^a [Lc. 2, 1-14 legitur ad missam in nocte Natalis Domini ; cf. Ordinarium OP 580]

^b ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1009 sqq. : «Nasciturus in carne dei filius sicut parentes sibi quos uoluit et locum natiuitatis quem uoluit elegit eos que ad ipsum locum prius quam nasceretur quo modo uoluit aduexit ita etiam tempore quo uoluit immo quo ipse una cum patre et spiritu sancto a saeculis disposuerat per que ora prophetarum praedixerat mundum ut saluaret intrauit. Quo modo enim de uirgine matre natus uirginitatis sibi gloriam et angelicum castimoniae decus ostendit esse gratissimum sic quoque pacatissimo saeculi tempore procreatus quia pacem magnopere quaereret atque amaret edocuit quia pacis caritatis que sectatores semper inuisere dignaretur indicauit iuxta quod ipse fidelibus promittens ait : vbi enim sunt duo uel tres congregati in nomine meo ibi sum in medio eorum. Quod enim maius regni quietissimi et pulcherrime quantum ad homines potuit esse pacis indicium quam una totum orbem descriptione concludi eodem cunctos longe late que mundi fines census numismate comprehendi? cuius auctor ac moderator augustus tanta iuxta fidem historiarum duodecim annos circa tempus natiuitatis dominicae pace regnauit ut tam forinsecis quam ciuilibus bellis toto orbe sopitis spiritale prophetae praesagium etiam ad litteram uideatur implesse».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Rusch) [MM2020]

^c Gn. 49, 10.

^d ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 1-5 (Krikones §330 : Metaphrastes, Alexander monachus), ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 635 - 636 = PG 115, 535C13-538C5 (§ 5) = Vat. gr. 1611, f. 13v10- b33  : «Τοῦ Μεταφραστοῦ καὶ Ἀλεξάνδρου μοναχοῦ. [a] Ἐνταῦθα ὁ λόγος διασαφεῖν ὥρμηται περὶ τῆς προφητείας *, ὅπως εἴληφε πέρας, τῆς μὴ ἐκλείψειν ἄρχοντα ἐξ Ἰούδα θεσπιζούσης [om. Latysev], μὴ δὲ ἡγούμενον ἐκ τῶν μηρῶν ἐκείνου, ἕως ἂν ἔλθῃ ᾧ ἀπόκειται, αὐτὸν δὲ εἶναι προσδοκίαν ἐθνῶν∙ περὶ τοῦ Χριστοῦ δηλαδὴ [+ καὶ Mai]τοῦτο λεγούσης [+ διασαφεῖν ὥρμηται Latysev]. Τότε γὰρ ἐκεῖνος ἐπιφοιτᾷ, ὅτε λοιπὸν [b] ἐπιλελοιπότες ἦσαν οἱ Ἰουδαϊκοὶ ἄρχοντες· καὶ ὑπὸ τὰ σκῆπτρα ἤδη τὰ τῶν Ῥωμαίων γενόμενοι· [c] ὁμοῦ τε γὰρ ὁ Χριστὸς γίνεται [τίκτεται Latysev], καὶ ἀπογραφὴ πρώτη ἐκείνη γίνεται, κρατησάντων Ῥωμαίων τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους, καὶ ὑπὸ ζυγὸν τῆς οἰκείας βασιλείας ** αὐτοὺς ἐνεγκόντων […] [d] ἡνίκα καὶ τελεῖν φόρους ἐτάχθη τοῖς Ἰουδαίοις· [...] [e] [§ 11] Ἤδη δὲ Καίσαρος Αὐγούστου, δεύτερον ἔτος καὶ τεσσαρακοστὸν βασιλεύοντος, ἔξεισι παρ´ αὐτοῦ δόγμα, ἀπογραφὴν πάσῃ τῇ οἰκουμένῃ ἐγκελευόμενον, [f] ἤγουν φορολογίαν· καὶ ταύτην Κυρηνίῳ τινί, ὡς εὐνουστάτῳ καὶ πρώτῳ τῆς συγκλήτου βουλῆς, ὁ Καῖσαρ ἐνεχείρισεν, ὃν καὶ κατέστησεν ἡγούμενον Συρίας ἤτοι τῆς Ἰουδαίας […]».
* Ἐνταῦθα ὁ .... προφητείας] Πλὴν ἀλλὰ τὰ τῆς προφητείας ὁ λόγος Latysev
** οἰκείας βασιλείας] βασιλείας δηλαδὴ τῆς οἰκείας Latysev
<cuius fons>
[a-e]   Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de sancta Deipara (15 augustus), § 9 et 11, ed. B.   Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 352.28-353.3, 353.11-12, 354.13-15. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
[e-f]   Alexander Cyprius, Inventio crucis [CPG 7398], PG 87/3, 4029B9- 11 : « Ἔτους δὲ τεσσαρακοστοῦ δευτέρου Καίσαρος Αὐγούστου ἐξῆλθε παρ' αὐτοῦ δόγμα ὑπογράφεσθαι πᾶσαν τὴν οἰκουμένην. Αὕτη ἡ ὑπογραφὴ πρώτη ἐγένετο, ὥς φησιν ἱερὰ τῶν Εὐαγγελίων ἱστορία. Ταύτην δὲ τὴν ἀπογραφὴν [f] ἤγουν φορολογίαν ὁ Καῖσαρ ὡς εὐνουστάτῳ τινὶ καὶ μεγίστῳ τῆς συγκλήτου ἐνεχείρισε Κυρινίῳ, ὃν κατέστησεν ἡγούμενον Συρίας ἤτοι τῆς Ἰουδαίας, ἐν ὑπατείᾳ τρισκαιδεκάτῃ Αὐγούστου καὶ Συλουανοῦ, καθ' ἣν ὑπατείαν ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐγεννήθη ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας, κατὰ τὴν προφητείαν, τῷ τριακοστῷ καὶ τρίτῳ ἔτει τῆς βασιλείας Ἡρώδου τοῦ Ἀντιπάτρου, τῇ πρὸ ὀκτὼ Καλανδῶν Ἰανουαρίων ».[MM2021] [rev. VS2021]

^e ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1064 sqq. : «Hunc cyrini temporibus habitum censum etiam iosephus illustris hebraeorum historiographus in octauo decimo antiquitatum libro hoc modo memorat : cyrinus autem uir unus ex consensu curiae romanae per singulos magistratus usque ad gradum consulatus ascendens per cetera quoque honorabilis cum paucis syriam uenit a caesare ius dare gentibus missus et censor simul patrimoniorum futurus. Itaque quod ait, haec descriptio prima facta est a praeside syriae cyrino, significat hanc descriptionem uel primam esse earum quae totum orbem concluserint quia pleraeque iam partes terrarum saepe leguntur fuisse descriptae uel certe primo tunc coepisse quando cyrinus syriam missus est». [MM2020]

^f ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 39, CCSL 14, p. 47.537-48.550 : «Pulchre autem quod et praesidis nomen addidit, ut seriem temporis designaret. Praeside inquit Cyrino facta est haec prima professio, ut quasi consulem quendam signi gratia huic libro evangelista adscripsisse uideatur. Nam si consules adscribuntur tabulis emtionis, quanto magis redemtioni omnium debuit tempus adscribi ! Habes ergo omnia quae in contractibus esse consuerunt, uocabulum summam illic potestatem gerentis, diem, locum, causam. Testes quoque adhiberi solent ; hos quoque natiuitati suae et generationi secundum carnem christus adhibuit, qui signarent evangelium, dicens : uos eritis mihi testes in Hierusalem. Factum est autem, cum essent ibi, inpleti sunt dies ut pareret. Et peperit filium primogenitum et pannis eum inuoluit et posuit in praesaepio, quia non erat locus in eo diuersorio». [FG2013]

^g ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1124 sqq. : «Superna dispensatione professio census ita descripta est ut suam quisque patriam ire iuberetur non tantum propter mysterium quod diximus uerum etiam ut dominus alibi conceptus alibi natus insidiantis sibi herodis furorem facilius euaderet». [MM2020]

^h ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 6 (Krikones §352 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 15v9-12  : «Χρυσοστόμου Εἰς τὴν Χριστοῦ Γέννησιν. Ὥστε οὐκ οἴκοθεν ὁ Αὔγουστος τὸ τῆς ἀπογραφῆς δόγμα ἐξέπεμψεν ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ κινοῦντος αὐτοῦ τὴν ψυχήν, ἵνα καὶ ἄκων ὑπηρετήσηται τῇ τοῦ Μονογενοῦς παρουσίᾳ. Τὸ γὰρ δόγμα καὶ ἄκοντας αὐτοὺς συνώθει ἀπὸ τῆς Ναζαρὲτ τῆς Γαλιλαίας εἰς Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἵνα ἐκεῖ τεχθῇ κατὰ τὴν προφητείαν· καὶ ὁ μὲν ἀστὴρ τοὺς μάγους ἤγαγεν ἀπὸ Ἀνατολῆς· ἔδει γὰρ ἀπ´ οὐρανοῦ κατεχόμενον τὸν λόγον, ἐξ οὐρανοῦ καὶ τὴν σημασίαν ἔχον· ὁ δὲ νόμος τὴν μητέρα εἷλκεν, ἐπὶ τὴν πατρίδα ὑπὸ τῶν προφητῶν εἰρημένην».
<cuius fons> Chrysostomus, In diem natalem [CPG 4334], § 2, PG 49, 353.19-31  : «Οὐδὲ γὰρ ὁ εὐαγγελιστὴς ἁπλῶς τὸν καιρὸν ἐπεσημήνατο τοῦτον, ἀλλ’ ὥστε καὶ τὴν ἡμέραν ἡμῖν δήλην ποιῆσαι καὶ γνώριμον, καὶ τοῦ Θεοῦ τὴν οἰκονομίαν ἐνδείξασθαι. Οὐ γὰρ οἴκοθεν, οὐδὲ παρ’ ἑαυτοῦ τότε ὁ Αὔγουστος τὸ δόγμα τοῦτο ἐξέπεμψεν, ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ κινοῦντος αὐτοῦ τὴν ψυχὴν, ἵνα καὶ ἄκων ὑπηρετήσηται τῇ τοῦ Μονογενοῦς παρουσίᾳ. Καὶ τί τοῦτο συντελεῖ πρὸς τὴν οἰκονομίαν ταύτην, φησίν ; Οὐ μικρὸν, οὐδὲ τὸ τυχὸν, ἀγαπητὲ, ἀλλὰ καὶ σφόδρα μέγα, καὶ τῶν ἀναγκαίων καὶ σπουδαζομένων ἕν. Ποῖον δὴ τοῦτο ; Ἡ Γαλιλαία χώρα τίς ἐστιν ἐν Παλαιστίνῃ, ἡ δὲ Ναζαρὲθ πόλις τῆς Γαλιλαίας. Πάλιν ἡ Ἰουδαία χώρα τίς ἐστι, παρὰ τῶν ἐγχωρίων οὕτω καλουμένη, ἡ δὲ Βηθλεὲμ πόλις τῆς Ἰουδαίας. Τὸν δὲ Χριστὸν οἱ προφῆται προὔλεγον ἅπαντες, οὐκ ἀπὸ τῆς Ναζαρὲθ, ἀλλ’ ἀπὸ τῆς Βηθλεὲμ ἥξειν, καὶ ἐκεῖ τεχθήσεσθαι». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
¶Nota La seconde phrase de la sentence n’a pas de source identifiée. [MM2020]

ⁱ ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 4 (Krikones § 334 : Irenaeus), ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, t. 9, 1837, p. 636 - 637 = Vat. gr. 1611, f. 14ra19-22  : «Εἰρηναίου. Εἰς τί δὲ καὶ τό, ἐν πόλει Δαυὶδ πρόσκειται, εἰ μὴ ἵνα τὴν ὑπὸ Θεοῦ γεγενημένην τῷ Δαυὶδ ὑπόσχεσιν ὅτι ἐκ καρποῦ τῆς κοιλίας αὐτοῦ αἰώνιος ἔσται βασιλεὺς πεπληρωμένην εὐαγγελίσηται ;»
<cuius fons>   Ireneus Lugdunensis , Adversus haereses, lib. 3, c. 10.4, SChr 34, p. 172.3-12 = PG 7, 876  : «"Εἰς τί δὲ καὶ τὸ ‘’ἐν πόλει Δαβὶδ’’ προσέθηκαν, εἰ μὴ ἵνα τὴν ὑπὸ Θεοῦ γεγενημένην τῷ Δαβὶδ ὑπόσχεσιν, ὅτι ἐκ καρποῦ τῆς κοιλίας αὐτοῦ αἰώνιος ἔσται [ἐστι PG] βασιλεύς πεπληρωμένην εὐαγγελίσωνται; Ἣν ὁ Δημιουργὸς τοῦδε τοῦ παντὸς πεποίητο [πεποίηται PG] ἐπαγγελίαν [+ τῷ Δαβίδ SChr]».
<ex quo> ibid., translatio vetus : «Quid autem in civitate David adposuerunt, nisi ut eam pollicitationem quae a Deo facta est David quoniam ‘ex fructu ventris eius aeternus erit rex’ adinpletam evangelizarent ? Etenim Fabricator totius universitatis fecerat promissionem David». <ut laud.>   Theodoretus Cyri , Eranistes sive Polymorphus, dial. 1 (Irenaei episcopi Lugdunensis ex tertio libro Contra Haereses), PG 83, 84A13-B4 .
[2] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 4 (Krikones § 335 : Ἰσιδώρου), Vat. gr. 1611, f. 14ra22-26 (Isidorus) : «Ἰσιδώρου. Ἡ μὲν οὖν ἱερὰ [om. PG] τῶν [+ ἱερῶν PG] εὐαγγελίων βίβλος, εἰς τὸν Ἰωσὴφ τὴν γενεαλογίαν κατάγουσα ἐκ τοῦ Δαυὶδ [Δαυιδικοῦ PG] ἕλκοντα [ἔχοντα PG] τὴν συγγένειαν, ἠρκέσθη δι’ αὐτοῦ ἀποδεῖξαι * καὶ τὴν Παρθένον τοῦ Δαυὶδ συμφυλέτιν, τοῦ θείου νόμου τὰς συζυγίας αὐτοφύλους [ἀπὸ φυλῆς PG] θεσπίζοντος γίνεσθαι [+ τῆς αὐτῆς PG] […]».
* τὴν συγγένειαν, ἠρκέσθη δι’ αὐτοῦ ἀποδεῖξαι] οἴκου τὸ γένος, ἔδειξε δι' αὐτοῦ PG
<cuius fons>   Isidorus Pelusiota , Epistolae, lib. 1, ep. 7 Thimotheo, PG 78, 184C1-6  : «Ἡ μὲν ἱερὰ τῶν εὐαγγελίων πυκτὴ, ἡ εἰς τὸν Ἰωσὴφ τὴν γενεαλογίαν κατάγουσα ἐκ τοῦ Δαβὶδ ἕλκοντα τὴν συγγένειαν, ἠρκέσθη δι’ αὐτοῦ ἀποδεῖξαι καὶ τὴν Παρθένον τοῦ Δαβὶδ συμφυλέτιδα· τοῦ θείου νόμου τὰς συζυγίας αὐτοφύλους θεσπίζοντος γίνεσθαι».
<potius quam>   Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 484.12-17 = ed.   Mai , Nova Patrum Bibliotheca, t. 2, Romae, 1844, p. 120 (codd. E F) : «Ἡ µὲν οὖν τῶν ἱερῶν Εὐαγγελίων βίβλος εἰς τὸν Ἰωσὴφ τὴν γενεαλογίαν κατάγουσα, ἐκ τοῦ ∆αυιδικοῦ ἔχοντα οἴκου τὸ γένος, ἔδειξε δι' αὐτοῦ καὶ τὴν Παρθένον τοῦ ∆αβὶδ συµφυλέτιν, τοῦ θείου νόµου τὰς συζυγίας ἀπὸ φυλῆς θεσπίζοντος γίνεσθαι τῆς αὐτῆς».
<Non hab.> ACO 1/4, p. 9-25.
¶Nota La sentence réunit deux scholies que la chaîne de Nicétas attribue l’une à Irénée, l’autre à Isidore (Vg1611) ou à Cyrille (Mai). Thomas dépend d’un manuscrit plus proche de Vg1611 que des témoins retenus par Mai. Le verbe ἠρκέσθη, exactement traduit par contentus, se retrouve et chez Nicétas et chez Isidore, mais il est absent de la version de ce scholion attribuée à Cyrille par les témoins cités par Mai. Thomas ne doit rien à la traduction latine de l’Adversus Haereses qu’il ne connaît pas. Nicolaï n’a pas repéré cette sentence dans Pg208 où elle est répétée deux fois, mais plus loin, aux f. 61 et 76 d’après PG 7, 876 , n. 44. [MM2020] relu par [ADL2020] [rev. VS2021]

^j ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 1-5 (Krikones §336 Cyrillus) Vat. gr. 1611, f. 14ra28-33  : « Κυρίλλου. Ὁ δέ γε ἱερὸς εὐαγγελιστὴς μεμνηστεῦ<σ>θαί φησι τῷ Ἰωσὴφ τὴν Μαριάμ, δεικνὺς ὅτι* ἐπὶ μόνοις τοῖς μνήστροις ἡ σύλληψις, καὶ παράδοξος ἡ γέννησις τοῦ Ἐμμανουήλ, καὶ τοῖς τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως οὐκ ἀκολουθοῦσα νόμοις· οὐ γὰρ τέτοκεν ἡ ἁγία Παρθένος, ἀνθρωπίνου σπέρματος λαβοῦσα καταβολήν […] ». *ὅτι] ὡς PG72
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, 2, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, n° 1, p. 225.1-4 (PG 72, 484.47-485.1 ). [MOB2014] [MM2015] [rev. VS2021] [MM2022]

^k ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 33, § 9, p. 54.4-6 : «Quia, largiente Domino, missarum sollemnia ter hodie celebraturi sumus, loqui diu de evangelica lectione non possumus. Sed nos aliquid uel breuiter dicere Redemptoris nostri natiuitas ipsa compellit. Quid est quod nascituro Domino mundus describitur, nisi hoc quod aperte monstratur, quia ille ueniebat in carne, qui electos suos ascriberet in aeternitate? Cui contra de reprobis per prophetam dicitur : Deleantur de libro uiuentium, et cum iustis non scribantur. Qui bene etiam in Bethleem nascitur ; Bethleem quippe domus panis interpretatur». [FG2014]*

^l Ps. 23, 1

^m ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 36-37, CCSL 14, p. 46.492-498, p. 46.511-47.516 : «De ortu saluatoris dicturi non putamus alienum ut quo natus sit tempore requiramus. Quid enim professio saecularium ad generationem Domini pertineret nisi ut aduertamus hoc quoque diuinum esse mysterium, quia, dum professio saecularis optenditur, spiritalis inpletur, non terrarum regi dicenda, sed caeli? Professio ista fidei census animorum est ; abolito enim synagogae censu uetusto nouus census ecclesiae parabatur, qui tormenta non exigeret, sed auferret, et spiritaliter in typo plebis sua iam Christo nomina conferebat. Non hic spatia terrarum, sed mentium animorum que censentur nec describuntur limites, sed proferuntur, nec aetas ulla distinguitur, sed omnis adscribitur ; nullus enim ab hoc inmunis est censu, quia omnis aetas munifica Christo est, quem uagientes pueri martyrio confitentur, quem intra uterum positi exsultatione testantur. Nihil in hoc censu uerearis terribile, nihil inmite, nihil triste ; sola unumquemque fides signat. Vis Christi audire censores? Iubentur censere sine uirgis nec terrore, sed gratia plebem quaerere, recondere gladium, non possidere aurum. Talibus censoribus adquisitus est orbis. [§ 37] Denique, ut scias censum non Augusti esse, sed christi, totus orbis profiteri iubetur. Quando nascitur christus, omnes profitentur ; quando mundus concluditur, omnes periclitantur. Qui * ergo poterat professionem totius orbis exigere nisi qui totius habebat orbis imperium? Non enim Augusti, sed Domini est terra et plenitudo eius, orbis terrarum et uniuersi qui habitant in ea. Gothis non imperabat Augustus, non imperabat Armeniis : imperabat Christus. Acceperunt utique Christi censorem, qui Christi martyras ediderunt. Et ideo fortasse nos uincunt, ut praesentia docent, quoniam quem illi oblatione sanguinis fatebantur huic Arriani quaestionem generis inferebant».
* Qui] Quis g (Sankt-Gallen 96) et m. 2 E (München Clm. 14.117) O (München Clm. 9543) p (Vaticanus palatinus 168) B (Boulogne 35). Cf. CCSL 14, p. 47, in apparatu. [FG2013]

