. [...] Διὰ ταῦτα τῇ μὲν Παρθένῳ πρὸ τῆς κυήσεως, τῷ δὲ Ἰωσὴφ ἐν τῷ καιρῷ τῶν ὠδίνων διαλέγεται·».
<ex quo> Chrysostomus, In Mt., hom. 4 (Mt. 1, 20), Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 11va : «Propterea virgo quidem nichil ei dicit. Angelus autem tempore vocante assistit. Cur autem ait non et in virgine hoc fecit et post conceptionem ei evangelizat ? Ut non in turbatione esset et angustia multa. [...] Propterea virgini quidem ante conceptionem, Ioseph autem in tempore pressure, loquitur».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (Vg1611) ; Opus imp. in Mt. et Lc., PL, LLT [MM2020]
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 11 (Krikones § 49 : Chrysostomus) : Vat. gr. 1611, f. 4va13-15 : «Χρυσοστόμου . Διὰ τί δὲ φανερῶς ὤφθη ἀλλὰ μὴ κατ’ ὄναρ, ὡς τῷ Ἰωσήφ· ὅτι πολὺ μέγα εὐηγγελίζετο καὶ διὰ τοῦτο τρανοτέρας ἐδεῖτο καὶ παραδόξου ὄψεως».
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 4 § 5, PG 57, 45.46-51 :«Καὶ διὰ τί μὴ φανερῶς, καθὼς τοῖς ποιμέσι καὶ τῷ Ζαχαρίᾳ καὶ τῇ Παρθένῳ ; Σφόδρα πιστὸς ἦν ὁ ἀνὴρ, καὶ οὐκ ἐδεῖτο τῆς ὄψεως ταύτης. Ἡ μὲν γὰρ Παρθένος, ἅτε πολὺ μέγα εὐαγγελιζομένη, καὶ τοῦ Ζαχαρίου μεῖζον, καὶ πρὸ τοῦ πράγματος, ἔχρῃζε καὶ παραδόξου ὄψεως».
<Paral.> CLC1d4.4 : «Manifeste autem apparuit, non in somnis eo quod nimis arduum annuntiabatur, unde manifestiori et mirabiliori visione egebat».
<Non hab.> Opus imp. in Mt., PL, LLT.
¶Nota Cette sentence est composée de deux segments hétérogènes. Le premier n’a pas d’équivalent dans les ms. cités de la chaîne de Nicétas, mais reprend et reformule un passage de Chrysostome déjà à l’origine de la sentence CMT1d11.18 . Le second segment a déjà été cité partiellement en CLC1d4.4 ; il est ici retraduit intégralement en des termes légèrement différents. [MM2020] [VS2021 rev.]

^CY ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²²⁷ illam alloquitur] inv . Ed1657

^marg.| {CLC1d8.9} AMBROSIUS. − [a] Bene autem utrumque posuit Scriptura ut et desponsata esset et virgo.

Sequitur enim :

Desponsata viro. ²²⁸*

²²⁸ Sequitur… viro] om. Ed1953

^marg.| Virgo, ut expers virilis consortii videretur ; desponsata , ne temerate virginitatis adureretur infamia, cui gravis alvus corruptele videretur insigne preferre. Maluit autem Dominus aliquos de suo ortu quam de matris pudore dubitare. Sciebat enim teneram esse virginis verecundiam et lubricam famam pudoris nec putavit ortus sui fidem matris iniuriis astruendam. Servatur itaque sancte Marie sicut pudore integra, ita²²⁹* inviolabilis opinione virginitas nec decuit sinistra virginibus²³⁰ opinione viventibus velamen excusationis relinqui, quod infamata mater quoque Domini videretur. [b] Quid autem Iudeis, quid Herodi posset ascribi, si natum viderentur ex adulterio persecuti? Quemadmodum autem ipse diceret : ‘Non veni legem solvere, sed adimplere’^ds, si videretur cepisse a legis iniuria, cum partus innupte lege damnetur? Quid quod etiam fides Marie verbis magis ²³¹* adsciscitur, et mendacii causa removetur? Videretur enim culpam obumbrare voluisse mendacio innupta pregnans. Causam autem mentiendi²³² desponsata non habuit, cum coniugii premium et gratia nuptiarum partus sit feminarum. [c] Non mediocris quoque causa est ut virginitas Marie falleret principem mundi, qui cum desponsatam viro cerneret, partum non potuit habere suspectum.^CZ ^dt

^ds Mt 5, 17.

^dt ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 1, CCSL 14, p. 30.11-31.24 : «Latent quidem diuina mysteria nec facile iuxta propheticum dictum quisquam hominum potest scire consilium dei, sed tamen ex ceteris factis atque praeceptis domini salutaris possumus intellegere et hoc perpensioris fuisse consilii, quod ea potissimum lecta est, ut dominum pareret, quae erat desponsata uiro. Cur autem non antequam desponsaretur inpleta est? Fortasse ne diceretur quod conceperat ex adulterio. Et bene utrumque posuit scriptura, ut et desponsata esset et uirgo : uirgo, ut expers uirilis consorti uideretur ; desponsata, ne temeratae uirginitatis adureretur infamia, cui grauis aluus corruptelae uideretur insigne praeferre. Maluit autem Dominus aliquos de suo ortu quam de matris pudore dubitare sciebat enim teneram esse uirginis uerecundiam et lubricam famam pudoris nec putauit ortus sui fidem matris iniuriis adstruendam. Seruatur itaque sanctae Mariae sicut pudore integra ita inuiolabilis opinione uirginitas ; oportet enim sanctos et ab his testimonium habere, qui foris sunt, nec decuit sinistra uirginibus opinione uiuentibus uelamen excusationis relinqui, quod infamata mater quoque Domini uideretur». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 2, CCSL 14, p. 31.24-35 : «Quid autem Iudaeis, quid Herodi posset adscribi, si natum uiderentur ex adulterio persecuti? Quemadmodum autem ipse diceret : non ueni legem soluere, sed inplere, si uideretur coepisse a legis iniuria, cum partus innuptae lege damnetur? Quin etiam locupletior testis pudoris maritus adhibetur, qui posset et dolere iniuriam et uindicare obprobrium, si non agnosceret sacramentum. Quid quod etiam fides Mariae uerbis maior (!) adsciscitur et mendacii causa remouetur? Videretur enim culpam obumbrare uoluisse mendacio innupta praegnans. Causam autem mentiendi indesponsata habuit, desponsata non habuit, cum coniugii praemium et gratia nuptiarum partus sit feminarum». [c] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 3, CCSL 14, p. 31.35-38 : «Non mediocris quoque causa est, ut uirginitas Mariae falleret principem mundi, qui cum desponsatam uiro cerneret, partum non potuit habere suspectum. Fallendi autem principis mundi fuisse consilium ipsius domini uerba declarant, cum apostoli iubentur tacere de Christo, cum sanati prohibentur gloriari de remedio, cum daemones praecipiuntur silere de Dei filio». [FG2013]

^CZ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²²⁹ ita] + et Ed1953

²³⁰ sinistra virginibus] inv . Ed1953

²³¹ magis] maior Ed1953

²³² mentiendi] + non Mt366

^marg.| {CLC1d8.10} ORIGENES. ²³³* − Si enim non habuisset sponsum, statim cogitatio tacita diabolum subrepisset²³⁴*, quomodo que non accubuit cum viro, pregnans esset. Debet iste conceptus esse divinus, debet aliquid humana natura esse sublimius. ^DA ^du

^du ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 6, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 37.13-23 : «Si enim non habuisset sponsum et, ut putabatur, virum, nequaquam potuisset principi mundi huius abscondi. Statim enim cogitatio diabolo [diabolum E K] tacita subrepisset, quomodo ista que non concubuit [accubuit K] cum viro, pregnans est [praegnasset AK] ?. Debet iste conceptus esse divinus, debet aliquid humana natura esse sublimius».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^DA ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²³³ Origenes] + in Lucam Ed1953

²³⁴ subrepisset] surrepsisset Ed1953

^marg.| {CLC1d8.11} AMBROSIUS. − [b] Sed tamen magis fefellit principes seculi. Demonum enim malitia facile etiam occulta deprehendit ; at vero qui secularibus vanitatibus occupantur²³⁵, scire divina non possunt. [a] Quin etiam locupletior testis pudoris maritus adhibetur, qui posset et delere iniuriam et vindicare opprobrium, si non agnosceret sacramentum. ^DB ^dv

^dv ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 2, CCSL 14, p. 31.24-35 : «Quid autem Iudaeis, quid Herodi posset adscribi, si natum uiderentur ex adulterio persecuti? Quemadmodum autem ipse diceret : non ueni legem soluere, sed inplere, si uideretur coepisse a legis iniuria, cum partus innuptae lege damnetur? Quin etiam locupletior testis pudoris maritus adhibetur, qui posset et dolere iniuriam et uindicare obprobrium, si non agnosceret sacramentum. Quid quod etiam fides Mariae uerbis maior adsciscitur et mendacii causa remouetur? Videretur enim culpam obumbrare uoluisse mendacio innupta praegnans. Causam autem mentiendi indesponsata habuit, desponsata non habuit, cum coniugii praemium et gratia nuptiarum partus sit feminarum».
[b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 3, CCSL 14, p. 31.35-32.60 : «Non mediocris quoque causa est, ut uirginitas Mariae falleret principem mundi, qui cum desponsatam uiro cerneret, partum non potuit habere suspectum. Fallendi autem principis mundi fuisse consilium ipsius domini uerba declarant, cum apostoli iubentur tacere de Christo, cum sanati prohibentur gloriari de remedio, cum daemones praecipiuntur silere de Dei filio. Fallendi, ut dixi, principis mundi fuisse consilium etiam Apostolus declarauit dicens : sed loquimur Dei sapientiam in mysterio absconditam, quam nemo principum istius saeculi cognouit. Si enim cognouissent, numquam dominum maiestatis crucifixissent ; hoc est : numquam me redimi domini morte fecissent. Fefellit ergo pro nobis, fefellit ut uinceret, fefellit diabolum, cum temtaretur, cum rogaretur, cum Dei filius diceretur, ut nusquam diuinitatem propriam fateretur. Sed tamen magis fefellit principem saeculi ; diabolus enim etsi aliquando dubitauit, cum diceret : si filius Dei es, mitte te deorsum, tamen uel sero cognouit et discessit ab eo. Cognouerunt et daemones, qui dicebant : nouimus qui sis, Iesus, filius Dei. Quid uenisti ante tempus torquere nos? Et ideo uenisse cognouerunt, quia praecognitum habebant esse uenturum. Principes autem saeculi non cognouisse, quo maiore possumus quam apostolicae sententiae probare documento : si enim cognouissent, numquam dominum maiestatis crucifixissent? Daemonum enim malitia facile etiam occulta deprehendit, at uero qui saecularibus uanitatibus occupantur scire diuina non possunt». [FG2013]*

^DB ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²³⁵ occupantur] occultantur Li448

De quo subditur :

Cui nomen erat Ioseph de domo David.

