Catena aurea

Capitulum 2

Numérotation du verset Lc. 2,1 

Factum est autem in diebus illis
exiit edictum a Cesare Augusto ut describeretur
universus orbis.
Numérotation du verset Lc. 2,2 

Hec descriptio
prima facta est
a1 preside Syrie
1 a Cas574 CorS1 ΩF P Catena Rusch ] om. CorS1 (greca littera non habet A et planior hic et verior est) Weber
Cyrino
Numérotation du verset Lc. 2,3 

et ibant omnes ut profiterentur singuli in suam civitatem.
Numérotation du verset Lc. 2,4 

Ascendit autem et2 Ioseph a3 Galilea de civitate Nazareth
2 et Am70 ΩF Li448@ Li446 Rusch Weber] om. Cas574 |
3 a ΩF Catena Rusch Weber] de Cas574 Am70 |
in Iudeam
civitatem David
que vocatur Bethleem
eo quod esset de domo et familia David
Numérotation du verset Lc. 2,5 

ut profiteretur cum Maria desponsata sibi uxore pregnate.
Numérotation du verset Lc. 2,6 

Factum est autem cum essent ibi4
4 essent ibi P Am70 Cas573 Li448 Rusch Weber ] inv. Li448@
impleti sunt dies5 ut pareret.
5 dies J Am70 Catena Rusch Weber ] + eius P, + Marie Cas574
Numérotation du verset Lc. 2,7 

Et peperit filium suum primogenitum
et pannis eum involvit et reclinavit eum6 in presepio
6 eum Cas574 P ΩF Li448 Rusch Weber ] om. Am70 Li448@
quia non erat ei7 locus
7 ei P ΩF Catena Rusch ] eis Weber
in diversorio.
Numérotation du verset Lc. 2,8 

Et pastores erant in regione eadem vigilantes et custodientes vigilias noctis
supra8 gregem suum.
8 supra P Cas574 CorS2 ] super CorS2 ( vel ) ΩF
Numérotation du verset Lc. 2,9 

Et ecce angelus Domini stetit iuxta illos
et claritas Dei circumfulsit illos
et timuerunt timore magno.
Numérotation du verset Lc. 2,10 

Et dixit illis angelus: Nolite timere. Ecce enim evangelizo9 vobis gaudium magnum quod erit omni populo
9 evangelizo Am70 ΩF P Catena Rusch Weber ] annuntio Cas574
Numérotation du verset Lc. 2,11 

quia natus est vobis hodie salvator qui est Christus Dominus
in civitate David.
Numérotation du verset Lc. 2,12 

Et hoc vobis signum:
invenietis infantem pannis involutum et positum in presepio.
Numérotation du verset Lc. 2,13 

Et subito facta est cum angelo
multitudo militie celestis
laudantium Deum et dicentium:
Numérotation du verset Lc. 2,14 

Gloria in altissimis Deo et in terra pax
hominibus10 bone voluntatis.
10 hominibus P Cas574 Catena Rusch ] in praem. Weber
Numérotation du verset Lc. 2,15 

Et factum est ut discesserunt ab eis angeli 11 in celum pastores loquebantur ad12 invicem:
11 ab eis - angeli P As70 Cas574 Catena Ed1455 Clementina Weber ] inv. Rusch, mutil. ΩF |
12 ad] ab cacogr. Cas574 |
Transeamus usque13 Bethleem
13 usque] + in P
et videamus hoc verbum quod factum est
quod fecit14 Dominus et15 ostendit nobis.
14 fecit] + nobis P |
15 fecit Dominus et Cor1 LP (Glossa) CorS2 ( al. ) Cas574 Catena Rusch Weber ] Dominus et Cor1 LP (Greci et antiqui non habent FECIT sed Glossa exponit), Dominus Cava Weber (Z D) CorS2 ( grec. an. sine FECIT ET ) Clementina , fecit Dominus Weber (s), mutil. ΩF |
Numérotation du verset Lc. 2,16 

Et venerunt festinantes et invenerunt Mariam et Ioseph
et infantem
positum in presepio.
Numérotation du verset Lc. 2,17 

Videntes autem16
16 autem BL35167 P ΩS Li448 Li448@ Ed1455 Weber ] + hec Am70 Cas574 , ergo Rusch , mutil. ΩF
cognoverunt
de verbo
quod dictum erat illis de puero hoc.
Numérotation du verset Lc. 2,18 

Et omnes qui audierant17
17 audierant Rusch ] audierunt Li448@ Weber, audiert P
mirati sunt
et de his que dicta erant
a pastoribus ad ipsos.
Numérotation du verset Lc. 2,19 

Maria autem conservabat omnia verba hec conferens in corde suo.
Numérotation du verset Lc. 2,20 

Et reversi sunt pastores glorificantes et laudantes Deum in omnibus que audierant
et viderant
sicut dictum est ad illos.
Numérotation du verset Lc. 2,21 

Et postquam consummati sunt dies octo ut circumcideretur puer18,
18 puer ΩF P Am70 Cas574 Li448@ Rusch ] om. Weber
vocatum est nomen eius Iesus quod vocatum est ab angelo priusquam in utero conciperetur.
Numérotation du verset Lc. 2,22 

Et postquam impleti sunt dies purgationis eius19
19 eius Am70 BL35167 Cas574 Cor2 (sic habet grecus) CorS1 ΩJ Catena Catena@ (Li448 Mt366) Ed1455 Rusch Weber] eorum CorS1 (G. vel hab. EORUM ) Cor3 (greca littera) Wordsworth ( VETUS LATINA ), Marie ΩF ΩS Sarum ; cf. Cor2V² (non Marie)
secundum legem Moysi tulerunt illum in Hierusalem ut sisterent eum Domino
Numérotation du verset Lc. 2,23 

sicut scriptum est20 a { in lege Domini
0 Cf. Ex. 13, 2.
20 est Catena Rusch Weber ] om. P
quia omne masculinum adaperiens vulvam sanctum Domino vocabitur
Numérotation du verset Lc. 2,24 

et ut darent hostiam secundum quod dictum est21 b in lege Domini par turturum aut duos pullos columbarum.
0 Cf. Lv. 12, 8.
21 est BL35167 Cas574 * (exp.) ΩF ΩS Rusch Weber] erat Am70 Cas574 ² (pr. m.) Catena
Numérotation du verset Lc. 2,25 

Et ecce homo erat in Hierusalem cui nomen Simeon
et homo iste iustus et timoratus
exspectans consolationem Israel et Spiritus sanctus erat in eo.
Numérotation du verset Lc. 2,26 

Et responsum acceperat
a22 Spiritu sancto non visurum
22 a P Cas574 Catena Rusch ] ab Weber
se mortem
nisi prius videret
Christum
Domini.
Numérotation du verset Lc. 2,27 

Et venit in Spiritu in templum.
Et cum23 inducerent puerum Iesum
23 cum ΩJ Cas574 Li448 Rusch Weber] om. Li448@
parentes eius ut facerent secundum consuetudinem legis pro eo
Numérotation du verset Lc. 2,28 

et ipse accepit eum in ulnas suas
et benedixit Deum et dixit:
Numérotation du verset Lc. 2,29 

Nunc dimittis
servum tuum, Domine,24
24 servum tuum - Domine ΩJ P Cas574 Li448 Rusch Weber ] inv. Li448@
secundum verbum tuum
in pace
Numérotation du verset Lc. 2,30 

quia viderunt
oculi mei
salutare tuum
Numérotation du verset Lc. 2,31 

quod parasti ante faciem omnium populorum.
Numérotation du verset Lc. 2,32 

Lumen
ad revelationem gentium
et
gloriam plebis tue Israel.
Numérotation du verset Lc. 2,33 

Et erant25 pater eius
25 erant Am70 BL35167 Cas574 Rusch ] erat Weber
et mater mirantes super his que dicebantur de illo26.
26 illo Am70 Cas574 Catena Weber] eo Rusch
Numérotation du verset Lc. 2,34 

Et benedixit illis
Simeon
et dixit ad Mariam matrem eius: Ecce positus est hic
in ruinam
et in27 resurrectionem
27 in ΩF ΩS Catena Rusch ] om. BL35167 Am70 Cas574 Weber
multorum
in Israel et in signum cui contradicetur.
Numérotation du verset Lc. 2,35 

Et tuam ipsius animam pertransibit28 gladius
28 pertransibit ΩJ P Am70 Cas574 Li448@ Rusch ] pertransiet BL35167 Weber
ut revelentur ex multis cordibus cogitationes.
Numérotation du verset Lc. 2,36 

Et erat Anna
prophetissa filia Phanuel
de tribu Aser.
Et29 hec processerat
29 Et ΩF ΩS Rusch ] om. Am70 Cas574 P Catena Weber
in diebus multis30
30 multis ΩF P ΩS Cas574 Catena Weber ] suis Rusch (non hab. Wordsworth in apparatu)
et vixerat cum viro suo annis septem a virginitate sua.
Numérotation du verset Lc. 2,37 

Et hec vidua
usque ad annos octoginta quatuor que non discedebat de31 templo
31 de Am70 BL35167 Cas574 ΩM ΩJ ΩF P ΩS Catena Ed1455 Weber ] a Rusch Wordsworth (P9389 R)
ieiuniis et obsecrationibus32
32 obsecrationibus Am70 BL35167 Cas574 Cor2 V (grec. anti. sic habent) ΩJ ΩF P ΩS Catena Ed1455 Weber ] orationibus Rusch Wordsworth (vetus latina) , observationibus ΩM
serviens nocte ac die.
Numérotation du verset Lc. 2,38 

Et hec ipsa hora superveniens
confitebatur
Domino et loquebatur de illo omnibus qui exspectabant redemptionem Israel33
33 Israel Cor1 LP ΩF P ΩS Am70 Li448 Li448@ La88 Mt366 P638 Weber (G) Clementina ] Hierusalem BL35167 ΩM ΩJ Cas574 Sarum ( greci anti. non ISRAEL ) La88@ Mt366 @ P638 @ Ed1455 Rusch Weber
Numérotation du verset Lc. 2,39 

et ut perfecerunt omnia secundum legem Domini reversi sunt in Galileam in civitatem suam Nazareth.
Numérotation du verset Lc. 2,40 

Puer autem
crescebat
et confortabatur
plenus sapientia et gratia Dei erat in illo
Numérotation du verset Lc. 2,41 

et ibant parentes eius per omnes annos in Hierusalem
in die sollemni Pasche.
Numérotation du verset Lc. 2,42 

Et cum factus esset Iesus34 annorum duodecim
34 cum] com ! Am70 | Iesus Am70 Cas574 ΩS Catena Wordsworth (L T P254 P17225 aur.) ] om. ΩM ΩJ P Ed1455 Clementina Rusch Weber, mutil. ΩF
ascendentibus illis in Hierosolymam
secundum consuetudinem diei festi
Numérotation du verset Lc. 2,43 

consummatisque diebus cum redirent
remansit puer Iesus in Hierusalem35
35 in Hierusalem Am70 Cas574 ΩM ΩJ ΩF P ΩS Li448@ Weber ] Hierosolymam Rusch
et non cognoverunt parentes eius.
Numérotation du verset Lc. 2,44 

Existimantes autem illum esse
in comitatu
venerunt iter diei et requirebant eum inter cognatos et notos.
Numérotation du verset Lc. 2,45 

Et non invenientes regressi sunt in36 Hierusalem requirentes eum.
36 in Cas574 Ed1455 Rusch Weber ] om. P
Numérotation du verset Lc. 2,46 

Et factum est post triduum
invenerunt37 illum in templo sedentem in medio doctorum
37 invenerunt Am70 ΩM ΩJ ΩF P ΩS Catena Rusch Weber ] inveniunt Cas574
audientem illos et interrogantem 38.
38 interrogantem ΩM ΩF P ΩS* Li448@ Rusch Weber ] interrogantem eos Cava Weber (P) Am70 BL35167 Cas574 Cor2 V² ΩJ P ΩS² Ed1455 Clementina , interrogabant illos Weber (s Z P ) interrogabant eos Cor2 V (grec. anti.)
Numérotation du verset Lc. 2,47 

Stupebant autem omnes
qui eum audiebant super prudentia et responsis eius.
Numérotation du verset Lc. 2,48 

Et videntes
admirati sunt
et dixit mater eius ad illum: Fili, quid fecisti nobis sic? Ecce pater tuus
et ego39 dolentes querebamus te.
39 pater tuus – et - ego BL35167 ΩM ΩJ P ΩS Ed1455 Rusch Weber ] inv. Am70 Cas574 Catena
Numérotation du verset Lc. 2,49 

Et ait ad illos: Quid est quod me querebatis?
Nesciebatis quia in his que patris mei sunt oportet me esse?
Numérotation du verset Lc. 2,50 

Et ipsi non intellexerunt verbum quod locutus est ad illos.
Numérotation du verset Lc. 2,51 

Et descendit cum eis40 et venit Nazareth et erat subditus illis
40 eis CorS2 ( al. ) P Cas574 Rusch Weber ] illis CorS2
et mater eius conservabat omnia verba hec conferens41 in corde suo.
41 conferens Am70 Cas574 Cor4 ΩM ΩF P ΩS Catena (La88 Li448 Mt366 Arag5) ; cf. Sinaiticus ( א²)  : συλλαβουσα)] om. BL35167 Cor1 LP( sic) Cor4 ( CONFERENS cancellatum est in <Parisiensi>) Cor2 V (grec. anti. sic est [ perpera pro sine] CONFERENS ) CorS2 ( sine CONFERENS ) ΩJ Ed1455 Rusch Clementina Weber  ; cf. Lc. 2, 19.
Numérotation du verset Lc. 2,52 

Et Iesus proficiebat sapientia et etate42 et gratia apud Deum et homines.
42 sapientia et etate ΩF P Rusch ] inv. Am70 Cas574 Catena , sapientia aetate ΩM ΩS ΩJ Weber