ⁿ ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1049 sqq. : «Qui uocabulum augusti perfectissime complens utpote suos et augescere desiderans et ipse augere sufficiens censoribus suae professionis non ablatione pecuniae subiectos sed fidei oblatione signare praecepit, euntes, inquiens, in mundum uniuersum praedicate euangelium omni creaturae ; qui crediderit et baptizatus fuerit saluus erit». [MM2020]

^o ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 2, 5), PG 123, 721B15C3 : «  ἔδει δὲ Θεοῦ ἑνὸς μέλλοντος παῦσαι τὴν πολυθείαν, καὶ ἕνα βασιλέα κρατῆσαι, τὸν Καίσαρα· ἀπογράφεται δὲ καὶ ὁ Χριστὸς μετὰ πάντων, ἔδει γὰρ καὶ τὸν Κύριον, τῇ οἰκουμένῃ συναπογραφῆναι, ἵνα ἁγιάσῃ τοὺς ἀπογραφομένους, καὶ καταργήσῃ τὴν δουλείαν ». [CGC2015]* [VS2022] [MM2022]

^p ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 11 (Lc. 2, 5), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 82a4-11  : «Diligentius intuenti sacramentum quoddam videtur significari quia [quod editiones] in totius orbis professione describi oportuerit et Christum, ut cum omnibus scriptus sanctificaret omnes, et cum orbe relatus in censum communionem sui preberet orbi ut post hanc descriptionem describeret quoque ex orbe secum in librum viventium ut, quicunque credidissent in eo, postea cum sanctis illius scriberentur in caelis».
<cuius fons>   Origenes , Homiliae in Lc. (graecus), hom. 11 (Lc. 2, 5), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 82b4-9 .
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^q ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Lc. 2, 2) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 145a marg.], ed. Gloss-e  : «BEDA : Sicut imperante Augusto et presidente Cyrino ibant singuli in suam civitatem ut profiterentur censum, sic modo imperante Christo per doctores Ecclesie presides profiteri debemus censum iustitie».
<Potius quam> <cuius fons> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1069 sqq. : «Quo modo autem tunc imperante augusto et cyrino praesidente ibant omnes ut censum profiterentur singuli in suam ciuitatem ita et nunc imperante per ecclesiae praesides, id est doctores, immo suadente et praemia pollicente christo eamus omnes nullus excipiatur a censu iustitiae». [MM2020]

^r Ps. 46, 2.

^s ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 38, CCSL 14, p. 47.523-536 : «Haec inquit professio prima facta est. Atqui plerasque iam partes terrarum fuisse descriptas loquuntur historiae. Haec est ergo professio prima non terrarum, sed mentium, cui omnes profitentur, quia nullus excipitur, non praeconis euocatione, sed uatis, qui multo ante praedixit : omnes gentes, plaudite manibus, iubilate Deo in uoce exsultationis, quoniam Deus summus, terribilis, rex magnus super omnem terram. Denique ut scias censum esse iustitiae, ueniunt ad eum Ioseph et Maria, hoc est, iustus et uirgo, ille qui uerbum seruaret, ista quae pareret. Ubi profitentur iustus et uirgo nisi ubi nascitur Christus? Omnis enim spiritus qui confitetur Iesum Christum in carne uenisse de Deo est. Ubi autem secundum altiorem rationem nascitur Christus nisi in corde tuo et in pectore tuo? Prope est enim uerbum, in ore tuo et in corde tuo». [FG2013]*

^t ¶Fons : [1] Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1077 sqq. : «Haec est enim nostra ciuitas et patria requies uidelicet beata et caelestis animarum ad quam in saeculi nascentis exordio a deo christo creati ad quam ab homine christo sumus in fine saeculorum recreati ad quam nimirum ciuitatem pacis et quietis ire et deuota regi nostro thesaura ferre est crescentibus cotidie uirtutis ac fidei profectibus supernae lucis quae sint gaudia aeterna speculari et pro his adquirendis prospera mundi simul et aduersa contemnere et his adquisitis mundatos nos ab omni inquinamento carnis et spiritus pretiosius auro deo munus offerre».
[2]¶Fons :   Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1165 sqq. : «Cotidie dei genetrix ecclesia suum comitata doctorem de rota mundanae conuersationis quod galilea sonat in ciuitatem iuda confessionis uidelicet et laudis ascendens censum suae deuotionis aeterno regi persoluit. Quae in exemplum beatae semper uirginis mariae nupta simul et immaculata concipit nos uirgo de spiritu parit nos uirgo sine gemitu et quasi alii quidem desponsata sed ab alio fecundata per singulas sui partes quae unam catholicam faciunt praeposito sibi pontifici uisibiliter iungitur sed inuisibili spiritus sancti uirtute cumulatur. Vnde et bene ioseph auctus interpretatur indicans nimirum hoc uocabulo quod instantia magistri loquentis nil ualet, si non augmentum superni iuuaminis ut audiatur acceperit».
<ex quo> <et> Glossa ordinaria (Lc. 2, 4) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 145ba marg. = Cas574], ed. Gloss-e  : «NAZARETH. BEDA : Quotidie Dominus in Nazareth concipitur, in Bethleem nascitur, cum aliquis flore verbi suscepto se domum eterni panis operando efficit. Quasi in alvo virginali concipitur in corde credentis per fidem, generatur per baptisma. Quotidie Dei genitrix Ecclesia suum comitata doctorem de rota mundi in civitatem confessionis et laudis ascendens censum sue devotionis regi eterno persolvit. Que quasi alii desponsata, sed ab alio fecundatur dum proposito sibi pontifici visibiliter iungitur, sed invisibili spiritus virtute cumulatur. Unde et Ioseph 'auctus' interpretatur, indicans ipso nomine quod instantia loquentis magistri nihil valet, nisi augmentum superni iuvaminis ut audiatur acceperit».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e)
¶Nota Sentence composite dont la rédaction, partie de la Glose, remonte à l’original de Bède tout en gardant des éléments textuels secondaires de la sentence de la Glose. [MM2020]

^u ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 40, CCSL 14, p. 48.550-552 : «Breuiter sanctus Lucas et quomodo et quo tempore et quo loci secundum carnem Christus natus sit explicauit. At uero de caelesti generatione si quaeris, lege evangelium sancti Iohannis, qui a caelestibus exorsus ad terrena descendit». [b]   Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 43, CCSL 14, p. 50.620 : «Ex utero funditur, sed coruscat e caelo ; terreno in diuersorio iacet, sed caelesti lumine uiget. Nupta peperit, sed uirgo concepit ; nupta concepit, sed uirgo generauit. Docuit enim nos sanctus Matthaeus non mediocre mysterium, quod sanctus Lucas, quia plene iam erat expositum, silendum putauit, satis se diuitem fore credens, si praesaepe sibi Domini ex omnibus uindicasset». [FG2013]

^v ¶Fons^G : [a] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc . 2, 6 (Krikones §358 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 15vb39 - 16r9  : « Γρηγορίου Νύσσης Εἰς τὴν Χριστοῦ Γέννησιν. Ἐν τούτῳ [ταύτῃ γὰρ Greg .] σκηνοπηγεῖται τὸ ἀνθρώπινον σκήνωμα τῷ δι' ἡμᾶς ἐνδυσαμένῳ τὸν ἄνθρωπον . καὶ [Ἐν ταύτῃ Greg .]. τὰ διαπεπτωκότα ἡμῶν σκηνώματα ὑπὸ τοῦ θανάτου πάλιν συμπήγνυται ὑπὸ τοῦ ἐξ ἀρχῆς τὸ οἰκητήριον ἡμῶν οἰκοδομήσαντος . // καὶ νῦν , διὰ τῆς παρθενικῆς ἀφθαρσίας [= V ^u , ἀφθορίας Greg .] ἐπὶ τὸν ἀνθρώπινον βίον διαπεράσαντες [διαπεράσας Greg .]. // ἐν τούτῳ [ᾗ Greg .] μειοῦσθαι τὸ σκότος [f. 16r] ἄρχεται καὶ τὰ τῆς νυκτὸς μέτρα τῷ πλεονάζοντι τῆς ἀκτῖνος συνωθεῖται πρὸς ἔκλειψιν οὐ συντυχική τις [+ ἀδελφοὶ Greg .] κατὰ τὸ αὐτόματον γέγονεν ἡ τοιαύτη // οἰκονομία. τὸ νῦν ἐπιφανῆναι τῇ ἀνθρωπίνῃ ζωῇ τὴν θείαν ζωήν. [... ( ut in Greg. ) ] Νόησον, ὅτι ἡ πονηρὰ τῆς ἁμαρτίας νὺξ ἐφόσον [ἐφ' ὅσον οἷόν τε Greg .] ἦν αὐξηθεῖσα καὶ διὰ πάσης κακῶν ἐπινοίας ἐπὶ τὸ ἀκρότατον τῆς πονηρίας [+ μέγεθος Greg .] φθάσασα σήμερον ἀνεκόπη τῆς ἐπὶ πλεῖον νομῆς καὶ τὰ ἀπὸ τούτου πρὸς ἔκλειψίν [+ τε Greg .] καὶ ἀφανισμὸν συνελαύνεται . Ὁρᾷς τὴν τοῦ φωτὸς ἀκτῖνα διαρκεστέραν καὶ ὑψηλότερον τῆς συνηθείας τὸν ἥλιον; νόει τοῦ ἀληθινοῦ φωτὸς τὴν παρουσίαν τοῦ ταῖς εὐαγγελικαῖς ἀκτῖσι πᾶσαν τὴν οἰκουμένην καταφωτίσαντος [= F ^I V ^U , καταφωτίζοντος Greg .] […]».
<cuius fons> =   Gregorius Nyssenus , In diem natalem Salvatoris [CPG 3194] , Gregorii Nysseni opera , t. 10.2, 1996, p. 236.15-16, 238.14-19, 239.7-15 (PG 46, 1128B10 - 1129B13-15, C14-D8 ).
[b] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc . 2, 6 (Krikones §362 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 16v9-10  : « Γρηγορίου Νύσσης . [1] Τοῦτο γὰρ δηλοῖ τὸ εὑρεθεὶς ὡς ἄνθρωπος ὅτι οὐ διὰ πάντων τοῖς νόμοις τῆς ἀνθρωπίνης ἐδούλευσε φύσεως , ἀλλὰ θεϊκῶς ἑαυτὸν εἰσοικίσας τῷ βίῳ καὶ μὴ δεηθεὶς τῆς ἐκ τοῦ γάμου συνεργίας πρὸς τὴν κατασκευὴν τοῦ ἰδίου σώματος [πλάσματος Greg. ] εὑρίσκεται οὐ διὰ πάντων κοινὸς ἄνθρωπος διὰ τὸ παρηλλαγμένον αὐτοῦ τῆς συστάσεως, καὶ διὰ τὸ κατὰ τὴν παρθηνίαν μυστήριον ἀλλ' ὡς ἄνθρωπος . [2] ἡ μὲν γὰρ ἐκ γυναικὸς γέννησις τὸ ἀνθρώπινον ἔχει , ἡ δὲ παρθενία ὑπηρετήσασα τῷ τόκῳ τὸ ὑπὲρ ἄνθρωπον ἔδειξεν . Ὥστε τὸ μὲν γεννηθὲν ἄνθρωπος, ἡ δὲ πρὸς τὴν γέννησιν δύναμις οὐκ ἐξ ἀνθρώπων, ἀλλὰ διὰ πνεύματος ἁγίου καὶ τῆς τοῦ ὑψίστου δυνάμεως. Oὐκοῦν κατὰ τὸν ἀληθῆ λόγον καὶ ἄνθρωπός ἐστι καὶ θεός, τῷ ὁρωμένῳ ἄνθρωπος, τῷ νοουμένῳ θεός ».
<cuius fons> [1]   Gregorius Nyssenus , Antirrheticus adversus Apollinarium [CPG 3144], § 21, Gregorii Nysseni opera , t. 3.1, 1958, p. 160.3-11 (PG 45, 1164D-1165A ) . [2]   Gregorius Nyssenus , Antirrheticus adversus Apollinarium [CPG 3144], § 38, Gregorii Nysseni opera , t. 3.1, 1958, p. 191.20-26. (PG 45, 1208D2-1209A ) .
[c] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc . 2, 6 (Krikones §379 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 26rb35 - 26v4-5  : « Γρηγορίου Νύσσης . […] Οὗ ἀσυνδύαστος μὲν ἡ κυοφορία , ἀμόλυντος δὲ ἡ λοχεία , ἀνώδυνος δὲ ἡ ὠδίν [ Greg. (T), ὠδίς Greg. ] // · καὶ χωρὶς μὲν γάμου ἡ σύστασις // χωρὶς δὲ λοχείας ἡ γέννησις .  //   οὐ γάρ ἐστιν ἐπὶ τῆς ἀφθόρου [+ τε Greg .] καὶ ἀπειρογάμου κυρίως τὸ ὄνομα τῆς λοχείας εἰπεῖν ,  διότι παρθενίας τε καὶ λοχείας ἀσύμβατά ἐστι περὶ τὴν αὐτὴν τὰ ὀνόματα. Ἀλλ' ὥσπερ υἱὸς ἐδόθη ἡμῖν ἄνευ πατρός, οὕτω [f. 26v] καὶ τὸ παιδίον ἄνευ λοχείας γεγέννηται. Ὡς γὰρ οὐκ ἔγνω ἡ παρθένος ὅπως ἐν τῷ σώματι αὐτῆς τὸ θεῖον [ θεοδόχον Greg. ] συνέστη τὸ [ exp .] σῶμα , οὕτως οὐδὲ τοῦ τόκου   ᾔσθετο //   " Πρὶν γὰρ ἐλθεῖν τοὺς πόνους τῶν ὠδίνων ἐξέφυγε καὶ ἔτεκεν ἄρσεν " [Is. 66, 7].  Διὰ τοῦτο ἐκλελοχισμένος καὶ ξενίζων καθ' ἑκάτερον τὴν ἀκολουθίαν τῆς φύσεως,  οὔτε ἀρξάμενος ἐξ ἡδονῆς οὔτε προελθὼν διὰ πόνων . Καὶ τοῦτο κατὰ τὸ ἀκόλουθον [+ τε Greg .] γίνεται καὶ οὐκ ἔξω τοῦ εἰκότος ἐστίν ·  ἐπειδὴ γὰρ ἡ τὸν θάνατον διὰ τῆς ἁμαρτίας ἐπεισαγαγοῦσα τῇ φύσει ἐν λύπαις καὶ πόνοις  τίκτειν κατεδικάσθη , ἔδει  πάντως τὴν τῆς ζωῆς μητέρα ἀπὸ χαρᾶς τε τῆς κυοφορίας ἄρξασθαι καὶ  διὰ χαρᾶς τελειῶσαι τὸν τόκον ». [ADL2020] [MM2020]* [rev. VS2021]
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , In Cantica canticorum [CPG 3158], hom. 13 (Ct. 5, 10 ), Gregorii Nysseni opera , t. 6, 1960, p. 388.8-17, 389.4-9 (PG 44, 1053A1-B13 ).
¶Nota Thomas force un peu le vocabulaire de Grégoire. En traduisant ἀσυνδύαστος κυοφορία (gestation virginale) par « iucunda portatio », il explicite , plus qu'il ne traduit, les conséquences psychologiques paradoxales de la conception virginale : une joie spécifique étendue à la période de l'attente du Christ, alors même que Marie s’est trouvée enceinte sans éprouver les agréments que le créateur a associés à la conception naturelle. Quant à l’accouchement «anodin» évoqué par Grégoire (ἀνώδυνος = sans peine ni douleur), l’expression partus facilis en écarte toute explication préternaturelle. Elle renvoie aux techniques de l'accouchement sans douleur, guidé par les sages-femmes dans les sociétés anciennes   ( Summae theologiae tertia pars, q. 67, a. 7 ad 2 : « Ad facilem partum […] requiritur obstetrix»). Déjà attestées par saint Augustin, elles sont décrites, notamment, par la prédication populaire d’Antoine de Padoue (+1231) : «… Mulier in tempore partus potest retinere suum anhelitum ; quoniam, hoc quando fecerit, erit partus levis et facilis  ; et cum non erit, e contrario, quia dolorosus, difficilis et tristis» (   Antonius Patavinus , Sermo in dominica III post pascha, pars 4, par. 12, in : Sermones dominicales et mariani , Padova, 1979, t. 1, p. 298.3). Cf. Augustinus Hipponensis   , Contra Iulianum opus imperfectum [CPL 0356], lib. 6, § 29 (responsio Augustini), CSEL 85,2, p. 412.42 : «Dic parturitionum laborem pro parientium corporibus viribus que variari atque ita describe barbaras et rusticas feminas in facilitate pariendi, ut nec parturire videantur ac per hoc non parvum dolorem in pariendo sentire, sed nullum».   Dionysius Periegeta sec. translationem et retractationem quas fecit Priscianus , ed. E. Baehrens, 1883 (Poetae Latini Minores, V), p. 289.439 : «Concipit et parit hic naturae munere gemma, | Quam paeaniten perhibent : praegnantibus ista | Auxilium confert facilis releuamine partus ». [MM2020]

^w ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1140.1153 sqq. : «Dauid quippe manu fortis siue desiderabilis interpretatur nomen quidem inde mutuans quod et gigantem fortiter strauerit et pulcher aspectu decora que facie fuerit sed altiori mysterio illum de sua domo ac familia nasciturum praefigurans qui singulariter mundi principem debellaret speciosus forma prae filiis hominum et ipse in bethleem natus et intellectualium pastor ouium, hoc est simplicium rector animarum. Cuius non praetereunter tanta tam que benigna est humilitas intuenda qui non solum incarnari pro nobis sed et eo tempore dignatus sit incarnari quo mox natus censu caesaris adscriberetur atque ob nostri liberationem ipse seruitio subderetur. Quam etiam nobis humilitatis eius semitam, neque enim conditiones uenit mutare sed animos, petrus insinuat, subditi, inquiens, estote omni humanae creaturae propter deum siue regi quasi praecellenti siue ducibus tamquam ab eo missis, sed et coapostolus eius paulus, reddite, inquit, omnibus debita cui tributum tributum cui uectigal uectigal cui timorem timorem cui honorem honorem nemini quicquam debeatis nisi ut inuicem diligatis. Factum est autem cum essent ibi impleti sunt dies ut pareret et peperit filium suum primogenitum. Bene non solum propter indicium regii stemmatis sed et propter nominis sacramentum dominus in bethleem nascitur». [MM2020]

^x Io. 6, 41.