^marg.| {CLC1d8.12} BEDA. In homiliario. ²³⁶* − Quod non tantum ad Ioseph, sed etiam pertinet ad Mariam. Legis namque erat preceptum ut de sua quisque tribu aut familia acciperet uxorem.^DC ^dw
Sequitur :

^dw ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 3, CCSL 122, lin. 30-32 sqq. : «Quod dicitur de domo dauid non tantum ad ioseph sed etiam pertinet ad mariam. Legis namque erat praeceptum ut de sua quisque tribu ac familia duceret uxorem apostolo quoque adtestante qui ad timotheum scribens ait : memor esto igitur iesum christum resurrexisse a mortuis ex semine dauid secundum euangelium meum». [MM2020]

^DC ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}

²³⁶ In homiliario] om. Ed1953

Et nomen virginis Maria.

^marg.| {CLC1d8.13} BEDA. SUPER LUCAM. ²³⁷* − Maria hebraice ‘stella maris’, syriace vero ‘domina’ vocatur ; et merito quia et²³⁸ totius mundi Dominum et²³⁹ lucem seculis meruit generare perennem.^DD ^dx

^dx ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 470 sqq. : «Maria autem hebraice stella maris syriace uero domina uocatur et merito quia et totius mundi dominum et lucem saeculis meruit generare perennem». [MM2019]

^DD ¶Codd. : Li448 ( 6rb ) Ed1953 {MM2019}

²³⁷ Super Lucam] om. Ed1953

²³⁸ et] hic Li448

²³⁹ et] om. Li448

Numérotation du verset Lc. 1,
distinctio 9

^prol.| [Lc. 1, 26-38 legitur in feria IV quatuor temporum hiverniae ; cf. Ordinarium OP 575]

^marg.| {CLC1d9.1} AMBROSIUS. − Disce virginem moribus. Sola in penetralibus quam nemo virorum videret, solus angelus reperiret.

^prol.| Unde dicitur²⁴⁰ :

²⁴⁰ dicitur] dicit Ed1570

Numérotation du verset Lc. 1,28

Et ingressus angelus ad eam.

^marg.| Et ne quo²⁴¹ degeneri depravaretur affatu, ab angelo salutatur.^DE ^dy

^dy ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 8, CCSL 14, p. 33.111-34.119 : «Disce uirginem moribus, disce uirginem uerecundia, disce uirginem oraculo, disce mysterio. Trepidare uirginum est et ad omnes uiri ingressus pauere, omnes uiri adfatus uereri. Discant mulieres propositum pudoris imitari. Sola in penetralibus, quam nemo uirorum uideret, solus angelus repperiret : sola sine comite, sola sine teste, ne quo degeneri deprauaretur adfatu, ab angelo salutatur. Disce, uirgo, uerborum uitare lasciuiam ; Maria etiam salutationem angeli uerebatur». [FG2013]*

^DE ¶Codd. : Li448 ( 6rb ) Mt366 ( 146rb ) Ed1570 Ed1953 {MM2019} {MM2021}

²⁴¹ quo] quod Li448 Mt366

^marg.| { CLC1d9.2} GRECUS. ²⁴² − [1] Contra vocem prius editam mulieri, dirigitur nunc sermo ad virginem. Illa²⁴³ doloribus partus est causa peccati punita. In hac per gaudium mestitia pellitur. Unde iocunditatem non absurde prenuntiat angelus virgini dicens :

²⁴² Grecus] Gregorius Ed1657

²⁴³ Illa] In praem. Ed1470 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1953

Ave.

^marg.| [2] [b] Quod²⁴⁴ autem digna cognosceretur sponsalium attestatur, angelus²⁴⁵* cum dicit :

²⁴⁴ Quod] Item alius praem. Ed1657

²⁴⁵ attestatur angelus] corr., angelus attestatur mss., attestatur Ed1470 Ed1570 Ed1657 Ed1953 ,

Gratia plena.

^marg.| [c] Quasi enim quedam arrha aut²⁴⁶ dos sponsi ostenditur quod fecunda sit gratiis. [a] Horum enim que dicit, hec sunt sponse, alia sponsi.^DF ^dz ^ea

^dz ¶Fons^G :

^ea [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 28 (Krikones § 108 : Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 7va19-24 : «Γρηγορίου Νύσσης. ἐκ τοῦ Εἰς τὴν Χριστοῦ γέννησιν. Ἀπεναντίας [Ἀπεναντίον Greg.] τῇ πρώτῃ πρὸς τὴν γυναῖκα φωνῇ· νῦν γίνεται πρὸς τὴν παρθένον ὁ λόγος. Ἐκείνη λύπαις ἐν ταῖς ὠδῖσι διὰ τὴν ἁμαρτίαν κατεδικάσθη, ἐπὶ δὲ ταύτης ἐκβάλλεται διὰ τῆς χαρᾶς ἡ λύπη· ἐπ´ ἐκείνης , αἱ λύπαι τῆς ὠδῖνος ἡγήσαντο· ἐνταῦθα δὲ χαρὰ τὴν ὠδῖνα μαιεύεται καὶ χαρὰν τῇ κόρῃ ὁ ἄγγελος εὐαγγελίζεται καταλλήλως διὰ τὴν λύπην […]».
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , In diem natalem Salvatoris [CPG 3194], Gregorii Nysseni opera, t. 10.2, 1996, p. 254.3-8 ( PG 46, 1140C 1-7) [ADL2020] [MM2020]
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 28 (Krikones § 110 : Geometra), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 630 = Vat. gr. 1611, f. 7va28-35 : «Τοῦ Γεωμέτρου. [a] Τούτων τὰ μὲν τῆς νύμφης, τὰ δὲ τοῦ νυμφίου﮲ [b] ἀμφότερα γὰρ ὁ ἄγγελος τὰ μὲν ἐπαγγέλλεται, τὰ δὲ μαρτυρεῖ *. Τὸ μὲν γὰρ [+ καὶ Geom.] ἤδη κεχαριτῶσϑαι ταύτην ἐκ πνεύματος, καὶ ἀξίαν γεγενῆσθαι τῶνδε τῶν νυμφευμάτων. // Tοῦτο τῇ κόρῃ μαρτυρεῖ τὸ δὲ τὴν χαρὰν αὐτῇ χαρίζεσϑαι **, διὰ τὴν πάλαι λύπην, καὶ τὴν λύσιν τῆς ἀποφάσεως, τοῦτο ἡ ἐπαγγελία· [c] καὶ τὸ μὲν, χαῖρε, οἰονεὶ μνῆστρον τοῦ νυμφίου καὶ ἀρραβών· τὸ δὲ κεχαριτῶσϑαι ταῖς ἀρεταῖς τοῦτο τῆς νύμφης ὁ πλοῦτος. [sequentia : cf. CLC1d9.5] ».
* ἐπαγγέλλεται, τὰ δὲ μαρτυρεῖ] γὰρ αὐτῇ μαρτυρεῖ τὰ δὲ ὑπισχνεῖται Pg402 P687 PG106
**τὴν χαρὰν αὐτῇ χαρίζεσϑαι] καὶ αὐτὴν αὐτῇ χαρίζεσϑαι τὴν χαρὰν Pg402 PG106
<cuius fons> Cf. Iohannes Cyriotes Geometra , In Annuntiationem Deiparae, § 10-11, BAV, Pal. gr. 402, f. 356r5-8.16 (PG 106, 817D11 - 820A2.13-14 ) = Paris, BnF, grec 687, f. 325ra 42-46, b11-12.
<Non hab.> Gregorius Nazianzenus , Oratio 38, In Theophania [CPG 3010.38], PG 36, 311 sqq.
¶Nota 1 : La sentence regroupe sous l’attribution Grecus deux scholies de la chaîne de Nicétas, explicitement attribuées l’une à Grégoire de Nysse, l’autre à Jean Géomètre. Le passage de Géomètre est composé d’un extrait de l’In Annuntiationem Deiparae ici traduit et d’un extrat de la Vie de la Vierge qui sera traduit plus loin (CLC1d9.5). Bien que rien ne permette de distinguer ces extraits dans les manuscrits de C135, Thomas les traite séparément.
¶Nota 2 : Nicolaï remplace ‘Grecus’ par ‘Gregorius’ de manière abusive. La tradition manuscrite ne le justifie pas. Cette intervention a conduit l’éditeur des sermons de Pierre Chrysologue à attribuer le § [2] à Grégoire de Nazianze en lui prêtant les termes exacts de la Catena. En fait, ce passage est sans rapport avec le texte édité de Grégoire de Nazianze, même si le sermon de Pierre Chrysologue développe la même idée que la source de la Catena qui n’est pas Grégoire de Nysse (!) mais, pour ce paragraphe, Jean Géomètre. Cf. PL 52, 576A (note) : «Gregorius Nazianzenus, Oratio in Christi Nativitate : ‘’Quod autem digna cognosceretur sponsalium, attestatur cum dicit gratia plena ; quasi enim arrha, aut dos sponsi ostenditur, quod fecunda sit gratiis’’». Cf. Petrus Chrysologus , Collectio sermonum, sermo 140 (Annuntiatio) § 3, inc. «Satis modo sit», CCSL 24B, p. 847.13-14 : «Missus est angelus ad uirginem desponsatam. Ad uirginem deus aligerum petitorem mittit. Nam dat arram, dotem suscipit, qui fert gratiam, fidem refert, et tradit munera uirtutis, qui mox uirginei consensus resoluat sponsionem. Peruolat ad sponsam festinus interpres, ut a dei sponsa humanae disponsationis arceat et suspendat affectum, neque auferat ab ioseph uirginem, sed reddat christo, cui est in utero pignerata cum fieret».
¶Nota 3 : L’expression angelus attestatur, aberrante en latin mais attestée par les manuscrits, atteste le littéralisme de la traduction initiale de «ὁ ἄγγελος τὰ μὲν ἐπαγγέλλεται» ou résulte d’un accident de copie (angelus d’abord oublié, puis rajouté en interligne, et finalement inséré par distraction avant le verbe au lieu d’après). L’edition princeps a corrigé en supprimant angelus ; on aurait tout aussi bien pu écrire angelo attestatur ou angelus attestat. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.] [MM2022]