Capitulum 2

Numérotation du verset Lc. 2,
** distinctio 1
marg.| {CLC2d1.1} BEDA. a − Nasciturus in carne Dei filius, sicut de virgine natus virginitatis sibi decus ostendit1 esse gratissimum ; sic2* pacatissimo seculi tempore3* procreatur quia pacem querere docuit et pacis sectatores invisere4 dignatur. Nullum autem potuit maius5* esse pacis indicium quam una totum orbem descriptione6 concludi. Cuius moderator augustus, tanta duodecim annis circa tempus dominice nativitatis pace regnavit ut, bellis toto orbe sopitis, prophete presagium ad litteram videatur implesse.A b
Unde dicitur :
a [Lc. 2, 1-14 legitur ad missam in nocte Natalis Domini ; cf. Ordinarium OP 580]
b ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1009 sqq. : «Nasciturus in carne dei filius sicut parentes sibi quos uoluit et locum natiuitatis quem uoluit elegit eos que ad ipsum locum prius quam nasceretur quo modo uoluit aduexit ita etiam tempore quo uoluit immo quo ipse una cum patre et spiritu sancto a saeculis disposuerat per que ora prophetarum praedixerat mundum ut saluaret intrauit. Quo modo enim de uirgine matre natus uirginitatis sibi gloriam et angelicum castimoniae decus ostendit esse gratissimum sic quoque pacatissimo saeculi tempore procreatus quia pacem magnopere quaereret atque amaret edocuit quia pacis caritatis que sectatores semper inuisere dignaretur indicauit iuxta quod ipse fidelibus promittens ait : vbi enim sunt duo uel tres congregati in nomine meo ibi sum in medio eorum. Quod enim maius regni quietissimi et pulcherrime quantum ad homines potuit esse pacis indicium quam una totum orbem descriptione concludi eodem cunctos longe late que mundi fines census numismate comprehendi? cuius auctor ac moderator augustus tanta iuxta fidem historiarum duodecim annos circa tempus natiuitatis dominicae pace regnauit ut tam forinsecis quam ciuilibus bellis toto orbe sopitis spiritale prophetae praesagium etiam ad litteram uideatur implesse».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Rusch) [MM2020]
1 decus ostendit] inv . Li448
2 sic] ita Ed1953
3 seculi tempore] inv . Ed1953
4 invisere] ī īsere La88 (cacogr.)
5 maius] magis La88 Ed1953
6 descriptione] descriptioni Bar484 ? (cacogr.)
Numérotation du verset Lc. 2,1 
Factum est autem in diebus illis, exiit edictum a Cesare Augusto ut describeretur universus orbis.
marg.| {CLC2d1.2} GRECUS. − [c] Tunc etiam nascitur Christus [b] cum principes Iudeorum defecerant, et ad Romanos principes translatum erat imperium, [d] quibus Iudei tributa solvebant. [a] Et sic impletur prophetia predicenscnon deficere ducem de Iuda nec principem de femoribus eius, donec veniat qui mittendus est. [e] Iam vero Cesare Augusto quadragesimum secundum annum imperii peragente, exiit ab eo edictum totum orbem conscribi ad tributa solvenda ; [f] quod cuidam Cyrino Cesar commiserat, quem Iudee et Syrie presidem statuit.B d
c Gn. 49, 10.
d ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 1-5 (Krikones §330 : Metaphrastes, Alexander monachus), ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 635 - 636 = PG 115, 535C13-538C5 (§ 5) = Vat. gr. 1611, f. 13v10- b33  : «Τοῦ Μεταφραστοῦ καὶ Ἀλεξάνδρου μοναχοῦ. [a] Ἐνταῦθα ὁ λόγος διασαφεῖν ὥρμηται περὶ τῆς προφητείας *, ὅπως εἴληφε πέρας, τῆς μὴ ἐκλείψειν ἄρχοντα ἐξ Ἰούδα θεσπιζούσης [om. Latysev], μὴ δὲ ἡγούμενον ἐκ τῶν μηρῶν ἐκείνου, ἕως ἂν ἔλθῃ ᾧ ἀπόκειται, αὐτὸν δὲ εἶναι προσδοκίαν ἐθνῶν∙ περὶ τοῦ Χριστοῦ δηλαδὴ [+ καὶ Mai]τοῦτο λεγούσης [+ διασαφεῖν ὥρμηται Latysev]. Τότε γὰρ ἐκεῖνος ἐπιφοιτᾷ, ὅτε λοιπὸν [b] ἐπιλελοιπότες ἦσαν οἱ Ἰουδαϊκοὶ ἄρχοντες· καὶ ὑπὸ τὰ σκῆπτρα ἤδη τὰ τῶν Ῥωμαίων γενόμενοι· [c] ὁμοῦ τε γὰρ ὁ Χριστὸς γίνεται [τίκτεται Latysev], καὶ ἀπογραφὴ πρώτη ἐκείνη γίνεται, κρατησάντων Ῥωμαίων τοῦ Ἰουδαίων ἔθνους, καὶ ὑπὸ ζυγὸν τῆς οἰκείας βασιλείας ** αὐτοὺς ἐνεγκόντων […] [d] ἡνίκα καὶ τελεῖν φόρους ἐτάχθη τοῖς Ἰουδαίοις· [...] [e] [§ 11] Ἤδη δὲ Καίσαρος Αὐγούστου, δεύτερον ἔτος καὶ τεσσαρακοστὸν βασιλεύοντος, ἔξεισι παρ´ αὐτοῦ δόγμα, ἀπογραφὴν πάσῃ τῇ οἰκουμένῃ ἐγκελευόμενον, [f] ἤγουν φορολογίαν· καὶ ταύτην Κυρηνίῳ τινί, ὡς εὐνουστάτῳ καὶ πρώτῳ τῆς συγκλήτου βουλῆς, ὁ Καῖσαρ ἐνεχείρισεν, ὃν καὶ κατέστησεν ἡγούμενον Συρίας ἤτοι τῆς Ἰουδαίας […]».
* Ἐνταῦθα ὁ .... προφητείας] Πλὴν ἀλλὰ τὰ τῆς προφητείας ὁ λόγος Latysev
** οἰκείας βασιλείας] βασιλείας δηλαδὴ τῆς οἰκείας Latysev
<cuius fons>
[a-e]   Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de sancta Deipara (15 augustus), § 9 et 11, ed. B.   Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 352.28-353.3, 353.11-12, 354.13-15. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
[e-f]   Alexander Cyprius, Inventio crucis [CPG 7398], PG 87/3, 4029B9- 11 : « Ἔτους δὲ τεσσαρακοστοῦ δευτέρου Καίσαρος Αὐγούστου ἐξῆλθε παρ' αὐτοῦ δόγμα ὑπογράφεσθαι πᾶσαν τὴν οἰκουμένην. Αὕτη ἡ ὑπογραφὴ πρώτη ἐγένετο, ὥς φησιν ἱερὰ τῶν Εὐαγγελίων ἱστορία. Ταύτην δὲ τὴν ἀπογραφὴν [f] ἤγουν φορολογίαν ὁ Καῖσαρ ὡς εὐνουστάτῳ τινὶ καὶ μεγίστῳ τῆς συγκλήτου ἐνεχείρισε Κυρινίῳ, ὃν κατέστησεν ἡγούμενον Συρίας ἤτοι τῆς Ἰουδαίας, ἐν ὑπατείᾳ τρισκαιδεκάτῃ Αὐγούστου καὶ Συλουανοῦ, καθ' ἣν ὑπατείαν ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐγεννήθη ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας, κατὰ τὴν προφητείαν, τῷ τριακοστῷ καὶ τρίτῳ ἔτει τῆς βασιλείας Ἡρώδου τοῦ Ἀντιπάτρου, τῇ πρὸ ὀκτὼ Καλανδῶν Ἰανουαρίων ».[MM2021] [VS2021 rev.]
B ¶Codd. : Bar484 Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2020} {MM2024}
marg.| Unde sequitur :
Numérotation du verset Lc. 2,2 
Hec descriptio prima facta est a preside Syrie Cyrino7.
7 a preside Syrie Cyrino] sub etc. Ed1657
marg.| {CLC2d1.3} BEDA. − Signat autem 8* hanc descriptionem vel primam esse earum que totum orbem concluserint, quia plereque iam partes terrarum sepe leguntur fuisse descripte. Vel primo tunc cepisse quando Cyrinus in Syriam missus est.C e
e ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1064 sqq. : «Hunc cyrini temporibus habitum censum etiam iosephus illustris hebraeorum historiographus in octauo decimo antiquitatum libro hoc modo memorat : cyrinus autem uir unus ex consensu curiae romanae per singulos magistratus usque ad gradum consulatus ascendens per cetera quoque honorabilis cum paucis syriam uenit a caesare ius dare gentibus missus et censor simul patrimoniorum futurus. Itaque quod ait, haec descriptio prima facta est a praeside syriae cyrino, significat hanc descriptionem uel primam esse earum quae totum orbem concluserint quia pleraeque iam partes terrarum saepe leguntur fuisse descriptae uel certe primo tunc coepisse quando cyrinus syriam missus est». [MM2020]
C ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
8 autem] om. Ed1891 Ed1953
marg.| {CLC2d1.4} AMBROSIUS. − Pulchre autem presidis nomen addidit, ut seriem temporis designaret. Nam si consules ascribuntur tabulis emptionis, quanto magis redemptioni omnium debuit tempus ascribi?D f
f ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 39, CCSL 14, p. 47.537-48.550 : «Pulchre autem quod et praesidis nomen addidit, ut seriem temporis designaret. Praeside inquit Cyrino facta est haec prima professio, ut quasi consulem quendam signi gratia huic libro evangelista adscripsisse uideatur. Nam si consules adscribuntur tabulis emtionis, quanto magis redemtioni omnium debuit tempus adscribi ! Habes ergo omnia quae in contractibus esse consuerunt, uocabulum summam illic potestatem gerentis, diem, locum, causam. Testes quoque adhiberi solent ; hos quoque natiuitati suae et generationi secundum carnem christus adhibuit, qui signarent evangelium, dicens : uos eritis mihi testes in Hierusalem. Factum est autem, cum essent ibi, inpleti sunt dies ut pareret. Et peperit filium primogenitum et pannis eum inuoluit et posuit in praesaepio, quia non erat locus in eo diuersorio». [FG2013]
D ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d1.5} BEDA. − Superna autem dispensatione professio census ita descripta est ut in9 suam quisque patriam ire iuberetur, secundum quod sequitur :
9 in] om. Li448
Numérotation du verset Lc. 2,3 
Et ibant omnes ut profiterentur singuli in suam civitatem10*.
10 suam civitatem] inv . Ed1953
marg.| Quod ideo factum est, ut Dominus alibi conceptus, alibi natus, insidiantis Herodis furorem facilius evaderet. E g
Unde sequitur :
g ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1124 sqq. : «Superna dispensatione professio census ita descripta est ut suam quisque patriam ire iuberetur non tantum propter mysterium quod diximus uerum etiam ut dominus alibi conceptus alibi natus insidiantis sibi herodis furorem facilius euaderet». [MM2020]
E ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
Numérotation du verset Lc. 2,4 
Ascendit autem et Ioseph a Galilea de civitate Nazareth in Iudeam.
marg.| {CLC2d1.6} CHRYSOSTOMUS. − Domino autem dirigente, Augustus hoc edictum censuit, ut unigeniti presentie famuletur. Nam hoc edictum matrem attrahebat in patriam quam prophete predixerant, scilicet in Bethlehem Iude.F h
Unde dicit :
h ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 6 (Krikones §352 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 15v9-12  : «Χρυσοστόμου Εἰς τὴν Χριστοῦ Γέννησιν. Ὥστε οὐκ οἴκοθεν ὁ Αὔγουστος τὸ τῆς ἀπογραφῆς δόγμα ἐξέπεμψεν ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ κινοῦντος αὐτοῦ τὴν ψυχήν, ἵνα καὶ ἄκων ὑπηρετήσηται τῇ τοῦ Μονογενοῦς παρουσίᾳ. Τὸ γὰρ δόγμα καὶ ἄκοντας αὐτοὺς συνώθει ἀπὸ τῆς Ναζαρὲτ τῆς Γαλιλαίας εἰς Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἵνα ἐκεῖ τεχθῇ κατὰ τὴν προφητείαν· καὶ ὁ μὲν ἀστὴρ τοὺς μάγους ἤγαγεν ἀπὸ Ἀνατολῆς· ἔδει γὰρ ἀπ´ οὐρανοῦ κατεχόμενον τὸν λόγον, ἐξ οὐρανοῦ καὶ τὴν σημασίαν ἔχον· ὁ δὲ νόμος τὴν μητέρα εἷλκεν, ἐπὶ τὴν πατρίδα ὑπὸ τῶν προφητῶν εἰρημένην».
<cuius fons> Chrysostomus, In diem natalem [CPG 4334], § 2, PG 49, 353.19-31  : «Οὐδὲ γὰρ ὁ εὐαγγελιστὴς ἁπλῶς τὸν καιρὸν ἐπεσημήνατο τοῦτον, ἀλλ’ ὥστε καὶ τὴν ἡμέραν ἡμῖν δήλην ποιῆσαι καὶ γνώριμον, καὶ τοῦ Θεοῦ τὴν οἰκονομίαν ἐνδείξασθαι. Οὐ γὰρ οἴκοθεν, οὐδὲ παρ’ ἑαυτοῦ τότε ὁ Αὔγουστος τὸ δόγμα τοῦτο ἐξέπεμψεν, ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ κινοῦντος αὐτοῦ τὴν ψυχὴν, ἵνα καὶ ἄκων ὑπηρετήσηται τῇ τοῦ Μονογενοῦς παρουσίᾳ. Καὶ τί τοῦτο συντελεῖ πρὸς τὴν οἰκονομίαν ταύτην, φησίν ; Οὐ μικρὸν, οὐδὲ τὸ τυχὸν, ἀγαπητὲ, ἀλλὰ καὶ σφόδρα μέγα, καὶ τῶν ἀναγκαίων καὶ σπουδαζομένων ἕν. Ποῖον δὴ τοῦτο ; Ἡ Γαλιλαία χώρα τίς ἐστιν ἐν Παλαιστίνῃ, ἡ δὲ Ναζαρὲθ πόλις τῆς Γαλιλαίας. Πάλιν ἡ Ἰουδαία χώρα τίς ἐστι, παρὰ τῶν ἐγχωρίων οὕτω καλουμένη, ἡ δὲ Βηθλεὲμ πόλις τῆς Ἰουδαίας. Τὸν δὲ Χριστὸν οἱ προφῆται προὔλεγον ἅπαντες, οὐκ ἀπὸ τῆς Ναζαρὲθ, ἀλλ’ ἀπὸ τῆς Βηθλεὲμ ἥξειν, καὶ ἐκεῖ τεχθήσεσθαι». [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
¶Nota La seconde phrase de la sentence n’a pas de source identifiée. [MM2020]
F ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
Civitatem David que vocatur Bethlehem.
marg.| {CLC2d1.7} GRECUS. − [1] Ideo autem addidit civitatem David ut promissionem factam David a Deo quod ex fructu ventris eius rex perpetuus adveniret, esse completam annuntiet.
Unde sequitur :
Eo quod esset de domo et familia David.
marg.| [2] Per hoc autem quod Ioseph erat de cognatione David, contentus fuit evangelista ipsam quoque Virginem de cognatione David promulgare, cum lex divina preciperet coniugales copulas ex eadem progenie contrahi. G i
Unde sequitur :
i ¶FonsG : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 4 (Krikones § 334 : Irenaeus), ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collectio, Romae, t. 9, 1837, p. 636 - 637 = Vat. gr. 1611, f. 14ra19-22  : «Εἰρηναίου. Εἰς τί δὲ καὶ τό, ἐν πόλει Δαυὶδ πρόσκειται, εἰ μὴ ἵνα τὴν ὑπὸ Θεοῦ γεγενημένην τῷ Δαυὶδ ὑπόσχεσιν ὅτι ἐκ καρποῦ τῆς κοιλίας αὐτοῦ αἰώνιος ἔσται βασιλεὺς πεπληρωμένην εὐαγγελίσηται ;»
<cuius fons>   Ireneus Lugdunensis , Adversus haereses, lib. 3, c. 10.4, SChr 34, p. 172.3-12 = PG 7, 876  : «"Εἰς τί δὲ καὶ τὸ ‘’ἐν πόλει Δαβὶδ’’ προσέθηκαν, εἰ μὴ ἵνα τὴν ὑπὸ Θεοῦ γεγενημένην τῷ Δαβὶδ ὑπόσχεσιν, ὅτι ἐκ καρποῦ τῆς κοιλίας αὐτοῦ αἰώνιος ἔσται [ἐστι PG] βασιλεύς πεπληρωμένην εὐαγγελίσωνται; Ἣν ὁ Δημιουργὸς τοῦδε τοῦ παντὸς πεποίητο [πεποίηται PG] ἐπαγγελίαν [+ τῷ Δαβίδ SChr]».
<ex quo> ibid., translatio vetus : «Quid autem in civitate David adposuerunt, nisi ut eam pollicitationem quae a Deo facta est David quoniamex fructu ventris eius aeternus erit rex’ adinpletam evangelizarent ? Etenim Fabricator totius universitatis fecerat promissionem David». <ut laud.>   Theodoretus Cyri , Eranistes sive Polymorphus, dial. 1 (Irenaei episcopi Lugdunensis ex tertio libro Contra Haereses), PG 83, 84A13-B4 .
[2] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 4 (Krikones § 335 : Ἰσιδώρου), Vat. gr. 1611, f. 14ra22-26 (Isidorus) : «Ἰσιδώρου. Ἡ μὲν οὖν ἱερὰ [om. PG] τῶν [+ ἱερῶν PG] εὐαγγελίων βίβλος, εἰς τὸν Ἰωσὴφ τὴν γενεαλογίαν κατάγουσα ἐκ τοῦ Δαυὶδ [Δαυιδικοῦ PG] ἕλκοντα [ἔχοντα PG] τὴν συγγένειαν, ἠρκέσθη δι’ αὐτοῦ ἀποδεῖξαι * καὶ τὴν Παρθένον τοῦ Δαυὶδ συμφυλέτιν, τοῦ θείου νόμου τὰς συζυγίας αὐτοφύλους [ἀπὸ φυλῆς PG] θεσπίζοντος γίνεσθαι [+ τῆς αὐτῆς PG] […]».
* τὴν συγγένειαν, ἠρκέσθη δι’ αὐτοῦ ἀποδεῖξαι] οἴκου τὸ γένος, ἔδειξε δι' αὐτοῦ PG
<cuius fons>   Isidorus Pelusiota , Epistolae, lib. 1, ep. 7 Thimotheo, PG 78, 184C1-6  : «Ἡ μὲν ἱερὰ τῶν εὐαγγελίων πυκτὴ, ἡ εἰς τὸν Ἰωσὴφ τὴν γενεαλογίαν κατάγουσα ἐκ τοῦ Δαβὶδ ἕλκοντα τὴν συγγένειαν, ἠρκέσθη δι’ αὐτοῦ ἀποδεῖξαι καὶ τὴν Παρθένον τοῦ Δαβὶδ συμφυλέτιδα· τοῦ θείου νόμου τὰς συζυγίας αὐτοφύλους θεσπίζοντος γίνεσθαι».
<potius quam>   Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 484.12-17 = ed.   Mai , Nova Patrum Bibliotheca, t. 2, Romae, 1844, p. 120 (codd. E F) : «Ἡ µὲν οὖν τῶν ἱερῶν Εὐαγγελίων βίβλος εἰς τὸν Ἰωσὴφ τὴν γενεαλογίαν κατάγουσα, ἐκ τοῦ ∆αυιδικοῦ ἔχοντα οἴκου τὸ γένος, ἔδειξε δι' αὐτοῦ καὶ τὴν Παρθένον τοῦ ∆αβὶδ συµφυλέτιν, τοῦ θείου νόµου τὰς συζυγίας ἀπὸ φυλῆς θεσπίζοντος γίνεσθαι τῆς αὐτῆς».
<Non hab.> ACO 1/4, p. 9-25.
¶Nota La sentence réunit deux scholies que la chaîne de Nicétas attribue l’une à Irénée, l’autre à Isidore (Vg1611) ou à Cyrille (Mai). Thomas dépend d’un manuscrit plus proche de Vg1611 que des témoins retenus par Mai. Le verbe ἠρκέσθη, exactement traduit par contentus, se retrouve et chez Nicétas et chez Isidore, mais il est absent de la version de ce scholion attribuée à Cyrille par les témoins cités par Mai. Thomas ne doit rien à la traduction latine de l’Adversus Haereses qu’il ne connaît pas. Nicolaï n’a pas repéré cette sentence dans Pg208 où elle est répétée deux fois, mais plus loin, aux f. 61 et 76 d’après PG 7, 876 , n. 44. [MM2020] relu par [ADL2020] [VS2021 rev.]
G ¶Codd. : Li448 Ed1657 Ed1953 {MM2020}
Numérotation du verset Lc. 2,5 
Cum Maria, desponsata sibi, uxore pregnante11.
11 sibi... pregnante] etc. Ed1657
marg.| {CLC2d1.8} CYRILLUS. − Dicit autem eam fuisse desponsatam, innuens quod solis sponsalibus precedentibus est conceptio subsecuta. Neque enim ex virili semine sancta virgo concepit.H j
j ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 1-5 (Krikones §336 Cyrillus) Vat. gr. 1611, f. 14ra28-33  : « Κυρίλλου. Ὁ δέ γε ἱερὸς εὐαγγελιστὴς μεμνηστεῦ<σ>θαί φησι τῷ Ἰωσὴφ τὴν Μαριάμ, δεικνὺς ὅτι* ἐπὶ μόνοις τοῖς μνήστροις ἡ σύλληψις, καὶ παράδοξος ἡ γέννησις τοῦ Ἐμμανουήλ, καὶ τοῖς τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως οὐκ ἀκολουθοῦσα νόμοις· οὐ γὰρ τέτοκεν ἡ ἁγία Παρθένος, ἀνθρωπίνου σπέρματος λαβοῦσα καταβολήν […] ». *ὅτι] ὡς PG72
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, 2, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, n° 1, p. 225.1-4 (PG 72, 484.47-485.1 ). [MOB2014] [MM2015] [VS2021 rev.] [MM2022]
H ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d1.9} GREGORIUS. In homiliario. 12* − Mystice autem nascituro Domino mundus describitur quia ille apparebat in carne qui electos suos ascriberet in eternitate.I k
k ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 33, § 9, p. 54.4-6 : «Quia, largiente Domino, missarum sollemnia ter hodie celebraturi sumus, loqui diu de evangelica lectione non possumus. Sed nos aliquid uel breuiter dicere Redemptoris nostri natiuitas ipsa compellit. Quid est quod nascituro Domino mundus describitur, nisi hoc quod aperte monstratur, quia ille ueniebat in carne, qui electos suos ascriberet in aeternitate? Cui contra de reprobis per prophetam dicitur : Deleantur de libro uiuentium, et cum iustis non scribantur. Qui bene etiam in Bethleem nascitur ; Bethleem quippe domus panis interpretatur». [FG2014]*
I ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
12 homiliario] scrips. , homil’ Li448 , Evangelia Ed1953
marg.| {CLC2d1.10} AMBROSIUS. − Et dum professio secularis ostenditur, spiritualis implicatur, non terrarum regi dicanda, sed celi. Professio ista fidei, census animorum13*. Abolito enim synagoge censu vetusto, novus census Ecclesie parabatur. Denique ut scias censum non Augusti14 esse sed Christi, totus orbis profiteri iubetur. Quis autem poterat15 professionem totius orbis exigere, nisi qui totius orbis habebat imperium? Non enim Augusti, sed ‘Domini est terra et plenitudo eius’l J m
l Ps. 23, 1
m ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 36-37, CCSL 14, p. 46.492-498, p. 46.511-47.516 : «De ortu saluatoris dicturi non putamus alienum ut quo natus sit tempore requiramus. Quid enim professio saecularium ad generationem Domini pertineret nisi ut aduertamus hoc quoque diuinum esse mysterium, quia, dum professio saecularis optenditur, spiritalis inpletur, non terrarum regi dicenda, sed caeli? Professio ista fidei census animorum est ; abolito enim synagogae censu uetusto nouus census ecclesiae parabatur, qui tormenta non exigeret, sed auferret, et spiritaliter in typo plebis sua iam Christo nomina conferebat. Non hic spatia terrarum, sed mentium animorum que censentur nec describuntur limites, sed proferuntur, nec aetas ulla distinguitur, sed omnis adscribitur ; nullus enim ab hoc inmunis est censu, quia omnis aetas munifica Christo est, quem uagientes pueri martyrio confitentur, quem intra uterum positi exsultatione testantur. Nihil in hoc censu uerearis terribile, nihil inmite, nihil triste ; sola unumquemque fides signat. Vis Christi audire censores? Iubentur censere sine uirgis nec terrore, sed gratia plebem quaerere, recondere gladium, non possidere aurum. Talibus censoribus adquisitus est orbis. [§ 37] Denique, ut scias censum non Augusti esse, sed christi, totus orbis profiteri iubetur. Quando nascitur christus, omnes profitentur ; quando mundus concluditur, omnes periclitantur. Qui * ergo poterat professionem totius orbis exigere nisi qui totius habebat orbis imperium? Non enim Augusti, sed Domini est terra et plenitudo eius, orbis terrarum et uniuersi qui habitant in ea. Gothis non imperabat Augustus, non imperabat Armeniis : imperabat Christus. Acceperunt utique Christi censorem, qui Christi martyras ediderunt. Et ideo fortasse nos uincunt, ut praesentia docent, quoniam quem illi oblatione sanguinis fatebantur huic Arriani quaestionem generis inferebant».
* Qui] Quis g (Sankt-Gallen 96) et m. 2 E (München Clm. 14.117) O (München Clm. 9543) p (Vaticanus palatinus 168) B (Boulogne 35). Cf. CCSL 14, p. 47, in apparatu. [FG2013]
J ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
13 animorum] + est Ed1953
14 Augusti] angeli Li448
15 poterat] poterit Li448
marg.| {CLC2d1.11} BEDA. − Qui etiam vocabulum Augusti perfectissime complevit, utpote16* suos et augere desiderans et augere sufficiens.K n
n ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1049 sqq. : «Qui uocabulum augusti perfectissime complens utpote suos et augescere desiderans et ipse augere sufficiens censoribus suae professionis non ablatione pecuniae subiectos sed fidei oblatione signare praecepit, euntes, inquiens, in mundum uniuersum praedicate euangelium omni creaturae ; qui crediderit et baptizatus fuerit saluus erit». [MM2020]
K ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
16 utpote] utputa Ed1953
marg.| {CLC2d1.12} THEOPHYLACTUS. − Conveniens etiam erat ut per Christum cultus multorum deorum deficeret et unus Deus coleretur. Unde unus rex orbi imperasse describitur.L o
o ¶FonsG : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 2:5), PG 123, 721B15C3 : « ἔδει δὲ Θεοῦ ἑνὸς μέλλοντος παῦσαι τὴν πολυθείαν, καὶ ἕνα βασιλέα κρατῆσαι, τὸν Καίσαρα· ἀπογράφεται δὲ καὶ ὁ Χριστὸς μετὰ πάντων, ἔδει γὰρ καὶ τὸν Κύριον, τῇ οἰκουμένῃ συναπογραφῆναι, ἵνα ἁγιάσῃ τοὺς ἀπογραφομένους, καὶ καταργήσῃ τὴν δουλείαν ». [CGC2015 ref.]* [VS2022] [MM2022]
L ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d1.13} ORIGENES. 17* − Diligentius autem intuenti sacramentum quoddam videtur figurari, quod18 in totius orbis professione describi oportuerit et19 Christum, ut cum omnibus scriptus sanctificaret omnes, et cum orbe relatus in censum communionem sui preberet orbi.M p
p ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 11 (Lc. 2:5), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 82a4-11  : «Diligentius intuenti sacramentum quoddam videtur significari quia [quod editiones] in totius orbis professione describi oportuerit et Christum, ut cum omnibus scriptus sanctificaret omnes, et cum orbe relatus in censum communionem sui preberet orbi ut post hanc descriptionem describeret quoque ex orbe secum in librum viventium ut, quicunque credidissent in eo, postea cum sanctis illius scriberentur in caelis».
<cuius fons>   Origenes , Homiliae in Lc. (graecus), hom. 11 (Lc. 2:5), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 82b4-9 .
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
M ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
17 Origenes] + in Lucam Ed1953
18 quod] quia Li448
19 oportuerit et] oportuit Li448
marg.| {CLC2d1.14} BEDA. − Sicut autem tunc imperante Augusto et presidente Cyrino, ibant singuli in suam civitatem ut profiterentur censum ; sic, modo imperante Christo per doctores Ecclesie presides, profiteri debemus censum iustitie. N q
q ¶Fons : <revera> Glossa ordinaria (Lc. 2:2) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 145a marg.], ed. Gloss-e  : «BEDA : Sicut imperante Augusto et presidente Cyrino ibant singuli in suam civitatem ut profiterentur censum, sic modo imperante Christo per doctores Ecclesie presides profiteri debemus censum iustitie».
<Potius quam> <cuius fons> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1069 sqq. : «Quo modo autem tunc imperante augusto et cyrino praesidente ibant omnes ut censum profiterentur singuli in suam ciuitatem ita et nunc imperante per ecclesiae praesides, id est doctores, immo suadente et praemia pollicente christo eamus omnes nullus excipiatur a censu iustitiae». [MM2020]
N ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d1.15} AMBROSIUS. − Hec est ergo prima professio mentium Domino, cui omnes profitentur, non preconis evocatione, sed vatis dicentis ‘Omnes gentes20 plaudite manibus’r Denique, ut sciant censum esse iustitie, veniunt ad eum Ioseph et Maria, hoc est iustus et virgo : ille qui Verbum servaret, ista que pareret. O s
r Ps. 46, 2.
s ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 38, CCSL 14, p. 47.523-536 : «Haec inquit professio prima facta est. Atqui plerasque iam partes terrarum fuisse descriptas loquuntur historiae. Haec est ergo professio prima non terrarum, sed mentium, cui omnes profitentur, quia nullus excipitur, non praeconis euocatione, sed uatis, qui multo ante praedixit : omnes gentes, plaudite manibus, iubilate Deo in uoce exsultationis, quoniam Deus summus, terribilis, rex magnus super omnem terram. Denique ut scias censum esse iustitiae, ueniunt ad eum Ioseph et Maria, hoc est, iustus et uirgo, ille qui uerbum seruaret, ista quae pareret. Ubi profitentur iustus et uirgo nisi ubi nascitur Christus? Omnis enim spiritus qui confitetur Iesum Christum in carne uenisse de Deo est. Ubi autem secundum altiorem rationem nascitur Christus nisi in corde tuo et in pectore tuo? Prope est enim uerbum, in ore tuo et in corde tuo». [FG2013]*
O ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
20 gentes] om. Li448
marg.| {CLC2d1.16} BEDA. − [1] Civitas nostra et patria est patria 21 beata ad quam crescentibus quotidie virtutibus ire debemus. [2] Quotidie autem sancta Ecclesia suum comitata doctorem, de rota mundane conversationis, quod Galilea sonat, in civitatem22 Iuda, confessionis scilicet 23* et laudis, ascendens, censum sue devotionis regi eterno persolvit, que, in exemplum24* beate virginis Marie, concepit25* nos virgo de Spiritu, que alii quidem desponsata ab alio fecundatur, dum preposito sibi pontifici visibiliter iungitur, sed invisibilis Spiritus virtute cumulatur, indicans26 ipso nomine quod instantia loquentis magistri nil valet, nisi augmentum superni iuvaminis, ut audiatur, acceperit.P t
t ¶Fons : [1] Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1077 sqq. : «Haec est enim nostra ciuitas et patria requies uidelicet beata et caelestis animarum ad quam in saeculi nascentis exordio a deo christo creati ad quam ab homine christo sumus in fine saeculorum recreati ad quam nimirum ciuitatem pacis et quietis ire et deuota regi nostro thesaura ferre est crescentibus cotidie uirtutis ac fidei profectibus supernae lucis quae sint gaudia aeterna speculari et pro his adquirendis prospera mundi simul et aduersa contemnere et his adquisitis mundatos nos ab omni inquinamento carnis et spiritus pretiosius auro deo munus offerre».
[2]   Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1165 sqq. : «Cotidie dei genetrix ecclesia suum comitata doctorem de rota mundanae conuersationis quod galilea sonat in ciuitatem iuda confessionis uidelicet et laudis ascendens censum suae deuotionis aeterno regi persoluit. Quae in exemplum beatae semper uirginis mariae nupta simul et immaculata concipit nos uirgo de spiritu parit nos uirgo sine gemitu et quasi alii quidem desponsata sed ab alio fecundata per singulas sui partes quae unam catholicam faciunt praeposito sibi pontifici uisibiliter iungitur sed inuisibili spiritus sancti uirtute cumulatur. Vnde et bene ioseph auctus interpretatur indicans nimirum hoc uocabulo quod instantia magistri loquentis nil ualet, si non augmentum superni iuuaminis ut audiatur acceperit».
<ex quo> <et> Glossa ordinaria (Lc. 2:4) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim. p. 145ba marg. = Cas574], ed. Gloss-e  : «NAZARETH. BEDA : Quotidie Dominus in Nazareth concipitur, in Bethleem nascitur, cum aliquis flore verbi suscepto se domum eterni panis operando efficit. Quasi in alvo virginali concipitur in corde credentis per fidem, generatur per baptisma. Quotidie Dei genitrix Ecclesia suum comitata doctorem de rota mundi in civitatem confessionis et laudis ascendens censum sue devotionis regi eterno persolvit. Que quasi alii desponsata, sed ab alio fecundatur dum proposito sibi pontifici visibiliter iungitur, sed invisibili spiritus virtute cumulatur. Unde et Ioseph 'auctus' interpretatur, indicans ipso nomine quod instantia loquentis magistri nihil valet, nisi augmentum superni iuvaminis ut audiatur acceperit».
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e)
¶Nota Sentence composite dont la rédaction, partie de la Glose, remonte à l’original de Bède tout en gardant des éléments textuels secondaires de la sentence de la Glose. L’omission de l'étymologie hébraique de Joseph, pourtant présente dans les sources lues par Thomas, n’est ni un accident de copie, ni un accident de mémoire, mais un choix délibéré du Glossateur soucieux d’éviter les répétitions: la proposition indicans ... acceperit dit l’essentiel, tandis que l’interprétation reçue de Bède n’est pas exactement conforme aux Interpretationes nominum transmises par la Bible parisienne ; cf. ΩS ( f. 605rb-c ) : “Ioseth : Domini iustus vel Domino iustificatus. Ioseph augmentum vel appositio. Iosephus augens consilio vel apponens festinationem”. [MM2020]
21 patria codd. Ed1475 Ed1570 Ed1953 ] om. Ed1470
22 in civitatem codd. Ed1475C ] sanctitatem Ed1470
23 confessionis scilicet] inv . Ed1470 Ed1475 Ed1570 Ed1953
24 exemplum] exemplo Ed1470 Ed1475C Ed1570 Ed1953
25 concepit Li448 Mt366 ] concipit Ed1570 Ed1953 ]
26 Indicans sic codd. ] iudicans Ed1470 Ed1475C, Unde et bene Ioseph auctus interpretatur praem. Ed1570 Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,
** distinctio 2
prol.| [Lc. 2, 1-14 legitur Natalis Domini ad missam in nocte ; cf. Ordinarium OP 580]
marg.| {CLC2d2.1} AMBROSIUS. − [a] Breviter sanctus Lucas et quo modo et quo tempore et quo loco secundum carnem Christus natus sit explicavit, dicens  :
Numérotation du verset Lc. 2,6 
Factum est autem cum essent ibi, impleti sunt dies ut pareret.
marg.| Quo modo quidem? Quia [b] nupta concepit sed virgo generavit.Q u
u ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 40, CCSL 14, p. 48.550-552 : «Breuiter sanctus Lucas et quomodo et quo tempore et quo loci secundum carnem Christus natus sit explicauit. At uero de caelesti generatione si quaeris, lege evangelium sancti Iohannis, qui a caelestibus exorsus ad terrena descendit». [b]   Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 43, CCSL 14, p. 50.620 : «Ex utero funditur, sed coruscat e caelo ; terreno in diuersorio iacet, sed caelesti lumine uiget. Nupta peperit, sed uirgo concepit ; nupta concepit, sed uirgo generauit. Docuit enim nos sanctus Matthaeus non mediocre mysterium, quod sanctus Lucas, quia plene iam erat expositum, silendum putauit, satis se diuitem fore credens, si praesaepe sibi Domini ex omnibus uindicasset». [FG2013]
Q ¶Codd. : Li448 (16rb) Mt366 Ed1953 {MM2020} {MM2024}
marg.| {CLC2d2.2} GREGORIUS NYSSENUS. − [b] [1] Apparens enim ut homo, non per omnia legibus humane nature subicitur. [2] Nam quod ex muliere nascitur, humanitatem27* redolet. Virginitas vero, que ortui deservivit, ostendit quam28 transcenderet hominem. [c] Huius ergo iucunda portatio, ortus immaculatus, partus facilis, absque corruptela nativitas nec ex luxu incipiens, nec doloribus editus29* quia namque ea que nature nostre mortem per culpam inseruit damnata est ut cum doloribus pareret, oportebat parentem vite cum gaudio partum perficere. [a] Eo autem tempore per incorruptionem virgineam ad vitam transmigrat mortalium. In quo diminui incipiunt tenebre et nocturna immensitas exuberantia radii deficere cogitur. Mors enim peccati finem pravitatis30 attigerat sed de cetero tendit ad nihilum propter vere lucis presentiam que radiis evangelicis totum orbem lustravit.R v
v ¶FonsG : [a] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 6 (Krikones §358 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 15vb39 - 16r9  : «Γρηγορίου Νύσσης Εἰς τὴν Χριστοῦ Γέννησιν. Ἐν τούτῳ [ταύτῃ γὰρ Greg.] σκηνοπηγεῖται τὸ ἀνθρώπινον σκήνωμα τῷ δι' ἡμᾶς ἐνδυσαμένῳ τὸν ἄνθρωπον. καὶ [Ἐν ταύτῃ Greg.]. τὰ διαπεπτωκότα ἡμῶν σκηνώματα ὑπὸ τοῦ θανάτου πάλιν συμπήγνυται ὑπὸ τοῦ ἐξ ἀρχῆς τὸ οἰκητήριον ἡμῶν οἰκοδομήσαντος. // καὶ νῦν, διὰ τῆς παρθενικῆς ἀφθαρσίας [= V u, ἀφθορίας Greg.] ἐπὶ τὸν ἀνθρώπινον βίον διαπεράσαντες [διαπεράσας Greg.]. // ἐν τούτῳ [ᾗ Greg.] μειοῦσθαι τὸ σκότος [f. 16r] ἄρχεται καὶ τὰ τῆς νυκτὸς μέτρα τῷ πλεονάζοντι τῆς ἀκτῖνος συνωθεῖται πρὸς ἔκλειψιν οὐ συντυχική τις [+ ἀδελφοὶ Greg.] κατὰ τὸ αὐτόματον γέγονεν ἡ τοιαύτη // οἰκονομία. τὸ νῦν ἐπιφανῆναι τῇ ἀνθρωπίνῃ ζωῇ τὴν θείαν ζωήν. [... (ut in Greg.) ] Νόησον, ὅτι ἡ πονηρὰ τῆς ἁμαρτίας νὺξ ἐφόσον [ἐφ' ὅσον οἷόν τε Greg.] ἦν αὐξηθεῖσα καὶ διὰ πάσης κακῶν ἐπινοίας ἐπὶ τὸ ἀκρότατον τῆς πονηρίας [+ μέγεθος Greg.] φθάσασα σήμερον ἀνεκόπη τῆς ἐπὶ πλεῖον νομῆς καὶ τὰ ἀπὸ τούτου πρὸς ἔκλειψίν [+ τε Greg.] καὶ ἀφανισμὸν συνελαύνεται . Ὁρᾷς τὴν τοῦ φωτὸς ἀκτῖνα διαρκεστέραν καὶ ὑψηλότερον τῆς συνηθείας τὸν ἥλιον; νόει τοῦ ἀληθινοῦ φωτὸς τὴν παρουσίαν τοῦ ταῖς εὐαγγελικαῖς ἀκτῖσι πᾶσαν τὴν οἰκουμένην καταφωτίσαντος [= F I V U, καταφωτίζοντος Greg.] […]».
<cuius fons> =   Gregorius Nyssenus , In diem natalem Salvatoris [CPG 3194], Gregorii Nysseni opera, t. 10.2, 1996, p. 236.15-16, 238.14-19, 239.7-15 (PG 46, 1128B10 - 1129B13-15, C14-D8 ).
[b] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 6 (Krikones §362 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 16v9-10  : «Γρηγορίου Νύσσης. [1] Τοῦτο γὰρ δηλοῖ τὸ εὑρεθεὶς ὡς ἄνθρωπος ὅτι οὐ διὰ πάντων τοῖς νόμοις τῆς ἀνθρωπίνης ἐδούλευσε φύσεως , ἀλλὰ θεϊκῶς ἑαυτὸν εἰσοικίσας τῷ βίῳ καὶ μὴ δεηθεὶς τῆς ἐκ τοῦ γάμου συνεργίας πρὸς τὴν κατασκευὴν τοῦ ἰδίου σώματος [πλάσματος Greg.] εὑρίσκεται οὐ διὰ πάντων κοινὸς ἄνθρωπος διὰ τὸ παρηλλαγμένον αὐτοῦ τῆς συστάσεως, καὶ διὰ τὸ κατὰ τὴν παρθηνίαν μυστήριον ἀλλ' ὡς ἄνθρωπος. [2] ἡ μὲν γὰρ ἐκ γυναικὸς γέννησις τὸ ἀνθρώπινον ἔχει , ἡ δὲ παρθενία ὑπηρετήσασα τῷ τόκῳ τὸ ὑπὲρ ἄνθρωπον ἔδειξεν . Ὥστε τὸ μὲν γεννηθὲν ἄνθρωπος, ἡ δὲ πρὸς τὴν γέννησιν δύναμις οὐκ ἐξ ἀνθρώπων, ἀλλὰ διὰ πνεύματος ἁγίου καὶ τῆς τοῦ ὑψίστου δυνάμεως. Oὐκοῦν κατὰ τὸν ἀληθῆ λόγον καὶ ἄνθρωπός ἐστι καὶ θεός, τῷ ὁρωμένῳ ἄνθρωπος, τῷ νοουμένῳ θεός».
<cuius fons> [1]   Gregorius Nyssenus , Antirrheticus adversus Apollinarium [CPG 3144], § 21, Gregorii Nysseni opera, t. 3.1, 1958, p. 160.3-11 (PG 45, 1164D-1165A ). [2]   Gregorius Nyssenus , Antirrheticus adversus Apollinarium [CPG 3144], § 38, Gregorii Nysseni opera, t. 3.1, 1958, p. 191.20-26. (PG 45, 1208D2-1209A ).
[c] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 6 (Krikones §379 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 26rb35 - 26v4-5  : «Γρηγορίου Νύσσης. […] Οὗ ἀσυνδύαστος μὲν ἡ κυοφορία, ἀμόλυντος δὲ ἡ λοχεία, ἀνώδυνος δὲ ἡ ὠδίν [Greg. (T), ὠδίς Greg.] //·καὶ χωρὶς μὲν γάμου ἡ σύστασις // χωρὶς δὲ λοχείας ἡ γέννησις // οὐ γάρ ἐστιν ἐπὶ τῆς ἀφθόρου [+ τε Greg.] καὶ ἀπειρογάμου κυρίως τὸ ὄνομα τῆς λοχείας εἰπεῖνδιότι παρθενίας τε καὶ λοχείας ἀσύμβατά ἐστι περὶ τὴν αὐτὴν τὰ ὀνόματα. Ἀλλ' ὥσπερ υἱὸς ἐδόθη ἡμῖν ἄνευ πατρός, οὕτω [f. 26v] καὶ τὸ παιδίον ἄνευ λοχείας γεγέννηται. Ὡς γὰρ οὐκ ἔγνω ἡ παρθένος ὅπως ἐν τῷ σώματι αὐτῆς τὸ θεῖον [θεοδόχον Greg.] συνέστη τὸ [exp.] σῶμα, οὕτως οὐδὲ τοῦ τόκου ᾔσθετο //  "Πρὶν γὰρ ἐλθεῖν τοὺς πόνους τῶν ὠδίνων ἐξέφυγε καὶ ἔτεκεν ἄρσεν" [Is. 66, 7]. Διὰ τοῦτο ἐκλελοχισμένος καὶ ξενίζων καθ' ἑκάτερον τὴν ἀκολουθίαν τῆς φύσεως,  οὔτε ἀρξάμενος ἐξ ἡδονῆς οὔτε προελθὼν διὰ πόνων . Καὶ τοῦτο κατὰ τὸ ἀκόλουθον [+ τε Greg.] γίνεται καὶ οὐκ ἔξω τοῦ εἰκότος ἐστίν· ἐπειδὴ γὰρ ἡ τὸν θάνατον διὰ τῆς ἁμαρτίας ἐπεισαγαγοῦσα τῇ φύσει ἐν λύπαις καὶ πόνοις  τίκτειν κατεδικάσθη, ἔδει  πάντως τὴν τῆς ζωῆς μητέρα ἀπὸ χαρᾶς τε τῆς κυοφορίας ἄρξασθαι καὶ  διὰ χαρᾶς τελειῶσαι τὸν τόκον». [ADL2020] [MM2020]* [VS2021 rev.]
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , In Cantica canticorum [CPG 3158], hom. 13 (Ct. 5, 10), Gregorii Nysseni opera, t. 6, 1960, p. 388.8-17, 389.4-9 (PG 44, 1053A1-B13 ).