^y ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 33, § 9, p. 54.9-13 : «Quia, largiente Domino, missarum sollemnia ter hodie celebraturi sumus, loqui diu de evangelica lectione non possumus. Sed nos aliquid uel breuiter dicere Redemptoris nostri natiuitas ipsa compellit. Quid est quod nascituro Domino mundus describitur, nisi hoc quod aperte monstratur, quia ille ueniebat in carne, qui electos suos ascriberet in aeternitate? Cui contra de reprobis per prophetam dicitur : Deleantur de libro uiuentium, et cum iustis non scribantur. Qui bene etiam in Bethleem nascitur ; Bethleem quippe domus panis interpretatur. Ipse namque est qui ait : Ego sum panis uiuus qui de caelo descendi. Locus ergo in quo Dominus nasceretur, domus panis ante uocatus est, quia futurum profecto erat, ut ille ibi per materiam carnis appareret, qui electorum mentes interna satietate reficeret». [FG2013]

^z ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1160 sqq. : «Sed usque hodie et usque ad consummationem saeculi dominus in nazareth concipi nasci in bethleem non desinit cum quilibet audientium uerbi flore suscepto domum se aeterni panis efficit. Cotidie in utero uirginali, hoc est in animo credentium per fidem concipitur per baptisma gignitur». [MM2020]

^aa ¶Fons : Hieronymus , Adversus Helvidum de Mariae virginitate perpetua, par. 9-10, PL 23, 201C11-202B4 [=Chadwickcol.192A-C] : «Helvidius :-Verum quia jam satis abundeque respondimus ad id quod proposuerat, Antequam convenirent, et Non cognovit eam, donec peperit filium, ad tertiam veniendum est quaestionem, ut juxta disputationis ejus ordinem, etiam nostrae responsionis ordo [192B] procedat. Vult enim alios quoque filios Mariam procreasse ; et ex eo quod scriptum est : Ascendit autem Joseph in civitatem David, ut profiteretur cum Maria uxore sua praegnante. Factum est autem cum ibi essent, impleti sunt dies, ut pareret, et peperit filium suum primogenitum (Lc. 2, 4 et seqq.), nititur approbare primogenitum non posse dici, nisi eum qui habeat et fratres : sicut unigenitus ille vocatur, qui parentibus solus sit filius. Hieronymus : Nos autem ita definimus : Omnis unigenitus est primogenitus : non omnis primogenitus est unigenitus. Primogenitus est, non tantum post quem et alii : sed ante quem nullus. Omne, 215 inquit Dominus ad Aaron, quod aperit vulvam, ab omni carne quae offertur Domino, ab homine usque [192C] ad pecus, tibi erunt : tantummodo pretiis redimant primogenita hominum, et primogenita pecorum immundorum (Ex. 34, 19, 20 ; Nm. 18, 15). Definivit sermo Dei, quid sit primogenitum, Omne, inquit, quod aperit vulvam. Alioqui si non est primogenitus, nisi is tantum, quem sequuntur fratres, tamdiu sacerdotibus primogenita non debentur quamdiu et alia fuerint procreata ; ne forte partu postea non sequente, unigenitus sit, et non primogenitus».
<Paral.>CMT1d14 #
¶Nota Nous retenons la leçon de Li448 «omnis unigenitus est primogenitus nam omnis primogenitus est unigenitus» comme lectio difficilior qui exprime le sens et l’intention exacte de Jérôme, dans la mesure où elle révèle une évidence plus subtile, bien qu’elle s’écarte de l’édition de la source et de la logique facile qui a conduit à l’établir. Il est aussi vrai de dire que tout premier né n’est pas pour autant enfant unique que de dire que tout premier né est unique en tant qu’il est premier né. La pointe de la sentence est d’affirmer que la notion de primogéniture n’implique pas en elle-même la naissance d’autres enfants et donc ne contredit pas la virginitas post partum. [MM2019]

^ab ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1195 sqq. : «Est ergo unigenitus in substantia deitatis primogenitus in susceptione humanitatis primogenitus in gratia unigenitus in natura». [MM2020]

^ac ¶Fons : Hieronymus , Adversus Helvidum de Mariae virginitate perpetua, par. 8, PL 23, 201C11-202B4 [=Chadwickcol.192A] : «nulla ibi obstetrix : nulla muliercularum sedulitas intercessit. ipsa pannis inuoluit infantem, ipsa et mater et obstetrix fuit». [MM2020]

^ad ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1202 sqq. «qui enim maior est omni laude paruulus natus est nobis ut nos uiri possimus esse perfecti qui totum mundum uario uestit ornatu pannis uilibus inuoluitur ut nos stolam primam recipere ualeamus per quem omnia facta sunt manus pedes que cunis adstringitur ut nostrae manus ad opus bonum exertae nostri sint pedes in uiam pacis directi cui caelum sedes est duri praesepis angustia continetur ut nos per caelestis regni gaudia dilatet qui panis est angelorum in praesepio reclinatur ut nos quasi sancta animalia carnis suae frumento reficiat qui ad dexteram patris sedet in diuersorio loco eget ut nobis in domo patris sui multas mansiones praepararet». [MM2020]

^ae ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §389 : Metaphrastes), Vat. gr. 1611, f. 28v4-6  : «Τοῦ Μεταφραστοῦ. […] ὢ τῆς δι´ ἐμὲ στενοχωρίας καὶ ξενιτείας τοῦ διὰ πάντων χωροῦντος καὶ πᾶσαν κτίσιν ἐμπεριέχοντος. Ἐκεῖνον μετὰ τῶν ἄλλων οὕτω καὶ τόπου διαπορούμενον, οὐχ εὑρίσκει γὰρ τόπον οὐδὲ κατάλυμα, ἡ φάτνη δέχεται τὴν πτωχείαν ἑλόμενον ἐξ ἀρχῆς, καὶ ταύτην ἐν ἑαυτῷ τιμήσαντα».
<cuius fons> Cf.   Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de sancta Deipara (15 augustus), § 12, ed. B.   Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, t. 2, Petropoli, 1902, p. 355.15-17 : «Ἐκεῖνον μετὰ τῶν ἄλλων οὕτω καὶ τόπου διαπορούμενον, ἡ φάτνη δέχεται ἐξ ἀρχῆς, καὶ ταύτην ἐν ἑαυτῷ τιμήσαντα » ; cf. PG 115, 539D4-9 § 6.
[2] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §390 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 28va13-21  : «Χρυσοστόμου Εἰς τὴν Χριστοῦ Γέννησιν. [...] Καίτοι γε, εἴπερ ἐβούλετο, ἠδύνατο παραγενέσθαι τὸν οὐρανὸν σείων, τὴν γῆν σαλεύων, ἀστραπὰς ἀφιείς, καὶ τί λέγω ταῦτα; γυμνὴν μόνην εἰ ἔδειξε τὴν θεότητα,τοῦτο πόσης λαμπρότητος καὶ φαιδρότητος μεῖζον [+ οὐκ ἂν Chrys.] ἦν; Ἀλλ’ οὐκ ἐποίησεν οὕτως· οὐ γὰρ ἀπολέσαι, ἀλλὰ σῶσαι ἐβούλετο · οὐκ ἐκπλῆξαι, ἀλλὰ διορθῶσαι· καὶ ἐκ προοιμίων τὸν τῦφον καταπατῆσαι τὸν ἀνθρώπινον [+ καὶ Chrys.] τὴν ἀπόνοιαν κατενεγκεῖν. Διὰ δὴ τοῦτο οὐκ ἄνθρωπος γίνεται μόνον, ἀλλὰ καὶ πτωχὸς ἄνθρωπος, καὶ μητέρα τοιαύτην αἱρεῖται, καὶ καταγώγιον καὶ [εὐτελὲς Chrys.] τὸν ἔσχατον τῆς πενίας ὅρον, [+ ἐκ προοιμίων αὐτῶν καὶ Chrys.] ἐξ αὐτῶν ὠδίνων ἀσπαζόμενος. Ποία γάρ, εἰπέ μοι, γυνή, κἂν ἁπάντων ἀνθρώπων πτωχοτέρα ᾖ, κἂν αὐτοπροσαῖτις, οὐκ ἔχει κλίνην ὥστε τὸ τεχθὲν παιδίον κατακλῖναι; […]».
<cuius fons>   Chrysostomus , Homilia habita postquam presbyter Gothus concionatus fuerat, § 2, PG 63, 503.43-56 . [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]*
¶Nota En écrivant quam (subiit) le glossateur (ou l’apographiste) a probablement cherché à fluidifier – en vue d’une meilleure insertion dans la continuité de l’exposé - une traduction plus littérale dont la subtilité lui a échappé. La traduction initiale devait plutôt ressembler à : «Quam coarctatio et peregrinatio eius qui subiit, qui continet mundum !». Quam en début de phrase risquait de créer une interférence avec «viam pacis» de la sentence précédente. Au moment de l’assemblage des sentences et de la rédaction finale, quam a été remplacé par O admirabile et mis à la place de eius qui, devant subiit, bien qu’en grec ξενιτείας - peregrinationem ne soit pas le complément d’objet direct de χωροῦντος - subiit. Ce faisant, on apprend que subire a été compris par Thomas au sens second de ‘subir’, alors que subiit avait été choisi par le traducteur en raison de la quasi synonymie de son sens premier - ‘s’avancer’ - avec le verbe grec χωρέω (χωροῦντος). [MM2020]

^af ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1205 sqq. : «qui enim maior est omni laude paruulus natus est nobis ut nos uiri possimus esse perfecti qui totum mundum uario uestit ornatu pannis uilibus inuoluitur ut nos stolam primam recipere ualeamus per quem omnia facta sunt manus pedes que cunis adstringitur ut nostrae manus ad opus bonum exertae nostri sint pedes in uiam pacis directi [a] cui caelum sedes est [b] duri praesepis angustia continetur [c] ut nos per caelestis regni gaudia dilatet qui panis est angelorum in praesepio reclinatur ut nos quasi sancta animalia carnis suae frumento reficiat qui ad dexteram patris sedet in diuersorio loco eget ut nobis in domo patris sui multas mansiones praepararet». [MM2020]

^ag ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §392 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 29rb14-19  : «Κυρίλλου. Εὗρεν ἀποκτηνωθέντα τὸν ἄνθρωπον· διὰ τοῦτο ἐν φάτνῃ ὡς ἐν τάξει τροφῆς τέθειται, ἵνα τὸν κτηνοπρεπῆ μεταμείψαντες βίον, εἰς τὴν ἀνθρώπῳ πρέπουσαν ἀνακομισθῶμεν σύνεσιν· καὶ οἱ κτηνώδεις τῇ ψυχῇ, προσελθόντες τῇ οἰκείᾳ τραπέζῃ τῇ φάτνῃ, εὕρωμεν μηκέτι χόρτον, ἀλλ’ ἄρτον τὸν ἐξ οὐρανοῦ, τὸ τῆς ζωῆς σῶμα».
<cuius fons> =   Cyrillus Alexandrinus , Commentarii in Lc. (Lc. 2, 7) ex catenis, PG 72, 488D46-53 (alia fons non inv.) [MOB2014]
<Non hab.> Krikones ;   Reuss , Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984.   [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^ah ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1212-1218 sqq. : «qui enim maior est omni laude paruulus natus est nobis ut nos uiri possimus esse perfecti qui totum mundum uario uestit ornatu pannis uilibus inuoluitur ut nos stolam primam recipere ualeamus per quem omnia facta sunt manus pedes que cunis adstringitur ut nostrae manus ad opus bonum exertae nostri sint pedes in uiam pacis directi cui caelum sedes est duri praesepis angustia continetur ut nos per caelestis regni gaudia dilatet qui panis est angelorum in praesepio reclinatur ut nos quasi sancta animalia carnis suae frumento reficiat qui ad dexteram patris sedet in diuersorio loco eget ut nobis in domo patris sui multas mansiones praepararet. Quamuis hoc quod non in parentum domo sed in diuersorio et in uia nascitur per significationem intellegi altius potest. Ipse namque ait : ego sum uia et ueritas et uita. Qui ergo per diuinitatis essentiam ueritas et uita permanet per incarnationis mysterium uia factus est qua nos ad patriam ubi ueritate et uita frueremur adduceret». [MM2020]

^ai ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 33, § 9, p. 54.14-17 : «Locus ergo in quo Dominus nasceretur, domus panis ante uocatus est, quia futurum profecto erat, ut ille ibi per materiam carnis appareret, qui electorum mentes interna satietate reficeret. Qui non in parentum domo, sed in uia nascitur, ut profecto ostenderet quia per humanitatem quam assumpserat, quasi in alieno nascebatur. Alienum uidelicet non secundum potestatem dico, sed secundum naturam». [FG2013]

^aj ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 41, CCSL 14, p. 49.589-590 : «Nec quemquam mouere debet quod altiore consilio Iohannis infantiam diximus praetermissam, christi uero infantiam adserimus esse descriptam ; non enim omnium est dicere : factus sum infirmibus infirmus, ut infirmos lucrifaciam ; omnibus omnia factus sum, neque de quoquam ita alio dici potest quia uulneratus est propter iniquitatem nostram et infirmatus propter peccata nostra. lle igitur paruulus, ille infantulus fuit, ut tu uir possis esse perfectus ; ille inuolutus in pannis ut tu mortis sis laqueis absolutus ; ille in praesaepibus, ut tu in altaribus ; ille in terris, ut tu in stellis ; ille alium locum in eo diuersorio non habebat, ut tu plures haberes in caelestibus mansiones. Qui cum diues inquit esset, propter uos pauper factus est, ut illius inopia uos ditaremini. Meum ergo paupertas illa patrimonium est et infirmitas domini mea uirtus est. Maluit sibi egere, ut omnibus abundaret. Me illi infantiae uagientis abluunt fletus, mea lacrimae illae delicta lauerunt. Plus igitur, Domine Iesu, iniuriis tuis debeo quod redemtus sum quam operibus quod creatus sum. Non prodesset nasci, nisi redimi profuisset». [b]   Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 42, CCSL 14, p. 49.593-595 : «Sed nemo intra usum corporis formam omnem diuinitatis includat. Alia natura carnis, alia diuinitatis est gloria. Propter te infirmitas, in se potentia ; propter te inopia, in se opulentia. Noli hoc aestimare quod cernis, sed quod redimeris agnosce. Quia in pannis est uides, quia in caelis est non uides. Infantis audis uagitus, non audis bouis dominum agnoscentis mugitus ; agnouit enim bos possessorem suum et asina praesaepe domini sui, immo praesaepium dixerim, sicut scripsit qui transtulit ; nihil enim aput me distat in uerbo, quod non distat in sensu. Nam si orator illorum qui faleras sermonum sequuntur negat in hoc fortunas positas esse Graeciae, hoc an illo uerbo usus sit, sed rem spectandam putat, si ipsi philosophi eorum qui totos dies in disputatione consumunt minus latinis et receptis usi sermonibus sunt, ut propriis uterentur, quanto magis nos neglegere uerba debemus, spectare mysteria, quibus uincit sermonis uilitas, quod operum miracula diuinorum nullis uenustata sermonibus ueritatis suae lumine refulserunt? Denique asinam illam rationabilem non fuco deliciarum, sed suco naturalis alimoniae praesaepia sancta pauerunt». [FG2013]*
<ex quo>   Florus Lugdunensis , Collectio ex dictis XII patrum, dicta Ambrosii Mediolanensis, excerptum 216 (2Cor.), CCCM 193, p. 153.
<Non hab.> Dionysius Exiguus (dub.), Exempla sanctorum patrum (CPL 0654) [MM2020]

^ak ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 51, CCSL 14, p. 53.703-708 : «Videte quemadmodum diuina cura fidem adstruat. Angelus Mariam, angelus Ioseph, angelus pastores edocet. Non satis est semel missum ; duobus enim et tribus testibus stat omne uerbum. Et facta est cum angelo multitudo exercitus caelestium laudantium deum et dicentium : gloria in altissimis Deo et in terra pax hominibus bonae uoluntatis». [FG2013]*

^al ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 8-11 (Krikones §396 : Chrysostomus in Act.), Vat. gr. 1611, f. 29v6-a10 = Vat. gr. 1642, f. 83rb  : « Χρυσοστόμου Πράξεων. [1] Τῷ μὲν Ἰωσὴφ δι´ ὁράματος φαίνεται ὁ ἄγγελος, ῥᾳδίως πειθομένῳ, τοῖς δὲ ποιμέσιν ὕπαρ ὡς ἀγροικοτέροις. Ἔνθα μὲν γὰρ εὐκολώτερον τὸ πεισθῆναι, ἀνθρωπινώτερον· ἔνθα δὲ πολλὴ ἡ βία, θειότερον. [2] Τί δήποτε ὁ ἄγγελος οὐκ ἀπῆλθεν εἰς Ἱεροσόλυμα, οὐκ ἐζήτησε τοὺς γραμματεῖς καὶ τοὺς Φαρισαίους, οὐκ εἰσῆλθεν εἰς τὴν τῶν Ἰουδαίων συναγωγήν, ἀλλὰ ποιμένας εὗρεν ἀγραυλοῦντας //* κἀκείνους εὐηγγελίσατο; Ὅτι ἐκεῖνοι μὲν ἦσαν διεφθαρμένοι, καὶ τῷ φθόνῳ ἤμελλον διαπρίεσθαι , οὗτοι δὲ ἄπλαστοι ἦσαν, τὴν παλαιὰν πολιτείαν ζηλοῦντες τῶν πατριαρχῶν καὶ αὐτοῦ Μωσέως· ποιμένες γὰρ ἦσαν καὶ οὗτοι».
* + καὶ φυλάσσοντας τὰς φυλακὰς τῆς νυκτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτῶν Orig.
<cuius fons> [1] =   Chrysostomus , In Acta apostolorum, hom. 34 § 4 (Act. 15, 35-16, 12), PG 60, 249.45-47 . «Δί´ὁράματος φαίνεται αὐτῷ λοιπὸν ἀνθρωπινώτερον, οὐκέτι θειότερον. Ἔνθα μὲν γὰρ εὐκολώτερον τὸ πεισθῆναι, ἀνθρωπινώτερον· ἔνθα δὲ πολλὴ ἡ βία, θειότερον. […] Καὶ τῷ Ἰωσὴφ δὲ ῥᾳδίως πειθομένῳ ὄναρ φαίνεται , τοῖς δὲ ἄλλοις ὕπαρ ».
[2] [  Origenes , Scholion in Lc. 2, 9] in Catena Graecorum Patrum [CPG 131] (Luc 2, 14), ed.   Cramer , p. 20.28-21.2 («Ὠριγένους») =   Origenes , Homiliae in Lc. (graec.), hom. 12 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 83.8-84.4 .
<ex quo>   Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 12, (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 83.8-84.4  : «Natus est Dominus meus Jesus et angelus descendit de caelo annuntians nativitatem ejus. Videamus itaque quem quaesierit, ut ejus nuntiaret adventum. Non venit Hierosolymam , non quaesivit scribas et Pharisaeos , non synagogam ingressus est Judaeorum, sed pastores repperit super greges suos vigilias excubantes, eisque loquitur : natus est vobis hodie Salvator, qui est Christus Dominus».<Non hab.> Chrysostomus (TLG, PG).
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 36 a. 3 ad 4 : «Ad quartum dicendum quod, sicut Chrysostomus dicit, Angelus manifestans Christi nativitatem non ivit Ierosolymam, non requisivit Scribas et Pharisaeos, erant enim corrupti, et prae invidia cruciabantur . Sed pastores erant sinceri, antiquam conversationem patriarcharum et Moysen colentes . Per hos etiam pastores significabantur doctores Ecclesiae, quibus Christi mysteria revelantur, quae latebant Iudaeos».
[3] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 8-11 (Krikones §397 : Chrysostomus in Act.), Vat. gr. 1611, f. 29va18  : « Χρυσοστόμου Πράξεων. Τίς οὖν οὐκ ἂν θαυμάσειεν // αὐτῶν τὸ ἁπλοῦν ; Tίνων ἡ σωτηρία ; Tίνων τὰ μεγάλα ἀγαθὰ ἢ τούτων ; Οὐχὶ ποιμένες εὐηγγελίσθησαν πρότεροι ; Οὐχὶ Ἰωσὴφ ἁπλοῦς τις ὢν ἄνθρωπος, ὥστε μὴ διὰ μοιχείας ὑποψίαν φοβηθέντα αὐτὸν ἐργάσασθαί τι πονηρόν ; Οὐχὶ ἀγροίκους ἐξελέγετο τοὺς ἀποστόλους [ἀπλάστους PG60] ; Ψυχὴ γάρ φησιν εὐλογημένη πᾶσα ἁπλῆ· καὶ πάλιν, Ὁ δὲ πορευόμενος ἁπλῶς, πορεύεται πεποιθώς. Ναί, φησίν· ἀλλὰ καὶ φρονήσεως δεῖ. Τί γὰρ ἄλλο ἐστὶν ἁπλότης [+ ἀλλ' PG60] ἢ φρόνησις; Ὅταν γὰρ μηδὲν ὑποπτεύῃς πονηρὸν οὔτε τεκτῆναι δύνασαι πονηρόν· ὅταν μηδὲν ἔχῃς τῶν δεινῶν, οὐδὲ μνησικακῆσαι δύνασαι καὶ ἀμύνασθαι· // ὁδός τίς ἐστιν ἐπὶ φιλοσοφίαν ἡ ἁπλότης […]».
<cuius fons> Cf.   Chrysostomus , In Acta apostolorum, hom. 7 § 3 (Act. 2, 37), PG 60, 66.51-65  : «Τίς γὰρ οὐκ ἂν ἀγάσαιτο, τίς δὲ οὐκ ἂν θαυμάσειεν ἄνθρωπον τὸ ἦθος ἁπλοῦν, ἢ τίς οὐκ ἂν συνδεθείη τῷ μηδὲν ὕπουλον ἔχοντι; Τίνων δὲ ἄλλων ἐστὶν ἡ σωτηρία ἢ τούτων; τίνων δὲ τὰ μεγάλα ἀγαθά; Οὐχὶ ποιμένες εὐηγγελίσθησαν πρότεροι; οὐχὶ Ἰωσὴφ ἁπλοῦς τις ὢν ἄνθρωπος, ὥστε μὴ διὰ μοιχείας ὑποψίαν φοβηθέντα αὐτὸν ἐργάσασθαί τι πονηρόν; οὐχὶ ἀγροίκους ἐξελέγετο τοὺς ἀπλάστους; ‘Ψυχὴ’ γὰρ, φησὶν, ‘εὐλογημένη πᾶσα ἁπλῆ’· καὶ πάλιν, ‘Ὁ δὲ πορευόμενος ἁπλῶς, πορεύεται πεποιθώς’. Ναὶ, φησίν· ἀλλὰ καὶ φρονήσεως δεῖ. Τί γὰρ ἄλλο ἐστὶν ἁπλότης ἀλλ' ἢ φρόνησις; Ὅταν γὰρ μηδὲν ὑποπτεύῃς πονηρὸν, οὔτε τεκτῆναι δύνασαι πονηρόν· ὅταν μηδὲν ἔχῃς τῶν δεινῶν, οὐδὲ μνησικακῆσαι δυνήσῃ. Ὕβρισέ τις; οὐκ ἤλγησας· ἐκακηγόρησεν; οὐδὲν ἔπαθες· ἐβάσκηνεν; οὐδὲ οὕτως ἔπαθές τι. Ὁδός τίς ἐστιν ἐπὶ φιλοσοφίαν ἡ ἁπλότης ».
<Diff.>   Origenes, Scholia in Lucam (Lc. 1, 58) (fragmenta e cod. Venet. 28), PG 17, 324.20-27 . Catena graecorum Patrum in Lc. [CPG C132 ?] (BAV, Vat. gr. 756, f. 161v = Budapest, Univ., cod. gr. 1, ed. 1860 , p. 213 )  . [ADL2020] [MM2020]
¶Nota Nicétas insère, entre deux scholia distincts du commentaire de Chrysostome sur les Actes, un scholion explicitement attribué à Origène dans plusieurs chaînes, dont C131 (Cramer) qui est ici la source directe de Nicétas. La présence de ce scholion chez Nicétas avait échappé à tous en raison de la perte de son lemme attributif qui semble remonter à l’antigraphe de la chaîne de Nicétas (Vg1611 Vg1642 Ibiron). La paraphrase de Jérôme, trop éloignée du grec, ne permettait pas non plus à Thomas de reconnaître Origène sous la traduction de Nicétas. Ainsi trompé par ses sources, Thomas a cité le texte d’Origène dans la Tertia pars sous l’autorité de Chrysostome. [MM2020] [rev. VS2022]