^DF ¶Codd. : Li448 ( 6va ) Mt366 ( 146rb ) V795 Ed1470 Ed1570 Ed1571 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020} {MM2021}

²⁴⁶ aut] et V795

^marg.| {CLC1d9.3} HIERONYMUS. − [a] Et bene gratia plena quia ceteris per partes prestatur. Marie vero simul se totam infudit gratie plenitudo. [c] Vere gratia plena, per quam largo Sancti Spiritus²⁴⁷* imbre superfusa est omnis creatura. [b] Iam autem erat cum virgine qui ad virginem mittebat angelum, et precessit nuntium suum Dominus, nec teneri potuit locis qui omnibus habetur in locis.^DG ^eb
Unde sequitur :

^eb ¶Fons : <revera> Paulus Diaconus Warnefridus , Homiliarius, hom. 46 de sanctis (de assumptione Virginis), PL 95, 1498D-1499A.
<cuius fons> = Paschasius Radbertus , De assumptione sanctae Mariae uirginis, § 28-29, CCCM 56C, lin. 227-250 sqq. : «[a] Et bene plena, quia ceteris per partes praestatur, Mariae uero simul se tota infudit plenitudo gratiae. Hoc quippe est quod Dauid canit : Descendit sicut pluuia in uellus. Vellus itaque, cum sit de corpore, nescit corporis passionem. Sic et uirginitas cum sit in carne, uitia carnis nescit. Caelestis plane imber uirgineum uellus placido se infudit elapsu, et tota diuinitatis unda se contulit in carne, quando uerbum caro factum est, ac deinde per crucis patibulum expressum terris omnibus pluuiam salutis effudit, et stillicidia gratiae humanis praestitit mentibus. Dominus te cum inquit. [b] Mira res! Et iam cum uirgine erat, qui ad uirginem mittebat angelum, et praecessit nuntium suum Deus, sed a Deo non recessit, nec teneri potuit locis, qui omnibus habetur in locis et totus ubique est, sine quo nihil totum. Ergo uerbum patris numquam a patre discedens, homo proprie fieri dignatus est secreto suo mysterio, quod ipse nouit. Qui, quoniam totum suscepit, quod est hominis, homo totus est, et totum accipiens, quod Dei est, omnino aliud quam Deus, qui natus est ex Maria, esse non potuit. Scit enim Deus omnia et potest. Propterea, quia ita est, sciuit se ac potuit in utero uirginis sine sui corruptione misceri atque uniri, ut unus esset Christus, Deus et homo, una persona una que subsistentia. Ob quod Dei genetrix electa et praeelecta iure ab angelo gratia salutatur et praedicatur plena. [c] Vere plena, per quam largo Sancti Spiritus imbre superfusa est omnis creatura».
<ex quo> = Hieronymus (pseudo), Epistola 9 ad Paulam et Eustochium de assumptione beatae Mariae Virginis (inc. Cogitis me), PL 30, 127A-C.
¶Nota Sur ce texte, voir plus haut, note sur CLC1d8.7 . [MM2019]

^DG ¶Codd. : Li448 ( 6va ) Mt366 ( 146rb ) Ed1953 {MM2019}

²⁴⁷ sancti Spiritus] inv . Ed1953

Dominus tecum.

^marg.| {CLC1d9.4} AUGUSTINUS. In sermone de Nativitate. ²⁴⁸* − Magis quam mecum. Ipse enim in tuo est corde, in tuo sit²⁴⁹* utero, adimplet mentem, adimpleat²⁵⁰* ventrem.^DH ^ec

^ec ¶Fons : Alanus de Farfa , Homiliare, pars hiemalis, n° 5 (Berlin, BSB, Clm4554, f. 29r : De natale Domini ; Eginon , 1 ; cf. R. Grégoire , Les homéliaires du Moyen Âge, p. 29) : «Augustinus. [...] Dominus tecum, inquit, sed plus quam mecum . Dominus tecum ; sed non sicut mecum. In me enim licet sit Dominus, memetipsum creavit Dominus ; per te autem nasciturus est Dominus. Ita Dominus est tecum, ut sit in corde tuo et sit in utero tuo ; adimpleat mentem tuam, adimpleat ventrem tuum».
<potius quam> Sermo Augustini in Annuntiatione Dominica, lect. 5-6, Lectionnarius sanctoralis Ecclesiastici officii secundum ordinem fratrum praedicatorum (Urfels-Capot, Le sanctoral de l’office dominicain, 2007, p. 216, § 35.5 et 6 = Roma, Santa Sabina, Arch. O.P., ms. XIV-L1, f. 196c-d).
<cuius fons> Augustinus Hipponensis (pseudo), Sermones supposititios, sermo 195 de sanctis : De annuntiatione dominica 3 (inc. «Castissimum Mariae») [CPL 368, PLS 2, 854], § 2, PL 39, 2108.
<Diff.> Homiliare Sancti Petri, 19 (BAV, Arch.Cap.S. Pietro.C.105, f. 51vb-52ra : De natale Domini.
¶Nota : La destination liturgique de ce sermon pour la nativité (et non pour l’annonciation) indique que Thomas ne le cite pas d’après la Liturgie unifiée d’Humbert de Romans, mais d’après un homéliaire liturgique de type Farfa ; il faut exclure cependant l’antique exemplaire des archives du chapitre de Saint-Pierre de Rome dont les leçons sont très différentes.[MM2020]

^DH ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 ( 146rb ) Ed1570 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

²⁴⁸ In sermone de Nativitate] om. Ed1953

²⁴⁹ sit] fit Ed1570 Ed1953

²⁵⁰ adimpleat] adimplet Ed1570 Ed1953

^marg.| { CLC1d9.5} GRECUS. − Hoc autem est totius ²⁵¹* legationis complementum. Dei enim est²⁵²* Verbum ut sponsus supra rationem unionem efficiens. Tamquam ipse germinans, idemque germinatus, totam naturam humanam sibi ipsi confortavit²⁵³*. Ultimum vero ponitur tamquam perfectissimum et compendiosum.

²⁵¹ totius] totum Ed1845 Ed1953

²⁵² est] om. Mt366 Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953

²⁵³ confortavit Li448 Mt366 ] conformavit Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953

Benedicta tu in mulieribus.

^marg.| Una scilicet pre cunctis mulieribus²⁵⁴ vel²⁵⁵* etiam benedicantur in te mulieres, sicut mares in filio sed magis utrique²⁵⁶* in utrisque. Velut enim per unam et unum feminam et²⁵⁷* marem peccatum simul et²⁵⁸* tristitia²⁵⁹* sic et nunc per unam et unum benedictio revocata est et letitia et ad singulos est profusa.^DI ^ed

^ed ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 28 (Krikones § 110 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 7va35-vb19 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 630 : «Τοῦ Γεωμέτρου. [...] [cf. CLC1d9.2.2] τὸ δὲ καὶ ‘ὁ Κύριος μετά σοῦ’, * αὐτὸ τῆς ἐπαγγελίας τὸ τέλος· αὐτὸς ὁ νυμφίος εὐλόγως [εὐλόγος Mai ], ὡς λόγος διὰ λόγου καὶ σὺν τῷ λόγῳ καὶ ὑπὲρ λόγον τὴν ἕνωσιν ἐργαζόμενος· καὶ νυμφίος ὁ αὐτὸς ὁμοῦ καὶ πατὴρ καὶ υἱὸς γινόμενος, ὡς αὐτὸς μὲν σπείρων, αὐτὸς δὲ σπειρόμενος· μᾶλλον δὲ* * ὥσπερ ὀπὸς γάλα τὴν ὅλην φύσιν κινῶν, καὶ ἑαυτῷ περιπλάττων · *** οἷον δὲ καὶ τὸ ἀκροτελεύτιον, [f.7vb] ὡς πληρέστατόν τε ἅμα καὶ συντομώτατον· ‘εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξί’· παρὰ πάσας ὁμοῦ δηλαδὴ τὰς γυναῖκας, ἀλλὰ καὶ εὐλογημέναι πάντως ἐν σοί αἱ γυναῖκες· καθάπερ καὶ οἱ ἄνδρες, ἐν τῷ υἱῷ, μᾶλλον δὲ καὶ ἐν ἀμφοτέροις ἀμφότεροι· καθάπερ γὰρ διὰ μιᾶς καὶ ἑνὸς γυναικὸς καὶ ἀνδρὸς ἡ ἀρὰ καὶ λύπη, οὕτω καὶ νῦν διὰ μιᾶς καὶ ἑνὸς ἡ εὐλογία τε καὶ χαρὰ καὶ τοῖς ἄλλοις ἅπασι διεδόθη ****».
*σοῦ] + πᾶσ ὁ τοῦ νυμφίου πλοῦτος Vg504 Pg215
**μᾶλλον δὲ] + καὶ δημουργικῶς ἀλλ´ οὐ σπερματικῶς ἢ Vg504 Pg215
***περιπλάττων] + καὶ ὑφιστάμενος· τὸ αὐτὸ δὲ τοῦτο καὶ τῆς πρὶν κατάρας ἀντίπορρον ὅτι καὶ κύριος τῆς γυναικὸς ὁ ἀνήρ, καὶ τῆς γυναικὸς ἡ ἀποστροφὴ πρὸς τὸν ἄνδρα ὥστε κύκλον εἶναι τῶν λυπερῶν καὶ μήτε τῆς δουλείας μήτε τῶν ὀδυνῶν εἶναι λύσιν· ὡς ἀεὶ μὲν τῷ ἀνδρὶ συνεζευγμένης τῆς γυναικός· ἀεὶ δὲ τῇ γυναικὶ τοῦ γάμου, καὶ τῆς δουλείας καὶ τοῖς μὲν τοκετοῖς τῶν ὠδίνων· τῷ δὲ γάμῳ τῶν τοκετῶν, οὐκ ἔτι γοῦν φησιν ὁ ἀνὴρ κατὰ σοῦ, ἀλλ’ ὁ κύριος μετὰ σοῦ. Πάντως μὲν καὶ διὰ ταύτην ὡς μόνην οὕτω καὶ ὑπὲρ πάσας παρθένον· πάντως δὲ καὶ διὰ τὰς ἄλλας τὰς ὡς μετ´ αὐτὴν δεδομένης καὶ ταύταις ἐξουσίας τοῦ παρθενεύειν Vg504 Pg215
**** καθάπερ γὰρ διὰ μιᾶς … ἅπασι διεδόθη] καθάπερ διὰ μιᾶς καὶ ἑνὸς τῆς ἀρᾶς καὶ λύπης γυναικὸς καὶ ἀνδρός, οὕτω καὶ νῦν διὰ μιᾶς καὶ ἑνὸς τῆς εὐλογίας τε καὶ χαρᾶς καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσι διαδοθείσης Vg504 Pg215
<cuius fons > Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 176vb33-51 = Paris, BnF, grec. 215, p. 28.10-30.1 . [MM2019] [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.] [MM2022]

^DI ¶Codd. : Li448 ( 6va ) Mt366 ( 146rb ) Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953 {MM2019}

²⁵⁴ mulieribus] mulier Ed1845

²⁵⁵ vel Li448 Ed1637 Ed1845 ] ut Ed1657 Ed1953

²⁵⁶ utrique Li448 Ed1657] uterque Ed1637 Ed1845 Ed1953

²⁵⁷ et unum - feminam et] feminam et unum Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953

²⁵⁸ et] ac Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953

²⁵⁹ tristitia cum graec .] + intravit Ed1637 Ed1657 Ed1845 Ed1953

^marg.| {CLC1d9.6} AMBROSIUS. − Disce autem virginem²⁶⁰* verecundia, quia pavebat . Nam sequitur :

²⁶⁰ virginem] + a Ed1953

Numérotation du verset Lc. 1,29

Que cum audisset, turbata est in sermone eius.