¶Nota Thomas force un peu le vocabulaire de Grégoire. En traduisant ἀσυνδύαστος κυοφορία (gestation virginale) par «iucunda portatio», il explicite , plus qu'il ne traduit, les conséquences psychologiques paradoxales de la conception virginale : une joie spécifique étendue à la période de l'attente du Christ, alors même que Marie s’est trouvée enceinte sans éprouver les agréments que le créateur a associés à la conception naturelle. Quant à l’accouchement «anodin» évoqué par Grégoire (ἀνώδυνος = sans peine ni douleur), l’expression partus facilis en écarte toute explication préternaturelle. Elle renvoie aux techniques de l'accouchement sans douleur, guidé par les sages-femmes dans les sociétés anciennes   ( Summae theologiae tertia pars, q. 67, a. 7 ad 2 : «Ad facilem partum […] requiritur obstetrix»). Déjà attestées par saint Augustin, elles sont décrites, notamment, par la prédication populaire d’Antoine de Padoue (+1231) : «… Mulier in tempore partus potest retinere suum anhelitum ; quoniam, hoc quando fecerit, erit partus levis et facilis  ; et cum non erit, e contrario, quia dolorosus, difficilis et tristis» (  Antonius Patavinus , Sermo in dominica III post pascha, pars 4, par. 12, in : Sermones dominicales et mariani, Padova, 1979, t. 1, p. 298.3). Cf. Augustinus Hipponensis   , Contra Iulianum opus imperfectum [CPL 0356], lib. 6, § 29 (responsio Augustini), CSEL 85,2, p. 412.42 : «Dic parturitionum laborem pro parientium corporibus viribus que variari atque ita describe barbaras et rusticas feminas in facilitate pariendi, ut nec parturire videantur ac per hoc non parvum dolorem in pariendo sentire, sed nullum».   Dionysius Periegeta sec. translationem et retractationem quas fecit Priscianus, ed. E. Baehrens, 1883 (Poetae Latini Minores, V), p. 289.439 : «Concipit et parit hic naturae munere gemma, | Quam paeaniten perhibent : praegnantibus ista | Auxilium confert facilis releuamine partus ». [MM2020]
27 humanitatem cum graec. ] humilitatem Ed1953
28 quam] quod Ed1657
29 editus] edita Ed1953
30 pravitatis] gravitatis Ed1657
marg.| {CLC2d2.3} BEDA. − Eo etiam tempore dignatus est incarnari quo mox natus censu cesaris ascriberetur, atque ob nostri liberationem ipse servitio subderetur. Bene31* etiam non solum propter indicium32* regii stemmatis, sed etiam propter nominis sacramentum Dominus in Bethlehem nascitur.S w
w ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1140.1153 sqq. : «Dauid quippe manu fortis siue desiderabilis interpretatur nomen quidem inde mutuans quod et gigantem fortiter strauerit et pulcher aspectu decora que facie fuerit sed altiori mysterio illum de sua domo ac familia nasciturum praefigurans qui singulariter mundi principem debellaret speciosus forma prae filiis hominum et ipse in bethleem natus et intellectualium pastor ouium, hoc est simplicium rector animarum. Cuius non praetereunter tanta tam que benigna est humilitas intuenda qui non solum incarnari pro nobis sed et eo tempore dignatus sit incarnari quo mox natus censu caesaris adscriberetur atque ob nostri liberationem ipse seruitio subderetur. Quam etiam nobis humilitatis eius semitam, neque enim conditiones uenit mutare sed animos, petrus insinuat, subditi, inquiens, estote omni humanae creaturae propter deum siue regi quasi praecellenti siue ducibus tamquam ab eo missis, sed et coapostolus eius paulus, reddite, inquit, omnibus debita cui tributum tributum cui uectigal uectigal cui timorem timorem cui honorem honorem nemini quicquam debeatis nisi ut inuicem diligatis. Factum est autem cum essent ibi impleti sunt dies ut pareret et peperit filium suum primogenitum. Bene non solum propter indicium regii stemmatis sed et propter nominis sacramentum dominus in bethleem nascitur». [MM2020]
S ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM202020}
31 Bene] Unde Ed1953
32 indicium] iudicium Ed1953
marg.| {CLC2d2.4} GREGORIUS. In homiliario. 33* − Bethlehem quippe domus panis interpretatur. Ipse namque est qui aitx : « Ego sum panis vivus qui de celo descendi ». Locus ergo in quo Dominus nascitur, domus panis antea vocabatur quia futurum erat ut ibi ille per naturam carnis appareret qui electorum mentes interna satietate reficeret.T y
x Io. 6, 41.
y ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 33, § 9, p. 54.9-13 : «Quia, largiente Domino, missarum sollemnia ter hodie celebraturi sumus, loqui diu de evangelica lectione non possumus. Sed nos aliquid uel breuiter dicere Redemptoris nostri natiuitas ipsa compellit. Quid est quod nascituro Domino mundus describitur, nisi hoc quod aperte monstratur, quia ille ueniebat in carne, qui electos suos ascriberet in aeternitate? Cui contra de reprobis per prophetam dicitur : Deleantur de libro uiuentium, et cum iustis non scribantur. Qui bene etiam in Bethleem nascitur ; Bethleem quippe domus panis interpretatur. Ipse namque est qui ait : Ego sum panis uiuus qui de caelo descendi. Locus ergo in quo Dominus nasceretur, domus panis ante uocatus est, quia futurum profecto erat, ut ille ibi per materiam carnis appareret, qui electorum mentes interna satietate reficeret». [FG2013]
T ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM202020}
33 homiliario] scrips. , omel’ Li448 , (h om. 8 in evang.) Ed1657 Evangelia Ed1953
marg.| {CLC2d2.5} BEDA. − Sed et usque ad consummationem seculi Dominus in Nazareth concipi34, in Bethlehem nasci non desinit cum quilibet audientium, verbi flore suscepto, domum se35* eterni panis efficit. Quotidie etiam 36* in utero virginali, hoc est in animo credentium, per fidem concipitur, per baptismum gignitur.U z
Sequitur :
z ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1160 sqq. : «Sed usque hodie et usque ad consummationem saeculi dominus in nazareth concipi nasci in bethleem non desinit cum quilibet audientium uerbi flore suscepto domum se aeterni panis efficit. Cotidie in utero uirginali, hoc est in animo credentium per fidem concipitur per baptisma gignitur». [MM2020]
U ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM202020}
34 concipi] concipit cacogr. Li448
35 se] in praem. Ed1953
36 etiam] om. Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,7 
Et peperit filium suum primogenitum.
marg.| {CLC2d2.6} HIERONYMUS. Contra Helvidium. 37 − Ex hoc Helvidius : Nititur approbare primogenitum dici non38 posse nisi eum qui habeat et fratres, sicut ‘unigenitus’ ille vocatur qui parentibus sit solus filius39. Nos autem ita definimus40 : omnis41* unigenitus est primogenitus nam42* omnis primogenitus est unigenitus ; primogenitum eum non esse 43* quem alii subsequuntur sed ante44 quem nullus. Alioquin si non est primogenitus nisi is quem sequuntur45* et fratres, tamdiu sacerdotibus primogenita non debentur quamdiu et alii fuerint procreata46*, ne forte partu postea non sequente, unigenitus sit et non primogenitus.V aa
aa ¶Fons : Hieronymus , Adversus Helvidum de Mariae virginitate perpetua, par. 9-10, PL 23, 201C11-202B4 [= Chadwick col. 192A-C] : «Helvidius :-Verum quia jam satis abundeque respondimus ad id quod proposuerat, Antequam convenirent, et Non cognovit eam, donec peperit filium, ad tertiam veniendum est quaestionem, ut juxta disputationis ejus ordinem, etiam nostrae responsionis ordo [192B] procedat. Vult enim alios quoque filios Mariam procreasse ; et ex eo quod scriptum est : Ascendit autem Joseph in civitatem David, ut profiteretur cum Maria uxore sua praegnante. Factum est autem cum ibi essent, impleti sunt dies, ut pareret, et peperit filium suum primogenitum (Lc. 2:4 et seqq.), nititur approbare primogenitum non posse dici, nisi eum qui habeat et fratres : sicut unigenitus ille vocatur, qui parentibus solus sit filius. Hieronymus : Nos autem ita definimus : Omnis unigenitus est primogenitus : non omnis primogenitus est unigenitus. Primogenitus est, non tantum post quem et alii : sed ante quem nullus. Omne, 215 inquit Dominus ad Aaron, quod aperit vulvam, ab omni carne quae offertur Domino, ab homine usque [192C] ad pecus, tibi erunt : tantummodo pretiis redimant primogenita hominum, et primogenita pecorum immundorum (Ex. 34, 19, 20 ; Nm. 18, 15). Definivit sermo Dei, quid sit primogenitum, Omne, inquit, quod aperit vulvam. Alioqui si non est primogenitus, nisi is tantum, quem sequuntur fratres, tamdiu sacerdotibus primogenita non debentur quamdiu et alia fuerint procreata ; ne forte partu postea non sequente, unigenitus sit, et non primogenitus».
<Paral.>CMT1d14 #
¶Nota Nous retenons la leçon de Li448 «omnis unigenitus est primogenitus nam omnis primogenitus est unigenitus» comme lectio difficilior qui exprime le sens et l’intention exacte de Jérôme, dans la mesure où elle révèle une évidence plus subtile, bien qu’elle s’écarte de l’édition de la source et de la logique facile qui a conduit à l’établir. Il est aussi vrai de dire que tout premier né n’est pas pour autant enfant unique que de dire que tout premier né est unique en tant qu’il est premier né. La pointe de la sentence est d’affirmer que la notion de primogéniture n’implique pas en elle-même la naissance d’autres enfants et donc ne contredit pas la virginitas post partum. [MM2019]
V ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}
37 Contra Helviduim] om. La88
38 non] om. La88
39 filius] + Nam omnis primogenitus est unigenitus Li448 * (del. per va-cat)
40 definimus] diffinimus La88 Li448
41 Omnis] om. La88 Ed1953
42 nam Li448 ] non La88 Ed1953
43 eum non esse La88 Li448 ] non esse dicimus eum Ed1953
44 ante] antea La88
45 sequuntur] sequantur Ed1953
46 procreata] procreati Ed1953
marg.| {CLC2d2.7} BEDA. − Est etiam unigenitus in substantia deitatis47*, primogenitus in48* susceptione humanitatis ; primogenitus in gratia, unigenitus in natura.W ab
ab ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1195 sqq. : «Est ergo unigenitus in substantia deitatis primogenitus in susceptione humanitatis primogenitus in gratia unigenitus in natura». [MM2020]
W ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
47 deitatis] divinitatis Ed1953
48 in] om. Ed1953
marg.| {CLC2d2.8} HIERONYMUS. Contra Helvidium. − Nulla autem ibi obstetrix, nulla muliercularum sedulitas49* intercessit. Ipsa pannis involvit infantem ; ipsa mater et obstetrix fuit. X ac
Unde sequitur :
ac ¶Fons : Hieronymus , Adversus Helvidum de Mariae virginitate perpetua, par. 8, PL 23, 201C11-202B4 [= Chadwick col. 192A] : «nulla ibi obstetrix : nulla muliercularum sedulitas intercessit. ipsa pannis inuoluit infantem, ipsa et mater et obstetrix fuit». [MM2020]
X ¶Codd. : Li448 (16va) Ed1953 {MM2019}
49 sedulitas] sollicitudo Ed1953
Et pannis eum involvit.
marg.| {CLC2d2.9} BEDA. − Qui totum mundum vario vestit ornatu, pannis vilibus involvitur, ut nos stolam primam recipere valeamus. Per quem omnia facta sunt, manus pedesque astringitur50, ut nostre51 manus ad opus bonum exerte52 pedes sint53* in viam pacis directi.Y ad
ad ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1202 sqq. «qui enim maior est omni laude paruulus natus est nobis ut nos uiri possimus esse perfecti qui totum mundum uario uestit ornatu pannis uilibus inuoluitur ut nos stolam primam recipere ualeamus per quem omnia facta sunt manus pedes que cunis adstringitur ut nostrae manus ad opus bonum exertae nostri sint pedes in uiam pacis directi cui caelum sedes est duri praesepis angustia continetur ut nos per caelestis regni gaudia dilatet qui panis est angelorum in praesepio reclinatur ut nos quasi sancta animalia carnis suae frumento reficiat qui ad dexteram patris sedet in diuersorio loco eget ut nobis in domo patris sui multas mansiones praepararet». [MM2020]
50 astringitur] astringuntur Ed1571
51 nostre] nostras Ed1571
52 exerte] extite Mt366² (al. m.) exercitet Ed1571
53 pedes sint] pedesque sint Ed1571 Ed1657 , nostri sint pedes Ed1657
marg.| {CLC2d2.10} GRECUS. − [1] O admirabilem coarctationem et peregrinationem quam subiit qui continet orbem. Ab initio captat penuriam, et eam in seipso decorat54. [2] Nimirum si voluisset, venire poterat movendo celum, concutiendo terram, emittens fulmina. Non autem sic processit. Non enim perdere sed salvare volebat55*, ab ipsis primordiis humanam conculcare superbiam. Atque ideo non tantum homo fit sed etiam homo pauper et pauperem matrem elegit, que caret cunis56* quibus natum infantem reclinet.Z ae
Sequitur enim :
ae ¶FonsG : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §389 : Metaphrastes), Vat. gr. 1611, f. 28v4-6  : «Τοῦ Μεταφραστοῦ. […] τῆς δι´ ἐμὲ στενοχωρίας καὶ ξενιτείας τοῦ διὰ πάντων χωροῦντος καὶ πᾶσαν κτίσιν ἐμπεριέχοντος. Ἐκεῖνον μετὰ τῶν ἄλλων οὕτω καὶ τόπου διαπορούμενον, οὐχ εὑρίσκει γὰρ τόπον οὐδὲ κατάλυμα, ἡ φάτνη δέχεται τὴν πτωχείαν ἑλόμενον ἐξ ἀρχῆς, καὶ ταύτην ἐν ἑαυτῷ τιμήσαντα».
<cuius fons> Cf.   Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de sancta Deipara (15 augustus), § 12, ed. B.   Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, t. 2, Petropoli, 1902, p. 355.15-17 : «Ἐκεῖνον μετὰ τῶν ἄλλων οὕτω καὶ τόπου διαπορούμενον, ἡ φάτνη δέχεται ἐξ ἀρχῆς, καὶ ταύτην ἐν ἑαυτῷ τιμήσαντα » ; cf. PG 115, 539D4-9 § 6.
[2] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §390 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 28va13-21  : «Χρυσοστόμου Εἰς τὴν Χριστοῦ Γέννησιν. [...] Καίτοι γε, εἴπερ ἐβούλετο, ἠδύνατο παραγενέσθαι τὸν οὐρανὸν σείων, τὴν γῆν σαλεύων, ἀστραπὰς ἀφιείς, καὶ τί λέγω ταῦτα; γυμνὴν μόνην εἰ ἔδειξε τὴν θεότητα,τοῦτο πόσης λαμπρότητος καὶ φαιδρότητος μεῖζον [+ οὐκ ἂν Chrys.] ἦν; Ἀλλ’ οὐκ ἐποίησεν οὕτως· οὐ γὰρ ἀπολέσαι, ἀλλὰ σῶσαι ἐβούλετο · οὐκ ἐκπλῆξαι, ἀλλὰ διορθῶσαι· καὶ ἐκ προοιμίων τὸν τῦφον καταπατῆσαι τὸν ἀνθρώπινον [+ καὶ Chrys.] τὴν ἀπόνοιαν κατενεγκεῖν. Διὰ δὴ τοῦτο οὐκ ἄνθρωπος γίνεται μόνον, ἀλλὰ καὶ πτωχὸς ἄνθρωπος, καὶ μητέρα τοιαύτην αἱρεῖται, καὶ καταγώγιον καὶ [εὐτελὲς Chrys.] τὸν ἔσχατον τῆς πενίας ὅρον, [+ ἐκ προοιμίων αὐτῶν καὶ Chrys.] ἐξ αὐτῶν ὠδίνων ἀσπαζόμενος. Ποία γάρ, εἰπέ μοι, γυνή, κἂν ἁπάντων ἀνθρώπων πτωχοτέρα ᾖ, κἂν αὐτοπροσαῖτις, οὐκ ἔχει κλίνην ὥστε τὸ τεχθὲν παιδίον κατακλῖναι; […]».
<cuius fons>   Chrysostomus , Homilia habita postquam presbyter Gothus concionatus fuerat, § 2, PG 63, 503.43-56 . [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]*
¶Nota En écrivant quam (subiit) le glossateur (ou l’apographiste) a probablement cherché à fluidifier – en vue d’une meilleure insertion dans la continuité de l’exposé - une traduction plus littérale dont la subtilité lui a échappé. La traduction initiale devait plutôt ressembler à : «Quam coarctatio et peregrinatio eius qui subiit, qui continet mundum !». Quam en début de phrase risquait de créer une interférence avec «viam pacis» de la sentence précédente. Au moment de l’assemblage des sentences et de la rédaction finale, quam a été remplacé par O admirabile et mis à la place de eius qui, devant subiit, bien qu’en grec ξενιτείας - peregrinationem ne soit pas le complément d’objet direct de χωροῦντος - subiit. Ce faisant, on apprend que subire a été compris par Thomas au sens second de ‘subir’, alors que subiit avait été choisi par le traducteur en raison de la quasi synonymie de son sens premier - ‘s’avancer’ - avec le verbe grec χωρέω (χωροῦντος). [MM2020]
54 decorat] + (seu honorat) (Et Chrysostomus hom. in diem Christi natalem) Ed1657
55 volebat Li448 Ed1570 Ed1571 ] + et Ed1657 Ed1953
56 cunis] iis Ed1470 , his Ed1569 Ed1570 Ed1746 Ed1953
Et reclinavit eum in presepio.
marg.| {CLC2d2.11} BEDA. − [b] Duri presepis angustia continetur [a] cui celum sedes est, [c] ut nos per celestis regni57 gaudia dilatet. Qui panis est angelorum, in presepio reclinatur, ut nos quasi sancta animalia carnis sue frumento reficiat.AA af
af ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1205 sqq. : «qui enim maior est omni laude paruulus natus est nobis ut nos uiri possimus esse perfecti qui totum mundum uario uestit ornatu pannis uilibus inuoluitur ut nos stolam primam recipere ualeamus per quem omnia facta sunt manus pedes que cunis adstringitur ut nostrae manus ad opus bonum exertae nostri sint pedes in uiam pacis directi [a] cui caelum sedes est [b] duri praesepis angustia continetur [c] ut nos per caelestis regni gaudia dilatet qui panis est angelorum in praesepio reclinatur ut nos quasi sancta animalia carnis suae frumento reficiat qui ad dexteram patris sedet in diuersorio loco eget ut nobis in domo patris sui multas mansiones praepararet». [MM2020]
57 regni] om. Li448
marg.| {CLC2d2.12} CYRILLUS. − Reperit58 etiam hominem factum bestialem in anima. Et ideo in presepi59*, loco pabuli ponitur ut vitam bestialem mutantes, ad consonam homini perducamur scientiam, pertingentes non fenum, sed panem celestem, vite corpus.AB ag
ag ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §392 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 29rb14-19  : «Κυρίλλου. Εὗρεν ἀποκτηνωθέντα τὸν ἄνθρωπον· διὰ τοῦτο ἐν φάτνῃ ὡς ἐν τάξει τροφῆς τέθειται, ἵνα τὸν κτηνοπρεπῆ μεταμείψαντες βίον, εἰς τὴν ἀνθρώπῳ πρέπουσαν ἀνακομισθῶμεν σύνεσιν· καὶ οἱ κτηνώδεις τῇ ψυχῇ, προσελθόντες τῇ οἰκείᾳ τραπέζῃ τῇ φάτνῃ, εὕρωμεν μηκέτι χόρτον, ἀλλ’ ἄρτον τὸν ἐξ οὐρανοῦ, τὸ τῆς ζωῆς σῶμα».
<cuius fons> =   Cyrillus Alexandrinus , Commentarii in Lc. (Lc. 2:7) ex catenis, PG 72, 488D46-53 (alia fons non inv.) [MOB2014]
<Non hab.> Krikones ;   Reuss , Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984.   [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
AB ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1470 Ed1953 {MM2020} {MM2024}
58 Reperit] Repetit Li448, repperit Mt366
59 presepi] presepio Ed1470 Ed1953
marg.| {CLC2d2.13} BEDA. − Qui autem ad dexteram patris sedet, in diversorio loco eget, ut nobis in domo patris sui multas mansiones preparet.
Unde sequitur :
Quia non erat eis locus in diversorio.
marg.| Nascitur non in parentum domo sed in diversorio et in via quia per incarnationis mysterium via factus est qua nos ad patriam, ubi veritate et vit
a60 fruemur, adduceret.AC ah
marg.| {CLC2d2.14} GREGORIUS. In homiliario. 61* − Et ut ostenderet quia per humanitatem quam assumpserat, quasi in alieno nascebatur, non secundum potestatem sed secundum naturam.AD ai
ai ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 33, § 9, p. 54.14-17 : «Locus ergo in quo Dominus nasceretur, domus panis ante uocatus est, quia futurum profecto erat, ut ille ibi per materiam carnis appareret, qui electorum mentes interna satietate reficeret. Qui non in parentum domo, sed in uia nascitur, ut profecto ostenderet quia per humanitatem quam assumpserat, quasi in alieno nascebatur. Alienum uidelicet non secundum potestatem dico, sed secundum naturam». [FG2013]