^am Cf. Ps. 111, 4 : «Exortum est in tenebris lumen rectis : misericors, et miserator, et justus». Cf. Ps. 96, 11 ; Ps. 124, 4 : «rectis corde».

^an ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7, CCSL 122, lin. 3 sqq. : «Nato in bethleem domino saluatore sicut sacra euangelii testatur historia pastoribus qui in regione eadem erant uigilantes et custodientes uigilias noctis supra gregem suum angelus domini magna cum luce apparuit exortum que mundo solem iustitiae non solum caelestis uoce sermonis uerum etiam claritate diuinae lucis astruebat. Nusquam enim in tota ueteris instrumenti serie repperimus angelos qui tam sedulo apparuere patribus cum luce apparuisse, sed hoc priuilegium recte hodierno tempori seruatum est quando exortum est in tenebris lumen rectis corde misericors et miserator dominus». [MM2020]

^ao ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 43, CCSL 14, p. 50.617 : «Hic est Dominus, hoc praesaepe, quo nobis diuinum mysterium reuelatum est, inrationabili gentes pecudum intra praesaepia more uiuentes alimoniae sacrae ubertate pascendos. Agnouit ergo asina, species scilicet et forma gentilium, praesaepe D omini sui. Et ideo dicit : Dominus pascit me, et nihil mihi deerit. an mediocribus signis Deus probatur, quod angeli ministrant, quod magi adorant, quod martyres confitentur? Ex utero funditur, sed coruscat e caelo ; terreno in diuersorio iacet, sed caelesti lumine uiget. Nupta peperit, sed uirgo concepit ; nupta concepit, sed uirgo generauit. docuit enim nos sanctus Matthaeus non mediocre mysterium, quod sanctus Lucas, quia plene iam erat expositum, silendum putauit, satis se diuitem fore credens, si praesaepe sibi Domini ex omnibus uindicasset». [FG2013]*

^ap ¶Fons^G : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §399 Metaphrastes), ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 646-647 (Τοῦ αὐτοῦ) = PG 115, 540C9-D6 (§6) ; Vat. gr. 1611, f. 29vb22-27  : «Τοῦ Μεταφραστοῦ. Ποιμένες δέ, φησίν, ἦσαν ἐν τῇ χώρᾳ ταύτῃ, φυλακὰς περὶ νύκτα ποιούμενοι· οἷς καὶ ἄγγελος Θεοῦ ἐπέστη, καὶ δόξα Κυρίου αὐτοὺς περιέλαμψεν. Ἐ πεὶ δὲ κατάφοβοι γεγόνασι τῷ θεάματι[+ (ἐφοβήθησαν γάρ, φησί, φόβον μέγαν) Latyšev ], ὁ ἄγγελος ὡς μὴ καθ' ὥραν ἐπελθόντα τὸν φόβον ἔξω ποιεῖ , Μή φοβείσθε , λέγων · ἰ δοὺ γὰρ εὐαγγελίζομαι ὑμῖν χαρὰν ἥτις ἔσται * , οὐκ Ἰουδαίοις μόνοις , ἀλλ ' ἅπασι . Καὶ προστίθησι τρανότερον** τὴν τῆς χάριτος [χαρᾶς Latyšev] δήλωσιν· ὅτι, φησίν, ἐτέχθη ὑμῖν Σωτήρ».
* χαρὰν ἥτις ἔσται] χαρὰν μεγάλην, ἥτις ἔσται παντὶ τῷ λαῷ Metaphrastes (Latyšev)
** Καὶ προστίθησι τρανοτέρον] πρόσθες ἔτι τρανοτέραν Metaphrastes (Latyšev)
<cuius fons>   Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de sancta Deipara (15 augustus), § 12, ed. B.   Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, p. 355.19-24 ; cf. PG 115, 540C9-D6 (§ 7).
[2] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §400 : Geometra), Vat. gr. 1611, 29vb35-41  : «Τοῦ Γεωμέτρου. […] Σαφέστερον γὰρ αὐτοῖς ὁ ἄγγελος οὐ λύει τὸν φόβον μόνον , ἀλλὰ καὶ ἐπιτε ί νει τὴν ε ὐ φροσύνην . Ε ὐαγγελίζομαι γ ά ρ φησιν ὑμῖν . * Οὐ φόβον μέγαν, ἀλλὰ [+ καὶVg504]χαρὰν μεγάλην ἥτις ἔσται οὐ τῷ Ἰουδαικῷ μόνον , ἀλλὰ καὶ παντὶ τῷ λαῷ · καὶ τὸ αἴτιον τῆς χαρᾶς , ὁ νεὸς καὶ καινὸς ὄντως τόκος · οὕτος δὲ δῆλος ἐ κ τῶν ὀνομάτων αὐτῶν , ὅτι , φησίν, ἐτέχθη ὑ μῖν [ἡμῖν Vg504] σωτὴρ Χριστὸς Κύριος · ὧν τὸ μὲν τῆς ἐνεργεῖας , τὸ δὲ τῆς ἐξουσίας , [f. 30r] τὸ δὲ μέσον [+ τῆς φύσεως ἢ Vg504] τῶν φύσεων· ἐπεὶ καὶ τοῦτο φύσει Χριστός, θεὸς καὶ ἄνθρωπος, καὶ τὰ τεκμήρια, καιρὸς καὶ τόπος· σήμερον καὶ ἐν πόλει Δαβίδ».
* εὐαγγελίζομαι γ ά ρ φησιν ὑμῖν ] Μὴ φοβεῖσθε λέγων. Ἰδοὺ γ ὰ ρ εὐα γγελίζομαι ὑμῖν Vg504.
<cuius fons>   Iohannes Cyriotes Geometra, De vita et dormitione Deiparae, Vat. gr. 504 , f. 178vb34-42 .
<Non hab.>   Geometra , In Annuntiationem Deiparae, PG 106, 812-842 = BAV, Pal. 402, f. 356r-360v . [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^aq Is 45, 1.

^ar ¶Fons^G : <revera> : [1] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 11 (Krikones §403 Maximus), Vat. gr. 1611, f. 30r5  : «Μαξίμου. Καὶ τοῦτο τὸ ὄνομα οὐ φύσεώς ἐστι δηλωτικόν, ἀλλὰ συνθέτου ὑποστάσεως».
<cuius fons> Maximus Confessor, Opuscula theologica et polemica. Fieri non posse ut dicatur una in Christo voluntas   [   CPG 7697.24] PG 91, 268A8-9  : « Ὅτι ἀδύνατον ἓν θέλημα λέγειν ἐπὶ Χριστοῦ. Τὸ Χριστὸς ὄνομα, οὐ φύσεώς ἐστι δηλωτικόν, ἀλλὰ συνθέτου ὑποστάσεως. Τουτέστιν, ὅλος ὁ Χριστός, καί Κύριός ἐστι καὶ Θεός, καὶ παντοδύναμος, ἔχων ἐν ἑαυτῷ καὶ ἣν δι᾿ ἡμᾶς, καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν ἀδιαιρέτως καὶ ἀσυγχύτως ἐφόρεσε σάρκα παθητὴν καὶ οὐ παντοδύναμον, κτιστήν, ὁρατήν, περιγραπτήν, τὴν μὴ παντοδύναμον φυσικῶς, ἀλλ᾿ ἐν τῷ Χριστῷ παντοδύναμον θέλημα ἔχουσαν ».
[2] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 11 (Krikones §404 Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 30r5-23  : «Κυρίλλου. Καὶ οὐδετέρου δύναμιν ἔχει, οὔτε μὴν τήν τινος οὐσίαν, ὅτι ποτέ ἐστι, σημαίνει, καθάπερ ἀμέλει τὸ ἄνθρωπος ἢ ἵππος ἢ βοῦς, πράγματος δὲ μᾶλλον ἐνεργουμένου περί τινα ποιεῖται δήλωσιν. Ἐλαίῳ μὲν γὰρ ἐχρίοντο τῶν ἀρχαιοτέρων τινὲς κατά γε τὸ Θεῷ τηνικάδε δοκοῦν καὶ σύνθημα βασιλείας ἦν ἡ χρίσις αὐτοῖς· ἐχρίοντο δὲ καὶ προφῆται νοητῶς τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, ὥστε καὶ ἐντεῦθεν ὀνομάζεσθαι χριστούς· // κατὰ τὸ “Mὴ ἅπτεσθε [ἅπτεσθαι ante correctionem] τῶν χριστῶν μου”· ἐπὶ δὲ τοῦ σωτῆρος Χριστοῦ, χρίσιν μὲν γενέσθαι φαμέν, πλὴν οὔτε συμβολικὴν ὡς ἐν ἐλαίῳ δρωμένην οὔτε μὴν τὴν ὡς ἐν χάριτι προφητικῇ, ἀλλ´ οὐδὲ ἐκείνην τὴν ὡς ἔν γε τῷ προχειρίζεσθαι νοουμένην πρὸς κατόρθωσίν τινος πράγματος, κατὰ τὸ ἐν Ἠσαίᾳ· “Οὕτω λέγει Κύριος τῷ χριστῷ μου Κύρῳ”. Καίτοι γὰρ εἰδωλολάτρης ὑπάρχων ὁ ἀνὴρ ὠνόμασται Χριστός διὰ τὸ οἱονεὶ κεχρίσθαι πρὸς βασιλέα, τῇ ἄνωθεν ψήφῳ προκεχειρίσθαί τε παρὰ Θεοῦ κατὰ κράτος ἑλεῖν τὴν Βαβυλωνίων· ὁ δὲ σωτὴρ ἐχρίσθη τῷ Πνεύματι τῷ ἁγίῳ τῷ ἐλαίῳ τῆς ἀγαλλιάσεως, καθ´ἡμᾶς ἀνθρωπίνως, ἵν´ ἐν αὐτῷ καὶ μόνῳ τοῖς τῆς ἀναμορφωθείητε οὕτω πρὸς Θεὸν δι´ ἁγιασμοῦ· // οὐκ ἀποφοιτῶντος ἔτι καθὰ καὶ ἐν ἀρχαῖς· ἐμφιλοχωροῦντος δὲ μᾶλλον αὐτῇ· ταύτη τοι καὶ γέγραπται ὅτι κατέπτη μὲν ἐπὶ Χριστῷ, τὸ Πνεῦμα· μεμένηκε δὲ ἐπ´αὐτόν· λέγεται τοίνυν Χριστὸς ὁ τοῦ Θεοῦ λόγος, ὁ δι´ἡμᾶς καὶ καθ´ἡμᾶς ἄνθρωπος καὶ ἐν τῇ τοῦ δούλου μορφῇ· καὶ χριόμενος μὲν ἀνθρωπίνως κατὰ τὴν σάρκα· χριὼν δὲ θεϊκῶς τῷ ἰδίῳ Πνεύματι τοὺς εἰς αὐτὸν πιστεύοντας».
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Excerpta graeca ex Cyrilli scholiis de incarnatione unigeniti [CPG 5225] § 1, ACO, ser. 1, vol. 5, pars 1 (appendix), p. 219-220 (PG 75, 1369A -1372B) « [1] [p. 219.9-10] Τὸ Χριστὸς ὄνομα οὔτε ὅρου δύναμιν ἔχει οὔτε μὴν τήν τινος οὐσίαν, ὅτι ποτέ ἐστι, σημαίνει, καθάπερ ἀμέλει καὶ τὸ ἄνθρωπος ἢ ἵππος ἢ βοῦς, πράγματος δὲ μᾶλλον ἐνεργουμένου περί τινα ποιεῖται δήλωσιν. ἐλαίωι μὲν <γὰρ> ἐχρίοντο τῶν ἀρχαιοτέρων τινὲς κατά γε τὸ θεῶι τὸ τηνικάδε δοκοῦν καὶ σύνθημα βασιλείας ἦν ἡ χρίσις αὐτοῖς, ἐχρίοντο δὲ καὶ προϕῆται νοητῶς τῶι ἁγίωι πνεύματι, ὥστε καὶ ἐντεῦθεν ὀνομάζεσθαι χριστούς. ψάλλει γοῦν ὁ μακάριος Δαυὶδ ἐκ προσώπου τοῦ θεοῦ καί ϕησι· “μὴ ἅπτεσθε τῶν χριστῶν μου καὶ ἐν τοῖς προϕήταις μου μὴ πονηρεύεσθε“ [Ps. 104, 15]. ϕησὶ δὲ καὶ ὁ προϕήτης Ἀμβακούμ· “ἐξῆλθες εἰς σωτηρίαν λαοῦ σου τοῦ σῶσαι τοὺς χριστούς σου“ [Hab. 3, 13] [...] [2] [p. 219.22-25] ἐπὶ δέ γε τοῦ πάντων ἡμῶν σωτῆρος Χριστοῦ χρίσιν μὲν γενέσθαι ϕαμέν, πλὴν οὔτε συμβολικὴν ὡς ἐλαίωι δρωμένην οὔτε μὴν τὴν ὡς ἐν χάριτι τῆι προϕητικῆι, ἀλλ' οὐδὲ ἐκείνην τὴν ὡς ἔν γε τῶι προχειρίζεσθαι νοουμένην πρὸς κατόρθωσιν τοῦ τοιούτου [διά] τινὸς πράγματος, ὁποῖόν τι γενέσθαι ϕαμὲν καὶ ἐπὶ Κύρου τοῦ Περσῶν τε καὶ Μήδων βεβασιλευκότος (ὃς κατεστράτευσε τῆς Βαβυλωνίων, παραθήγοντος εἰς τοῦτο αὐτὸν τοῦ πάντα ἰσχύοντος θεοῦ· εἴρηται γὰρ “οὕτω λέγει κύριος τῶι χριστῶι μου Κύρωι, οὗ ἐκράτησα τῆς δεξιᾶς·” [Is 45, 1] καίτοι γε εἰδωλολάτρης ὑπάρχων ἀνὴρ ὠνόμασται χριστὸς διὰ τὸ οἱονεὶ κεχρίσθαι πρὸς βασιλέα τῆι ἄνωθεν ψήϕωι προκεχειρίσθαι τε παρὰ θεοῦ κατὰ κράτος αἱρῆσαι τὴν Βαβυλωνίων), ἐκεῖνο δὲ μᾶλλον. ἐπειδὴ γὰρ διὰ τὴν ἐν Ἀδὰμ παράβασιν βεβασίλευκε κατὰ πάντων ἡ ἁμαρτία, εἶτα τῆς ἀνθρωπότητος ἀπέπτη τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον καὶ γέγονε ταύτης ἕνεκα τῆς αἰτίας ἐν παντὶ κακῶι, ἔδει δὲ πάλιν ἐλέωι θεοῦ πρὸς τὸ ἐν ἀρχαῖς ἀναβαίνουσαν ἀξιωθῆναι τοῦ πνεύματος, ἐνηνθρώπησεν ὁ μονογενὴς τοῦ θεοῦ λόγος ὤϕθη τε τοῖς ἐπὶ γῆς μετὰ γηίνου σώματος, εἶτα γέγονεν ἁμαρτίας ἐλεύθερος, ἵνα ἐν αὐτῶι τε καὶ μόνωι τοῖς τῆς ἀναμαρτησίας αὐχήμασιν ἡ ἀνθρώπου ϕύσις στεϕανουμένη καταπλουτήσηι τὸ [p. 220] πνεῦμα τὸ ἅγιον ἀναμορϕωθείη τε οὕτω πρὸς θεὸν δι' ἁγιασμοῦ. διαβαίνει γὰρ οὕτω καὶ εἰς ἡμᾶς ἡ χάρις ἀρχὴν λαβοῦσα Χριστὸν τὸν ἐν ἡμῖν πρωτότοκον καὶ [διὰ] τοῦτο διδάσκων ἡμᾶς ὁ μακάριος ψάλλει Δαυὶδ πρὸς τὸν υἱόν· “ἠγάπησας δικαιοσύνην καὶ ἐμίσησας ἀδικίαν· διὰ τοῦτο ἔχρισέ σε, ὁ θεός, ὁ θεός σου ἔλαιον ἀγαλλιάσεως” [Ps. 44, 8] [...] [p. 220. 10-11] κέχρισται τοίνυν ἀνθρωπίνως καθ' ἡμᾶς ὁ υἱὸς τοῖς τῆς ἀναμαρτησίας ἐπαίνοις, ὡς ἔϕην, ἐκλελαμπρυσμένης ἐν αὐτῶι τῆς τοῦ ἀνθρώπου ϕύσεως ἀξίας τε ἤδη γεγενημένης τοῦ χρῆναι μεταλαχεῖν τοῦ ἁγίου πνεύματος οὐκ ἀποϕοιτῶντος ἔτι καθὰ καὶ ἐν ἀρχαῖς, ἐμϕιλοχωροῦντος δὲ μᾶλλον αὐτῆι. ταύτηι τοι καὶ γέγραπται ὅτι κατέπτη μὲν ἐπὶ Χριστῶι τὸ πνεῦμα, μεμένηκε δὲ ἐπ' αὐτόν· λέγεται τοίνυν Χριστὸς ὁ τοῦ θεοῦ λόγος ὁ δι' ἡμᾶς καθ' ἡμᾶς ἄνθρωπος καὶ ἐν τῆι τοῦ δούλου μορϕῆι καὶ χριόμενος μὲν ἀνθρωπίνως κατὰ τὴν σάρκα, χρίων δὲ θεικῶς τῶι ἰδίωι πνεύματι τοὺς εἰς αὐτὸν πιστεύοντας». [MOB2014]*
<ex quo> Cf.   Cyrillus Alexandrinus , Scholia de incarnatione unigeniti intreprete Mario Mercatore, in «Collectione Palatina sive qui fertur Marius Mercator» forsan ex exemplari adnexo gestis concilii quinti (vel Secundi Constantinopolitani) in codice olim bibliothecae capitularis Bellovacensis, ACO, ser. 1, vol. 5, pars 1, p. 184.3, 10-18 (PL 48, 1005A-1006B) : « [1] «Christus nomen nec definitionis vim optinet nec cuiuspiam substantiam, qualis sit, significat, sicut forte homo aut equus aut bos, sed rei magis que in aliquo agatur, habet significationem. Oleo namque unguegantur quidam superiorum iuxta quod Deo tunc temporis placebat, et signum regni illis erat unctio. Unguebantur autem et prophetae insensibiliter Spiritu sancto, ut inde quodque nominarentur Christi. Denique beatus David psallit ex persona Dei et ait : Nolite tangere christos meos et in prophetis meis nolite malignari. Ait autem et propheta Ambacum : existi ad salutem populi tui ut servares christos tuos. [...] [2] [p. 184. 10-18] In Christo autem omnium salvatore unctionem quidem factam esse dicimus, ceterum neque symbolicam quasi oleo factam nec quasi in gratia prophetica, sed nec illam quae intelligitur fieri ad perfectionem alicuius huiusmodi negotii quale factum esse dicimus et sub Cyro Persarum et Medorum rege (contra Babylonis enim ille duxit exercitum, instigante ipsum in id Deo omnipotente. Dictum est enim : «Haec dicit Dominus Christo meo Cyro, cuius prehendi dexteram. Atquin ille vir cum esset idolorum cultor, nominatus est christus ideo quod quasi unctus est in regnum caelesti suffragio et ordinatus est a Deo ut babylonem vehementuer expugnaret), illud autem magis [de christo]. Quoniam enim propter Adae praevaricationem regnaverat supra omnes peccatum et spiritus ab humanitate discesserat ob eamque causam in malis omnibus illa fuerat constituta, opus autem erat ut rursum dei misericordia in pristinum revocata spiritum mereretur homo factum est unigenitum dei verbum et cum terreno corpore terrenis apparuit, fuit etiam liber a peccato, ut et in ipso et in eo solo innocentiae laudibus natura hominis coronata spiritu sancto ditaretur ac sic reformaretur ad Deum per sanctificationem. Transit enim ad nos quoque gratia coepta a Christo qui est in nobis proimogenitus idque nos docens beatus David psallit ad filium : «Dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem ideo unxit te deus deus tuus oleo laetitiae. [...] [p. 184.32-33] Unctus est igitur exemplo nostro filius innocentiae laudibus ut ante dixi, in ipso natura hominis inlustrata et gina iam sortiri spiritum sanctum non discessurum iam, sicut antea, sed mansurum magis in osa. Ideoque scriptum est quod descendit quidem in eum spiritus mansi autem super ipsum. Dicitur ergo Christus Dei Verbum quod propter nos nostri similis homo factus et in servi forma, et ungitur quidem humane secundum carnem, unguit autem divine suo spiritu eos qui in ipsum credunt».
¶Nota 1. La Catena réunit sous l’autorité de Cyrille deux scholia attribués l’un à Maxime, l’autre à Cyrille dans les manuscrits de la chaîne de Nicétas. L’absorption de ‘Maxime’ par ‘Cyrille’ pourrait être due au fait que, le scholion de Maxime étant très court (moins d’une ligne dans Vg1611), son lemme attributif, inséré dans le texte, n’aurait pas pu être mis en évidence en ektésis dans la marge, contrairement à celui du scholion de Cyrille qui suit immédiatement. Si tel avait été le cas, il faudrait supposer que Thomas n’a pas eu recours au ms. Vg1611. Car dans ce manuscrit, c’est ‘Maxime’ qui est mis en évidence dans la marge, tandis que ‘Cyrille’ n’est signalé que dans le texte, en tête du scholion.
¶Nota 2. En [1], l’expression in medio ponitur renvoie à la position du mot Christus placé entre Salvator et Dominus dans le texte du v. 11 énoncé à la fin de CLC2d3.5.
¶Nota 3. Pour la suite, une formulation très proche de celle de Maxime [1] se lit à la première ligne du scholion de Cyrille, à l’exception de l’expression ἀλλά συνθέτου ὑποστάσεως. Etant donné que la traduction des Scholia de la Collectio Palatina par Marius Mercator présente plusieurs parallèles avec la sentence (v. g. παρὰ Θεοῦ traduit par celesti), il est possible que Thomas ait consulté la Palatina pour ajuster la traduction du scholion à celle de Marius Mercator, selon une méthode déjà plusieurs fois observée ici. Dans ce cas, l’attribution du segment [1] à Cyrille relèverait du procédé intentionnel qui consiste à placer les sentences d’autorités secondaires sous l’autorité de leur source supposée par Thomas. Le manuscrit perdu de Saint-Pierre de Beauvais qui a servi à l’édition de la Palatina par Baluze (cf. PL 48, 18-18) contenait également les actes de Constantinople II. Un second exemplaire des actes de ce même concileétait conservé à Beauvais au 13^e s. (Paris, BnF, lat. 16832, similaire d’après Baluze, mais sans la Palatina). Nous avions noté qu’un document différent de la Casinensis mais proche du manuscrit de Beauvais conservé est à l’origine de plusieurs des citations de Chalcédoine et Constantinople II que fait Thomas dans son oeuvre. La proximité de notre sentence avec la Palatina renforce cette hypothèse et indique le manuscrit perdu de Beauvais comme une source possible de la documentation conciliaire thomasienne. Cf. M.   Morard , « Thomas d’Aquin lecteur des conciles », Archivum franciscanum historicum, 98 (2005), p. 211‎–‎365, ici p. 286 et Catalogue des sources de la Catena aurea : Conciles et documentation conciliaire. [MM2015] [MM2020] [MM2021] [rev. VS2021]