^marg.| Trepidare virginum est, et ad omnes viri ingressus²⁶¹* pavere, omnes viri affatus vereri. Disce, virgo, verborum vitare lasciviam. Maria etiam salutationem angeli verebatur. ^DJ ^ee

^ee ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 8, CCSL 14, p. 33.111-34.119 : «Disce uirginem moribus, disce uirginem uerecundia, disce uirginem oraculo, disce mysterio. Trepidare uirginum est et ad omnes uiri ingressus pauere, omnes uiri adfatus uereri. Discant mulieres propositum pudoris imitari. Sola in penetralibus, quam nemo uirorum uideret, solus angelus repperiret : sola sine comite, sola sine teste, ne quo degeneri deprauaretur adfatu, ab angelo salutatur. Disce, uirgo, uerborum uitare lasciuiam ; Maria etiam salutationem angeli uerebatur». [FG2013]*

^DJ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}

²⁶¹ v. –ingr.] inv . Ed1953

^marg.| { CLC1d9.7} GRECUS. − [1] [b] Cum autem²⁶²* assueta foret his visionibus, evangelista non visioni sed relatibus turbationem attribuit, dicens :

²⁶² autem] om. Ed1486 Ed1493 Ed1571 Ed1637 Ed1662 Ed1953

Turbata est in sermone eius.

^marg.| [a] Attende autem virginis et²⁶³ pudicam et prudentem²⁶⁴ et²⁶⁵ animam simul et vocem. Audita letitia dictum examinavit et neque manifeste obstitit²⁶⁶ per incredulitatem²⁶⁷ nec statim paret ex levitate, Eve levitatem evitans²⁶⁸* et duritiam²⁶⁹ Zacharie.
Unde sequitur : ²⁷⁰

²⁶³ et] om. Urb28

²⁶⁴ pudicam et prudentem Ed1571 ! ] pudicitiam et prudentem Cbg133* [ sec. m. corr. ] , pudicitiam et prudentiam Ed1637 Ed1657

²⁶⁵ et] om. Arag5

²⁶⁶ obstitit] abstitit Ed1476

²⁶⁷ incrudelitatem] crudelitatem V798

²⁶⁸ evitans] + simul Ut294 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1571 Ed1622 Ed1637 Ed1657 Ed1953

²⁶⁹ duritiam] duritiem Arag5

²⁷⁰ sequitur] dicitur Ed1571 Ed1637 Ed1657 Ed1662

Et cogitabat qualis esset ista²⁷¹ salutatio²⁷²,

²⁷¹ ista] ita cacogr. Ed1475C

²⁷² qualis esset ista salutatio] etc. Ed1571 Ed1637

^marg.| [2a] non ‘conceptio’ - nam²⁷³ adhuc ignorabat immensitatem mysterii - sed salutatio : [b] numquid libidinosa ut a viro ad virginem ? An divina dum Dei faceret mentionem dicens : Dominus tecum. ^DK ^ef

^ef ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 29 (Krikones § 116 : [Geometra]), Vat. gr. 1611, f. 7vb36-8r3 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 630 -631 = PG 106, 821A3-B1 : «[ a] Τοῦ αὐτοῦ [Γεωμέτρου]. Ὅρα μοι τῆς παρθένου τὴν καθαρὰν καὶ σοφὴν καὶ ψυχὴν ὁμοῦ καὶ φωνήν﮲ χαρὰν ἀκούσασα, οὐχ ἥπλωσε τὴν ἀκοὴν ἀλλ' ἐβασάνισε τὴν φωνήν· καὶ οὔτε φανερῶς ἀντιπίπτει διὰ τὴν ἀπιστίαν, οὔτε παντελῶς εὐθὺς ὑποπίπτει διὰ τὴν εὐκολίαν· ἀλλ’ἐπίσης φεύγουσα * καὶ τὴν ἁ παλότητα [ εὐπείθειαν Pg215 Vg504 ] τῆς Εὔας, καὶ τὴν ἀπείθειαν τοῦ Ζαχαρίου, [f. 8r] μέση χωρεῖ διὰ τὴν ἀσφάλειαν· καὶ διαταράττεται μὲν ὡς εἰκὸς οὐ διὰ τὰ ὁρώμενα μᾶλλον∙ τοσοῦτον αὐτῇ τὸ παράστημα, [b] ἄλλως τε καὶ τούτων οὖσα τῶν θεαμάτων ἤδη συνήθης, ἀλλὰ διὰ τὰ λεγόμενα. Ταῦτά τοι καὶ ὁ ἐυαγγελιστὴς οὐ τῇ θεωρίᾳ μᾶλλον, // ἀλλὰ τῇ ἐπαγγελίᾳ τὸν τάραχον ἀποδίδωσι· // ‘διεταράχθη γάρ φησιν ἐπὶ τῷ λόγῳ’».
*φεύγουσα Pg215* Vg1611] ἐκφεύγουσα Pg215² Vg504
<cuius fons> Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 176vb51-177ra7 ; Paris, BnF, grec. 215, p. 30.2-19 . [MM2022]
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae, BAV, Pal. gr. 402, f. 356 .
[2] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 29 (Krikones § 118 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 8r12-16 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 631 = PG 106, 821B1-7 : «Του Γεωμέτρου. [a] Οὐχ ὁ τοκετός﮲ ἔτι γὰρ ἠγνόει τοῦ μυστηρίου τὸ μέγεθος· ἀλλ' ὅμως, ἐδεδοίκει καὶ ἔτρεμε τὴν θείαν ὁμιλίαν καὶ κοινωνίαν· καὶ καθ' αὑτὴν [ἑαυτὴν Pg215 Vg504] ἠπόρει, ποταπή τις αὕτη καὶ ὅπως· // [b] ἆρα πορνική τις καὶ ἄτοπος ὡς ἐξ ἀνδρὸς πρὸς κόρην ἢ θεία· ἐπειδὴ καὶ θεοῦ μνήμη αὐτῇ σύνεστι, τό, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ».
<cuius fons> [a] Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 177r9-12 ; Paris, BnF, grec. 215, p. 30.21-31.1 .
[b] Catena Graecorum Patrum (Lc. 1, 32) [CPG C131], ed. Cramer, p. 11.16-20 : « Τὸ δὲ “ διελογίζετο ποταπὸς εἴη ὁ ἀσπασμὸς οὗτος ” τοῦτο ἐμφαίνει, ὡσανεὶ ἔλεγε πρὸς ἑαυτὴν, μὴ ἆρά τις ἄτοπος, ὡς ἐξ ἀνδρὸς πρὸς κόρην ; ἢ θεῖος · ἐπειδὴ καὶ Θεοῦ μνήμη σύνεστι τῷ ἀσπασμῷ, τὸ “ ὁ Κύριος μετὰ σοῦ ”» [MM2022]
¶Nota : Nicolaï , In Catena m auream, 1669, discussio 24, p. 89-90 reproche à Combefis de ne pas justifier la leçon qu’il retient. La leçon pudicitiam de Nicolaï n’est pas un contre-sens, mais elle est propre aux rééditions parisiennes du texte d’Antoine de Sienne (Ed1637). Je n’ai trouvé à ce jour qu’un seul manuscrit qui s’en approche. Cette correction n’est conforme ni au grec ni à la tradition majoritaire de la Catena, ni à l’édition originale d’Antoine de Sienne (Ed1571), elle remplace par deux substantifs des adjectifs qui s’accordent correctement avec animam et vocem. Le reste du texte adopté par Nicolaï et Combefis (Bibliotheca concionatoria, t. 6, p. 316) comporte d’autres écarts par rapport à la tradition manuscrite et au texte grec (evitans simul etc.). Nicolaï note qu’il ne disposait pas du texte grec au moment où il a traité cette sentence («iam repositum prius quod cum originalem textum grecum postliminio commodatum nondum haberem, non potui melius»). Il admet donc à mots couverts le bien fondé de la remarque de Combefis. On apprend ainsi qu’il avait déjà commencé à préparer son édition avant que Combefis ne lui signale le manuscrit de Mazarin qui n’aurait servi, dans certains cas, qu’à une révision superficielle du texte préétabli ; cf. Paris, BnF, Grec 208, f. 23v5 . [MM2020] [VS2021 rev.]*

^DK ¶Codd. : Arag5 Cbg133 Clv160.7 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28 Ut294 V796 V798 Ed1470 Ed1474 Ed1475C Ed1476 Ed1486 Ed1493 Ed1571 Ed1637 Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

²⁷³ nam] aut P638

^marg.| {CLC1d9.8} AMBROSIUS. − Benedictionis etiam novam formulam mirabatur que nusquam est ante comperta. Soli Marie hec salutatio²⁷⁴* servabatur.^DL ^eg