AD ¶Codd. : Li448 (16vb) Ed1953 {MM2020}
61 homiliario] scrips. , Nissenus Li448 , Evangelia Ed1953
marg.| {CLC2d2.15} AMBROSIUS. − [b] Propter te ergo infirmitas, in se potentia ; propter te inopia, in se opulentia. Noli hoc estimare quod cernis, sed quod redimeris agnosce62. [a] Plus, Domine Iesu, iniuriis tuis debeo quod redemptus sum, quam operibus63* quod creatus sum. Non prodesset nasci nisi etiam redimi profuisset.AE aj
aj ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 41, CCSL 14, p. 49.589-590 : «Nec quemquam mouere debet quod altiore consilio Iohannis infantiam diximus praetermissam, christi uero infantiam adserimus esse descriptam ; non enim omnium est dicere : factus sum infirmibus infirmus, ut infirmos lucrifaciam ; omnibus omnia factus sum, neque de quoquam ita alio dici potest quia uulneratus est propter iniquitatem nostram et infirmatus propter peccata nostra. lle igitur paruulus, ille infantulus fuit, ut tu uir possis esse perfectus ; ille inuolutus in pannis ut tu mortis sis laqueis absolutus ; ille in praesaepibus, ut tu in altaribus ; ille in terris, ut tu in stellis ; ille alium locum in eo diuersorio non habebat, ut tu plures haberes in caelestibus mansiones. Qui cum diues inquit esset, propter uos pauper factus est, ut illius inopia uos ditaremini. Meum ergo paupertas illa patrimonium est et infirmitas domini mea uirtus est. Maluit sibi egere, ut omnibus abundaret. Me illi infantiae uagientis abluunt fletus, mea lacrimae illae delicta lauerunt. Plus igitur, Domine Iesu, iniuriis tuis debeo quod redemtus sum quam operibus quod creatus sum. Non prodesset nasci, nisi redimi profuisset». [b]   Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 42, CCSL 14, p. 49.593-595 : «Sed nemo intra usum corporis formam omnem diuinitatis includat. Alia natura carnis, alia diuinitatis est gloria. Propter te infirmitas, in se potentia ; propter te inopia, in se opulentia. Noli hoc aestimare quod cernis, sed quod redimeris agnosce. Quia in pannis est uides, quia in caelis est non uides. Infantis audis uagitus, non audis bouis dominum agnoscentis mugitus ; agnouit enim bos possessorem suum et asina praesaepe domini sui, immo praesaepium dixerim, sicut scripsit qui transtulit ; nihil enim aput me distat in uerbo, quod non distat in sensu. Nam si orator illorum qui faleras sermonum sequuntur negat in hoc fortunas positas esse Graeciae, hoc an illo uerbo usus sit, sed rem spectandam putat, si ipsi philosophi eorum qui totos dies in disputatione consumunt minus latinis et receptis usi sermonibus sunt, ut propriis uterentur, quanto magis nos neglegere uerba debemus, spectare mysteria, quibus uincit sermonis uilitas, quod operum miracula diuinorum nullis uenustata sermonibus ueritatis suae lumine refulserunt? Denique asinam illam rationabilem non fuco deliciarum, sed suco naturalis alimoniae praesaepia sancta pauerunt». [FG2013]*
<ex quo>   Florus Lugdunensis , Collectio ex dictis XII patrum, dicta Ambrosii Mediolanensis, excerptum 216 (2Cor.), CCCM 193, p. 153.
<Non hab.> Dionysius Exiguus (dub.), Exempla sanctorum patrum (CPL 0654) [MM2020]
AE ¶Codd. : Li448 (16vb) Ed1953 {MM2020}
62 agnosce] agnoscere Li448
63 operibus] opibus Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,
** distinctio 3
prol.| [Lc. 2, 1-14 legitur ad missam Natalis Domini in nocte ; cf. Ordinarium OP 580]
marg.| {CLC2d3.1} AMBROSIUS. − Videte quemadmodum divina cura64* fidem astruat. Angelus Mariam, angelus Ioseph, angelus pastores edocetak, de quibus dicitur :
ak ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 51, CCSL 14, p. 53.703-708 : «Videte quemadmodum diuina cura fidem adstruat. Angelus Mariam, angelus Ioseph, angelus pastores edocet. Non satis est semel missum ; duobus enim et tribus testibus stat omne uerbum. Et facta est cum angelo multitudo exercitus caelestium laudantium deum et dicentium : gloria in altissimis Deo et in terra pax hominibus bonae uoluntatis». [FG2013]*
64 cura] curia Ed1470 Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,8 
Et65 pastores erant in regione eadem vigilantes et custodientes vigilias noctis supra66* gregem suum.AF
AF ¶Codd. : Li448 Ed1470 Ed1953 {MM2020} {MM2022}
65 Et] om. Ed1470
66 supra] super Li448 Ed1470
marg.| {CLC2d3.2} CHRYSOSTOMUS. − [1] Ioseph quidem in somnis apparuit angelus67. Pastoribus autem visibiliter quasi rudioribus. [2] Non autem angelus ivit Hierosolymam, non requisivit scribas et Phariseos. Erant enim corrupti et pre invidia cruciarentur68*. Sed hi erant sinceri, antiquam conversationem patriarcharum et Moysis69 colentes. [3] Est autem semita quedam ad philosophiam perducens innocentia.AG al
al ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 8-11 (Krikones §396 : Chrysostomus in Act.), Vat. gr. 1611, f. 29v6-a10 = Vat. gr. 1642, f. 83rb  : «Χρυσοστόμου Πράξεων. [1] Τῷ μὲν Ἰωσὴφ δι´ ὁράματος φαίνεται ὁ ἄγγελος, ῥᾳδίως πειθομένῳ, τοῖς δὲ ποιμέσιν ὕπαρ ὡς ἀγροικοτέροις. Ἔνθα μὲν γὰρ εὐκολώτερον τὸ πεισθῆναι, ἀνθρωπινώτερον· ἔνθα δὲ πολλὴ ἡ βία, θειότερον. [2] Τί δήποτε ὁ ἄγγελος οὐκ ἀπῆλθεν εἰς Ἱεροσόλυμα, οὐκ ἐζήτησε τοὺς γραμματεῖς καὶ τοὺς Φαρισαίους, οὐκ εἰσῆλθεν εἰς τὴν τῶν Ἰουδαίων συναγωγήν, ἀλλὰ ποιμένας εὗρεν ἀγραυλοῦντας //* κἀκείνους εὐηγγελίσατο; Ὅτι ἐκεῖνοι μὲν ἦσαν διεφθαρμένοι, καὶ τῷ φθόνῳ ἤμελλον διαπρίεσθαι , οὗτοι δὲ ἄπλαστοι ἦσαν, τὴν παλαιὰν πολιτείαν ζηλοῦντες τῶν πατριαρχῶν καὶ αὐτοῦ Μωσέως· ποιμένες γὰρ ἦσαν καὶ οὗτοι».
* + καὶ φυλάσσοντας τὰς φυλακὰς τῆς νυκτὸς ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτῶν Orig.
<cuius fons> [1] =   Chrysostomus , In Acta apostolorum, hom. 34 § 4 (Act. 15, 35-16, 12), PG 60, 249.45-47 . «Δί´ὁράματος φαίνεται αὐτῷ λοιπὸν ἀνθρωπινώτερον, οὐκέτι θειότερον. Ἔνθα μὲν γὰρ εὐκολώτερον τὸ πεισθῆναι, ἀνθρωπινώτερον· ἔνθα δὲ πολλὴ ἡ βία, θειότερον. […] Καὶ τῷ Ἰωσὴφ δὲ ῥᾳδίως πειθομένῳ ὄναρ φαίνεται, τοῖς δὲ ἄλλοις ὕπαρ».
[2] [  Origenes , Scholion in Lc. 2, 9] in Catena Graecorum Patrum [CPG 131] (Luc 2, 14), ed.   Cramer , p. 20.28-21.2 («Ὠριγένους») =   Origenes , Homiliae in Lc. (graec.), hom. 12 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 83.8-84.4 .
<ex quo>   Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 12, (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 83.8-84.4  : «Natus est Dominus meus Jesus et angelus descendit de caelo annuntians nativitatem ejus. Videamus itaque quem quaesierit, ut ejus nuntiaret adventum. Non venit Hierosolymam, non quaesivit scribas et Pharisaeos, non synagogam ingressus est Judaeorum, sed pastores repperit super greges suos vigilias excubantes, eisque loquitur : natus est vobis hodie Salvator, qui est Christus Dominus».<Non hab.> Chrysostomus (TLG, PG).
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 36 a. 3 ad 4 : «Ad quartum dicendum quod, sicut Chrysostomus dicit, Angelus manifestans Christi nativitatem non ivit Ierosolymam, non requisivit Scribas et Pharisaeos, erant enim corrupti, et prae invidia cruciabantur. Sed pastores erant sinceri, antiquam conversationem patriarcharum et Moysen colentes. Per hos etiam pastores significabantur doctores Ecclesiae, quibus Christi mysteria revelantur, quae latebant Iudaeos».
[3] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 8-11 (Krikones §397 : Chrysostomus in Act.), Vat. gr. 1611, f. 29va18  : «Χρυσοστόμου Πράξεων. Τίς οὖν οὐκ ἂν θαυμάσειεν // αὐτῶν τὸ ἁπλοῦν ; Tίνων ἡ σωτηρία ; Tίνων τὰ μεγάλα ἀγαθὰ ἢ τούτων ; Οὐχὶ ποιμένες εὐηγγελίσθησαν πρότεροι ; Οὐχὶ Ἰωσὴφ ἁπλοῦς τις ὢν ἄνθρωπος, ὥστε μὴ διὰ μοιχείας ὑποψίαν φοβηθέντα αὐτὸν ἐργάσασθαί τι πονηρόν ; Οὐχὶ ἀγροίκους ἐξελέγετο τοὺς ἀποστόλους [ἀπλάστους PG60] ; Ψυχὴ γάρ φησιν εὐλογημένη πᾶσα ἁπλῆ· καὶ πάλιν, Ὁ δὲ πορευόμενος ἁπλῶς, πορεύεται πεποιθώς. Ναί, φησίν· ἀλλὰ καὶ φρονήσεως δεῖ. Τί γὰρ ἄλλο ἐστὶν ἁπλότης [+ ἀλλ' PG60] ἢ φρόνησις; Ὅταν γὰρ μηδὲν ὑποπτεύῃς πονηρὸν οὔτε τεκτῆναι δύνασαι πονηρόν· ὅταν μηδὲν ἔχῃς τῶν δεινῶν, οὐδὲ μνησικακῆσαι δύνασαι καὶ ἀμύνασθαι· // ὁδός τίς ἐστιν ἐπὶ φιλοσοφίαν ἡ ἁπλότης […]».
<cuius fons> Cf.   Chrysostomus , In Acta apostolorum, hom. 7 § 3 (Act. 2, 37), PG 60, 66.51-65  : «Τίς γὰρ οὐκ ἂν ἀγάσαιτο, τίς δὲ οὐκ ἂν θαυμάσειεν ἄνθρωπον τὸ ἦθος ἁπλοῦν, ἢ τίς οὐκ ἂν συνδεθείη τῷ μηδὲν ὕπουλον ἔχοντι; Τίνων δὲ ἄλλων ἐστὶν ἡ σωτηρία ἢ τούτων; τίνων δὲ τὰ μεγάλα ἀγαθά; Οὐχὶ ποιμένες εὐηγγελίσθησαν πρότεροι; οὐχὶ Ἰωσὴφ ἁπλοῦς τις ὢν ἄνθρωπος, ὥστε μὴ διὰ μοιχείας ὑποψίαν φοβηθέντα αὐτὸν ἐργάσασθαί τι πονηρόν; οὐχὶ ἀγροίκους ἐξελέγετο τοὺς ἀπλάστους; ‘Ψυχὴ’ γὰρ, φησὶν, ‘εὐλογημένη πᾶσα ἁπλῆ’· καὶ πάλιν, ‘Ὁ δὲ πορευόμενος ἁπλῶς, πορεύεται πεποιθώς’. Ναὶ, φησίν· ἀλλὰ καὶ φρονήσεως δεῖ. Τί γὰρ ἄλλο ἐστὶν ἁπλότης ἀλλ' ἢ φρόνησις; Ὅταν γὰρ μηδὲν ὑποπτεύῃς πονηρὸν, οὔτε τεκτῆναι δύνασαι πονηρόν· ὅταν μηδὲν ἔχῃς τῶν δεινῶν, οὐδὲ μνησικακῆσαι δυνήσῃ. Ὕβρισέ τις; οὐκ ἤλγησας· ἐκακηγόρησεν; οὐδὲν ἔπαθες· ἐβάσκηνεν; οὐδὲ οὕτως ἔπαθές τι. Ὁδός τίς ἐστιν ἐπὶ φιλοσοφίαν ἡ ἁπλότης».
<Diff.>   Origenes, Scholia in Lucam (Lc. 1:58) (fragmenta e cod. Venet. 28), PG 17, 324.20-27 . Catena graecorum Patrum in Lc. [CPG C132 ?] (BAV, Vat. gr. 756, f. 161v = Budapest, Univ., cod. gr. 1, ed. 1860 , p. 213 )  . [ADL2020] [MM2020]
¶Nota Nicétas insère, entre deux scholia distincts du commentaire de Chrysostome sur les Actes, un scholion explicitement attribué à Origène dans plusieurs chaînes, dont C131 (Cramer) qui est ici la source directe de Nicétas. La présence de ce scholion chez Nicétas avait échappé à tous en raison de la perte de son lemme attributif qui semble remonter à l’antigraphe de la chaîne de Nicétas (Vg1611 Vg1642 Ibiron). La paraphrase de Jérôme, trop éloignée du grec, ne permettait pas non plus à Thomas de reconnaître Origène sous la traduction de Nicétas. Ainsi trompé par ses sources, Thomas a cité le texte d’Origène dans la Tertia pars sous l’autorité de Chrysostome. [MM2020] [VS2022 rev.]
67 angelus] + tanquam homini qui facile ad credendum induci posset Ed1657
68 cruciarentur (cum graeco) ] cruciabantur Ed1657 Ed1953
69 Moysis] Moysi Ed1657
marg.| {CLC2d3.3} BEDA. In homiliario. 70* − Nusquam autem in tota Veteris Instrumenti71* serie reperimus angelos, qui tam sedulo apparuere patribus, cum luce apparuisse. Sed hoc privilegium recte huic tempori est servatum quando “exortum est in tenebris lumen rectis corde”am AH an
Unde sequitur :
am Cf. Ps. 111, 4 : «Exortum est in tenebris lumen rectis : misericors, et miserator, et justus». Cf. Ps. 96, 11 ; Ps. 124, 4 : «rectis corde».
an ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7, CCSL 122, lin. 3 sqq. : «Nato in bethleem domino saluatore sicut sacra euangelii testatur historia pastoribus qui in regione eadem erant uigilantes et custodientes uigilias noctis supra gregem suum angelus domini magna cum luce apparuit exortum que mundo solem iustitiae non solum caelestis uoce sermonis uerum etiam claritate diuinae lucis astruebat. Nusquam enim in tota ueteris instrumenti serie repperimus angelos qui tam sedulo apparuere patribus cum luce apparuisse, sed hoc priuilegium recte hodierno tempori seruatum est quando exortum est in tenebris lumen rectis corde misericors et miserator dominus». [MM2020]
70 In homiliario] om. Ed1953
71 Instrumenti] Testamenti Ed1657 Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,9 
Et claritas Dei circumfulsit illos.
marg.| {CLC2d3.4} AMBROSIUS. AI − Ex utero funditur sed coruscat a celo ; terreno in diversorio iacet sed celesti lumine viget.ao
ao ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 43, CCSL 14, p. 50.617 : «Hic est Dominus, hoc praesaepe, quo nobis diuinum mysterium reuelatum est, inrationabili gentes pecudum intra praesaepia more uiuentes alimoniae sacrae ubertate pascendos. Agnouit ergo asina, species scilicet et forma gentilium, praesaepe D omini sui. Et ideo dicit : Dominus pascit me, et nihil mihi deerit. an mediocribus signis Deus probatur, quod angeli ministrant, quod magi adorant, quod martyres confitentur? Ex utero funditur, sed coruscat e caelo ; terreno in diuersorio iacet, sed caelesti lumine uiget. Nupta peperit, sed uirgo concepit ; nupta concepit, sed uirgo generauit. docuit enim nos sanctus Matthaeus non mediocre mysterium, quod sanctus Lucas, quia plene iam erat expositum, silendum putauit, satis se diuitem fore credens, si praesaepe sibi Domini ex omnibus uindicasset». [FG2013]*
AI ¶Codd. : Li448 (17ra) Ed1953 .{MM2015}
marg.| { CLC2d3.5} GRECUS. AJ − [1] Verum pavidi facti sunt in miraculo.
Unde sequitur :
AJ ¶Codd. : Li448 (17rb) Ed1953 {MM2015}
Et timuerunt timore magno.
marg.| Sed angelus, cum pavor ingruerit, fugat ipsum.
[2] Unde sequitur :
Numérotation du verset Lc. 2,10 
Et dixit illis angelus : Nolite timere.
marg.| Non solum sedat terrorem, sed etiam alacritatem infundit.
Sequitur enim :
Ecce enim evangelizo vobis gaudium magnum quod erit omni populo,
marg.| non soli72 populo Iudeorum, sed etiam omnibus. Causa autem gaudii ostenditur, novus et admirabilis partus73 manifestatur ex ipsis nominibus.
Nam sequitur :
72 soli] solum Li448
73 partus] + qui Li448
Numérotation du verset Lc. 2,11 
Quia natus est vobis hodie salvator qui est Christus Dominus,
marg.| quorum primum, id est salvator , est actionis, tertium autem, scilicet Dominus, maiestatis. ap
ap ¶FonsG : [1] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §399 Metaphrastes), ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 646-647 (Τοῦ αὐτοῦ) = PG 115, 540C9-D6 (§6) ; Vat. gr. 1611, f. 29vb22-27  : «Τοῦ Μεταφραστοῦ. Ποιμένες δέ, φησίν, ἦσαν ἐν τῇ χώρᾳ ταύτῃ, φυλακὰς περὶ νύκτα ποιούμενοι· οἷς καὶ ἄγγελος Θεοῦ ἐπέστη, καὶ δόξα Κυρίου αὐτοὺς περιέλαμψεν. Ἐπεὶ δὲ κατάφοβοι γεγόνασι τῷ θεάματι [+ (ἐφοβήθησαν γάρ, φησί, φόβον μέγαν) Latyšev ], ὁ ἄγγελος ὡς μὴ καθ' ὥραν ἐπελθόντα τὸν φόβον ἔξω ποιεῖ, Μή φοβείσθε, λέγων · ἰδοὺ γὰρ εὐαγγελίζομαι ὑμῖν χαρὰν ἥτις ἔσται * , οὐκ Ἰουδαίοις μόνοις, ἀλλ' ἅπασι. Καὶ προστίθησι τρανότερον** τὴν τῆς χάριτος [χαρᾶς Latyšev] δήλωσιν· ὅτι, φησίν, ἐτέχθη ὑμῖν Σωτήρ».
* χαρὰν ἥτις ἔσται] χαρὰν μεγάλην, ἥτις ἔσται παντὶ τῷ λαῷ Metaphrastes (Latyšev)
** Καὶ προστίθησι τρανοτέρον] πρόσθες ἔτι τρανοτέραν Metaphrastes (Latyšev)
<cuius fons>   Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de sancta Deipara (15 augustus), § 12, ed. B.   Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, p. 355.19-24 ; cf. PG 115, 540C9-D6 (§ 7).
[2] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §400 : Geometra), Vat. gr. 1611, 29vb35-41  : «Τοῦ Γεωμέτρου. […] Σαφέστερον γὰρ αὐτοῖς ὁ ἄγγελος οὐ λύει τὸν φόβον μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐπιτείνει τὴν εὐφροσύνην. Εὐαγγελίζομαι γάρ φησιν ὑμῖν . * Οὐ φόβον μέγαν, ἀλλὰ [+ καὶ Vg504] χαρὰν μεγάλην ἥτις ἔσται οὐ τῷ Ἰουδαικῷ μόνον, ἀλλὰ καὶ παντὶ τῷ λαῷ· καὶ τὸ αἴτιον τῆς χαρᾶς, ὁ νεὸς καὶ καινὸς ὄντως τόκος· οὕτος δὲ δῆλος ἐκ τῶν ὀνομάτων αὐτῶν, ὅτι, φησίν, ἐτέχθη ὑμῖν [ἡμῖν Vg504] σωτὴρ Χριστὸς Κύριος· ὧν τὸ μὲν τῆς ἐνεργεῖας, τὸ δὲ τῆς ἐξουσίας, [f. 30r] τὸ δὲ μέσον [+ τῆς φύσεως ἢ Vg504] τῶν φύσεων· ἐπεὶ καὶ τοῦτο φύσει Χριστός, θεὸς καὶ ἄνθρωπος, καὶ τὰ τεκμήρια, καιρὸς καὶ τόπος· σήμερον καὶ ἐν πόλει Δαβίδ».
* εὐαγγελίζομαι γάρ φησιν ὑμῖν] Μὴ φοβεῖσθε λέγων. Ἰδοὺ γὰρ εὐαγγελίζομαι ὑμῖν Vg504.
<cuius fons>   Iohannes Cyriotes Geometra, De vita et dormitione Deiparae, Vat. gr. 504 , f. 178vb34-42 .
<Non hab.>   Geometra , In Annuntiationem Deiparae, PG 106, 812-842 = BAV, Pal. 402, f. 356r-360v . [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
marg.| {CLC2d3.6} CYRILLUS. 74* − [1] Sed id quod in medio ponitur , scilicet Christus , non naturam significat, sed hypostasim compositam. [2] In Christo enim salvatore unctionem fore celebratam fatemur, non tamen figuralem - sicut in regibus olim 75* ex oleo, quasi ex prophetica gratia - neque ad perfectionem alicuius negotii, iuxta illud Isaie76*aq : « Hec dicit Dominus christo meo Cyro », qui quamvis77* esset idololatra78, dictus est christus ut, celesti censura, totam occuparet Babyloniorum provinciam. Fuit autem unctus salvator Spiritu sancto humanitus in forma servi, ungens autem ut Deus Spiritu sancto 79 credentes in eum.AK ar
aq Is 45, 1.
ar ¶FonsG : <revera> : [1] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 11 (Krikones §403 Maximus), Vat. gr. 1611, f. 30r5  : «Μαξίμου. Καὶ τοῦτο τὸ ὄνομα οὐ φύσεώς ἐστι δηλωτικόν, ἀλλὰ συνθέτου ὑποστάσεως».
<cuius fons> Maximus Confessor, Opuscula theologica et polemica. Fieri non posse ut dicatur una in Christo voluntas   [   CPG 7697.24] PG 91, 268A8-9  : « Ὅτι ἀδύνατον ἓν θέλημα λέγειν ἐπὶ Χριστοῦ. Τὸ Χριστὸς ὄνομα, οὐ φύσεώς ἐστι δηλωτικόν, ἀλλὰ συνθέτου ὑποστάσεως. Τουτέστιν, ὅλος ὁ Χριστός, καί Κύριός ἐστι καὶ Θεός, καὶ παντοδύναμος, ἔχων ἐν ἑαυτῷ καὶ ἣν δι᾿ ἡμᾶς, καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν ἀδιαιρέτως καὶ ἀσυγχύτως ἐφόρεσε σάρκα παθητὴν καὶ οὐ παντοδύναμον, κτιστήν, ὁρατήν, περιγραπτήν, τὴν μὴ παντοδύναμον φυσικῶς, ἀλλ᾿ ἐν τῷ Χριστῷ παντοδύναμον θέλημα ἔχουσαν ».
[2] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 11 (Krikones §404 Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 30r5-23  : «Κυρίλλου. Καὶ οὐδετέρου δύναμιν ἔχει, οὔτε μὴν τήν τινος οὐσίαν, ὅτι ποτέ ἐστι, σημαίνει, καθάπερ ἀμέλει τὸ ἄνθρωπος ἢ ἵππος ἢ βοῦς, πράγματος δὲ μᾶλλον ἐνεργουμένου περί τινα ποιεῖται δήλωσιν. Ἐλαίῳ μὲν γὰρ ἐχρίοντο τῶν ἀρχαιοτέρων τινὲς κατά γε τὸ Θεῷ τηνικάδε δοκοῦν καὶ σύνθημα βασιλείας ἦν ἡ χρίσις αὐτοῖς· ἐχρίοντο δὲ καὶ προφῆται νοητῶς τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, ὥστε καὶ ἐντεῦθεν ὀνομάζεσθαι χριστούς· // κατὰ τὸ “Mὴ ἅπτεσθε [ἅπτεσθαι ante correctionem] τῶν χριστῶν μου”· ἐπὶ δὲ τοῦ σωτῆρος Χριστοῦ, χρίσιν μὲν γενέσθαι φαμέν, πλὴν οὔτε συμβολικὴν ὡς ἐν ἐλαίῳ δρωμένην οὔτε μὴν τὴν ὡς ἐν χάριτι προφητικῇ, ἀλλ´ οὐδὲ ἐκείνην τὴν ὡς ἔν γε τῷ προχειρίζεσθαι νοουμένην πρὸς κατόρθωσίν τινος πράγματος, κατὰ τὸ ἐν Ἠσαίᾳ· “Οὕτω λέγει Κύριος τῷ χριστῷ μου Κύρῳ”. Καίτοι γὰρ εἰδωλολάτρης ὑπάρχωνἀνὴρ ὠνόμασται Χριστός διὰ τὸ οἱονεὶ κεχρίσθαι πρὸς βασιλέα, τῇ ἄνωθεν ψήφῳ προκεχειρίσθαί τε παρὰ Θεοῦ κατὰ κράτος ἑλεῖν τὴν Βαβυλωνίων· ὁ δὲ σωτὴρ ἐχρίσθη τῷ Πνεύματι τῷ ἁγίῳ τῷ ἐλαίῳ τῆς ἀγαλλιάσεως, καθ´ἡμᾶς ἀνθρωπίνως, ἵν´ ἐν αὐτῷ καὶ μόνῳ τοῖς τῆς ἀναμορφωθείητε οὕτω πρὸς Θεὸν δι´ ἁγιασμοῦ· // οὐκ ἀποφοιτῶντος ἔτι καθὰ καὶ ἐν ἀρχαῖς· ἐμφιλοχωροῦντος δὲ μᾶλλον αὐτῇ· ταύτη τοι καὶ γέγραπται ὅτι κατέπτη μὲν ἐπὶ Χριστῷ, τὸ Πνεῦμα· μεμένηκε δὲ ἐπ´αὐτόν· λέγεται τοίνυν Χριστὸς ὁ τοῦ Θεοῦ λόγος, ὁ δι´ἡμᾶς καὶ καθ´ἡμᾶς ἄνθρωπος καὶ ἐν τῇ τοῦ δούλου μορφῇ· καὶ χριόμενος μὲν ἀνθρωπίνως κατὰ τὴν σάρκα· χριὼν δὲ θεϊκῶς τῷ ἰδίῳ Πνεύματι τοὺς εἰς αὐτὸν πιστεύοντας».