^as ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §400 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 29vb28-31  ; f. 30r1  : «Τοῦ Γεωμέτρου. […] [a] καὶ ἄγγελοι μὲν τοῖς ποιμέσιν ἐφίστανται, ποιμένες δὲ τοῖς ἀγγέλοις περιστράπτονται καὶ τὸν μέγαν εὐαγγελίζονται καὶ πρῶτον ποιμένα, καθάπερ ἀμνὸν ἐν σπηλαίῳ τικτόμενον [...] [b] ἐπεὶ καὶ τοῦτο φύσει Χριστός, θεὸς καὶ ἄνθρωπος, καὶ τὰ τεκμήρια, καιρὸς καὶ τόπος· σήμερον καὶ ἐν πόλει Δαυίδ».
<cuius fons>   Iohannes Cyriotes Geometra, De vita et dormitione Deiparae, Vat. gr. 504, [a] f. 178vb25-29 , [b] f. 178vb45-47 .
<Non hab.>   Geometra , In Annuntiationem Deiparae, PG 106, 812-842 = BAV, Pal. gr. 402, f. 356r-360v . [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^at ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1282 sqq. : «Crebris infantia saluatoris et angelorum praeconiis et euangelistarum nobis est inculcata testimoniis ut nostris altius cordibus quid pro nobis sit factus infigatur quia uidelicet uulneratus est propter iniquitates nostras et infirmatus est propter peccata nostra. Et notandum sollertius quod signum nati saluatoris datur infantem non tyrio exceptum ostro sed pannis squalentibus inuolutum non in ornatis auro stratoriis sed in praesepibus inueniendum, hoc est non tantum humilitatis eum et mortalitatis sed et paupertatis habitum suscepisse pro nobis qui cum diues esset pauper factus est pro nobis ut nos illius inopia ditaremur, cum esset dominus caelorum pauper factus est in terris ut terrigenas edoceret paupertate spiritus regnum adquirere posse caelorum». [MM2020]

^au ¶Fons : Paulus Diaconus Warnefridus , Homiliarius, 1, hom. 23 de tempore : De natale Domini. Sermo beati Maximi episcopi. Hodierni mysterii sacramentum, R.   Grégoire , Les homéliaires du Moyen Âge, 1980, p. 434 et 481.
<vel> Sermo Sancti Maximi episcopi in Natali Domini, in : Homiliarius mixtus, Monte Cassino, cod. 106, p. 25 sqq.
<cuius fons>   Maximus Taurinensis (pseudo) , Homiliae, 1 pars hiemalis, hom. 13, PL 57, 251A-252A : «Si tibi panni, quibus obvolutus est, fortasse vilescunt : angelos collaudantes, et multitudinem coelestis exercitus admirare. Si praesepe in [252A] quo infans jacuit despicis, erige paulisper oculos, et novam in coelo stellam protestantem mundo nativitatem dominicam contuere. Si vilia credis [si non credis Marten.], crede mirifica. Si de iis quae humilitatis sunt disputas, quae alta sunt et coelestia venerare».
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 44 a. 2 ad 3 : «Et ideo in Christi nativitate stella nova in caelo apparuit. Unde maximus dicit, in sermone nativitatis, si praesepe despicis, erige paulisper oculos, et novam in caelo stellam, protestantem mundo nativitatem dominicam, contuere. In passione autem adhuc maior infirmitas circa humanitatem Christi apparuit».
<Non hab.> Homéliaire d’Eginon. Paulus Diaconus, Homiliarius, ed. PL 95. ;   Maximus Taurinensis, Collectio sermonum antiqua, CCSL 23 (CPL 219a).
¶Nota Cette homélie figure dans la version primitive de l’homéliaire de Paul Diacre, mais est omise dans la version éditée dans la PL. Elle circule aussi dans d’autres homéliaires comme celui du ms. 106 du Mont-Cassin, dont il faudra examiner les rapports éventuels avec la Catena. [MM2018] [MM2019] [MM2020]

^av ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 33, § 9, p. 55.26-30 : «Unde et natus in praesepio reclinatur, ut fideles omnes, uidelicet sancta animalia, carnis suae frumento reficeret, ne ab aeternae intelligentiae pabulo ieiuna remanerent. Quid est autem quod uigilantibus pastoribus angelus apparet eos que Dei claritas circumfulget, nisi quod illi prae ceteris uidere sublimia merentur, qui fidelibus gregibus praeesse sollicite sciunt? Dum que ipsi pie super gregem uigilant, diuina super eos gratia largius coruscat». [FG2013]*

^aw Io. 10, 11.

^ax ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7, CCSL 122, lin. 17 sqq. : «Significant autem mystice pastores isti gregum doctores quosque ac [et Liturgia OP] rectores fidelium animarum. Nox cuius uigilias custodiebant [inv. Liturgia OP] super gregem suum pericula temptationum indicat a quibus se suos que subiectos omnes qui perfecte uigilant custodire non desistunt. Et bene nato domino pastores super gregem uigilant ; ille etenim natus est qui dicit : ego sum pastor bonus ; bonus pastor animam suam dat pro ouibus suis. Sed et tempus inminebat quo idem pastor summe bonus missis in mundum pastoribus oues suas quae longe late que dispersae errabant ad semper uirentia caelestis uitae pascua reuocaret».
<ex quo> = Liturgia O. P., Lectionarium, in die natalis Domini, lect. 8, cod. Roma, Santa Sabina, XIV-L-1, f. 146va. [MM2020]

^ay ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 12 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 85.12-24, 87.10-26  :»Quia «Caeterum si ad secretiorem oportet adscendere intelligentiam, dicam quosdam fuisse pastores angelos qui res humanas regerent. Et cum horum unusquisque suam custodiam conservaret, et diebus ac noctibus vigilans jam laborem ferre non posset, et hoc ageret industrie, ut gentes quae sibi creditae fuerant, gubernaret, venisse angelum nato Domino, et annuntiasse pastoribus, quod verus esset pastor exortus. Verbi gratia, ut ad exemplum veniam, erat quidam pastor Macedoniae, hic necessarium habebat auxilium Domini : propterea apparuit in somnis vir Macedo Paulo, dicens : Transiens in Macedoniam, adjuva nos. non Paulo sed, qui in Paulo erat, pastores praesentia Christi. Quamobrem angelus descendit de coelo, et ait : Nolite timere. Ecce enim annuntio vobis gaudium magnum. Vere gaudium magnum, his quibus hominum fuerat, et provinciarum cura permissa, Christum venisse in mundum. […] Quomodo igitur per singulos homines bini sunt angeli, sic opinor et in singulis dispares esse provinciis, ut sint et boni, sint et mali. Verbi gratia, in Epheso propter eos qui in illa urbe peccatores erant, pessimi angeli praesidebant. Rursus quia multi erant credentes in ea, erat et angelus Ecclesiae Ephesiorum, utique bonus. Hoc autem quod de Epheso diximus, super omnibus provinciis cognoscendum. Ante adventum Domini Salvatoris, isti angeli parum poterant creditis sibi utilitatis afferre, et conatus eorum sequi non valebat effectus. Quoddam est signum, quam parum prodesse poterant subjectis. Ausculta quod dicimus : Quando angelus Aegyptiorum Aegyptios adjuvabat, vix unus proselytus credebat in Deum, et hoc fiebat, Aegyptios angelo dispensante. Denique quia plerique de Aegyptiis et Idumaeis proselyti accipiebant fidem Dei, propterea Scriptura dicit : Non abominaberis Aegyptium, quoniam advenae eratis in terra Aegypti, et Idumaeum, quia frater tuus est. Filii si nati fuerint eis, in generatione tertia intrabunt in Ecclesiam Dei (Dt. 23) . Atque ita fiebat, ut de omnibus gentibus nonnulli proselyti fierent, et hoc ipsum angelis, qui gentes habebant subditas, adnitentibus. Nunc autem populi credentium accedunt ad fidem Jesu, et angeli quibus creditae fuerant Ecclesiae, roborati praesentia Salvatoris, multos adducunt proselytos, ut congregentur in omni orbe conventicula Christianorum». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^az ¶Fons : [1] Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7, CCSL 122, lin. 11 sqq. : «Verum ne parua unius angeli uideretur auctoritas postquam unus sacramentum nouae natiuitatis edocuit statim multitudo caelestium agminum quae gloriam deo caneret pacem que simul hominibus praedicaret adfuit aperte demonstrans quia per hanc natiuitatem homines ad pacem unius fidei spei et dilectionis atque ad gloriam diuinae laudationis essent conuertendi».
[2]   Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1295sqq. : «[a] Vno euangelizante nuntio natum in carne deum mox multitudo militiae caelestis aduolans consono in laudem creatoris ore prorumpit ut et sui sicut semper obsequii deuotionem christo impendat et nos suo pariter instituat exemplo quoties uel aliquis fratrum sacrae eruditionis uerbis insonuerit uel ipsi lecta siue audita quae pietatis sunt ad mentem reduxerimus deo statim laudes ore corde et opere reddendas. [b] Et bene chorus adueniens angelorum militiae caelestis uocabulum accepit qui et duci illo potenti in proelio qui ad debellandas aerias potestates apparuit humiliter obsecundat et ipse potestates easdem contrarias ne mortales tantum temptare ualeant quantum uolunt fortiter armis caelestibus proturbat. [...] Quia uero deus et homo nascitur iure hominibus pax et deo gloria canitur». [MM2020]

^ba ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 14 (Krikones §416 Chrysostomus ad Col.), Vat. gr. 1611, f. 31r8-10  : «Χρυσοστόμου, Πρὸς Κολοσσαεῖς. Καὶ οἱ ἀεὶ εἰς τιμωρίαν πεμπόμενοι ἄγγελοι , ὡς ἐπὶ τῶν Ἰσραηλιτῶν, ἐπὶ τοῦ Δαυῒδ, ἐπὶ τῶν Σοδομιτῶν, ἐπὶ τῆς κοιλάδος τοῦ κλαυθμῶνος. Νῦν ἐξ ἐναντίας, ἐπὶ γῆς ᾄδουσι σφόδρα χαίροντες ὅτι καὶ αὐτοὺς κατήγαγε πρὸς ἀνθρώπους καὶ τούτους ἐκεῖ ἀνήγαγε [...]».
<cuius fons> Chrysostomus, In Col., hom. 3, § 3, PG 62, 321.53-59  : «Βούλει μαθεῖν τῶν ἀγγέλων τὸ μῖσος ὅσον εἶχον πρὸς ἡμᾶς, καὶ πῶς ἀπεστρέφοντο ἀεί ; Εἰς τιμωρίαν ἐπέμποντο ἐπὶ τῶν Ἰσραηλιτῶν, ἐπὶ τοῦ Δαυῒδ, ἐπὶ τῶν Σοδομιτῶν, ἐπὶ τῆς κοιλάδος τοῦ κλαυθμῶνος. Ἀλλ’ οὐνῦν· ἀλλ’ ἐξ ἐναντίας, ἐπὶ γῆς ᾖδον σφόδρα χαίροντες· καὶ τούτους κατήγαγε πρὸς αὐτοὺς, καὶ τοὺς ἀνθρώπους ἀνήγαγεν ἐκεῖ». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2022]
¶Nota 1. La traduction de ἀεὶ par olim se justifie par le contexte et le sens des mots. Tous deux désignent la continuité dans un temps limité ou le retour des mêmes faits dans le passé, le présent ou le futur. Voir « Olim » dans Papias Vocabulista ;   Forcellini  : « 2. Per olim significatur etiam id quod inde ab aliquo tempore etiamnunc et continuo sit» ; Bailly, ; Montanari ; L. Ramshorn, Lateinische Synonymik nach Gardin-Dumesnil’s Synonymes latins neu bearbeitet und vermehrt, Leipzig, 1833.
¶Nota 2. Chrysostome distingue par des images spatiales deux relations de l’ange avec l’homme. Avant l’Incarnation, les anges étaient envoyés pour abaisser l’homme en le punissant ; avec le Christ, leur descente vers les hommes conduit à les relever. Pour Thomas, les anges rendent grâce à Dieu de leur avoir révélé sa propre descente vers les hommes. La traduction de ἀνάγω par resero (révéler) relève d’un biais sémantique probable : ἀνάγω / ‘élever’ est associé par méthonymie avec l’anagogie herméneutique par laquelle est révélé le sens supérieur de l’Ecriture ; cf. Glossa ordinaria (Gn.), Prothemata. Le traducteur aura restitué τούτους ἀνήγαγεν par relevavit eos qu’un lapsus aura conduit à écrire ou à lire revelavit eis, avant que Thomas ne lui préfère son synonyme reseravit que la littérature chrétienne associe et à la restitution de l’accès au Paradis par l’ange roulant la pierre du tombeau vide, et à l’intelligence des Ecritures dont l’accès est restitué par l’ange brisant le livre aux sept sceaux (Apc. 6). [MM2022]