^eg ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 9, CCSL 14, p. 34.119-133 : «Erat tamen inquit cogitans qualis esset haec salutatio, et ideo uerecundia, quia pauebat, cum prudentia, quia benedictionis nouam formulam mirabatur, quae nusquam lecta est, nusquam ante conperta. Soli Mariae haec salutatio seruabatur ; bene enim sola gratia plena dicitur, quae sola gratiam quam nulla alia meruerat consecuta est, ut gratiae repleretur auctore. Erubescebat ergo Maria, erubescebat etiam Elisabet, et ideo cognoscamus quid intersit inter mulieris et uirginis uerecundiam. Illa de causa erubescebat, haec per uerecundiam ; in muliere modus pudoris adhibetur, in uirgine pudoris augetur gratia. et ait ei angelus domini : ne timeas, Maria ; inuenisti enim gratiam aput Deum. Et ecce concipies in utero et paries filium et uocabis nomen eius Iesum. Hic erit magnus». [FG2013]*

^DL ¶Codd. : Arag5 Li448 ( 6vb ) Ed1470 Ed1493 Ed1475C Ed1953 {MM2020}

²⁷⁴ hec salutatio] hoc Ed1493 Ed1570 Ed1953

^marg.| {CLC1d9.9} ORIGENES. ²⁷⁵* − Si enim scisset²⁷⁶* Maria ad alium quempiam similem esse factum²⁷⁷* sermonem, utpote que habebat legis scientiam, numquam eam, quasi peregrina²⁷⁸ talis salutatio terruisset²⁷⁹*.^DM ^eh

^eh Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 6, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 40.6-13 : «Si enim scisset Maria et ad alium quempiam similem factum esse sermonem - habebat quippe legis scientiam et erat sancta et prophetarum vaticinia cotidiana meditatione cognoverat - numquam quasi peregrina eam talis salutatio terruisset».
<Non hab.> Origenes grecus . ; Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.). [MM2020]

^DM ¶Codd. : Arag5 La88 Li448 ( 6vb ) Mt366 ( 146va ) Ed1470 Ed1475C Ed1493 Ed1611 Ed1657 Ed1953 {MM2020}

²⁷⁵ Origenes] + in Lucam Ed1953

²⁷⁶ scisset] scivisset Arag5 Ed1470 Ed1475C Ed1493 Ed1570 Ed1611 Ed1657 Ed1953

²⁷⁷ esse factum] inv. Ed1470 Ed1475C Ed1493 Ed1570 Ed1611 Ed1657 Ed1953

²⁷⁸ peregrina] peregrinam Ed1470 Ed1475C Ed1493 Ed1570

²⁷⁹ terruisset] exterruisset Ed1470 Ed1475C Ed1493 Ed1570 Ed1611 Ed1657 Ed1953

Numérotation du verset Lc. 1,
distinctio 10

^prol.| [Lc. 1, 26-38 legitur feria IV quatuor temporum hiverniae ; cf. Ordinarium OP 575]

^marg.| {CLC1d10.1} BEDA. − Quia salutatione insolita virginem turbatam viderat, quasi familiarius notam vocans ex nomine, ne timere debeat²⁸⁰ iubet.^DN ^ei
Unde dicitur :

^ei ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 491 sqq. : «Quam ubi salutatione insolita utpote quae ei soli seruabatur uiderat turbatam quasi familiarius notam uocans ex nomine ne timere debeat iubet». [MM2020]

^DN ¶Codd. : Cbg133 (6va) La88 Li448 ( 6vb ) Mt366 ( 146va ) Urb28 Ed1470 (17) Ed1475C Ed1493 Ed1619 (790) Ed1657 (10b) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

²⁸⁰ debeat] debebat Mt366

Numérotation du verset Lc. 1,30

Et ait ei angelus : Ne timeas Maria.²⁸¹

²⁸¹ Ne timeas Maria] etc. Ed1619

^marg.| { CLC1d10.2} GRECUS. − [b] Quasi dicat ²⁸² : non accessi²⁸³ decepturus, immo deceptionis absolutionem²⁸⁴ depromere. Non veni predaturus inviolabilem²⁸⁵ tuam virginitatem sed conditoris²⁸⁶* puritatis et custodis²⁸⁷* contubernia reserare. Non sum serpentis minister sed perimentis serpentem legatus, sponsalium tractator, non insidiarum molitor. [a] Sic ergo ²⁸⁸ nequaquam distrahentibus ipsam considerationibus vexari permisit, ne diiudicaretur infidus minister negotii.^DO ^ej

^ej ¶Fons^G : <revera> [a] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 29 (Krikones §119 : Photius), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 631 = Vat. gr. 1611, f. 8ra20-23 : «Φωτίου. […] Τί οὖν ὁ ἄγγελος ; ἆρα κατέλιπεν αὐτὴν ταῖς ἀντισπώσαις διανοίαις ταράσσεσθαι , καὶ τοῖς κύμασι τῶν ἀποριῶν κλυδωνίζεσθαι ; καὶ πῶς ἂν τοῦ προστάγματος οὐ φαῦλος ὑπηρέτης ἠλέγχετο ; [...]».
<cuius fons> = Photius Constantinopolitanus, In Lc. (Lc. 1, 29), ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 299, n° 3.4-6 = PG 101, 1216D13-1217A1 .
[b] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 29 (Krikones § 123 : Photius), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 631 -632 = Vat. gr. 1611, f. 8ra37-rb16 : «Φωτίου. […] οὐ πλανῆσαι παραγέγονα, τῆς δὲ πλάνης λύτρωσιν ἐγγυήσασθαι· οὐ συλῆσαί σοι τὴν ἄσυλον παρθενίαν ἐπεδήμησα, ἀλλὰ τοῦ πλάστου τῆς παρθενίας καὶ φύλακος τὴν ἐνοίκησιν εὐαγγελίσασθαι· οὐκ ὄφεώς εἰμι πονηρίας διάκονος, ἀλλὰ τοῦ καταργοῦντος τὸν ὄφιν ἀπόστολος· νυμφοστόλος, οὐκ ἐπίβουλος παραγέγονα· χαρᾶς πρόξενος, οὐ λύπης παραίτιος· σωτηρίας προάγγελος, οὐκ ἀπωλείας σύμβουλος. Ἐγὼ τοῖς προστάγμασι τοῖς Δεσποτικοῖς τοὺς σοὺς λογισμούς θεραπεύσω· ἐγὼ τοὺς δεσμοὺς διαλύσω τῆς ἀπορίας».
<cuius fons> Photius Constantinopolitanus, Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 1, 30), ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 300, n° 4.1-5 = PG 101, 1217A7-18 [ADL2020] [MM2019] [MM2020] [VS2021 rev.]

^DO ¶Codd. : La88 Li448 ( 7ra ) Mt366 ( 146va ) Ed1475C Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

²⁸² dicat] d. Ed1475C , diceret Fi28 Ed1470 Ed1657

²⁸³ accessi] accessit Ed1475C

²⁸⁴ absolutionem] absolutionis La88

²⁸⁵ inviolabilem] inui lac. La88*, inui Est non al. m. post. La88²

²⁸⁶ conditoris] conditori Ed1470 Ed1657 Ed1953

²⁸⁷ custodis] custodi Ed1470 Ed1657 Ed1953

²⁸⁸ ergo] igitur Li448

^marg.| {CLC1d10.3} CHRYSOSTOMUS. − Qui autem apud Deum meretur gratiam, non habet quid timeat.
Unde sequitur :

Invenisti enim gratiam apud Deum.

^marg.| Qualiter autem illam quisque reperiet, nisi humilitate mediante ? “Humilibus enim dat Deus gratiam”^ek ^DP ^el

^ek Cf. Iac. 4, 6 ; 1Pt. 5, 5 : «Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam».

^el ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 30 (Krikones §125 : Chrysostomus in 1Cor.) ; Vat. gr. 1611, f. 8rb32-33 : «Χρυσοστόμου πρὸς Κορινθίους Α´ : Ὁ τὴν παρὰ Θεῷ χάριν ἔχων , οὐδένα δέδοικε. Πῶς δ' ἄν τις εὕροι ταύτην, εἰ μὴ ἀπὸ ταπεινοφροσύνης ; ταπεινοῖς γὰρ δίδωσι χάριν ὁ Κύριος […]».
<cuius fons> Chrysostomus , In 1Cor. hom. 1, § 1, PG 61, 14.29-30 : «Ὁ μὲν γὰρ τὴν παρὰ τῷ Θεῷ χάριν ἔχων , οὐδένα δέδοικε, κἂν μυρία πάσχῃ δεινά : οὐ λέγω ἄνθρωπον, ἀλλ' οὐδὲ αὐτὸν τὸν διάβολον : ὁ δὲ τούτῳ προσκεκρουκὼς, πάντας ὑποπτεύει, κἂν ἐν ἀσφαλείᾳ εἶναι δοκῇ. [...] Πῶς δ' ἄν τις εὕροι χάριν παρὰ τῷ Θεῷ ; Πῶς δὲ ἑτέρως, εἰ μὴ ἀπὸ ταπεινοφροσύνης ; Ὁ Θεὸς γὰρ, φησὶν, ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσι χάριν». [MM2019] [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^DP ¶Codd. : La88 Li448 ( 7ra ) Mt366 ( 146va ) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d10.4} GRECUS. − Invenit etiam²⁸⁹* gratiam virgo coram Deo quia splendore pudicitie propriam exornans animam, gratum Deo se²⁹⁰ habitaculum preparavit nec solum celibatum inviolabilem conservavit²⁹¹ sed etiam immaculatam conscientiam custodivit.^DQ ^em

^em ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 30 (Krikones §124 idem [Photius]), ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 632 = Vat. gr. 1611, f. 8rb21 -26 : «Τοῦ αὐτοῦ [Φωτίου]. […] εὗρε γὰρ χάριν ἡ παρθένος * παρὰ θεῷ **, ὅτι ἀξίαν ἑαυτὴν τῷ δημιουργῷ κατεσκεύασεν· ὅτι τῷ κάλλει τῆς ἁγνείας τὴν ἑαυτῆς ψυχὴν ὡραΐσασα, κατοικητήριον ἀξιέραστον ἑαυτὴν τοῦ λόγῳ τοὺς οὐρανοὺς στερεώσαντος ἡτοιμάσατο· ὅτι οὐ μόνην τὴν παρθενίαν ἄχραντον διετήρησεν, ἀλλά γε καὶ τὴν προαίρεσιν ἀμόλυντον συνετήρησεν […]».
* ἡ παρθένος] om. Pg208 Reuss
** θεῷ] τῷ θεῷ χάριτός ἐστι [...] θεῷ Reuss
<cuius fons> Photius Constantinopolitanus, Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 1, 30), ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 300, n° 5.1.5-8 = PG 101, 1217B9-15 .
¶Nota La compacité de la sentence thomasienne est identique à celle du ms. Vg1611. Les autres témoins repérés par Reuss ont un texte plus diffus et quelques variantes que Reuss ne signale pas (Pg208 et Coislin 201). [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^DQ ¶Codd. : La88 Li448 (7ra ) Mt366 ( 146va ) Ed1657 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