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Excerpta graeca ex Cyrilli scholiis de incarnatione unigeniti [CPG 5225] § 1, ACO, ser. 1, vol. 5, pars 1 (appendix), p. 219-220 (PG 75, 1369A -1372B) « [1] [p. 219.9-10] Τὸ Χριστὸς ὄνομα οὔτε ὅρου δύναμιν ἔχει οὔτε μὴν τήν τινος οὐσίαν, ὅτι ποτέ ἐστι, σημαίνει, καθάπερ ἀμέλει καὶ τὸ ἄνθρωπος ἢ ἵππος ἢ βοῦς, πράγματος δὲ μᾶλλον ἐνεργουμένου περί τινα ποιεῖται δήλωσιν. ἐλαίωι μὲν <γὰρ> ἐχρίοντο τῶν ἀρχαιοτέρων τινὲς κατά γε τὸ θεῶι τὸ τηνικάδε δοκοῦν καὶ σύνθημα βασιλείας ἦν ἡ χρίσις αὐτοῖς, ἐχρίοντο δὲ καὶ προϕῆται νοητῶς τῶι ἁγίωι πνεύματι, ὥστε καὶ ἐντεῦθεν ὀνομάζεσθαι χριστούς. ψάλλει γοῦν ὁ μακάριος Δαυὶδ ἐκ προσώπου τοῦ θεοῦ καί ϕησι· “μὴ ἅπτεσθε τῶν χριστῶν μου καὶ ἐν τοῖς προϕήταις μου μὴ πονηρεύεσθε“ [Ps. 104, 15]. ϕησὶ δὲ καὶ ὁ προϕήτης Ἀμβακούμ· “ἐξῆλθες εἰς σωτηρίαν λαοῦ σου τοῦ σῶσαι τοὺς χριστούς σου“ [Hab. 3, 13] [...] [2] [p. 219.22-25] ἐπὶ δέ γε τοῦ πάντων ἡμῶν σωτῆρος Χριστοῦ χρίσιν μὲν γενέσθαι ϕαμέν, πλὴν οὔτε συμβολικὴν ὡς ἐλαίωι δρωμένην οὔτε μὴν τὴν ὡς ἐν χάριτι τῆι προϕητικῆι, ἀλλ' οὐδὲ ἐκείνην τὴν ὡς ἔν γε τῶι προχειρίζεσθαι νοουμένην πρὸς κατόρθωσιν τοῦ τοιούτου [διά] τινὸς πράγματος, ὁποῖόν τι γενέσθαι ϕαμὲν καὶ ἐπὶ Κύρου τοῦ Περσῶν τε καὶ Μήδων βεβασιλευκότος (ὃς κατεστράτευσε τῆς Βαβυλωνίων, παραθήγοντος εἰς τοῦτο αὐτὸν τοῦ πάντα ἰσχύοντος θεοῦ· εἴρηται γὰρ “οὕτω λέγει κύριος τῶι χριστῶι μου Κύρωι, οὗ ἐκράτησα τῆς δεξιᾶς·” [Is 45, 1] καίτοι γε εἰδωλολάτρης ὑπάρχων ἀνὴρ ὠνόμασται χριστὸς διὰ τὸ οἱονεὶ κεχρίσθαι πρὸς βασιλέα τῆι ἄνωθεν ψήϕωι προκεχειρίσθαι τε παρὰ θεοῦ κατὰ κράτος αἱρῆσαι τὴν Βαβυλωνίων), ἐκεῖνο δὲ μᾶλλον. ἐπειδὴ γὰρ διὰ τὴν ἐν Ἀδὰμ παράβασιν βεβασίλευκε κατὰ πάντων ἡ ἁμαρτία, εἶτα τῆς ἀνθρωπότητος ἀπέπτη τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον καὶ γέγονε ταύτης ἕνεκα τῆς αἰτίας ἐν παντὶ κακῶι, ἔδει δὲ πάλιν ἐλέωι θεοῦ πρὸς τὸ ἐν ἀρχαῖς ἀναβαίνουσαν ἀξιωθῆναι τοῦ πνεύματος, ἐνηνθρώπησεν ὁ μονογενὴς τοῦ θεοῦ λόγος ὤϕθη τε τοῖς ἐπὶ γῆς μετὰ γηίνου σώματος, εἶτα γέγονεν ἁμαρτίας ἐλεύθερος, ἵνα ἐν αὐτῶι τε καὶ μόνωι τοῖς τῆς ἀναμαρτησίας αὐχήμασιν ἡ ἀνθρώπου ϕύσις στεϕανουμένη καταπλουτήσηι τὸ [p. 220] πνεῦμα τὸ ἅγιον ἀναμορϕωθείη τε οὕτω πρὸς θεὸν δι' ἁγιασμοῦ. διαβαίνει γὰρ οὕτω καὶ εἰς ἡμᾶς ἡ χάρις ἀρχὴν λαβοῦσα Χριστὸν τὸν ἐν ἡμῖν πρωτότοκον καὶ [διὰ] τοῦτο διδάσκων ἡμᾶς ὁ μακάριος ψάλλει Δαυὶδ πρὸς τὸν υἱόν· “ἠγάπησας δικαιοσύνην καὶ ἐμίσησας ἀδικίαν· διὰ τοῦτο ἔχρισέ σε, ὁ θεός, ὁ θεός σου ἔλαιον ἀγαλλιάσεως” [Ps. 44, 8] [...] [p. 220. 10-11] κέχρισται τοίνυν ἀνθρωπίνως καθ' ἡμᾶς ὁ υἱὸς τοῖς τῆς ἀναμαρτησίας ἐπαίνοις, ὡς ἔϕην, ἐκλελαμπρυσμένης ἐν αὐτῶι τῆς τοῦ ἀνθρώπου ϕύσεως ἀξίας τε ἤδη γεγενημένης τοῦ χρῆναι μεταλαχεῖν τοῦ ἁγίου πνεύματος οὐκ ἀποϕοιτῶντος ἔτι καθὰ καὶ ἐν ἀρχαῖς, ἐμϕιλοχωροῦντος δὲ μᾶλλον αὐτῆι. ταύτηι τοι καὶ γέγραπται ὅτι κατέπτη μὲν ἐπὶ Χριστῶι τὸ πνεῦμα, μεμένηκε δὲ ἐπ' αὐτόν· λέγεται τοίνυν Χριστὸς ὁ τοῦ θεοῦ λόγος ὁ δι' ἡμᾶς καθ' ἡμᾶς ἄνθρωπος καὶ ἐν τῆι τοῦ δούλου μορϕῆι καὶ χριόμενος μὲν ἀνθρωπίνως κατὰ τὴν σάρκα, χρίων δὲ θεικῶς τῶι ἰδίωι πνεύματι τοὺς εἰς αὐτὸν πιστεύοντας». [MOB2014]*
<ex quo> Cf.   Cyrillus Alexandrinus , Scholia de incarnatione unigeniti intreprete Mario Mercatore, in «Collectione Palatina sive qui fertur Marius Mercator» forsan ex exemplari adnexo gestis concilii quinti (vel Secundi Constantinopolitani) in codice olim bibliothecae capitularis Bellovacensis, ACO, ser. 1, vol. 5, pars 1, p. 184.3, 10-18 (PL 48, 1005A-1006B) : « [1] «Christus nomen nec definitionis vim optinet nec cuiuspiam substantiam, qualis sit, significat, sicut forte homo aut equus aut bos, sed rei magis que in aliquo agatur, habet significationem. Oleo namque unguegantur quidam superiorum iuxta quod Deo tunc temporis placebat, et signum regni illis erat unctio. Unguebantur autem et prophetae insensibiliter Spiritu sancto, ut inde quodque nominarentur Christi. Denique beatus David psallit ex persona Dei et ait : Nolite tangere christos meos et in prophetis meis nolite malignari. Ait autem et propheta Ambacum : existi ad salutem populi tui ut servares christos tuos. [...] [2] [p. 184. 10-18] In Christo autem omnium salvatore unctionem quidem factam esse dicimus, ceterum neque symbolicam quasi oleo factam nec quasi in gratia prophetica, sed nec illam quae intelligitur fieri ad perfectionem alicuius huiusmodi negotii quale factum esse dicimus et sub Cyro Persarum et Medorum rege (contra Babylonis enim ille duxit exercitum, instigante ipsum in id Deo omnipotente. Dictum est enim : «Haec dicit Dominus Christo meo Cyro, cuius prehendi dexteram. Atquin ille vir cum esset idolorum cultor, nominatus est christus ideo quod quasi unctus est in regnum caelesti suffragio et ordinatus est a Deo ut babylonem vehementuer expugnaret), illud autem magis [de christo]. Quoniam enim propter Adae praevaricationem regnaverat supra omnes peccatum et spiritus ab humanitate discesserat ob eamque causam in malis omnibus illa fuerat constituta, opus autem erat ut rursum dei misericordia in pristinum revocata spiritum mereretur homo factum est unigenitum dei verbum et cum terreno corpore terrenis apparuit, fuit etiam liber a peccato, ut et in ipso et in eo solo innocentiae laudibus natura hominis coronata spiritu sancto ditaretur ac sic reformaretur ad Deum per sanctificationem. Transit enim ad nos quoque gratia coepta a Christo qui est in nobis proimogenitus idque nos docens beatus David psallit ad filium : «Dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem ideo unxit te deus deus tuus oleo laetitiae. [...] [p. 184.32-33] Unctus est igitur exemplo nostro filius innocentiae laudibus ut ante dixi, in ipso natura hominis inlustrata et gina iam sortiri spiritum sanctum non discessurum iam, sicut antea, sed mansurum magis in osa. Ideoque scriptum est quod descendit quidem in eum spiritus mansi autem super ipsum. Dicitur ergo Christus Dei Verbum quod propter nos nostri similis homo factus et in servi forma, et ungitur quidem humane secundum carnem, unguit autem divine suo spiritu eos qui in ipsum credunt».
¶Nota 1. La Catena réunit sous l’autorité de Cyrille deux scholia attribués l’un à Maxime, l’autre à Cyrille dans les manuscrits de la chaîne de Nicétas. L’absorption de ‘Maxime’ par ‘Cyrille’ pourrait être due au fait que, le scholion de Maxime étant très court (moins d’une ligne dans Vg1611), son lemme attributif, inséré dans le texte, n’aurait pas pu être mis en évidence en ektésis dans la marge, contrairement à celui du scholion de Cyrille qui suit immédiatement. Si tel avait été le cas, il faudrait supposer que Thomas n’a pas eu recours au ms. Vg1611. Car dans ce manuscrit, c’est ‘Maxime’ qui est mis en évidence dans la marge, tandis que ‘Cyrille’ n’est signalé que dans le texte, en tête du scholion.
¶Nota 2. En [1], l’expression in medio ponitur renvoie à la position du mot Christus placé entre Salvator et Dominus dans le texte du v. 11 énoncé à la fin de CLC2d3.5.
¶Nota 3. Pour la suite, une formulation très proche de celle de Maxime [1] se lit à la première ligne du scholion de Cyrille, à l’exception de l’expression ἀλλά συνθέτου ὑποστάσεως. Etant donné que la traduction des Scholia de la Collectio Palatina par Marius Mercator présente plusieurs parallèles avec la sentence (v. g. παρὰ Θεοῦ traduit par celesti), il est possible que Thomas ait consulté la Palatina pour ajuster la traduction du scholion à celle de Marius Mercator, selon une méthode déjà plusieurs fois observée ici. Dans ce cas, l’attribution du segment [1] à Cyrille relèverait du procédé intentionnel qui consiste à placer les sentences d’autorités secondaires sous l’autorité de leur source supposée par Thomas. Le manuscrit perdu de Saint-Pierre de Beauvais qui a servi à l’édition de la Palatina par Baluze (cf. PL 48, 18-18) contenait également les actes de Constantinople II. Un second exemplaire des actes de ce même concileétait conservé à Beauvais au 13e s. (Paris, BnF, lat. 16832, similaire d’après Baluze, mais sans la Palatina). Nous avions noté qu’un document différent de la Casinensis mais proche du manuscrit de Beauvais conservé est à l’origine de plusieurs des citations de Chalcédoine et Constantinople II que fait Thomas dans son oeuvre. La proximité de notre sentence avec la Palatina renforce cette hypothèse et indique le manuscrit perdu de Beauvais comme une source possible de la documentation conciliaire thomasienne. Cf. M.   Morard , « Thomas d’Aquin lecteur des conciles », Archivum franciscanum historicum, 98 (2005), p. 211‎–‎365, ici p. 286 et Catalogue des sources de la Catena aurea : Conciles et documentation conciliaire. [MM2015] [MM2020] [MM2021] [VS2021 rev.]
AK ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2015} {MM2021}
74 Cyrillus] + De incarnatione Unigeniti Ed1953
75 in regibus - olim] inv . Ed1953
76 Isaie] om. Ed1953
77 quamvis] quamquam Ed1953
78 idololatra] idolatur Li448
79 Spiritu sancto] inv. Mt366
marg.| { CLC2d3.7} GRECUS. − [b] Huius autem nativitatis et tempus ostendit , cum dicit hodie, et locum cum subdit :
In civitate David
marg.| et signa cum subdit : 80*
80 subdit] subiungit Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,12 
Et hoc vobis signum : invenietis infantem pannis involutum et positum in presepio.
marg.| [a] Ecce pastoribus angeli, pastorum81* precipuum predicant tamquam agnum in antro manifestatum et editum.AL as
as ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones §400 : Geometra), Vat. gr. 1611, f. 29vb28-31  ; f. 30r1  : «Τοῦ Γεωμέτρου. […] [a] καὶ ἄγγελοι μὲν τοῖς ποιμέσιν ἐφίστανται, ποιμένες δὲ τοῖς ἀγγέλοις περιστράπτονται καὶ τὸν μέγαν εὐαγγελίζονται καὶ πρῶτον ποιμένα, καθάπερ ἀμνὸν ἐν σπηλαίῳ τικτόμενον [...] [b] ἐπεὶ καὶ τοῦτο φύσει Χριστός, θεὸς καὶ ἄνθρωπος, καὶ τὰ τεκμήρια, καιρὸς καὶ τόπος· σήμερον καὶ ἐν πόλει Δαυίδ».
<cuius fons>   Iohannes Cyriotes Geometra, De vita et dormitione Deiparae, Vat. gr. 504, [a] f. 178vb25-29 , [b] f. 178vb45-47 .
<Non hab.>   Geometra , In Annuntiationem Deiparae, PG 106, 812-842 = BAV, Pal. gr. 402, f. 356r-360v . [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
AL ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
81 pastorum] pastorem Ed1953
marg.| {CLC2d3.8} BEDA. − Crebris autem infantia salvatoris et angelorum preconiis et evangelistarum nobis est inculcata82* testimoniis, ut nostris altius cordibus quid pro nobis factus83* sit infigatur. Et notandum quod signum nati salvatoris datur non Tyrio84 exceptum ostro sed pannis squalentibus involutum non in ornatis85 auro stratoriis sed in presepibus inveniendum.AM at
at ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1282 sqq. : «Crebris infantia saluatoris et angelorum praeconiis et euangelistarum nobis est inculcata testimoniis ut nostris altius cordibus quid pro nobis sit factus infigatur quia uidelicet uulneratus est propter iniquitates nostras et infirmatus est propter peccata nostra. Et notandum sollertius quod signum nati saluatoris datur infantem non tyrio exceptum ostro sed pannis squalentibus inuolutum non in ornatis auro stratoriis sed in praesepibus inueniendum, hoc est non tantum humilitatis eum et mortalitatis sed et paupertatis habitum suscepisse pro nobis qui cum diues esset pauper factus est pro nobis ut nos illius inopia ditaremur, cum esset dominus caelorum pauper factus est in terris ut terrigenas edoceret paupertate spiritus regnum adquirere posse caelorum». [MM2020]
AM ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
82 inculcata] conculcata Ed1953
83 factus] factum Mt366 Ed1953
84 Tyrio] Cyrio Mt366 Li448
85 ornatis] ornamentis Li448
marg.| {CLC2d3.9} MAXIMUS. In sermone Nativitatis. − Sed si tibi panni fortassis vilescunt, angelos collaudantes admirare, si presepe despicis, erige parumper oculos, et novam in celo stellam protestantem mundo nativitatem dominicam contuere, si credis vilia, crede mirifica, si de his que86 humilitatis sunt disputas, que alta sunt87* celestia venerare.AN au
au ¶Fons : Paulus Diaconus Warnefridus , Homiliarius, 1, hom. 23 de tempore : De natale Domini. Sermo beati Maximi episcopi. Hodierni mysterii sacramentum, R.   Grégoire , Les homéliaires du Moyen Âge, 1980, p. 434 et 481.
<vel> Sermo Sancti Maximi episcopi in Natali Domini, in : Homiliarius mixtus, Monte Cassino, cod. 106, p. 25 sqq.
<cuius fons>   Maximus Taurinensis (pseudo) , Homiliae, 1 pars hiemalis, hom. 13, PL 57, 251A-252A : «Si tibi panni, quibus obvolutus est, fortasse vilescunt : angelos collaudantes, et multitudinem coelestis exercitus admirare. Si praesepe in [252A] quo infans jacuit despicis, erige paulisper oculos, et novam in coelo stellam protestantem mundo nativitatem dominicam contuere. Si vilia credis [si non credis Marten.], crede mirifica. Si de iis quae humilitatis sunt disputas, quae alta sunt et coelestia venerare».
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 44 a. 2 ad 3 : «Et ideo in Christi nativitate stella nova in caelo apparuit. Unde maximus dicit, in sermone nativitatis, si praesepe despicis, erige paulisper oculos, et novam in caelo stellam, protestantem mundo nativitatem dominicam, contuere. In passione autem adhuc maior infirmitas circa humanitatem Christi apparuit».
<Non hab.> Homéliaire d’Eginon. Paulus Diaconus, Homiliarius, ed. PL 95. ;   Maximus Taurinensis, Collectio sermonum antiqua, CCSL 23 (CPL 219a).
¶Nota Cette homélie figure dans la version primitive de l’homéliaire de Paul Diacre, mais est omise dans la version éditée dans la PL. Elle circule aussi dans d’autres homéliaires comme celui du ms. 106 du Mont-Cassin, dont il faudra examiner les rapports éventuels avec la Catena. [MM2018] [MM2019] [MM2020]
AN ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
86 que] qui Li448
87 sunt] + et Ed1953
marg.| {CLC2d3.10} GREGORIUS. In homiliario. 88* − Mystice autem quod vigilantibus pastoribus angelus apparet, eosque Dei claritas89* circumfulsit, hoc est quod illi pre ceteris videre sublimia merentur qui fidelibus gregibus preesse sollicite sciunt dumque ipsi pie super gregem vigilant, divina super eos latius gratia coruscat.AO av
av ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 2, homilia 33, § 9, p. 55.26-30 : «Unde et natus in praesepio reclinatur, ut fideles omnes, uidelicet sancta animalia, carnis suae frumento reficeret, ne ab aeternae intelligentiae pabulo ieiuna remanerent. Quid est autem quod uigilantibus pastoribus angelus apparet eos que Dei claritas circumfulget, nisi quod illi prae ceteris uidere sublimia merentur, qui fidelibus gregibus praeesse sollicite sciunt? Dum que ipsi pie super gregem uigilant, diuina super eos gratia largius coruscat». [FG2013]*
AO ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
88 homiliario] scrips. , omel’ Li448 Mt366 , Evangelia Ed1953
89 Dei claritas] inv . Ed1953
marg.| {CLC2d3.11} BEDA. In homiliario. 90* − Significant enim mystice pastores isti gregum, doctores quosque ac rectores fidelium animarum. Nox91, cuius vigilias custodiebant super gregem suum, pericula temptationum indicat, a quibus se suosque subiectos custodire non desistunt. Et bene, nato Domino, pastores super gregem vigilant quia92 natus est qui dicitaw : « Ego sum pastor bonus ». Sed et tempus imminebat quo idem pastor oves suas, que disperse errabant93*, ad vite pascua revocaret.AP ax
aw Io. 10, 11.
ax ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7, CCSL 122, lin. 17 sqq. : «Significant autem mystice pastores isti gregum doctores quosque ac [et Liturgia OP] rectores fidelium animarum. Nox cuius uigilias custodiebant [inv. Liturgia OP] super gregem suum pericula temptationum indicat a quibus se suos que subiectos omnes qui perfecte uigilant custodire non desistunt. Et bene nato domino pastores super gregem uigilant ; ille etenim natus est qui dicit : ego sum pastor bonus ; bonus pastor animam suam dat pro ouibus suis. Sed et tempus inminebat quo idem pastor summe bonus missis in mundum pastoribus oues suas quae longe late que dispersae errabant ad semper uirentia caelestis uitae pascua reuocaret».
<ex quo> = Liturgia O. P., Lectionarium, in die natalis Domini, lect. 8, cod. Roma, Santa Sabina, XIV-L-1, f. 146va. [MM2020]
AP ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
90 in homiliario] scrips. , in omel’ Li448 Mt366 , om. Ed1953
91 Nox] Nec cacogr. Mt366
92 quia] ille enim Li448
93 errabant] erant Ed1953
marg.| {CLC2d3.12} ORIGENES. 94* − Ceterum, si ad secretiorem oportet ascendere intellectum, dicam quosdam fuisse pastores angelos qui res humanas regerent ; et cum horum unusquisque suam custodiam conservaret, venisse angelum nato Domino et annuntiasse pastoribus quia95 verus esset pastor exortus. Angeli enim ante adventum salvatoris parum poterant commissis sibi utilitatis afferre. Vix enim aliquis unus ex singulis gentibus credebat in Deum. Nunc autem populi accedunt ad fidem Iesu.AQ ay