^bb ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 28, § 14.34 (Lc. 2, 14), CCSL 143B, p. 1421.14-16 : «Simul ergo laudant quia redemptioni nostrae voces suae exsultationis accommodant. Simul laudant quia dum nos conspiciunt recipi, suum gaudent numerum impleri».
<Non hab.> diff.   Alulfus Sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III : Expositio Novi Testamenti (Lc.), c. 12, PL 79, 1202D : «Redemptoris ergo potentiam laudant et glorificant, quia redemptioni nostrae voces suae exsultationis accommodant ; quia dum nos conspiciunt recipi, suum gaudent numerum impleri» [MM2019]

^bc ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1316 sqq. : «Optant pacem hominibus quia quos infirmos prius abiectos que despexerant nascente in carne domino iam socios uenerantur». [MM2019]

^bd ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 13 (Krikones §413 Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 30va, 30vb23-31  : « Κυρίλλου. [...] [a] καὶ γὰρ ἦν [ἐστιν PG] αὐτὸς ἡ εἰρήνη ἡμῶν· συνῆψε γὰρ * ἡμᾶς δι’ ἑαυτοῦ τῷ Θεῷ καὶ Πατρί, τὴν ἐχθροποιὸν ἁμαρτίαν ἐκ μέσου τιθείς, καὶ δικαιῶν ἐν πίστει, καὶ καλῶν ἐγγὺς τοὺς ὄντας μακράν· καὶ καθ’ ἕτερον δὲ τρόπον, κτίσας τοὺς δύο λαοὺς εἰς ἕνα καινὸν ἄνθρωπον, ποιῶν εἰρήνην, καὶ ἀποκαταλλάξας [ἀποκαταλλάττων PG72] ἀμφοτέρους ἐν ἑνὶ σώματι πρὸς τὸν Πατέρα· εὐδόκησε γὰρ ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ ἀνακεφαλαιώσασθαι τὰ πάντα ἐν αὐτῷ, συνεῖραί τε τοῖς ἄνω τὰ κάτω, καὶ ἀγέλην ἀποφῆναι μίαν, τούς τε ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ γῆς · [b] γέγονεν οὖν ἡμῖν εἰρήνη τε καὶ εὐδοκία Χριστός».
*συνῆψε γὰρ] καὶ συνῆψε PG72
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, ed. J.   Reuss , Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 57, n° 8.2-21; PG 72, 493D6 -496A6 = PG 77, 1041D1-1044A11 , B11-13. [MOB2014] [MM2015] [MM2021] [rev. VS2021]*

^be Ps. 118, 165 : «Pax multa diligentibus legem tuam et non est illis scandalum».

^bf ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1318-1323 : «Qui cum pacem hominibus poscunt exponunt et quibus uidelicet bonae uoluntatis, hoc est eis qui suscipiunt natum christum, non autem herodi pontificibus et pharisaeis ceteris que antichristis qui eius natiuitate audita turbati sunt eum que quantum ualuere gladiis insecuti. Non est enim pax impiis, dicit dominus. Pax autem multa diligentibus nomen tuum, domine, et non est in illis scandalum». [MM2020]

^bg Mt. 10, 34 : «Nolite arbitrari quia pacem venerim mittere in terram : non veni pacem mittere, sed gladium». Cf. Lc. 12, 51.

^bh ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 13 (Lc. 2, 13-16), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 90.14-91.10  :«Gloria in excelsis Deo et super terram pax. Diligens Scripturae lector inquirat quomodo Salvator loquatur : Non veni pacem mittere super terram sed gladium. et nunc angeli in ejus nativitate decantent, super terram pax. Siquidem et in alio loco ex persona ipsius dicitur : Pacem meam do vobis, pacem relinquo vobis. Non sicut mundus iste dat pacem, ego do pacem. Videat ergo quod inferimus, an possit solvere quaestionem. Si scriptum esset, super terram pax, et hucusque esset finita sententia, recte quaestio nasceretur. Nunc vero id quod additum est, hoc est, quod post pacem dicitur, in hominibus bonae voluntatis, solvit quaestionem. Pax quoque [ enim D (Troyes, BM 390) editiones veteres] quam non dat Dominus super terram, non est pax bonae voluntatis. Neque enim ait simpliciter, Non veni pacem mittere, sed cum additamento, super terram : neque econtrario dixit, Non veni pacem mittere super terram bonae voluntatis». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^bi ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De Trinitate, lib. 13, c. 13, CCSL 50A, lin. 32 sqq. : «pertinet autem iustitia ad uoluntatem bonam, unde dictum est ab angelis nato christo : gloria in excelsis deo et in terra pax hominibus bonae uoluntatis». [MM2019]*

^bj ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 14 (Krikones §416 Chrysostomus ad Col.), Vat. gr. 1611, f. 31r10-11  : «Χρυσοστόμου Πρὸς Κολοσσαεῖς. […] Καὶ θέα μοι τὸ παράδοξον· τοὺς ἀγγέλους * πρώτους κατήγαγεν ὧδε, καὶ τότε τὸν ἄνθρωπον ἀνήγαγε πρὸς αὐτούς··οὐρανὸς ἡ γῆ γέγονεν , ἐπειδὴ τὰ τῆς γῆς ἔμελλεν οὐρανὸς δέχεσθαι [...]».
* τοὺς ἀγγέλους] Τούτους Chrys.
<cuius fons> =   Chrysostomus , In Col., hom. 3, § 4, PG 62, 321.59-63 .
<ex quo> = Catena Graecorum Patrum (Col. 1, 23), Cramer, p. 310.24-25 . [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2022]

^bk ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 13 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 88.16-21  , 89.2-20  :«Haec autem loquitur multitudo coelestis exercitus, quia jam defecerat praebere hominibus auxilium, et videbat se opus quod sibi creditum fuerat , implere non posse absque eo qui vere salvare poterat, et praesules quoque ipsos juvare, ut homines salvarentur. […]. Videbant autem multo inferiorem suam esse medicinam, quam illorum cura poscebat. Porro ut de exemplo possis intelligere quod dicimus, vide mihi urbem in qua aegrotent plurimi, et medicorum frequens adhibeatur manus : sint diversa vulnera et cotidie in emortuam carnem serpens putredo penetret : et tamen medici qui adhibiti sunt ad curandum, nequeant alia ultra invenire medicamina, et artis suae scientia magnitudinem mali vincere ; cum haec in tali statu sint, eveniat aliquis archiater qui habeat summam in arte notitiam, et illi qui prius sanare nequiverant cernentes magistri manu putredines cessare vulnerum, non invideant, non livore crucientur, sed in laudes erumpant archiatri, et praedicent Deum qui et sibi et aegrotantibus tantae scientiae hominem miserit. In hanc ergo similitudinem et multitudo exercitus angelorum audita est dicens : Gloria in excelsis Deo, et super terram pax in hominibus bonae voluntatis». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^bl ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones § 422: Geometra), Vat. gr. 1611 f. 31rb.32-34 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Τὰ ὁραθέντα καὶ λαληθέντα * ἐξέστησάν τε ἅμα τοὺς ποιμένας καὶ τῶν ποιμνίων ἀπανέστησαν ** καὶ διήρχοντο μέχρι Βηθλεὲμ ἐν νυκτί, τὸν φωστῆρα καὶ σωτῆρα ζητοῦντες […]».
*τὰ ὁραθέντα καὶ λαληθέντα] ταῦτα μὲν οὖν Vg504
** τοὺςποιμέναςκαὶτῶνποιμνίωνἀπανέστησαν] καὶτῶνποιμνίωνἀπανέστησαντοὺςποιμέναςVg504
<cuius fons>   Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, Vat. gr. 504, f. 178vb47-50 .
<Non hab.>   Geometra , In Annuntiationem Deiparae, PG 106, 812-842 = BAV, Pal. gr. 402, f. 356r-360v . [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^bm ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1333 sqq. : «Vere enim quasi uigilantes non dixerunt, videamus puerum uideamus quid dicitur, sed uideamus uerbum quod factum est. In principio erat uerbum, et uerbum caro factum est. Verbum quod semper erat uideamus quomodo pro nobis factum est quod fecit dominus et ostendit nobis. Verbum hoc ipsum se fecit ; siquidem hoc ipsum uerbum dominus est. Videamus igitur quomodo hoc ipsum uerbum, hoc est dominus, ipse fecerit et ostenderit nobis carnem suam». [MM2020]

^bn ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 53, CCSL 14, p. 53.719-54.733 : «Vides festinare pastores ; [a] nemo enim cum desidia christum requirit. Vides pastores angelo credidisse : et tu Patri, Filio, Spiritui sancto, angelis, prophetis, apostolis crede. [b] Vide quam signate scriptura singulorum libret momenta uerborum. Festinant inquit uerbum uidere. Etenim cum caro Domini uidetur, uerbum uidetur, quod est Filius. Non mediocre fidei tibi hoc uideatur exemplum, non uilis persona pastorum. Certe quo uilior ad prudentiam eo pretiosior ad fidem. Nam gymnasia choris referta sapientium, sed plebem dominus simplicem requisiuit, quae falerare audita et fucare nesciret ; simplicitas enim quaeritur, non ambitio desideratur. Nec contemnenda putes quasi uerba uilia prophetarum. A pastoribus etiam Maria fidem colligit, a pastoribus populus ad dei reuerentiam congregatur ; mirati enim sunt de his quae dicebantur a pastoribus ad ipsos». [FG2013]*

^bo ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 13 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 88.16-21  , 89.2-20  : «Venerunt festinantes, et invenerunt Mariam et Joseph et puerum. Quia festinantes venerant, et non pedetentim, neque fesso gradu, ideo invenerunt Joseph dispensatorem ortus Dominici, et Mariam quae Jesum fudit in partum [partu E], et ipsum Salvatorem jacentem in praesepi [praesepio A B E edit.]. Praesepe illud erat, de quo propheta vaticinatus est dicens : Cognovit bos possessorem suam, et asinus praesepe Domini sui : Bos animal mundum est, asinus animal immundum. Cognovit asinus praesepe Domini sui. Non populus Israhel cognovit praesepe Domini sui, sed immundum animal ex gentibus. Israhel vero, ait, me non cognovit, et populus meus me non intellexit [Is. 1]. Intelligentes hoc praesepe, nitamur cognoscere Dominum, et digni fieri scientia ejus, assumere quoque non tantum nativitatem et resurrectionem carnis ejus, sed et inclytum secundae majestatis adventum, cui est gloria et imperium in saecula saeculorum. Amen». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^bp ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1373 sqq. : «Videntes autem, inquit, cognouerunt de uerbo quod dictum erat illis de puero hoc, quia nimirum iusti est ordinis ut cognita amata et honore digno celebrata uerbi incarnatione ad ipsam quandoque uerbi gloriam contuendam capacioris longo exercitio mentis acumine pertingatur». [MM2020]

^bq ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 17-18 (Krikones § 429: Photius) , ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 647 ; Vat. gr. 1611, f. 32r.2-11 : «Φωτίου. Αὐτοψίᾳ τὰ εὐηγγελισμένα [ηὐαγγελισμένα Reuss ] λαβόντες καὶ τῷ θαύματι τῆς ἀληθείας κατεχόμενοι οὐκ ἀπέκρυψαν τοῖς πυνθανομένοις τὴν αἰτίαν, ἀλλ' ἅπερ [ὅπερτοReuss] τε πρότερον ἐθεάσαντο καὶ ὧν ἀκοῇ τὴν γνῶσιν ἔσχον παρ' αὐτοῦ τε [τοτὲReuss] τοῦ εὐαγγελιζομένου ἀγγέλου κήρυκος, καὶ παρὰ τῆς ἄλλης ἀγγελικῆς καὶ ὑμνολόγου [ὑμνολογίανReuss] στρατιᾶς, ταῦτα πάντα τοῖς παροῦσιν ἀπεκάλυπτον. Οὐ γὰρ μόνον τῇ Μαρίᾳ καὶ τῷ Ἰωσὴφ τὰ ὑπὲρ λόγον αὐτοῖς τεθεαμένα ἀπήγγελλον [ἀπήγγελονReuss], ἀλλὰ μετ' ἐκείνους καὶ τοὺς ἄλλους ἅπαντας ὅσοις ἦν ἐντυχεῖν, κοινωνοὺς τῶν ὑπερφυῶν θεαμάτων καὶ ἀκουσμάτων διὰ τῆς διηγήσεως παρελάμβανον. Καὶ αὐτίκα ἡ πόλις ἡ Βηθλεὲμ ἀνεπέπληστο. Πλησίον γὰρ ἦν τοῦ τε σωτηρίου τόκου τὴν ἀλήθειαν καὶ τῆς ἐξ οὐρανῶν μαρτυρίας τὴν ἀκρίβειαν τῶν θεοσόφων ἐκείνων ποιμένων προθύμως πάντα διηγουμένων, καὶ τὸ φρικτὸν τοῦ θαύματος ταῖς [om. Mai] τῶν ἀνθρώπων ψυχαῖς ἐναφιέντων· καὶ γάρ φησιν, “πάντες οἱ ἀκούσαντες ἐθαύμαζον”· πῶς γὰρ οὐκ ἦν θαυμάζειν τὸν ἐν οὐρανοῖς ἐπὶ γῆς ὁρᾷν καὶ τήν [τόνReuss] τε γῆν τοῖς οὐρανίοις διὰ τὴς εἰρήνης συνάπτοντα καὶ τὰ οὐράνια τὴν γῆν οἰκειούμενα, μᾶλλον δὲ τὸ ἄφραστον ἐκεῖνο βρέφος, τῇ μὲν θεότητι τὰ οὐράνια, τῇ δὲ ἀνθρωπότητι τὰ ἐπίγεια συνάπτον ἀλλήλοις ἐκ τῆς οἰκείας συναφείας, καὶ τὴν πρὸς ἄλληλα εἰρήνην θαυμασίαν τινὰ καὶ ὑπὲρ λόγον πρυτανεῦον; […]».
<cuius fons> =   Photius Constantinopolitanus , Ad Amphilochium, q. 155 (185/175), PG 101, 821A10-C9 =   Photius Constantinopolitanus , Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 2, 15-20), ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 306, n° 19.1-15 [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]

^br ¶Fons : Glossa ordinaria (Lc. 2, 18) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 146a ; Am70 Cas574 marg.], ed. Gloss-e  : «MIRATI SUNT. Mirantur et de mysterio Incarnationis et de tanta pastorum attestatione qui fingere inaudita [audita Rusch] nescirent, sed simplici facundia vera predicarent. Sic Dominus non rhetores, sed piscatores ad evangelizandum destinavit. Sic et in Veteri Testamento sue dispensationis nuntios pastores ordinavit. Ideo non est parvipendenda pastorum attestatio». [MM2019]
<cuius fons> Beda Venerabilis , In Lucae evangelium expositio, lib. 1, cap. 2, CCSL 120, lin. 1379 sqq., 1409-1414 sqq. : «Et omnes qui audierunt mirati sunt et de his quae dicta erant a pastoribus ad ipsos. A pastoribus populus ad dei reuerentiam cogitur. Non mediocre fidei tibi hoc uideatur exemplum non uilis persona pastorum. Certe quo uilior ad prudentiam eo pretiosior ad fidem. Non sapientes sed simplices qui fugare audita nescirent dominus sui praecones elegit non rethores sed piscatores ad euangelizandum destinauit. Denique et in ueteri testamento praecipuos quosque suae dispensationis nuntios pastores ordinauit. […] Et ideo non est parui ducenda pastorum attestatio qui tunc uigilare et angelicae exultationis hymnum audire meruerunt quando relictis in deserto nonaginta nouem ouibus ad requirendum ouem centesimam bonus pastor apparuit cuius semper aduentum totus fidelium grex desiderans implorat».
<ex quo> =   Zacharias Chrysopolitanus , Unum ex quattuor, lib. 1, c. 6, PL 186, 76A (3-9) [Beda].
¶Nota Thomas cite la Glose ad litteram mais il se garde bien d’attribuer le passage retenu à Bède qui n’est pas l’auteur du passage retenu (trois mots exceptés), mais des lignes qui suivent dans la Glose ordinaire, ici en rouge. [MM2021]

^bs ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 53-54, CCSL 14, p. 54.730-742 : «Nec contemnenda putes quasi uerba uilia prophetarum * . A pastoribus etiam Maria fidem colligit, a pastoribus populus ad dei reuerentiam congregatur ; mirati enim sunt de his quae dicebantur a pastoribus ad ipsos.   Maria autem conservabat omnia haec verba conferens in corde suo . Discamus sanctae uirginis in omnibus castitatem, quae non minus ore pudica quam corpore argumenta fidei conferebat in corde».
* prophetarum ] pastorum O (München Clm. 9543) V (Wien, Staatsbibliothek 768). [FG2013]*

^bt ¶Fons : [1] Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7 (in Nativitate Domini), CCSL 122, lin. 119 sqq. : «[a] Maria uirginalis pudicitiae iura custodiens secreta christi quae nouerat nemini diuulgare uolebat sed ipsa haec quando uellet et quomodo uellet diuulgare reuerenter exspectabat ; ipsa autem eadem secreta quamquam ore tacito uigili tamen corde sedula scrutabatur. Et hoc est quod ait, conferens in corde suo». [2] BEDA VENERABILIS, Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7, CCSL 122, lin. 152 sqq. : «Conferebat ergo maria ea quae fienda legerat cum his quae iam facta cognouit non haec tamen ore promens sed clausa seruans in corde».<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2020]

^bu ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 19 (Krikones §433 : Μetaphrastes), ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 648 = PG 115, 540D7-14 (§ 7) = Vat. gr. 1611, f. 32v.9-13  : «Τοῦ Μεταφραστοῦ. Ποῖα γὰρ ἦν ἕτερα* ἅπερ ἡ θαυμαστὴ συνετήρεις Μαρία, καὶ εἰς καρδίαν συνέβαλλες; ἢ πάντως ὅσα τε εἰρήκει πρὸς σὲ ὁ ἄγγελος , καὶ ὅσα δὴ πάλιν οἱ ποιμένες εἶπον ; ταῦτα εἰς καρδίαν αὐτὴ συντιθεῖσα καὶ τοῦτο ἐκείνῳ συγκρίνουσα, πρὸς ἓν ἑώρας συνᾴδοντα πάντα, καὶ μίαν εὕρισκες ὦ μῆτερ σοφίας τὴν συμφωνίαν ** · ὅτι Θεὸς πρὸς ἀλήθειαν ὁ ἐκ σοῦ γεννηθείς , καὶ σὲ θαῦμα δείξας παρὰ ταῦτα πάντα, καὶ παρὰ πάντων τούτων συντεθειμένον [συντεθειμένων Mai], οὐρανῷ καὶ γῇ μὴ [om. Mai] χωρούμενον, ἀλλὰ μὴ δὲ ἀξίως ὑμνολογούμενον***».
*γὰρ ἦν ἕτερα] δὲ ἄρα ἦν καὶ Latyšev
**καὶ μίαν … συμφωνίαν] om. Latyšev
***παρὰ ταῦτα πάντα … ὑμνολογούμενον] οὐρανῷ καὶ γῇ μὴ [om. Mai] χωρούμενον Latyšev
<cuius fons>   Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de sancta Deipara (15 augustus), § 13, ed. B.   Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, p. 356.1-5. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
¶Nota Une partie du scholion retenu par Thomas n’est pas de Métaphraste mais de Nicétas caténiste ou, peut-être de la Vie de la Vierge inédite de Géomètre que Nicétas cite souvent concommitamment et sans toujours bien les distinguer. [MM2020]

^bv ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 15-16 (Krikones §424 Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 31v2-3  : «Ἀθανασίου. Καὶ πάντες ἔχαιρον ἐπὶ τῇ Χριστοῦ γεννήσει, κατὰ τῶν ἀγγέλων χαράν, οὐκ ἀνθρωπίνην, οἵαν ἐπὶ γεννωμένῳ παιδίῳ χαίρουσιν ἄνθρωποι, καὶ γενεσίων ἐπιτελοῦσιν ἑορτήν, ἀλλ’ ἐπιφανείᾳ Χριστοῦ, καὶ φωτὸς ἐπιλάμψει θεϊκοῦ». [ADL2020] [MM2020]
<cuius fons>   Athanasius (pseudo), Quod unus sit Christus [CPG 3737] § 12, ed. H.   Lietzmann , Apollinaris von Laodicea und seine Schule, Tübingen, 1904, p. 302.7-11 (PG 28, 132A ) : «Χαίροντες οὖν ἐπὶ τῇ Χριστοῦ γεννήσει, οὐκ ἀνθρωπίνην χαρἀν χαίροντες, οἵαν ἐπὶ γεννωμένῳ παιδίῳ χαίρουσιν ἄνθρωποι, καὶ γενεσίων ἐπιτελοῦσιν ἑορτήν· ἀλλ’ ἐπιφανείᾳ Χριστοῦ χαίρομεν, καὶ φωτὸς ἐπιλάμψει θεϊκοῦ, οὐ κοινωνὸν τῆς αἰμαλωσίας, ἀλλὰ λυτρωτὴν κατὰ τὸν ἀπόστολον».
¶Nota : L’attribution de ce traité à Athanase d’Alexandrie est rejetée par la critique moderne (CPG 3737 CPGSuppl. 1998) malgré le fait qu’il lui soit parfois attribué par les sources anciennes comme l’atteste ici Nicétas. [MM2020]* [rev. VS2022]

^bw ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1432 sqq. : «Et reuersi sunt pastores glorificantes et laudantes deum in omnibus quae audierant et uiderant sicut dictum est ad illos. Glorificant pastores et laudant deum in omnibus quae audierant ab angelis et uiderant in bethleem sicut dictum est ad illos, id est et in hoc glorificant quod non aliud uenientes inuenerant quam dictum est ad illos siue sicut dictum est ad illos gratiam deo laudes que referunt. Et hoc enim illis facere dictum est ab angelis non quidem uerbo imperantibus sed formam suae deuotionis offerentibus cum deo in excelsis gloriam unanima exultatione resonarent». [MM2020]

^bx Gn. 13, 7.