²⁸⁹ invenit etiam] inveniet enim Ed1657 Ed1953

²⁹⁰ se cum graec. (Pg208, f. 24v)] om. Ed1657

²⁹¹ conservavit] Ed1657

^marg.| {CLC1d10.5} ORIGENES. ²⁹²* − Invenerant enim plures gratiam ante eam. Et ideo subdit quod proprium est dicens : ^DR ^en

^en ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 30 (Krikones § 126 : Origenes) : Vat. gr. 1611, f. 8rb36-38 : «Ὠριγένους. Τὸ μὲν εὗρες χάριν κοινὸν ἦν· εὗρον γὰρ χάριν πρὸ αὐτῆς καὶ ἄλλαι· τὸ δὲ συλλήψῃ παρθένος οὖσα ἰδιάζον εἰς ἐπαγγελίαν».
<et> Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 1, 30), PG 123, 701D13 -704A10 : «Τοῦτο γὰρ ἐστι τὸ κεχαριτῶοθαι, τὸ εὑρεῖν χάριν παρὰ τῷ Θεῷ, τουτέστιν ἀρέσαι Θεῷ· ἀλλὰ τοῦτο μὲν κοινόν· πολλαὶ γὰρ καὶ ἄλλαι εὗρον χάριν παρὰ τῷ Θεῷ, τὸ δὲ ἐπιφερόμενον οὐκ ἔτι. Καὶ ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρί, [...] τοῦτο τὸ ἐξαίσιον οὖ οὐδεμία ἄλλη κατηξιώθη».
<cuius fons> Origenes , Homiliae in Lc. (ex catenis reconstitut.), hom. 6, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 40.13-17 : «Τὸ μὲν οὖν εὗρες χάριν, κοινὸν ἦν, εὗρον γὰρ πρὸ αὐτῆς καὶ ἄλλαι χάριν. Τὸ δ’ εἰπεῖν, συλλήψῃ , οὐκέτι κοινὸν ἦν, ἀλλ’ ἰδιάζον εἰς ἐπαγγελίαν παρθένῳ ξένον πρᾶγμα».
<ex quo>= Origenes , Scholia in Lucam (fragmenta e cod. Venet. 28), PG 17, 320.20-24.
<Non hab.> Ambrosius ; LLT ; Titus Bostrensis (Sickenberger) ; Origenes in Lucam iuxta translationem Hieronymi (Origenes Werke 9). [VS2021 rev.].
¶Nota Jérôme ne retient pas l’idée spécifique de la sentence : le fait d’avoir trouvé grâce auprès de Dieu est commun à plusieurs, la conception virginale est la grâce propre de Marie. Thomas a probablement complété de lui-même l’idée reprise de Nicétas en la soulignant par l’ajout de plures à la lecture de Théophylacte : πολλαὶ est absent du texte édité d’Origène et de la version de Nicétas citée, mais il est appelé implicitement par καὶ ἄλλαι (en référence à l’expression courante πολλὰ καὶ ἄλλα). [MM2021]

^DR ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 P638 Ro18 Urb28 Ed1470 Ed1687 Ed1953 {MM2019} {MM2020} {MM2022}

²⁹² Origenes Mt366 ] Ambrosius Li448, Grecus Cbg133* Ro18, + in Lucam Ed1953

Numérotation du verset Lc. 1,31

Ecce concipies in utero.

^marg.| { CLC1d10.6} GRECUS. ²⁹³ − [1] Quod²⁹⁴ dicitur ecce celeritatem²⁹⁵ et²⁹⁶ presentiam denotat²⁹⁷, insinuans cum eius Verbo celebratam esse conceptionem. [2] [b] Dicit autem²⁹⁸ concipies in utero ut demonstret²⁹⁹ Dominum ab ipso utero³⁰⁰ virginali et de nostra substantia carnem suscipere. [a] Venit enim divinum Verbum emundaturum³⁰¹ naturam humanam et partum et nostre generationis³⁰² primordia. [d] Et ideo sine peccato et³⁰³ humano semine, [c] per singula³⁰⁴ sicut nos [e] in carne concipitur³⁰⁵ et novem mensium spatium³⁰⁶* gestatur in utero.^DS ^eo

^eo ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 31 (Krikones § 127 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 8rb38-39 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 632 ; PG 106, 821C7-9 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Τὸ μέντοι ἰδού, τὸ τάχος καὶ τὸ νῦν δηλοῖ, * ἵνα καὶ διὰ τούτου τὴν διὰ λόγου καὶ σὺν τῷ λόγῳ ἐμφήνῃ ** σύλληψιν ».
*δηλοῖ] δηλῶν Vg504 P215
**ἐμφήνῃ] δηλώσῃ Vg504 P21
<cuius fons> Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 177rb29-31 ; Paris, BnF, grec. 215, p. 31.22-32.1
[2] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 31 (Krikones § 130 : Severus), Vat. gr. 1611, f. 8v3-7 = Vg1642 Pg208 ; Napoli, Naz., Gr. 3 : «Σεβήρου Ἀντιοχείας. […] [a] σύλληψις γὰρ ἀκολούθως ἔσται καὶ ἄσπορος κυοφορία καὶ τοκετός· τὴν γὰρ ἀνθρωπίνην φύσιν καὶ γέννησιν διορθώσων ἦλθεν ὁ τοῦ Θεοῦ λόγος, καὶ αὐτὰς τὰς ἀρχὰς τῆς εἰς τὸ εἶναι παρόδου. [b] Διὸ εἶπεν ὁ ἄγγελος· ‘ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρί’, ἵνα δείξῃ τὸν Κύριον [Κύριου ! Mai] ἐξ αὐτῆς τῆς παρθενικῆς νηδύος, καὶ ἐκ τῆς ἡμετέρας οὐσίας, λαβόντα τὴν σάρκα καὶ τὸν ἀνθρώπινον φύραμα, καὶ εὐλογήσαντα τὴν βλάστην τῆς ἡμετέρας γεννήσεως· [c] εἰ μὴ γὰρ διὰ πάντων δι’ ὅσων ἡμεῖς, [d] χωρὶς ἁμαρτίας καὶ ἀνθρωπίνης σπορᾶς [e] συλληφθεὶς κατὰ σάρκα, καὶ ἐνναμηνιαῖον χρόνον κυοφορηθείς, οὐκ ἂν ἐξηφάνισε τό, ἐν λύπαις τέξῃ τέκνα, τὴν κατὰ τῆς Εὔας ἀπόφασιν».
<cuius fons> [a-b] Catena Graecorum Patrum, In Lc., [CPG C132]., Vat. gr. 756, f. 158r31-37 : «[b] εἰπὼν δὲ καί· ‘ἰδοὺ συλλήψη ἐν γαστρί’, ἔδειξεν ἐξ αὐτῆς τῆς παρθενικῆς νηδύος ἐκ τῆς ἡμετέρας οὐσίας, λαβόντα [a] τὴν σάρκα· τὴν γὰρ ἀνθρωπίνην φύσιν καὶ γένεσιν διορθώσων ἦλθεν ὁ τοῦ Θεοῦ λόγος καὶ αὐτὰς τὰς ἀρχὰς τῆς εἰς τὸ εἶναι παρόδου […]»<Non hab.> [c-d-e]
<cuius fons> Severus Antiochenus, Fragmenta in Lucam ex catenis [CGP 7080.13], ed. Mai , Classicorum auctorum, Romae 1835, 10, p. 470-471 .
<diff.> Catena Graecorum Patrum in Lc. [CGP C131], ed. Cramer, p. 11 .28-29 ; cf. BAV, Vat. gr. 1229, f. 132r41-49 (Chrysostomus cum lectionibus propriis) etc. : [CGP C131] Catena in Lc., ed. Cramer, p. 12 : «Τὸ μὲν οὖν εἰπεῖν τὸν Ἄγγελον πρὸς αὐτὴν, “εὗρες χάριν” κοινὸν ἦν·εὗρον γὰρ χάριν πρὸ αὐτῆς καὶ ἄλλαι, τὸ δὲ εἰπεῖν “ συλλήψῃ,” οὐκέτι κοινὸν ἦν, ἀλλ’ ἰδιάζον εἰς ἐπαγγελίαν. Εἶπε δὲ τοῦτο, ἵνα δείξῃ τὸν Κύριον ἐξ αὐτῆς τῆς παρθενικῆς νηδύος καὶ ἐκ τῆς ἡμετέρας οὐσίας λαβόντα τὴν σάρκα. Δικαίως δὲ ἐκλήθη Ἰησοῦς ὁ ἐπὶ σωτηρίᾳ τοῦ ἡμετέρου γένους ἐλθών· τὸ γὰρ ὄνομα τοῦτο εἰς τὴν Ἑλλάδα γλῶσσαν μεταβαλλόμενον, Θεοῦ λέγεται σωτηρία καὶ ἴασις. Τὸ δὲ “ ἔσται μέγας,” ὡς Δεσπότης καὶ δημιουργὸς δηλοῖ, καὶ οὐχ ὡς ὁ Ἰωάννης· τὸ γὰρ ἐπαγόμενον ὅτι “ Υἱὸς Ὑψίστου κληθήσεται” τοῦτο ἐμφαίνει». BAV, Vat. gr. 1229, f. 132r41-49 , etc.
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae, BAV, Pal. gr. 402. [ADL2020] [MM2020]
¶Nota 1. Comme plus-haut (CLC1d9.7), Thomas réunit deux extraits disjoints de la chaîne de Nicétas. L’homélie de Géomètre sur l’Annonciation ne contient pas ce passage dans la version du ms. Pal., grec. 402, alors que le second scholion est attribué à Sévère d’Antioche dont les écrits, voués au feu en raison du monophysisme de leur auteur, n’ont subsisté en grec que sous forme de fragments. La chaîne du ms. Vg756 a un texte proche de celui de Nicétas. Leur noyau commun [a-b] en rouge pourrait provenir d’une source commune plus ancienne non identifiée.
¶Nota 2. Thomas puise chez Nicétas l’ensemble des éléments de la sentence, mais il réorganise le segment 2 selon l’ordre b-a, identique à celui de la Catena Graecorum Patrum, source probable de Nicétas. Ce réagencement ne résulte probablement pas d’une dépendance textuelle car la locution τῆς ἡμετέρας γεννήσεως est omise par la chaîne du ms. Vg756. [MM2020] [VS2021 rev.]