ay ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 12 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 85.12-24, 87.10-26  :»Quia «Caeterum si ad secretiorem oportet adscendere intelligentiam, dicam quosdam fuisse pastores angelos qui res humanas regerent. Et cum horum unusquisque suam custodiam conservaret, et diebus ac noctibus vigilans jam laborem ferre non posset, et hoc ageret industrie, ut gentes quae sibi creditae fuerant, gubernaret, venisse angelum nato Domino, et annuntiasse pastoribus, quod verus esset pastor exortus. Verbi gratia, ut ad exemplum veniam, erat quidam pastor Macedoniae, hic necessarium habebat auxilium Domini : propterea apparuit in somnis vir Macedo Paulo, dicens : Transiens in Macedoniam, adjuva nos. non Paulo sed, qui in Paulo erat, pastores praesentia Christi. Quamobrem angelus descendit de coelo, et ait : Nolite timere. Ecce enim annuntio vobis gaudium magnum. Vere gaudium magnum, his quibus hominum fuerat, et provinciarum cura permissa, Christum venisse in mundum. […] Quomodo igitur per singulos homines bini sunt angeli, sic opinor et in singulis dispares esse provinciis, ut sint et boni, sint et mali. Verbi gratia, in Epheso propter eos qui in illa urbe peccatores erant, pessimi angeli praesidebant. Rursus quia multi erant credentes in ea, erat et angelus Ecclesiae Ephesiorum, utique bonus. Hoc autem quod de Epheso diximus, super omnibus provinciis cognoscendum. Ante adventum Domini Salvatoris, isti angeli parum poterant creditis sibi utilitatis afferre, et conatus eorum sequi non valebat effectus. Quoddam est signum, quam parum prodesse poterant subjectis. Ausculta quod dicimus : Quando angelus Aegyptiorum Aegyptios adjuvabat, vix unus proselytus credebat in Deum, et hoc fiebat, Aegyptios angelo dispensante. Denique quia plerique de Aegyptiis et Idumaeis proselyti accipiebant fidem Dei, propterea Scriptura dicit : Non abominaberis Aegyptium, quoniam advenae eratis in terra Aegypti, et Idumaeum, quia frater tuus est. Filii si nati fuerint eis, in generatione tertia intrabunt in Ecclesiam Dei (Dt. 23) . Atque ita fiebat, ut de omnibus gentibus nonnulli proselyti fierent, et hoc ipsum angelis, qui gentes habebant subditas, adnitentibus. Nunc autem populi credentium accedunt ad fidem Jesu, et angeli quibus creditae fuerant Ecclesiae, roborati praesentia Salvatoris, multos adducunt proselytos, ut congregentur in omni orbe conventicula Christianorum». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
AQ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
94 Origenes] + in Lucam Ed1953
95 quia] quod Li448
Numérotation du verset Lc. 2,
** distinctio 4
prol.| [Lc. 2, 1-14 legitur ad missam Natalis Domini in nocte ; cf. Ordinarium OP 580]
marg.| {CLC2d4.1} BEDA. − [1] Ne parva unius angeli videretur auctoritas, postquam unus sacramentum nove nativitatis edocuit, statim multitudo celestium agminum affuit.
Unde dicitur :
Numérotation du verset Lc. 2,13 
Et subito facta est cum angelo multitudo militie celestis.
marg.| [2] [b] Bene chorus adveniens angelorum, militie celestis vocabulum accipit, qui et duci illi potenti96* in prelio qui ad debellandas aereas potestates apparuit, humiliter obsecundat, et ipse potestates easdem contrarias, ne mortales tantum temptare valeant quantum volunt, fortiter armis celestibus perturbat. Quia vero Deus et homo nascitur, iure97* hominibus pax et Deo gloria canitur.
Unde sequitur :
96 potenti] om. Ed1953
97 iure] om. Ed1953
Laudantium98* et dicentium :
98 Laudantium] + Deum Li448@ Mt366 @ Ed1953 Weber
Numérotation du verset Lc. 2,14 
Gloria in altissimis Deo.
marg.| [2] [a] Uno angelo, uno evangelizante nuntio natum in carne Deum, mox multitudo militie celestis in laudem creatoris prorumpit ut et Christo devotionem impendat et nos suo instruat99 exemplo, quoties aliquis fratrum sacre eruditionis verbum insonuerit, vel ipsi que pietatis sunt ad mentem reduxerimus, Deo statim laudes ore, corde100* et opere reddamus101*.AR az
az ¶Fons : [1] Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7, CCSL 122, lin. 11 sqq. : «Verum ne parua unius angeli uideretur auctoritas postquam unus sacramentum nouae natiuitatis edocuit statim multitudo caelestium agminum quae gloriam deo caneret pacem que simul hominibus praedicaret adfuit aperte demonstrans quia per hanc natiuitatem homines ad pacem unius fidei spei et dilectionis atque ad gloriam diuinae laudationis essent conuertendi».
[2]   Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1295 sqq. : «[a] Vno euangelizante nuntio natum in carne deum mox multitudo militiae caelestis aduolans consono in laudem creatoris ore prorumpit ut et sui sicut semper obsequii deuotionem christo impendat et nos suo pariter instituat exemplo quoties uel aliquis fratrum sacrae eruditionis uerbis insonuerit uel ipsi lecta siue audita quae pietatis sunt ad mentem reduxerimus deo statim laudes ore corde et opere reddendas. [b] Et bene chorus adueniens angelorum militiae caelestis uocabulum accepit qui et duci illo potenti in proelio qui ad debellandas aerias potestates apparuit humiliter obsecundat et ipse potestates easdem contrarias ne mortales tantum temptare ualeant quantum uolunt fortiter armis caelestibus proturbat. [...] Quia uero deus et homo nascitur iure hominibus pax et deo gloria canitur». [MM2020]
AR ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
99 instruat] instruant Li448
100 ore corde] inv . Ed1953
101 reddamus] reddans Ed1953
marg.| {CLC2d4.2} CHRYSOSTOMUS. − Et olim quidem angeli ad102 puniendum mittebantur, puta ad Israelitas, ad David, ad Sodomitas, ad gemitus convallem. Nunc e contra canunt in terra, gratias agentes Deo eo quod suum descensum103 ad homines eis reseravit.AS ba
ba ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 14 (Krikones §416 Chrysostomus ad Col.), Vat. gr. 1611, f. 31r8-10  : «Χρυσοστόμου, Πρὸς Κολοσσαεῖς. Καὶ οἱ ἀεὶ εἰς τιμωρίαν πεμπόμενοι ἄγγελοι , ὡς ἐπὶ τῶν Ἰσραηλιτῶν, ἐπὶ τοῦ Δαυῒδ, ἐπὶ τῶν Σοδομιτῶν, ἐπὶ τῆς κοιλάδος τοῦ κλαυθμῶνος. Νῦν ἐξ ἐναντίας, ἐπὶ γῆς ᾄδουσι σφόδρα χαίροντες ὅτι καὶ αὐτοὺς κατήγαγε πρὸς ἀνθρώπους καὶ τούτους ἐκεῖ ἀνήγαγε [...]».
<cuius fons> Chrysostomus, In Col., hom. 3, § 3, PG 62, 321.53-59  : «Βούλει μαθεῖν τῶν ἀγγέλων τὸ μῖσος ὅσον εἶχον πρὸς ἡμᾶς, καὶ πῶς ἀπεστρέφοντο ἀεί ; Εἰς τιμωρίαν ἐπέμποντο ἐπὶ τῶν Ἰσραηλιτῶν, ἐπὶ τοῦ Δαυῒδ, ἐπὶ τῶν Σοδομιτῶν, ἐπὶ τῆς κοιλάδος τοῦ κλαυθμῶνος. Ἀλλ’ οὐνῦν· ἀλλ’ ἐξ ἐναντίας, ἐπὶ γῆς ᾖδον σφόδρα χαίροντες· καὶ τούτους κατήγαγε πρὸς αὐτοὺς, καὶ τοὺς ἀνθρώπους ἀνήγαγεν ἐκεῖ». [ADL2020] [MM2020] [VS2022 rev.]
¶Nota 1. La traduction de ἀεὶ par olim se justifie par le contexte et le sens des mots. Tous deux désignent la continuité dans un temps limité ou le retour des mêmes faits dans le passé, le présent ou le futur. Voir « Olim » dans Papias Vocabulista ;   Forcellini  : « 2. Per olim significatur etiam id quod inde ab aliquo tempore etiamnunc et continuo sit» ; Bailly, ; Montanari ; L. Ramshorn, Lateinische Synonymik nach Gardin-Dumesnil’s Synonymes latins neu bearbeitet und vermehrt, Leipzig, 1833.
¶Nota 2. Chrysostome distingue par des images spatiales deux relations de l’ange avec l’homme. Avant l’Incarnation, les anges étaient envoyés pour abaisser l’homme en le punissant ; avec le Christ, leur descente vers les hommes conduit à les relever. Pour Thomas, les anges rendent grâce à Dieu de leur avoir révélé sa propre descente vers les hommes. La traduction de ἀνάγω par resero (révéler) relève d’un biais sémantique probable : ἀνάγω / ‘élever’ est associé par méthonymie avec l’anagogie herméneutique par laquelle est révélé le sens supérieur de l’Ecriture ; cf. Glossa ordinaria (Gn.), Prothemata. Le traducteur aura restitué τούτους ἀνήγαγεν par relevavit eos qu’un lapsus aura conduit à écrire ou à lire revelavit eis, avant que Thomas ne lui préfère son synonyme reseravit que la littérature chrétienne associe et à la restitution de l’accès au Paradis par l’ange roulant la pierre du tombeau vide, et à l’intelligence des Ecritures dont l’accès est restitué par l’ange brisant le livre aux sept sceaux (Apc. 6). [MM2022]
AS ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
102 ad] om. Li448
103 descensum] desensum Li448
marg.| {CLC2d4.3} GREGORIUS. Vicesimo octavo Moralium. 104 − Simul etiam laudant quia redemptioni nostre voces sue exultationis accommodant. Simul etiam quia dum nos conspiciunt recipi, suum gaudent numerum impleri.AT bb
bb ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 28, § 14.34 (Lc. 2:14), CCSL 143B, p. 1421.14-16 : «Simul ergo laudant quia redemptioni nostrae voces suae exsultationis accommodant. Simul laudant quia dum nos conspiciunt recipi, suum gaudent numerum impleri».
<Non hab.> diff.   Alulfus Sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III : Expositio Novi Testamenti (Lc.), c. 12, PL 79, 1202D : «Redemptoris ergo potentiam laudant et glorificant, quia redemptioni nostrae voces suae exsultationis accommodant ; quia dum nos conspiciunt recipi, suum gaudent numerum impleri» [MM2019]
AT ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}
104 XXVIII] om. Ed1953
marg.| {CLC2d4.4} BEDA. − Optant etiam pacem hominibus, cum subdunt :
et in terra pax hominibus
marg.| quia quos infirmos prius abiectosque despexerant, nascente in carne Domino, iam socios venerantur.AU bc
bc ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1316 sqq. : «Optant pacem hominibus quia quos infirmos prius abiectos que despexerant nascente in carne domino iam socios uenerantur». [MM2019]
AU ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2019}
marg.| {CLC2d4.5} CYRILLUS. – [b] Hec autem pax per Christum facta est. [a] Reconciliavit enim nos per se Deo et Patri, culpam hostilem de medio auferens. Duos populos in unum hominem pacificavit ac celicolas et terrenos in unum gregem composuit.AV bd
bd ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 13 (Krikones §413 Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 30va, 30vb23-31  : « Κυρίλλου. [...] [a] καὶ γὰρ ἦν [ἐστιν PG] αὐτὸς ἡ εἰρήνη ἡμῶν· συνῆψε γὰρ * ἡμᾶς δι’ ἑαυτοῦ τῷ Θεῷ καὶ Πατρί, τὴν ἐχθροποιὸν ἁμαρτίαν ἐκ μέσου τιθείς, καὶ δικαιῶν ἐν πίστει, καὶ καλῶν ἐγγὺς τοὺς ὄντας μακράν· καὶ καθ’ ἕτερον δὲ τρόπον, κτίσας τοὺς δύο λαοὺς εἰς ἕνα καινὸν ἄνθρωπον, ποιῶν εἰρήνην, καὶ ἀποκαταλλάξας [ἀποκαταλλάττων PG72] ἀμφοτέρους ἐν ἑνὶ σώματι πρὸς τὸν Πατέρα· εὐδόκησε γὰρ ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ ἀνακεφαλαιώσασθαι τὰ πάντα ἐν αὐτῷ, συνεῖραί τε τοῖς ἄνω τὰ κάτω, καὶ ἀγέλην ἀποφῆναι μίαν, τούς τε ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ γῆς · [b] γέγονεν οὖν ἡμῖν εἰρήνη τε καὶ εὐδοκία Χριστός».
*συνῆψε γὰρ] καὶ συνῆψε PG72
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, ed. J.   Reuss , Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 57, n° 8.2-21; PG 72, 493D6 -496A6 = PG 77, 1041D1-1044A11 , B11-13. [MOB2014] [MM2015] [MM2021] [VS2021 rev.]*
AV ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d4.6} BEDA. − Quibus autem hominibus pacem poscunt105*, exponunt dicentes
105 poscunt] poscant Ed1953
Bone voluntatis,
marg.| eis scilicet qui suscipiunt natum Christum. Non enim est pax impiis sed « pax multa diligentibus nomen Dei »be AW bf
be Ps. 118, 165 : «Pax multa diligentibus legem tuam et non est illis scandalum».
bf ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1318-1323 : «Qui cum pacem hominibus poscunt exponunt et quibus uidelicet bonae uoluntatis, hoc est eis qui suscipiunt natum christum, non autem herodi pontificibus et pharisaeis ceteris que antichristis qui eius natiuitate audita turbati sunt eum que quantum ualuere gladiis insecuti. Non est enim pax impiis, dicit dominus. Pax autem multa diligentibus nomen tuum, domine, et non est in illis scandalum». [MM2020]
AW ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}
marg.| {CLC2d4.7} ORIGENES. 106* − Sed diligens lector inquiret107* quomodo salvator dicat108 bg : « Non veni mittere pacem109* super terram » ; et nunc angeli de eius nativitate cantant110* : in terra pax hominibus . Sed hoc quod pax esse dicitur111*   hominibus bone voluntatis , solvit questionem. Pax enim quam non dat Dominus112 super terram, non est pax   bone voluntatis .113 AX bh
bg Mt. 10, 34 : «Nolite arbitrari quia pacem venerim mittere in terram : non veni pacem mittere, sed gladium». Cf. Lc. 12, 51.
bh ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 13 (Lc. 2:13-16), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 90.14-91.10  : «Gloria in excelsis Deo et super terram pax. Diligens Scripturae lector inquirat quomodo Salvator loquatur : Non veni pacem mittere super terram sed gladium. et nunc angeli in ejus nativitate decantent, super terram pax. Siquidem et in alio loco ex persona ipsius dicitur : Pacem meam do vobis, pacem relinquo vobis. Non sicut mundus iste dat pacem, ego do pacem. Videat ergo quod inferimus, an possit solvere quaestionem. Si scriptum esset, super terram pax, et hucusque esset finita sententia, recte quaestio nasceretur. Nunc vero id quod additum est, hoc est, quod post pacem dicitur, in hominibus bonae voluntatis, solvit quaestionem. Pax quoque [enim D (Troyes, BM 390) editiones veteres] quam non dat Dominus super terram, non est pax bonae voluntatis. Neque enim ait simpliciter, Non veni pacem mittere, sed cum additamento, super terram : neque econtrario dixit, Non veni pacem mittere super terram bonae voluntatis». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
106 Origenes] + in Lucam Ed1953
107 inquiret] inquirat Ed1953
108 dicat] iter. Li448
109 mittere pacem] inv . Ed1953
110 cantant] cantent Ed1953
111 dicitur Ka12 Li448 Ott199 ] + in La88 Mt366 Ed1953
112 Dominus Ott199 Ed1953 ] Deus Li448 (de9) Ka12
113 solvit questionem... non est pax bone voluntatis La88 Li448 Ed1953 etc.   ] om. hom. Mt366
marg.| {CLC2d4.8} AUGUSTINUS. Tertio decimo de Trinitate. 114* − Pertinet enim iustitia ad bonam voluntatem.AY bi
bi ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De Trinitate, lib. 13, c. 13, CCSL 50A, lin. 32 sqq. : «pertinet autem iustitia ad uoluntatem bonam, unde dictum est ab angelis nato christo : gloria in excelsis deo et in terra pax hominibus bonae uoluntatis». [MM2019]*
AY ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
114 .XIII.] om. Ed1953
marg.| {CLC2d4.9} CHRYSOSTOMUS. − Aspice autem mirandum processum. Angelos ad nos deduxit prius ac deinde duxit115 hominem ad superna. Factum est celum terra, cum terrena deberet recipere.AZ bj
bj ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 14 (Krikones §416 Chrysostomus ad Col.), Vat. gr. 1611, f. 31r10-11  : «Χρυσοστόμου Πρὸς Κολοσσαεῖς. […] Καὶ θέα μοι τὸ παράδοξον· τοὺς ἀγγέλους * πρώτους κατήγαγεν ὧδε, καὶ τότε τὸν ἄνθρωπον ἀνήγαγε πρὸς αὐτούς··οὐρανὸς ἡ γῆ γέγονεν , ἐπειδὴ τὰ τῆς γῆς ἔμελλεν οὐρανὸς δέχεσθαι [...]».
* τοὺς ἀγγέλους] Τούτους Chrys.
<cuius fons> =   Chrysostomus , In Col., hom. 3, § 4, PG 62, 321.59-63 .
<ex quo> = Catena Graecorum Patrum (Col. 1, 23), Cramer, p. 310.24-25 . [ADL2020] [MM2020] [VS2022 rev.]
AZ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
115 prius ac deinde duxit] om. hom. Li448
marg.| {CLC2d4.10} ORIGENES. 116* − Mystice autem videbant angeli se opus quod eis creditum fuerat, implere non posse absque eo qui vere salvare poterat. Et medicinam suam inferiorem esse quam hominum cura poscebat. Unde, sicut si veniat aliquis117* qui habeat summam in medicina notitiam, et illi qui prius sanare118* nequiverant, cernentes ad magistri manus119* putredines cessare vulnerum, non invideant sed in laudes medici120* erumpant et Dei121, qui sibi et egrotantibus122* tante scientie hominem miserit. Multitudo angelorum pro Christi adventu Deum laudavit 123 *.BA bk
bk ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 13 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 88.16-21  , 89.2-20  :«Haec autem loquitur multitudo coelestis exercitus, quia jam defecerat praebere hominibus auxilium, et videbat se opus quod sibi creditum fuerat , implere non posse absque eo qui vere salvare poterat, et praesules quoque ipsos juvare, ut homines salvarentur. […]. Videbant autem multo inferiorem suam esse medicinam, quam illorum cura poscebat. Porro ut de exemplo possis intelligere quod dicimus, vide mihi urbem in qua aegrotent plurimi, et medicorum frequens adhibeatur manus : sint diversa vulnera et cotidie in emortuam carnem serpens putredo penetret : et tamen medici qui adhibiti sunt ad curandum, nequeant alia ultra invenire medicamina, et artis suae scientia magnitudinem mali vincere ; cum haec in tali statu sint, eveniat aliquis archiater qui habeat summam in arte notitiam, et illi qui prius sanare nequiverant cernentes magistri manu putredines cessare vulnerum, non invideant, non livore crucientur, sed in laudes erumpant archiatri, et praedicent Deum qui et sibi et aegrotantibus tantae scientiae hominem miserit. In hanc ergo similitudinem et multitudo exercitus angelorum audita est dicens : Gloria in excelsis Deo, et super terram pax in hominibus bonae voluntatis». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
116 Origenes] + in Lucam Ed1953
117 aliquis] + archiater Ed1953
118 sanare] sanari Ed1953
119 ad magistri manus] magistri manu Ed1953
120 medici] modici cacogr. La88 archiatri Ed1953
121 Dei] ei Ka12
122 et egrotantibus ] egrotantibusque Ed1953
123 laudavit La88 Mt366 Ott199 ] laudant Ka12 Li448 , laudat Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,
** distinctio 5
prol.| [Lc. 2, 15-20 legitur ad missam Natalis Domini in aurora ; cf. Ordinarium OP 580b]
marg.| { CLC2d5.1} GRECUS. − Que visa sunt et relata stuporem ingesserunt pastoribus, et sic ovilia sua omiserunt124, et profecti sunt nocte Bethlehem, lucem indagantes salvatoris.BB bl
bl ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 7 (Krikones § 422: Geometra), Vat. gr. 1611 f. 31rb.32-34 : «Τοῦ Γεωμέτρου. Τὰ ὁραθέντα καὶ λαληθέντα * ἐξέστησάν τε ἅμα τοὺς ποιμένας καὶ τῶν ποιμνίων ἀπανέστησαν ** καὶ διήρχοντο μέχρι Βηθλεὲμ ἐν νυκτί, τὸν φωστῆρα καὶ σωτῆρα ζητοῦντες […]».