^by ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7 (in Nativitate Domini), CCSL 122, lin. 37-48.68.78, sqq. : «Sed et intellectualium pastores gregum immo cuncti fideles qua mentis industria christum quaerere debeant dictis pariter suis ostenderunt et factis. Transeamus, inquiunt, usque bethleem et uideamus hoc uerbum quod factum est. Transeamus ergo et nos, fratres carissimi, cogitando usque bethleem ciuitatem dauid et recolamus amando atque eius incarnationem dignis celebremus honoribus. Transeamus abiectis concupiscentiis carnalibus toto mentis desiderio usque bethleem supernam, id est domum panis uiui non manu factam sed aeternam in caelis, et recolamus amando quia uerbum quod caro factum est illuc carne ascendit ibi in dextera dei patris sedet. Illo eum tota uirtutum instantia sequamur et sollicita cordis ac corporis castigatione procuremus ut quem illi in praesepio uidere uagientem nos in patris solio mereamur uidere regnantem. Et uideamus, inquiunt, hoc uerbum quod factum est. [...] Festinemus, inquam, non est enim tanta beatitudo cum desidia ac torpore quaerenda sed alacriter sunt christi sequenda uestigia. Nam et ipse cursum nostrum data manu iuuare desiderat delectatur que a nobis audire : trahe nos ; post te curremus in odore unguentorum tuorum. Citius ergo uirtutum gressibus sequamur ut mereamur consequi. Nemo tardet conuerti ad dominum nemo differat de die in diem ipsum per omnia et ante omnia precantes ut gressus nostros dirigat secundum eloquium suum et non dominetur nostri omnis iniustitia. Videntes autem cognouerunt de uerbo quod dictum erat illis de puero hoc. Et nos, fratres dilectissimi, quae dicta sunt nobis de saluatore nostro deo uero et homine interim pia fide percipere plena dilectione festinemus amplecti ut haec in futuro perfectae cognitionis uisu conprehendere ualeamus». [MM2020]

^bz ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1358 sqq. : «Sed et dominici gregis pastores quo crebrius ac suauius inter huius uitae tenebras caelesti attolluntur oraculo eo feruentibus sublimem patrum praecedentium uitam in qua panis uitae semper et seruatur et reficit quasi portas bethleem contemplando subeunt nil que in hac aliud quam uirginalem catholicae ecclesiae pulchritudinem quasi mariam uirilem spiritalium doctorum coetum quasi ioseph et humilem mediatoris dei et hominum hominis iesu christi aduentum scripturae sacrae paginis insertum quasi in praesepio positum infantem christum prima uisione repperiunt». [MM2020]

^ca Is. 1, 3.

^cb ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 13 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 93.20-94.1  :«Quia festinantes venerant, et non pedetentim, neque fesso gradu, ideo invenerunt Joseph dispensatorem ortus Dominici, et Mariam quae Jesum fudit in partum, et ipsum Salvatorem jacentem in praesepio. Praesepe illud erat, de quo propheta vaticinatus est dicens  : Cognovit bos possessorem suam , et asinus praesepe Domini sui : Bos animal mundum est, asinus animal immundum. Cognovit asinus praesepe Domini sui. Non populus Israel cognovit praesepe Domini sui, sed immundum animal ex gentibus. Israel vero ait me non cognovit, et populus meus me non intellexit [Is. 1, 3]. Intelligentes hoc praesepe, nitamur cognoscere Dominum, et digni fieri scientia ejus, assumere quoque non tantum nativitatem et resurrectionem carnis ejus, sed et inclytum secundae majestatis adventum, cui est gloria et imperium in saecula saeculorum. Amen».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
¶Nota Thomas soutient ici l’exact contraire d’Origène, assez fidèlement suivi par la paraphrase de Jérôme, qui affirme qu’Israel n’a pas su reconnaître le Messie alors même qu’un âne en est capable. [MM2020]

^cc ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7 : in aurora Nativitatis, CCSL 122, lin. 99 sqq. : «Non celauere silentio pastores archana quae diuinitus agnouerant sed quibuscumque potuere dicebant quia et spiritales ecclesiae pastores in hoc maxime sunt ordinati ut uerbi dei mysteria praedicent et mira quae in scripturis didicerint miranda suis auditoribus ostendant». [MM2020]

^cd ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1443 sqq. : «Sed et magistri spiritalium gregum modo ceteris dormientibus contemplando caelestia subeunt modo fidelium castra lustrando et probitatis exempla quaerendo circumeunt modo ad publicum pastoralis officii docendo redeunt ut memoriam abundantiae suauitatis dei quam raptim licet intuendo gustauerant praedicando proximis eructent». [MM2020]

^ce ¶Fons : [1] Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7 (in Nativitate Domini), CCSL 122, lin. 111 sqq. : «Immo unusquisque uestrum, fratres, qui etiam priuatus uiuere creditur pastoris officium tenet et spiritalem pascit gregem uigilias que noctis custodit supra illum, si bonorum actuum cogitationum que mundarum sibi adgregans multitudinem haec iusto moderamine gubernare caelestibus scripturarum pascuis nutrire et peruigili solertia contra inmundorum spirituum insidias seruare contendit». [MM2020]

^cf ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom.11, CCSL 122, lin. 3 sqq. : «Exposita namque natiuitate dominica cuius gaudia mox angeli dignis gloriae laudibus extulerunt pastores deuota uisitatione celebrarunt omnes qui tunc audiere mirati sunt nos quoque pro modulo nostro prout potuimus proxime domino largiente congruis missarum hymnorum que sollemniis exegimus subiunxit atque ait : et postquam consummati sunt dies octo ut circumcideretur puer uocatum est nomen eius quod uocatum est ab angelo prius quam in utero conciperetur». [MM2020]

^cg Is. 9, 6

^ch Cf. Gal. 4, 4

^ci 1Cor. 9, 21

^cj ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 55, CCSL 14, p. 54.743-745 : «Circumciditur itaque puer. Quis ille puer nisi ille de quo dictum est : puer natus est nobis, filius datus est nobis? Factus est enim sub lege, ut eos qui sub lege essent lucrifaceret». [FG2013]*

^ck Cf. Mt. 10, 25.

^cl ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 21 (Krikones §440 Epiphanius) : Vat. gr. 1611, f. 33ra28-b26  : «Ἐπιφανίου κατὰ Ἐβιωναίων. Κενῶς τοίνυν αὐχοῦσι περιτομὴν ἔχοντες· οἱ ἀπὸ τοῦ Ἐβίωνος πεπλανημένοι // καὶ σεμνύνονται δῆθεν ταύτην εἶναι σφραγῖδα ἡγούμενοι καὶ χαρακτῆρα τῶν τε πατριαρχῶν καὶ δικαίων τῶν κατὰ τὸν νόμον πεπολιτευμένων, δι' ἣν [ἧς Epiphan.] ἐξισοῦσθαι ἐκείνοις νομίζουσι· καὶ δῆτα ἀπ' αὐτοῦ τοῦ Χριστοῦ τὴν σύστασιν ταύτης βούλονται φέρειν, ὡς καὶ οἱ περὶ Κήρινθον· φασὶ γὰρ καὶ οὗτοι ὡς ἐκείνοι* "ἀρκετὸν τῷ μαθητῇ εἶναι ὡς ὁ διδάσκαλος·’’ “περιετμήθη γάρ φησιν Χριστός, καὶ σὺ περιτμήθητι’’. // Λανθάνουσι δὲ ἀναιροῦντες ἀπ’ ἀρχῆς ἐκεῖνα ἐφ’ οἷς καὶ σεμνύνονται· εἰ μὲν γὰρ ἔλεγεν ὁ Ἐβίων τὸν Χριστὸν θεὸν ἄνωθεν ἥκοντα περιτετμῆσθαι τὴν ὀκταήμερον περιτομὴν ὑπὸ τῆς Μαρίας, τὸ τηνικαῦτα (θεὸς ὢν καὶ συγχωρῶν κατὰ ἰδίαν εὐδοκίαν) παρεῖχεν ἂν τῷ ἀγύρτῃ τῆς περιτομῆς πιθανολογίαν. Ὁπότε δὲ ψιλὸν αὐτὸν ἄνθρωπον γεγενῆσθαι ὑπὸ ἀνθρώπων παρεισφέρει, οὐκέτι αἴτιός ἐστιν ὁ παῖς , εἰ καὶ τὴν ὀκταήμερον [f. 33rb] περιτομὴν περιετμήθη . Οὐ γὰρ ἑαυτὸν περιέτεμεν, ἀλλ´ ὑπὸ ἀνθρώπων περιετμήθη. Καὶ γὰρ οἱ παῖδες οὐχ ἑαυτοὺς περιτέμνουσι καὶ οὐδὲ αἴτιοί εἰσι τῆς ἑαυτῶν περιτομῆς, ἀλλ' οἱ αὐτῶν γονεῖς. Ἐκεῖνοι γὰρ νηπιάζοντες οὐδὲ οἴδασι τί αὐτοῖς ὑπὸ τῶν γονέων γίνεται. Ἡμεῖς δὲ καὶ θεὸν αὐτὸν λέγομεν ἀπ' οὐρανοῦ ἐλθόντα καὶ ἐν μήτρᾳ τῆς παρθένου Μαρίας τὸν χρόνον τῶν ἐγκυμονουμένων παίδων παραμεμενηκότα , ἕως τελείως ἀπὸ τῆς παρθενικῆς μήτρας τὴν ἔνσαρκον ἐνανθρώπησιν ἑαυτῷ καὶ οἰκονομίαν οἰκονομήσει, ἐν ᾗ καὶ περιετμήθη ἀληθινῶς καὶ οὐ δοκήσει ἡμέρᾳ τῇ ὀγδόῃ. «ἦλθε γὰρ πληρῶσαι τὸν νόμον καὶ τοὺς προφήτας, καὶ οὐ καταλῦσαι», οὐδὲ ἀλλότριον τὸν νόμον ἀποφῆναι, ἀλλ´ ἐξ αὐτοῦ μὲν δεδωρημένον, ἕως δὲ αὐτοῦ ἐν τύποις μεμενηκότα, ὅπως ἐν αὐτῷ καὶ δι' αὐτοῦ πάλιν ὅπερ ἐνέλιπεν ἐν τῷ νόμῳ πληρωθῇ, ἵνα οἱ τύποι εἰς πνευματικὴν τελείωσιν ἐλθόντες ἐν ἀληθείᾳ ὑπ' αὐτοῦ τε καὶ τῶν αὐτοῦ ἀποστόλων κηρυχθῶσιν, οὐκέτι ὄντες τύποι ἀλλ´ ἀλήθεια […]».
<cuius fons>   Epiphanius Constantiensis , Panarion (Adversus haereses) [CPG 3745], lib. 30, 25.14-27.2, GCS 25, p. 368.5-370.15 (PG 41, 449C-451C ) : « [...] οὗτοι δὲ καταλείψαντες τὴν ὁδὸν οἱ ἀπὸ τοῦ Ἐβίωνος πεπλανημένοι // ἐπὶ πολλὰς διεστραμμένας ὁδοὺς καὶ ἀνάντη τρίβον τὸν νοῦν ἐκδεδώκασιν. 26. Αὐχοῦσι δὲ πάλιν περιτομὴν ἔχοντες // καὶ σεμνύνονται δῆθεν ταύτην εἶναι σφραγῖδα καὶ χαρακτῆρα τῶν τε πατριαρχῶν καὶ δικαίων τῶν κατὰ τὸν νόμον πεπολιτευμένων, δι' ἧς ἐξισοῦσθαι ἐκείνοις νομίζουσι· καὶ δῆτα ἀπ' αὐτοῦ τοῦ Χριστοῦ τὴν σύστασιν ταύτης βούλονται φέρειν, ὡς καὶ οἱ περὶ Κήρινθον. Φασὶ γὰρ καὶ οὗτοι κατὰ τὸν ἐκείνων ληρώδη λόγον "ἀρκετὸν τῷ μαθητῇ εἶναι ὡς ὁ διδάσκαλος’’· “περιετμήθη, φησίν, ὁ Χριστός, καὶ σὺ περιτμήθητι’’. // Οὕτω καὶ ὁ ματαιόφρων Ἐβίων καὶ οἱ ἀμφ´ αὐτὸν προὔλαβον ἑαυτοὺς κατατέμνοντες // καὶ ἀναιροῦντες ἀπ’ ἀρχῆς ἐκεῖνα ἐφ’ οἷς καὶ σεμνύνονται· // εἰ μὲν γὰρ ἔλεγεν αὐτὸν θεὸν ἄνωθεν ἥκοντα περιτετμῆσθαι τὴν ὀκταήμερον <περιτομὴν> ὑπὸ τῆς Μαρίας, τὸ τηνικαῦτα (θεὸς ὢν καὶ συγχωρῶν κατὰ ἰδίαν εὐδοκίαν) παρεῖχεν ἂν τῷ ἀγύρτῃ τὴν περὶ τῆς περιτομῆς πιθανολογίαν. Ὁπότε δὲ ψιλὸν ἄνθρωπον αὐτὸν γεγενῆσθαι ἀπὸ ἀνθρώπων παρεισφέρει, οὐκέτι αἴτιός ἐστιν ὁ παῖς, εἰ καὶ τὴν ὀκταήμερον περιτομὴν περιετμήθη. Οὐ γὰρ ἑαυτὸν περιέτεμεν, ἀλλὰ ὑπὸ ἀνθρώπων περιετμήθη. Καὶ γὰρ οἱ παῖδες οὐχ ἑαυτοὺς περιτέμνουσι καὶ οὐδὲ αἴτιοί εἰσι τῆς ἑαυτῶν περιτομῆς, ἀλλ' οἱ αὐτῶν γονεῖς. Ἐκεῖνοι γὰρ ἀδαεῖς ὄντες νηπιάζουσιν ἀγνοοῦντες καὶ οὐδὲ οἴδασι τί αὐτοῖς ἀπὸ τῶν γονέων γίνεται. 27. Ἡμεῖς δὲ καὶ θεὸν αὐτὸν λέγομεν ἀπ' οὐρανοῦ ἐλθόντα καὶ ἐν μήτρᾳ παρθένου Μαρίας τὸν χρόνον τῶν ἐγκυμονουμένων παίδων παραμεμενηκότα, ὅπως τελείως ἀπὸ τῆς παρθενικῆς μήτρας τὴν ἔνσαρκον ἐνανθρώπησιν ἑαυτῷ καὶ οἰκονομίαν οἰκονομήσει, ἐν ᾗ καὶ περιετμήθη ἀληθινῶς καὶ οὐ δοκήσει ἡμέρᾳ τῇ ὀγδόῃ. «Ἦλθε γὰρ πληρῶσαι τὸν νόμον καὶ τοὺς προφήτας, καὶ οὐ καταλῦσαι», οὐ τὸν νόμον ἀλλότριον ἀποφῆναι, ἀλλὰ ἐξ αὐτοῦ μὲν δεδωρημένον ἕως δὲ αὐτοῦ ἐν τύποις μεμενηκότα, ὅπως ἐν αὐτῷ καὶ δι' αὐτοῦ πάλιν ὅπερ ἐνέλιπεν ἐν τῷ νόμῳ πληρωθῇ, ἵνα οἱ τύποι εἰς πνευματικὴν τελείωσιν ἐλθόντες ἐν ἀληθείᾳ ὑπ' αὐτοῦ τε καὶ τῶν αὐτοῦ ἀποστόλων κηρυχθῶσιν, οὐκέτι ὄντες τύποι ἀλλὰ ἀλήθεια». [ADL2020] [MM2020] [VS2022] [MM2023]

^cm ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 14 (Lc. 2, 21-24), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 93.20-94.1  : «Quod mortuus est Christus, pro peccato mortuus est. Non quia ipse peccaverit, neque enim peccatum fecit, nec inventus est dolus in ore ejus ; sed mortuus est, ut nos qui mortui sumus, illo moriente peccatis, nequaquam peccato et vitiis viveremus [Rm. 6, 10] . Unde scribitur : Si commortui sumus et convivemus : sicut igitur commortui sumus tunc illo moriente, et consurreximus [conresurreximus D (Troyes, BM 390) E² (Firenze, BML, San Marco 610)] resurgenti : sic cum eo circumcisi sumus, et post circumcisionem solemni purgatione mundati. Unde nequaquam jam indigemus circumcisione carnali . Et ut scias propter nos illum fuisse circumcisum, audi Paulum manifestissime praedicantem. In quo habitat, inquit, omnis plenitudo divinitatis corporaliter, et estis in illo repleti qui est caput omnis principatus et potestatis, in quo et circumcisi estis circumcisione sine manibus in exspoliatione corporis carnis, in circumcisione Christi, consepulti ei in baptismate, in quo et consurreximus per fidem operationis Dei, qui suscitavit eum a mortuis (Col. 1) . Et mors igitur, et resurrectio, et circumcisio ejus, pro nobis factae sunt».
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 37 a. 1 ad 2 : «Ad secundum dicendum quod christus circumcisionem suscepit eo tempore quo erat sub praecepto. Et ideo sua actio in hoc est nobis imitanda, ut observemus ea quae sunt nostro tempore in praecepto. Quia unicuique negotio est tempus et opportunitas, ut dicitur Eccle. VIII. Et praeterea, ut Origenes dicit, sicut mortui sumus cum illo moriente, et consurreximus christo resurgenti, ita circumcisi sumus spirituali circumcisione per christum. Et ideo carnali circumcisione non indigemus ». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]