^DS ¶Codd. : Cbg133 Clv160.7 Fi263 Fi309 Ka12 (6rb) La88 Li448 ( 7ra ) Mt366 ( 146va ) P638 Ro18 Urb28 Ed1470 Ed1569 Ed1611 Ed1657 (11a) Ed1953 {MM2019} {MM2020} {MM2022}

²⁹³ Grecus] Origenes Cbg133* Ro18, Graeg. cacogr. Ed1657

²⁹⁴ Quod] Quid Ro18

²⁹⁵ celeritatem] conceleritatem Ed1569 Ed1619 Ed1657

²⁹⁶ et] om. Ka12

²⁹⁷ denotat] devorat Fi309

²⁹⁸ Dicit autem] (Et Severus Antiochenus ubi sup.) Ed1657

²⁹⁹ demonstret] demonstraret Urb28

³⁰⁰ ut demonstret Dominum ab ipso utero] om. hom. Clv160.7

³⁰¹ verbum emundaturum] emundaturam Clv160.7 emundaturum] emundatim ! Li448 , emundans Fi263

³⁰² generationis] regenerationis P638

³⁰³ et] om. Ed1569 Ed1611

³⁰⁴ per singula] om. P638

³⁰⁵ concipitur] accipitur Ro18

³⁰⁶ spatium] spatio Ed1470 Ed1569 Ed1611 Ed1657 Ed1953

^marg.| { CLC1d10.7} <GRECUS.> ³⁰⁷* − Sed, quoniam³⁰⁸ contingit spiritualiter³⁰⁹* divinum concipi spiritum et spiritum parere salutarem, secundum prophetam^ep, ideo addidit : ^DT ^eq

^ep Is. 7, 14.

^eq ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 31 (Krikones § 129 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 8v1 = Vat. gr. 1642, f. 9v ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 632 ; PG 106, 821C9-12 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Ἐπειδὴ δέ ἐστι καὶ ἐν γαστρὶ κατὰ τὸν προφήτην τῇ γε πνευματικῶς νοουμένῃ πνεῦμα συλλαβέσθαι Θεοῦ * · καὶ πνεῦμα σωτηρίας ἀποτεκεῖν, ἀλλὰ σύ φησι καὶ τέξεις υἱόν».
*Θεοῦ] + καὶ φόνον Pg215 Vg504
<cuius fons> = Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 177ra32- 35 ; Paris, BnF, grec. 215, p. 32.2-6 ; cf. Kr127 CLC1d10.6.1 [MM2022]
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae, BAV, Pal. gr. 402, f. 356 r ; Gregorius Nyssenus (TLG) ; Némésius d’Emèse, De natura hominis, selon E. Dobler , Falsche Väterzitate bei Thomas von Aquin, Fribourg (CH), 2001, p. 136. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
¶Nota : Les sentences CLC1d10.6 et CLC1d10.7 n’en formaient initialement qu’une seule, attribuée à Grecus. L’erreur du lemme attributif (Gregorius Nyssenus), retenu par les témoins issus de ce que nous appelons provisoirement l’exemplar corrigé Π², dérive d’une mauvaise lecture de Grecus puisque la Catena associe toujours cette attribution aux sentences extraites des scholia que la chaîne C235 attribue à Jean Géomètre. Conformément à la méthode adoptée par les ouvriers de la CLC, lorsque plusieurs sentences d’un même auteur se suivent, le lemme n’est pas répété. Les exceptions relevées (voir Famosus glossator, t. 1 : la fabrique de la Catena) sont des vestiges de la préparation de la Catena antérieures à la rédaction finale. Les fiches préparatoires associaient un lemme à chacun des extraits préparés. Au moment de leur assemblage et de leur intégration dans le fil de l’expositio continua, les lemmes ont été recopiés. La suppression des lemmes-doublons est intervenue dans un dernier temps, probablement au moment de la préparation de la version remise aux stationnaires pour la préparation de l’exemplar souche Π^Α. La suppressions des doublons contigus n’a pas donné lieu à une nouvelle copie intégrale ; les collaborateurs de Thomas se sont contentés de biffer sur l’archétype destiné à la diffusion les lemmes à ne pas recopier. Certains lemmes ont été supprimés de façon imprécise (trait mal positionné ou incomplet portant à confusion) ou ont été oubliés. Le préparateur de Π^Α, peut-être encadré par Réginald et, en tout cas, averti de la question, a compris la méthode et sa logique ; il a su suppléer aux imprécisions du modèle. Le préparateur du second exemplar ou exemplar corrigé n’avait pas la même intelligence de l'oeuvre, comme le révèlent ses interventions où trop souvent le bon grain est étouffé par l’ivraie. Dans le cas de cette sentence, il a donc cru intelligent de reproduire le lemme Grecus lu sur l’archétype souche et l’a abusivement développé en Gregorius (Nyssenus). Le fait que les témoins du groupe de Linz aient omis le lemme de cette sentence atteste que l’archétype n’était pas confus. La réintégration de Grecus / Gregorius est une initiative de copiste qui, ayant vu le lemme cancellé, a cru bon de le restituer et même d’identifier la mystérieuse autorité. En attendant qu’une discussion stemmatique en règle permette de vérifier ces hypothèses, retenons comme certain qu’une mauvaise lecture de l’attribution marginale grecus en attente a conduit un copiste situé en amont de la tradition textuelle majoritaire à attribuer la sentence à Grégoire de Nysse. Pour des raisons techniques et pour ne pas perturber les données statistiques de l’Index thomisticus non conservons la sentence comme distincte mais en la plaçant sous la même autorité que la précédente. Nous restituons l’attribution «Grecus» sans fusionner les deux sentences, bien que la majorité des lecteurs médiévaux et modernes aient associé cette sentence à l’oeuvre de Grégoire de Nysse. [MM2022] [MM2022]

^DT ¶Codd. : Cbg133 (6vb) Fi263 Fi309 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Urb28 Ed1470 Ed1657 (11a) Ed1953 {MM2019} {MM2020} {MM2022}

³⁰⁷ Grecus] restit., om. Li448 Fi263 Ka12, Greg<ori>us Mt366, Gregorius Nys(s)enus Cbg133 Fi309 La88 Urb28 Ed1470 Ed1953 , Graec. ! Nyss. (vel Geometer in Cat. graecorum Patrum) Ed1657

³⁰⁸ quoniam] om. Clv160.7

³⁰⁹ spiritaliter Clv160.7 (sp’alitr’) Fi263 (spūaliter) Urb28 cum gr. ] spāliter Fi309 Ka12 La88 Li448 Mt366 P638 Ro18 , specialiter Cbg133 Ed1470 Ed1657 Ed1953

Et paries filium.

^marg.| {CLC1d10.8} AMBROSIUS. ³¹⁰ − Non autem omnes sunt sicut Maria ut, dum de Spiritu sancto concipiunt³¹¹*, verbum pariant. Sunt autem que abortivum excludant verbum antequam pariant. Sunt que³¹² in utero Christum habeant sed nondum formaverant³¹³*.^DU ^er

^er ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 10, § 24, CCSL 14, p. 352.245-353.258 : «Sed nec illae praegnantes condemnationis exortes sunt, quae in bonorum actuum molimine constitutae necdum aliquos suscepti operis dedere processus. Sunt enim et quae de Dei timore concipiunt, quae dicunt : de timore tuo concepimus et parturiuimus. Sed non omnes pariunt, non omnes perfecti, non omnes possunt dicere : peperimus spiritum salutis in terra, non omnes Mariae, quae de Spiritu sancto Christum concipiant, uerbum pariant. Sunt enim quae abortiuum excludant uerbum, antequam pariant, sunt quae in utero Christum habeant, sed nondum formauerint, quibus dicitur : filioli mei, quos iterum parturio, donec formetur Christus in uobis. Ergo qui adhuc in utero sunt parturiuntur quasi inperfecti ; iam illi perfectiores, quibus dicitur : ego uos per evangelium genui». [FG2013]*

^DU ¶Codd. : Fi309 La88 Li448 Mt366 Urb28 Ed1470 (18) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

³¹⁰ Ambrosius] Beda La88, om. Fi309

³¹¹ concipiunt Mt366 Urb28 Ed1470 ] concipitur Ed1953

³¹² que] qui La88

³¹³ formaverant] formaverint Ed1470 Ed1953

^marg.| {CLC1d10.9} GREGORIUS NYSSENUS. ³¹⁴ − Cum autem exspectatio partus, mulieribus timorem incutiat, sedat³¹⁵ timoris motum ³¹⁶* dulcis partus relatio, cum subditur :

³¹⁴ Gregorius Nyssenus] G’G’ Cbg133, Grecus Mt366 , Gregorius Ed1470

³¹⁵ sedat] sedeat Fi309

³¹⁶ motum Cbg133 Fi309* Mt366 Ed1470 ] motus Fi309² Li448 , metum Ed1657 Ed1953

Et vocabis nomen eius Iesum.