^cn ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 21 (Krikones §440 Epiphanius) : Vat. gr. 1611, f. 33v1-5  : «Ἐπιφανίου κατὰ Ἐβιωναίων. […] πῶς οὖν ὀ Χριστὸς περιετμήθη // καὶ δι' ἣν αἰτίαν ἀκούσονται ὅτι διὰ πολλοὺς τρόπους περιετμήθη· καὶ πρῶτον ἵνα δείξῃ ἐν ἀληθείᾳ σάρκα // διὰ Μανιχαῖον καὶ τοὺς λέγοντας ἐν δοκήσει πεφηνέναι.· εἶτα ἵνα δειχθῇ [δείξῃ Epiph.] ὡς οὐκ ἦν τὸ σῶμα ὁμοούσιον τῇ θεότητι, ὥς φησιν Ἀπολινάριος, ἀλλ' οὔτε ἄνωθεν αὐτὸ κατενήνοχεν, ὡς λέγει Οὐαλεντῖνος· καὶ ἵνα βεβαιώσῃ ἣν πάλαι ἔδωκε περιτομὴν δικαίως ὑπηρετήσασαν ἕως τῆς αὐτοῦ παρουσίας καὶ διὰ τὸ μὴ ἔχειν τοὺς Ἰουδαίους ἀπολογίαν. Εἰ γὰρ μὴ περιετμήθη, εἶχον λέγειν, οὐκ ἠδυνάμεθα Χριστὸν δέξασθαι ἐν ἀκροβυστίᾳ [...]».
<cuius fons>   Epiphanius Constantiensis , Panarion (Adversus haereses) [CPG 3745], lib. 30, 28.2, GCS 25, p. 371.11-19 (PG 41, 453B-C ) : «Εἰ δὲ βούλονται οὗτοι λέγειν· πῶς οὖν Χριστὸς περιετμήθη, ἤδη μὲν οὖν, ὦ πεπλανημένοι, ἐδείξαμεν ὑμῖν δι' ἣν αἰτίαν περιετμήθη. περιετμήθη γὰρ διὰ πολλοὺς τρόπους. καὶ πρῶτον, ἵνα δείξῃ ἐν ἀληθείᾳ σάρκα <ἑαυτὸν ἀνειληφέναι>, διὰ Μανιχαῖον καὶ τοὺς λέγοντας ἐν δοκήσει πεφηνέναι· ἔπειτα, ἵνα δείξῃ ὡς οὐκ ἦν ὁμοούσιον τὸ σῶμα τῇ θεότητι, ὥς φησιν Ἀπολλινάριος, ἀλλ' οὔτε ἄνωθεν αὐτὸ κατενήνοχεν, ὡς λέγει Οὐαλεντῖνος· καὶ ἵνα βεβαιώσῃ ἣν πάλαι ἔδωκε περιτομὴν δικαίως ὑπηρετήσασαν ἕως τῆς αὐτοῦ παρουσίας καὶ διὰ τὸ μὴ ἔχειν τοὺς Ἰουδαίους ἀπολογίαν. εἰ γὰρ μὴ περιετμήθη, εἶχον λέγειν, οὐκ ἠδυνάμεθα Χριστὸν δέξασθαι ἐν ἀκροβυστίᾳ ». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2022]
<Paral.>Cf. CMT1d1.27 (Augustinus) nota [MM2020]

^co ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom.11, CCSL 122, lin. 27 sqq. : «Et ut nobis necessariam oboediendi uirtutem praecipuo commendaret exemplo factum sub lege filium suum misit deus in mundum ; non quia ipse legi quicquam debeat quia unus magister noster unus est legis lator et iudex sed ut eos qui sub lege positi legis onera portare nequiuerant sua conpassione iuuaret ac de seruili conditione quae sub lege erat ereptos in adoptionem filiorum quae per gratiam est sua largitate reduceret. Suscepit igitur circumcisionem lege decretam in carne qui absque omni prorsus labe pollutionis apparuit in carne et qui in similitudine carnis peccati non autem in carne peccati aduenit remedium quo caro peccati consueuerat mundari non respuit sicut etiam undam baptismatis qua nouae gratiae populos a peccatorum sorde lauari uoluit ipse non necessitatis sed exempli causa subiit. Scire etenim debet uestra fraternitas quia idem salutiferae curationis auxilium circumcisio in lege contra originalis peccati uulnus agebat quod nunc baptisma agere reuelatae gratiae tempore consueuit excepto quod regni caelestis ianuam necdum intrare poterant donec adueniens benedictionem daret qui legem dedit ut uideri possit deus deorum in sion tantum in sinu abrahae post mortem beata requie consolati supernae pacis ingressum spe felici exspectabant.[MM2020]

^cp ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 21 (Krikones §438 Athanasius), Vat. grec. 1611, f. 32vb 18, 21-25, 38-39, 33r7-10 : « Ἀθανασίου . [a] Τῇ ὀγδόῃ δὲ ἡμέρᾳ περιτέμνεσθαι ὁ νόμος ἐκέλευε καὶ ἀπαράβατος ἦν ἡ ἐντολή, σημαίνουσα τὴν μετὰ τὴν ἑβδόμην ἀναγέννησιν πάντων. Ἡ γὰρ περιτομὴ οὐδὲν ἄλλο ἐδήλου ἢ τὴν τῆς γενέσεως ἀπέκδυσιν· // [c] Ἡγοῦμαι δὲ καὶ διὰ τοῦτο τὴν περιτομὴν δεδόσθαι. Τοῦ γὰρ Ἀδὰμ ἀκούσαντος· “Γῆ εἶ, καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσῃ,” ἔθνησκε, καὶ διεφθείρετο τὸ σῶμα· ὅθεν μέρος τι τοῦ σώματος , καὶ τοῦτο τὸ αἴτιον τῆς τοῦ σώματος γενέσεως προσετάχθησαν ἐκτιννύειν , προδιδασκόμενοι τὴν τοῦ ὅλου ἀπέκδυσιν, ἵν', ὥσπερ ἀποδιδόντες τὸ κατακριθέν, διασωθῆναι δυνηθῶσι. [...] Τοῦτο δὲ ἐγένετο τότε εἰς τύπον τοῦ διὰ Χριστοῦ βαπτίσματος [...] [f. 33r7] [b] Τῆς γὰρ διὰ τοῦ βαπτίσματος ἀπεκδύσεως τύπος ἦν ἡ περιτομή· ἣν ἐν ἐκείνοις τοῖς μέλεσιν ἐνετείλατο γίνεσθαι, δι' ὧν καὶ γεννᾶται τὸ σῶμα, ἵν' εἰδεῖεν οἱ περιτεμνόμενοι, ὅτι ἀπεκδύσεως παλαιότητός ἐστι σημεῖον. Πιστεύσας γὰρ Ἀβραὰμ ἔλαβε τὴν περιτομήν, σημεῖον οὖσαν τῆς διὰ τοῦ βαπτίσματος ἀναγεννήσεως. Διὰ τοῦτο ἐλθόντος τοῦ σημαινομένου , πέπαυται τὸ σημεῖον . // Ὅλου γὰρ τοῦ παλαιοῦ ἀπεκδιδυσκομένου , διὰ τοῦ βαπτίσματος περιττὴ ἡ διὰ τοῦ μέρους σημασία. Καὶ ὥσπερ ἡ Κυριακὴ ἀρχὴ τῆς κτίσεώς ἐστι, καὶ παύει τὸ Σάββατον, οὕτως ἡ αὐτὴ ἀναγεννήσασα τὸν ἄνθρωπον ἔπαυσε τὴν περιτομήν. Ἀμφότερα γὰρ ἐν τῇ ὀγδόῃ κατώρθωται, καὶ ἡ ἀρχὴ τῆς κτίσεως, καὶ ἡ ἀναγέννησις τοῦ ἀνθρώπου. Διὰ τοῦτο ἡ ὀγδόη τὸ Σάββατον ἔλυσε, καὶ οὐ τὸ Σάββατον τὴν ὀγδόην. Ἐν μὲν γὰρ Σαββάτῳ περιετέμνετο ὁ ἄνθρωπος· ἐν δὲ τῷ Σαββάτῳ οὐκ ἤργει ἡ περιτομή. Ἡ γὰρ ὀγδόη, ἀρχὴ οὖσα τῆς ἀνακτίσεως, κατέπαυε τὴν πρώτην».
<cuius fons>   Athanasius Alexandrinus, De sabbatis et circumcisione ex libro Exodi [CPG 2244] § 5-6, PG 28, 140C1.10, D1-2, 141A1-3, C9-10 : «[a] Διὰ τοῦτο γὰρ καὶ τῇ ὀγδόῃ ἡμέρᾳ περιτέμνεσθαι ἐκέλευσεν ὁ νόμος· καὶ ἀπαράβατος ἦν ἡ ἐντολὴ, σημαίνουσα τὴν μετὰ τὴν ἑβδόμην ἀναγέννησιν πάντων. Ἡ γὰρ περιτομὴ οὐδὲν ἄλλο ἐδήλου ἢ τὴν τῆς γενέσεως ἀπέκδυσιν · τὸν γὰρ τῇ ἕκτῃ ἀποθανόντα ἀπεκδιδυσκόμεθα, καὶ ἀνακαινούμεθα τῇ Κυριακῇ, ὅτε ὁ παλαιὸς, ἀπεκδυθεὶς, ἀνεγεννήθη τῇ ἀναστάσει. Τοῦτο γὰρ καὶ ὁ Παῦλός φησιν ἐν τῇ πρὸς Κολοσσαεῖς·"Ἐν ᾧ καὶ περιετμήθητε περιτομῇ ἀχειροποιήτῳ, ἐν τῇ ἀπεκδύσει τοῦ σώματος τῆς σαρκὸς, ἐν τῇ περιτομῇ τοῦ Χριστοῦ, συνταφέντες αὐτῷ ἐν τῷ βαπτίσματι εἰς τὸν ᾅδην, ἐν ᾧ καὶ συνηγέρθητε". [b] Τῆς γὰρ διὰ τοῦ βαπτίσματος ἀπεκδύσεως τύπος ἦν ἡ περιτομή· ἣν ἐν ἐκείνοις τοῖς μέλεσιν ἐνετείλατο γίνεσθαι, δι' ὧν καὶ γεννᾶται τὸ σῶμα, ἵν' εἰδοῖεν οἱ περιτεμνόμενοι, ὅτι ἀπεκδύσεως παλαιότητός ἐστι σημεῖον. Πιστεύσας γὰρ Ἀβραὰμ ἔλαβε τὴν περιτομὴν, σημεῖον οὖσαν τῆς διὰ τοῦ βαπτίσματος ἀναγεννήσεως. Διὰ τοῦτο ἐλθόντος τοῦ σημαινομένου , πέπαυται τὸ σημεῖον . Ἡ μὲν γὰρ περιτομὴ σημεῖον ἦν, τὸ δέ γε λουτρὸν τῆς [28.141] παλιγγενεσίας τὸ σημαινόμενον. Ὅλου γὰρ τοῦ παλαιοῦ ἀπεκδιδυσκομένου , περιττὴ ἡ διὰ τοῦ μέρους σημασία. Καὶ ὥσπερ ἡ Κυριακὴ ἀρχὴ τῆς κτίσεώς ἐστι, καὶ παύει τὸ Σάββατον· οὕτως ἡ αὐτὴ ἀναγεννήσασα τὸν ἄνθρωπον ἔπαυσε τὴν περιτομήν. Ἀμφότερα γὰρ ἐν τῇ ὀγδόῃ κατώρθωται, καὶ ἡ ἀρχὴ τῆς κτίσεως, καὶ ἡ ἀναγέννησις τοῦ ἀνθρώπου. Διὰ τοῦτο ἡ ὀγδόη τὸ Σάββατον ἔλυσε, καὶ οὐ τὸ Σάββατον τὴν ὀγδόην. Ἐν μὲν γὰρ Σαββάτῳ περιετέμνετο ὁ ἄνθρωπος· ἐν δὲ τῷ Σαββάτῳ οὐκ ἤργει ἡ περιτομή. Ἡ γὰρ ὀγδόη, ἀρχὴ οὖσα τῆς ἀνακτίσεως, κατέπαυσε τὴν πρώτην. [c] Ἡγοῦμαι δὲ καὶ διὰ τοῦτο τὴν περιτομὴν δεδόσθαι. Τοῦ γὰρ Ἀδὰμ ἀκούσαντος· «Γῆ εἶ, καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσῃ,» ἔθνησκε, καὶ διεφθείρετο τὸ σῶμα· ὅθεν μέρος τι τοῦ σώματος , καὶ τοῦτο τὸ αἴτιον τῆς τοῦ σώματος γενέσεως προσετάχθησαν ἐκτιννύειν, προδιδασκόμενοι τὴν τοῦ ὅλου ἀπέκδυσιν, ἵν', ὥσπερ ἀποδιδόντες τὸ κατακριθὲν, διασωθῆναι δυνηθῶσι. [...] Τοῦτο δὲ ἐγένετο τότε εἰς τύπον τοῦ διὰ Χριστοῦ βαπτίσματος ».   [VS2021] [MM2022]
¶Nota La Catena réécrit en le condens fortement le scholion de Nicétas. La structure de la sentence thomasienne ne respecte absolument pas celle de la source première que Nicétas avait réordonné selon l’ordre [a-c-b]. L’authenticité de la source, mise en doute par Montfaucon (cf. PG 28) est aujourd’hui admise (CPG 2244). [MM2021]

^cq Mt. 28, 19.

^cr ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 21 (Krikones §441 Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 33vb17-18 , 34ra30-33 ; cf. Vg1642, f. 96rb  ; cf.   id , Scholia in Lucam ex catenis, ad. A. Mai, PG 72, 496C (38-40) ; 497A (10-14): «Κυρίλλου. [...] Ἐνστάσης δὴ οὖν τῆς ὀγδόης , ἐν ᾗ σύνηθες ἦν * τὴν ἐν σαρκὶ τελεῖσθαι περιτομὴν κατά γε τὸ δοκοῦν τῷ νόμῳ, δέχεται τὸ ὄνομα, τοῦτ’ ἔστιν τὸ Ἰησούς. Ἑρμηνεύεται δὲ τοῦτο· σωτηρία λαοῦ. Οὕτω γὰρ ἠθέλησεν ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ ὀνομάζεσθαι τὸν ἴδιον Υἱὸν γεννηθέντα κατὰ σάρκα ἐκ γυναικός· γέγονε γὰρ τότε ** σωτηρία λαοῦ, καὶ οὐχ ἑνός, ³* μᾶλλον δὲ παντὸς ἔθνους· καὶ ἁπάσης ⁴* τῆς ὑπ’ οὐρανόν. [...]  Κατὰ γὰρ ⁵* τὴν ὀγδόην ἡμέραν ἀνεβίω ⁶* Χριστὸς ἐκ νεκρῶν καὶ ⁷* δέδωκεν ἡμῖν τὴν ἐν Πνεύματι περιτομήν . Προστέταχε γὰρ τοῖς ἁγίοις ⁸* ἀποστόλοις · " Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη , βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος" […]».
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Homilia 12 in occursum Domini, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 57, n° 8.1, 11-13 ; ed. Aubert, PG 77, 1041D1-2 (45-46) ; 1044A10-14 .: « [...] Ἐνστάσης δὲ οὖν τῆς ὀγδόης , ἐν ᾗ σύνηθες ἦν * τὴν ἐν σαρκὶ τελεῖσθαι περιτομὴν κατά γε τὸ δοκοῦν τῷ νόμῳ, δέχεται τὸ ὄνομα, τοῦτ´ ἔστι τὸ Ἰησοῦς· ἑρμηνεύεται δὲ τοῦτο· σωτηρία λαοῦ· οὕτω γὰρ ἠθέλησεν ὁ θεὸς καὶ πατὴρ ὀνομάζεσθαι τὸν ἴδιον υἱὸν γεννηθέντα κατὰ σάρκα ἐκ γυναικός. γέγονε γὰρ τότε** σωτηρία λαοῦ καὶ οὐχ ἑνὸς ³*, μᾶλλον δέ παντὸς ἔθνους καὶ πάσης ⁴* τῆς ὑπ´οὐρανόν· […] Κατὰ γὰρ ⁵* τὴν ὀγδόην ἡμέραν ἀνέβη ⁶* Χριστὸς ἐκ νεκρῶν καὶ ⁷* δέδωκεν ἡμῖν τὴν ἐν πνεύματι περιτομήν . Προστέταχε γὰρ ⁸* ἁγίοις ἀποστόλοις , “ Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος”».
*ἦν] om. PG77
**τότε] + δὴ μάλιστα PG77
3* ἑνὸς] + μόνου, ἀλλὰ καὶ πολλῶν PG77
4* πάσης] ἁπάσης PG77 Nicetas
5* Κατὰ γὰρ] + τοι PG77
6* ἀνέβη Reuss PG77] ἀνεβίω Nicetas
7*καὶ] om. PG77
8* γὰρ] + ὁ Θεὸς τοῖς PG77, + τοῖς Nicetas [MOB2014] [MM2015] [MM2021] [VS2021] [MM2022]

^cs ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1490 -1516 sqq. : « Redemptor autem noster qui ut peccata mundi tolleret sine peccato uenit in mundum sicut suo baptismate nobis remedia procurauit, id est nostris abluendis sceleribus aquarum quae subiit lauacra consecrauit, [a] ita etiam circumcisione quam suscepit non sua quae nulla erant admissa purgauit sed nostrae in se naturae uetustatem docuit innouandam et nunc uidelicet eam per se a uitiorum labe purgandam et in nouissima die significans ab ipsa multifariae mortalitatis ac mortis peste penitus esse restaurandam. Vnde congrue iesus octaua die circumcisus asseritur quod non facile in ueteri testamento de quoquam legimus actum quamuis saepissime de omnibus iussum absque solo dumtaxat isaac qui quasi filius promissionis primus octaua die circumcisionem accepisse perhibetur. [b] Bene, inquam, iesus octaua die circumciditur quia uidelicet utraque haec nostra quam praediximus, hoc est et moderna et futura et spiritus et carnis innouatio et in eius resurrectione praefigurata et in nostra est quandoque perficienda. Siquidem de prima nostra resurrectione quae interim uitae et fidei emendatione celebratur apostolus ait : quicumque enim baptizati sumus in christo iesu in morte ipsius baptizati sumus ut quomodo surrexit christus a mortuis per gloriam patris ita et nos in nouitate uitae ambulemus. De secunda autem quae in fine speratur ita dicit : si enim credimus quod iesus mortuus est et resurrexit, ita et deus eos qui dormierunt per iesum adducet cum eo. Octauum autem numerum resurrectionis gloriae conuenire paene omnibus claret. [c] Nam et dominus octaua die, hoc est post septimam sabbati, resurrexit, et ipsi post sex huius saeculi aetates et septimam sabbati animarum quae nunc interim in alia uita geritur quasi octauo tempore surgemus tunc uerissime circumcisi, hoc est ab omnibus carnalis concupiscentiae uitiis et corruptionibus in quibus maxime luxoria regnat expoliati uerissime praeputium incisi, quia sicut dominus ait : filii saeculi huius nubunt et traduntur ad nuptias, illi autem qui digni habebuntur saeculo illo et resurrectione ex mortuis neque nubent neque ducent uxores neque enim ultra mori poterunt aequales enim angelis sunt et filii sunt dei cum sint filii resurrectionis». [MM2021]