^marg.| Salvatoris enim adventus est cuiuslibet timoris propulsio.^DV ^es

^es ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 31 (Krikones §122 Gregorius Nyssenus), Vat. gr. 1611, f. 8ra32-36 : «Γρηγορίου Νύσσης ἐκ τοῦ Εἰς τὴν Χριστοῦ γέννησιν. Ἐπειδὴ γὰρ πάσῃ γυναικὶ φόβον παρέχει τῆς ὠδῖνος ἡ προσδοκία, ἐκβάλλει τὸν φόβον ἡ τῆς γλυκείας ὠδῖνος ἐπαγγελία · μὴ καταδείσῃς οὖν τὴν οἰκονομίαν, ὦ Μαριάμ. Παντὸς γὰρ φόβου ἀφαίρεσις, ἡ τοῦ σωτήρος ἐπιδημία».
<cuius fons> Gregorius Nyssenus , In diem natalem Salvatoris [CPG 3194], Gregorii Nysseni opera, t. 10.2, 1996, p. 254.8-10 (PG 46, 1140C7-9 ) : «Τότε μυσταγωγεῖται παρὰ τοῦ Γαβριὴλ ἡ παρθένος. τὰ δὲ ῥήματα τῆς μυσταγωγίας εὐλογία ἦν. Χαῖρέ, φησί, κεχαριτωμένη, ὁ κύριος μετὰ σοῦ. ἀπεναντίον τῇ πρώτῃ πρὸς τὴν γυναῖκα φωνῇ νῦν γίνεται πρὸς τὴν παρθένον ὁ λόγος. ἐκείνη λύπαις ἐν ταῖς ὠδῖσι διὰ τὴν ἁμαρτίαν κατεδικάσθη, ἐπὶ δὲ ταύτης ἐκβάλλεται διὰ τῆς χαρᾶς ἡ λύπη. ἐπ' ἐκείνης αἱ λῦπαι τῆς ὠδῖνος ἡγήσαντο, ἐνταῦθα δὲ χαρὰ τὴν ὠδῖνα μαιεύεται. Μὴ φοβοῦ, φησίν. ἐπειδὴ πάσῃ γυναικὶ φόβον παρέχει τῆς ὠδῖνος ἡ προσδοκία, ἐκβάλλει τὸν φόβον ἡ τῆς γλυκείας ὠδῖνος ἐπαγγελία. Ἐν γαστρὶ λήψῃ, φησί, καὶ τέξῃ υἱὸν καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν. τί οὖν ἡ Μαρία ; ἄκουσον καθαρᾶς παρθένου φωνήν. ὁ ἄγγελος τὸν τόκον εὐαγγελίζεται, κἀκείνη τῇ παρθενίᾳ προσφύεται προτιμοτέραν τῆς ἀγγελικῆς ἐμφανείας τὴν ἀφθαρσίαν κρίνουσα καὶ οὔτε τῷ ἀγγέλῳ ἀπιστεῖν ἔχει οὔτε τῶν κεκριμένων ἐξέρχεται». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^DV ¶Codd. : Cbg133 (6vb) Fi309 Li448 ( 7ra ) Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2019} {MM2020}

^marg.| {CLC1d10.10} BEDA. ³¹⁷* − Iesus autem salvator sive salutaris interpretatur.^DW ^et

^et ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 1, CCSL 120, lin. 497 sqq. : «Iesus saluator siue salutaris interpretatur». [MM2022]

^DW ¶Codd. : Cbg133 (6vb) Fi309 Li448 ( 7rb ) Ed1953 {MM2019}

³¹⁷ Beda] + Super Lucam Ed1953

^marg.| { CLC1d10.11} GRECUS. ³¹⁸ − Dicit autem : Tu vocabis, non pater. Patre enim caret quantum ad inferiorem generationem, sicut et matre respectu superne.^DX ^eu

^eu ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 31 (Krikones § 136 Geometra), Vat. gr. 1611, f. 17r1 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 638 ; PG 106, 821C12-15 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Σὺ οὖν, φησί, καλέσεις οὐχ * (ὁ πατήρ﮲ ἀπάτωρ γὰρ τό γε κατὰ τὴν κάτω γέννησιν, ὥσπερ * ἀμήτωρ κατὰ τὴν ἄνω) […]». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
* οὐχ] ὀυ γὰρ Geom. | **ὥσπερ] + καὶ Geom.
<cuius fons> Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, BAV, Vat. gr. 504, f. 177ra35-37 ; Paris, BnF, grec. 215, p. 32.7-9
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae, BAV, Pal. gr. 402, f. 356 . [MM2022]

^DX ¶Codd. : Cbg133 (6vb) Fi309 Li448 ( 7rb ) Ed1953 {MM2019}

³¹⁸ Grecus] om. Fi309

^marg.| {CLC1d10.12} CYRILLUS. − Hoc autem nomen de novo fuit Verbo impositum, nativitati congruens carnis, secundum illud propheticum^ev : « Vocabitur tibi nomen novum quod os Domini nominavit ».^DY ^ew

^ev Is. 62, 2

^ew ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 32 (Krikones §139 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 17r7-8 : « Κυρίλλου Πρὸς Ἑρμείαν. Καὶ ἔστιν ὄνομα καινὸν τῷ Λόγῳ τὸ Ἰησοῦς, καὶ τῇ τῆς σαρκὸς γενέσει σύνδρομον. Προϕητικὸν δὲ ἡμῖν χρησμῴδημα ἐπαγωνιεῖται, λέγον· Καὶ καλέσουσι τὸ ὄνομα αὐτοῦ τὸ καινὸν ὃ ὁ Κύριος ὀνομάσει αὐτό· […]».
<cuius fons> Cyrillus Alexandrinus , De sancta Trinitate dialogi VII, 5, 551d, SChr 237, p. 280.31-35 (PG 75, 940D ) : «Ὄνομα γὰρ καινὸν τῷ Λόγῳ τὸ Ἰησοῦς, καὶ τῇ τῆς σαρκὸς γενέσει σύνδρομον. Προϕητικὸν δὲ ἡμῖν χρησμῴδημα πάλιν ἐπαγωνιεῖται, λέγον· “Καὶ καλέσουσι τὸ ὄνομα αὐτοῦ τὸ καινὸν ὃ ὁ Κύριος ὀνομάσει αὐτό”». [MOB2014] [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.].

^DY ¶Codd. : Fi309 Li448 ( 7rb ) Ed1953 {MM2019} {MM2020}

^marg.| {CLC1d10.13} GRECUS. − Verum quia hoc nomen commune est sibi cum successore Moysi ^ex, idcirco innuens angelus quod non erit secundum illius similitudinem, subiungit :

^ex Id est Iesu fili Nave ; cf. Dt. 31 ; Dt. 34, 9 ; Ios. 1, 1.

Hic erit magnus.^DZ ^ey

^ey ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 1, 32 (Krikones § 140 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 17r9-10 ; ed. Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, 1837, t. 9, p. 638 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Ἐπεὶ δὲ κοινὸν αὐτῷ τοῦτο καὶ πρὸς τὸν αὐτοῦ τύπον﮲ τὸν στρατηγὸν καὶ δημαγωγὸν καὶ πρὸς τὴν τῆς ἐπαγγελίας γῆν ὁδηγόν, διὰ τοῦτο δεικνὺς ὁ ἄγγελος, ὅτι [ὡς Mai PG] οὐ [om. PG] κατ’ ἐκεῖνον ἔσται, ἐπάγει﮲ “Οὗτος ἔσται μέγας”».
<cuius fons> Iohannes Cyriotes Geometra , In Annuntiationem Deiparae, § 14, PG 106, 821D4-8 .
<Non hab.> Geometra , In Annuntiationem Deiparae, BAV, Pal. gr. 402, f. 356 . [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]

^DZ ¶Codd. : Fi309 Li448 ( 7rb ) Ed1953 {MM2019}

^marg.| {CLC1d10.14} AMBROSIUS. ³¹⁹ − [a] Dictum est quidem etiam de Ioanne quia erit magnus ; sed ille quasi homo magnus, hic³²⁰ quasi Deus magnus. [b] Late enim funditur Dei virtus, late celestis substantie magnitudo porrigitur non loco clauditur, non opinione comprehenditur, non estimatione concluditur, non etate variatur.^EA ^ez

^ez ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 10, CCSL 14, p. 34.132-35.144 : «Dictum est quidem etiam de Iohanne ab angelo quia erit magnus ; sed ille quasi homo magnus, hic quasi Deus magnus ; magnus enim Dominus et laudabilis nimis et magnitudinis eius non est finis. Et uere et ille magnus, quia maior inter natos mulierum propheta Iohanne baptista nemo est. Habet tamen maiorem, quia qui minor est in regno dei maior est illo. Magnus autem Iohannes. sed coram domino et magnus Iohannes uinum et siceram non bibit, hic cum publicanis et peccatoribus manducat et bibit. Ille abstinentia meritum colligat, cui potentia nulla naturae, Christus autem, cui naturaliter suppetebat delicta donare, cur eos declinaret, quos abstinentibus poterat praestare meliores?». [b] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 13, CCSL 14, p. 36.188-37.211 : «Bene ergo magnus ; late enim funditur Dei uirtus, late caelestis substantiae magnitudo porrigitur. Nihil praescriptum, nihil circumscriptum, nihil emensum, nihil dimensum trinitas habet. Non loco clauditur, non opinione conprehenditur, non aestimatione concluditur, non aetate uariatur. Dedit quidem Dominus Iesus hominibus magnitudinem ; in omnem enim terram exiuit sonus eorum et in fines terrae uerba eorum ; non in fines tamen mundi, non in fines caeli, non ultra caelos. At uero in Domino Iesu omnia condita sunt in caelis et in terra, uisibilia et inuisibilia, et ipse est ante omnes et omnia in ipso constant. Caelum aspice, Iesus illic est ; terram intuere, Iesus adest ; ascende uerbo in caelum, descende uerbo in infernum, Iesus adest. Etenim si ascenderis in caelum, Iesus illic est ; si descenderis in infernum, adest. hodie cum loquor, me cum est, intra hoc punctum, intra hoc momentum et, si in Armenia nunc loquitur Christianus, Iesus adest ; nemo enim dicit Dominum Iesum nisi in Spiritu sancto. Abyssos opinione si penetres, illic quoque Iesum uidebis operari ; scriptum est enim : ne dixeris in corde tuo : quis ascendit in caelum? Id est Christum deducere ; aut quis descendit in abyssum? Hoc est Christum ex mortuis deducere. Ubi ergo non est qui caelestia, inferna, terrena conpleuit? Bene ergo magnus cuius uirtus mundum repleuit, qui ubique est et erit semper, quia regni eius non erit finis». [FG2013]

^EA ¶Codd. : Fi309 Li448 ( 7rb ) Ed1953 {MM2019}

³¹⁹ Ambrosius] om. Fi309

³²⁰ hic] is Li448

^marg.| {CLC1d10.15} ORIGENES. − Vide ergo magnitudinem salvatoris, quomodo in toto orbe diffusa sit, ascende ad³²¹* celos quomodo³²² celestia repleverit ; descende cogitatione in³²³* abyssos et vide eum illuc descendisse. Si hec³²⁴* videris, pariter intueberis opere completum.^EB ^fa

^fa ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 6, GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 42.8-43.7 : «Vide ergo magnitudinem Salvatoris, quomodo in toto orbe diffusa sit, et certe necdum eius veram magnitudinem exposui. Adscende in caelos et vide eum, quomodo celestia repleverit : apparuit siquidem angelis. Descende cogitatione in abyssos et videbis eum etiam illuc descendisse. [...] Legimus enim quod pertransierit caelos Filius Dei. Si haec videris, pariter intueberis non transitorie dictum. Magnus erit sed verbum opere completum».
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. (Krikones). [MM2020]

^EB ¶Codd. : Fi309 Li448 Ed1953 {MM2019}

³²¹ ad] in Ed1953

<57. - Lucae evangelium>

Capitulum 1

<57. Catena aurea in Lucam>

Capitulum 1