*τὰ ὁραθέντα καὶ λαληθντα] ταῦτα μὲν οὖν Vg504
** τοὺς ποιμένας καὶ τῶν ποιμνίων ἀπανέστησαν] καὶ τῶν ποιμνίων ἀπανέστησαν τοὺς ποιμένας Vg504
<cuius fons>   Iohannes Cyriotes Geometra , De vita et dormitione Deiparae, Vat. gr. 504, f. 178vb47-50 .
<Non hab.>   Geometra , In Annuntiationem Deiparae, PG 106, 812-842 = BAV, Pal. gr. 402, f. 356r-360v . [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
BB ¶Codd. : Li448 Mt366 V795 Ed1953 {MM2020} {MM2022}
124 omiserunt] obmiserint ? Li448
marg.| Unde dicitur :
Numérotation du verset Lc. 2,15 
Et factum est ut discesserunt ab eis angeli in celum. Pastores loquebantur ad invicem : transeamus usque Bethlehem, et videamus hoc verbum quod factum est.
marg.| {CLC2d5.2} BEDA. − Vere quasi vigilantes non dixerunt videamus puerum, sed verbum quod factum est ; id est verbum quod semper erat videamus quomodo pro nobis caro factum est siquidem hoc ipsum verbum Dominus est.
Sequitur enim :
Quod fecit Dominus et ostendit nobis,
marg.| id est videamus quomodo verbum ipsum ipse125* se fecerit et ostenderit nobis carnem suam.BC bm
bm ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1333 sqq. : «Vere enim quasi uigilantes non dixerunt, videamus puerum uideamus quid dicitur, sed uideamus uerbum quod factum est. In principio erat uerbum, et uerbum caro factum est. Verbum quod semper erat uideamus quomodo pro nobis factum est quod fecit dominus et ostendit nobis. Verbum hoc ipsum se fecit ; siquidem hoc ipsum uerbum dominus est. Videamus igitur quomodo hoc ipsum uerbum, hoc est dominus, ipse fecerit et ostenderit nobis carnem suam». [MM2020]
BC ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
125 ipse] om. Ed1953
marg.| {CLC2d5.3} AMBROSIUS. − [b] Vide quam singulariter Scriptura singulorum libret momenta verborum. Etenim cum caro Domini videtur, Verbum videtur126* quod est Filius. Non mediocre fidei tibi hoc videatur exemplum, non vilis persona pastorum. Simplicitas enim queritur, non ambitio desideratur.
Sequitur :
126 Verbum videtur] inv . Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,16 
Et venerunt festinantes.
marg.| [a] Nemo enim cum desidia Christum requirit.BD bn
bn ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 53, CCSL 14, p. 53.719-54.733 : «Vides festinare pastores ; [a] nemo enim cum desidia christum requirit. Vides pastores angelo credidisse : et tu Patri, Filio, Spiritui sancto, angelis, prophetis, apostolis crede. [b] Vide quam signate scriptura singulorum libret momenta uerborum. Festinant inquit uerbum uidere. Etenim cum caro Domini uidetur, uerbum uidetur, quod est Filius. Non mediocre fidei tibi hoc uideatur exemplum, non uilis persona pastorum. Certe quo uilior ad prudentiam eo pretiosior ad fidem. Nam gymnasia choris referta sapientium, sed plebem dominus simplicem requisiuit, quae falerare audita et fucare nesciret ; simplicitas enim quaeritur, non ambitio desideratur. Nec contemnenda putes quasi uerba uilia prophetarum. A pastoribus etiam Maria fidem colligit, a pastoribus populus ad dei reuerentiam congregatur ; mirati enim sunt de his quae dicebantur a pastoribus ad ipsos». [FG2013]*
BD ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
marg.| {CLC2d5.4} ORIGENES. 127* − Quia vero festinantes venerunt et non pedetentim, ideo sequitur
127 Origenes] + in Lucam Ed1953
et invenerunt Mariam
marg.| que scilicet fudit Iesum in partu,
et Ioseph
marg.| scilicet dispensatorem ortus Dominici,
et infantem positum in presepio
marg.| scilicet ipsum salvatorem.BE bo
bo ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 13 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 88.16-21  , 89.2-20  : «Venerunt festinantes, et invenerunt Mariam et Joseph et puerum. Quia festinantes venerant, et non pedetentim, neque fesso gradu, ideo invenerunt Joseph dispensatorem ortus Dominici, et Mariam quae Jesum fudit in partum [partu E], et ipsum Salvatorem jacentem in praesepi [praesepio A B E edit.]. Praesepe illud erat, de quo propheta vaticinatus est dicens : Cognovit bos possessorem suam, et asinus praesepe Domini sui : Bos animal mundum est, asinus animal immundum. Cognovit asinus praesepe Domini sui. Non populus Israhel cognovit praesepe Domini sui, sed immundum animal ex gentibus. Israhel vero, ait, me non cognovit, et populus meus me non intellexit [Is. 1]. Intelligentes hoc praesepe, nitamur cognoscere Dominum, et digni fieri scientia ejus, assumere quoque non tantum nativitatem et resurrectionem carnis ejus, sed et inclytum secundae majestatis adventum, cui est gloria et imperium in saecula saeculorum. Amen». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
BE ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d5.5} BEDA. − Est autem iusti ordinis, ut honore digno celebrata verbi incarnatione, ad ipsam quandoque verbi gloriam intuendam pertingatur.BF bp
Unde sequitur :
bp ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1373 sqq. : «Videntes autem, inquit, cognouerunt de uerbo quod dictum erat illis de puero hoc, quia nimirum iusti est ordinis ut cognita amata et honore digno celebrata uerbi incarnatione ad ipsam quandoque uerbi gloriam contuendam capacioris longo exercitio mentis acumine pertingatur». [MM2020]
BF ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
Numérotation du verset Lc. 2,17 
Videntes autem cognoverunt de verbo quod dictum erat illis de puero hoc.
marg.| {CLC2d5.6} GRECUS. − Oculata128* scilicet fide felicia relata contuentes nec contenti de veritate stupere que primitus viderant et perceperant angelo nuntiante, non solum Marie et Ioseph promebant, sed etiam ceteris et, quod est amplius, eorum mentibus infigebant.
Unde sequitur :
128 Oculata] Occultata Li448, Occulta Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,18 
Et omnes qui audierunt129 mirati sunt, et de his que dicta erant a pastoribus ad ipsos.
129 audierunt Li448@ Ed1953 ] audierant Mt366
marg.| Quomodo enim non erat mirandum videre celicolam in terrenis, et terram pace conciliari celestibus, et ineffabilem illum infantulum numine quidem celestia, humanitate vero terrestria connectentem ad invicem, et sui compagine fedus mirandum prestantem?BG bq
bq ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 17-18 (Krikones § 429: Photius) , ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 647 ; Vat. gr. 1611, f. 32r.2-11 : «Φωτίου. Αὐτοψίᾳ τὰ εὐηγγελισμένα [ηὐαγγελισμένα Reuss ] λαβόντες καὶ τῷ θαύματι τῆς ἀληθείας κατεχόμενοι οὐκ ἀπέκρυψαν τοῖς πυνθανομένοις τὴν αἰτίαν, ἀλλ' ἅπερ [ὅπερ το Reuss] τε πρότερον ἐθεάσαντο καὶ ὧν ἀκοῇ τὴν γνῶσιν ἔσχον παρ' αὐτοῦ τε [το τὲ Reuss] τοῦ εὐαγγελιζομένου ἀγγέλου κήρυκος, καὶ παρὰ τῆς ἄλλης ἀγγελικῆς καὶ ὑμνολόγου [ὑμνολογίαν Reuss] στρατιᾶς, ταῦτα πάντα τοῖς παροῦσιν ἀπεκάλυπτον. Οὐ γὰρ μόνον τῇ Μαρίᾳ καὶ τῷ Ἰωσὴφ τὰ ὑπὲρ λόγον αὐτοῖς τεθεαμένα ἀπήγγελλον [ἀπήγγελον Reuss], ἀλλὰ μετ' ἐκείνους καὶ τοὺς ἄλλους ἅπαντας ὅσοις ἦν ἐντυχεῖν, κοινωνοὺς τῶν ὑπερφυῶν θεαμάτων καὶ ἀκουσμάτων διὰ τῆς διηγήσεως παρελάμβανον. Καὶ αὐτίκα ἡ πόλις ἡ Βηθλεὲμ ἀνεπέπληστο. Πλησίον γὰρ ἦν τοῦ τε σωτηρίου τόκου τὴν ἀλήθειαν καὶ τῆς ἐξ οὐρανῶν μαρτυρίας τὴν ἀκρίβειαν τῶν θεοσόφων ἐκείνων ποιμένων προθύμως πάντα διηγουμένων, καὶ τὸ φρικτὸν τοῦ θαύματος ταῖς [om. Mai] τῶν ἀνθρώπων ψυχαῖς ἐναφιέντων· καὶ γάρ φησιν, “πάντες οἱ ἀκούσαντες ἐθαύμαζον”· πῶς γὰρ οὐκ ἦν θαυμάζειν τὸν ἐν οὐρανοῖς ἐπὶ γῆς ὁρᾷν καὶ τήν [τόν Reuss] τε γῆν τοῖς οὐρανίοις διὰ τὴς εἰρήνης συνάπτοντα καὶ τὰ οὐράνια τὴν γῆν οἰκειούμενα, μᾶλλον δὲ τὸ ἄφραστον ἐκεῖνο βρέφος, τῇ μὲν θεότητι τὰ οὐράνια, τῇ δὲ ἀνθρωπότητι τὰ ἐπίγεια συνάπτον ἀλλήλοις ἐκ τῆς οἰκείας συναφείας, καὶ τὴν πρὸς ἄλληλα εἰρήνην θαυμασίαν τινὰ καὶ ὑπὲρ λόγον πρυτανεῦον; […]».
<cuius fons> =   Photius Constantinopolitanus, Ad Amphilochium, q. 155 (185/175), PG 101, 821A10-C9 =   Photius Constantinopolitanus, Fragmenta in Lc. ex Catena Nicetae Heracleensis (Lc. 2:15-20), ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 306, n° 19.1-15 [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
BG ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d5.7} GLOSSA. − Nec solum mirantur de incarnationis mysterio sed etiam de tanta pastorum attestatione qui fingere inaudita nescirent, sed simplici facundia vera130 predicarent.BH br
br ¶Fons : Glossa ordinaria (Lc. 2:18) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 146a ; Am70 Cas574 marg.], ed. Gloss-e  : «MIRATI SUNT. Mirantur et de mysterio Incarnationis et de tanta pastorum attestatione qui fingere inaudita [audita Rusch] nescirent, sed simplici facundia vera predicarent. Sic Dominus non rhetores, sed piscatores ad evangelizandum destinavit. Sic et in Veteri Testamento sue dispensationis nuntios pastores ordinavit. Ideo non est parvipendenda pastorum attestatio». [MM2019]
<cuius fons> Beda Venerabilis , In Lucae evangelium expositio, lib. 1, cap. 2, CCSL 120, lin. 1379 sqq., 1409-1414 sqq. : «Et omnes qui audierunt mirati sunt et de his quae dicta erant a pastoribus ad ipsos. A pastoribus populus ad dei reuerentiam cogitur. Non mediocre fidei tibi hoc uideatur exemplum non uilis persona pastorum. Certe quo uilior ad prudentiam eo pretiosior ad fidem. Non sapientes sed simplices qui fugare audita nescirent dominus sui praecones elegit non rethores sed piscatores ad euangelizandum destinauit. Denique et in ueteri testamento praecipuos quosque suae dispensationis nuntios pastores ordinauit. […] Et ideo non est parui ducenda pastorum attestatio qui tunc uigilare et angelicae exultationis hymnum audire meruerunt quando relictis in deserto nonaginta nouem ouibus ad requirendum ouem centesimam bonus pastor apparuit cuius semper aduentum totus fidelium grex desiderans implorat».
<ex quo> =   Zacharias Chrysopolitanus , Unum ex quattuor, lib. 1, c. 6, PL 186, 76A (3-9) [Beda].
¶Nota Thomas cite la Glose ad litteram mais il se garde bien d’attribuer le passage retenu à Bède qui n’est pas l’auteur du passage retenu (trois mots exceptés), mais des lignes qui suivent dans la Glose ordinaire, ici en rouge. [MM2021]
BH ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
130 vera] om. Li448
marg.| {CLC2d5.8} AMBROSIUS. − Nec contemnenda putes quasi verba vilia131* prophetarum132*. A pastoribus etiam133* Maria colligit fidem.
Unde sequitur :
131 verba vilia] inv . Ed1953
132 prophetarum] pastorum Ed1953
133 etiam] enim Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,19 
Maria autem conservabat omnia verba hec conferens in corde suo.
marg.| Discamus sancte virginis in omnibus134 castitatem, que non minus ore pudica quam corpore argumenta fidei conferebat in corde.BI bs
bs ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 53-54, CCSL 14, p. 54.730-742 : «Nec contemnenda putes quasi uerba uilia prophetarum * . A pastoribus etiam Maria fidem colligit, a pastoribus populus ad dei reuerentiam congregatur ; mirati enim sunt de his quae dicebantur a pastoribus ad ipsos.   Maria autem conservabat omnia haec verba conferens in corde suo . Discamus sanctae uirginis in omnibus castitatem, quae non minus ore pudica quam corpore argumenta fidei conferebat in corde».
* prophetarum ] pastorum O (München Clm. 9543) V (Wien, Staatsbibliothek 768). [FG2013]*
BI ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
134 sancte virginis – in omnibus] inv . Li448
marg.| {CLC2d5.9} BEDA. In homiliario. 135* − [1] Virginalis enim pudicitie iura custodiens, secreta Christi que noverat, nemini divulgare volebat [2] sed conferebat ea que facienda legerat cum his que iam facta cognovit. Non ore promens, sed clauso servans in corde136*.BJ bt
bt ¶Fons : [1] Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7 (in Nativitate Domini), CCSL 122, lin. 119 sqq. : «[a] Maria uirginalis pudicitiae iura custodiens secreta christi quae nouerat nemini diuulgare uolebat sed ipsa haec quando uellet et quomodo uellet diuulgare reuerenter exspectabat ; ipsa autem eadem secreta quamquam ore tacito uigili tamen corde sedula scrutabatur. Et hoc est quod ait, conferens in corde suo». [2] BEDA VENERABILIS, Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7, CCSL 122, lin. 152 sqq. : «Conferebat ergo maria ea quae fienda legerat cum his quae iam facta cognouit non haec tamen ore promens sed clausa seruans in corde».<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) [MM2020]
BJ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
135 homiliario] scrips., omel’ Li448, om. Ed1953
136 clauso servans in corde] clausa in corde custodiens Ed1953
marg.| {CLC2d5.10} GRECUS. − Quotquot137* etiam ei retulerat angelus, quot138* a pastoribus audierat, cuncta congerebat in mente et, ad invicem comparans, unam in omnibus mater sapientie cernebat concordiam quod139* vere Deus erat qui natus erat ex ea.BK bu
bu ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 19 (Krikones §433 : Μetaphrastes), ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 648 = PG 115, 540D7-14 (§ 7) = Vat. gr. 1611, f. 32v.9-13  : «Τοῦ Μεταφραστοῦ. Ποῖα γὰρ ἦν ἕτερα* ἅπερ ἡ θαυμαστὴ συνετήρεις Μαρία, καὶ εἰς καρδίαν συνέβαλλες; ἢ πάντως ὅσα τε εἰρήκει πρὸς σὲ ὁ ἄγγελος , καὶ ὅσα δὴ πάλιν οἱ ποιμένες εἶπον ; ταῦτα εἰς καρδίαν αὐτὴ συντιθεῖσα καὶ τοῦτο ἐκείνῳ συγκρίνουσα, πρὸς ἓν ἑώρας συνᾴδοντα πάντα, καὶ μίαν εὕρισκεςμῆτερ σοφίας τὴν συμφωνίαν ** · ὅτι Θεὸς πρὸς ἀλήθειαν ἐκ σοῦ γεννηθείς , καὶ σὲ θαῦμα δείξας παρὰ ταῦτα πάντα, καὶ παρὰ πάντων τούτων συντεθειμένον [συντεθειμένων Mai], οὐρανῷ καὶ γῇ μὴ [om. Mai] χωρούμενον, ἀλλὰ μὴ δὲ ἀξίως ὑμνολογούμενον***».
*γὰρ ἦν ἕτερα] δὲ ἄρα ἦν καὶ Latyšev
**καὶ μίαν συμφωνίαν] om. Latyšev
***παρὰ ταῦτα πάντα … ὑμνολογούμενον] οὐρανῷ καὶ γῇ μὴ [om. Mai] χωρούμενον Latyšev
<cuius fons>   Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de sancta Deipara (15 augustus), § 13, ed. B.   Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, p. 356.1-5. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
¶Nota Une partie du scholion retenu par Thomas n’est pas de Métaphraste mais de Nicétas caténiste ou, peut-être de la Vie de la Vierge inédite de Géomètre que Nicétas cite souvent concommitamment et sans toujours bien les distinguer. [MM2020]
BK ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
137 Quotquot] quicquid Ed1953
138 Quot] quicquid Ed1953
139 quod] om. Ed1953
marg.| {CLC2d5.11} ATHANASIUS. − Singuli autem in Christi nativitate exultabant, non humanitus - sicut in puero nato soliti sunt homines congaudere - sed sicut 140* in Christi presentia et lucis divine fulgore.BL bv
Unde sequitur :
bv ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 15-16 (Krikones §424 Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 31v2-3  : «Ἀθανασίου. Καὶ πάντες ἔχαιρον ἐπὶ τῇ Χριστοῦ γεννήσει, κατὰ τῶν ἀγγέλων χαράν, οὐκ ἀνθρωπίνην, οἵαν ἐπὶ γεννωμένῳ παιδίῳ χαίρουσιν ἄνθρωποι, καὶ γενεσίων ἐπιτελοῦσιν ἑορτήν, ἀλλ’ ἐπιφανείᾳ Χριστοῦ, καὶ φωτὸς ἐπιλάμψει θεϊκοῦ». [ADL2020] [MM2020]
<cuius fons>   Athanasius (pseudo), Quod unus sit Christus [CPG 3737] § 12, ed. H.   Lietzmann , Apollinaris von Laodicea und seine Schule, Tübingen, 1904, p. 302.7-11 (PG 28, 132A ) : «Χαίροντες οὖν ἐπὶ τῇ Χριστοῦ γεννήσει, οὐκ ἀνθρωπίνην χαρἀν χαίροντες, οἵαν ἐπὶ γεννωμένῳ παιδίῳ χαίρουσιν ἄνθρωποι, καὶ γενεσίων ἐπιτελοῦσιν ἑορτήν· ἀλλ’ ἐπιφανείᾳ Χριστοῦ χαίρομεν, καὶ φωτὸς ἐπιλάμψει θεϊκοῦ, οὐ κοινωνὸν τῆς αἰμαλωσίας, ἀλλὰ λυτρωτὴν κατὰ τὸν ἀπόστολον».
¶Nota : L’attribution de ce traité à Athanase d’Alexandrie est rejetée par la critique moderne (CPG 3737 CPGSuppl. 1998) malgré le fait qu’il lui soit parfois attribué par les sources anciennes comme l’atteste ici Nicétas. [MM2020]* [VS2022 rev.]
BL ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
140 sicut] om. Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,20 
Et reversi sunt pastores glorificantes et laudantes Deum in omnibus que audierant.
marg.| {CLC2d5.12} BEDA. − Scilicet ab angelis ; et viderant , scilicet in Bethlehem,   sicut dictum est ad illos id est in hoc glorificant quod non aliud venientes invenerant, quam dictum est ad illos sive sicut dictum est ad illos, gloriam Deo laudesque referunt. Et hoc enim141* illis facere dictum est ab angelis, non quidem verbo imperantibus, sed formam sue devotionis offerentibus, cum Deo in excelsis gloriam resonarent.BM bw
bw ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1432 sqq. : «Et reuersi sunt pastores glorificantes et laudantes deum in omnibus quae audierant et uiderant sicut dictum est ad illos. Glorificant pastores et laudant deum in omnibus quae audierant ab angelis et uiderant in bethleem sicut dictum est ad illos, id est et in hoc glorificant quod non aliud uenientes inuenerant quam dictum est ad illos siue sicut dictum est ad illos gratiam deo laudes que referunt. Et hoc enim illis facere dictum est ab angelis non quidem uerbo imperantibus sed formam suae deuotionis offerentibus cum deo in excelsis gloriam unanima exultatione resonarent». [MM2020]
BM ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}
141 Et hoc enim] Etenim hoc Ed1953
marg.| {CLC2d5.13} BEDA. − Mystice autem intellectualium « pastores gregum »bx, immo cuncti fideles, exemplo horum pastorum transeant cogitatione usque in Bethlehem, et incarnationem Christi dignis celebrent honoribus. Transeamus autem abiectis concupiscentiis carnalibus toto mentis desiderio usque in Bethlehem supernam, id est domum panis vivi ; ut quem illi in presepio videre vagientem, nos in patris solio mereamur videre regnantem. Non est autem tanta beatitudo cum desidia ac torpore querenda sed alacriter sunt Christi sequenda vestigia. Videntes autem cognoverunt. Et nos que dicta sunt de salvatore nostro, plena dilectione festinemus amplecti, ut hoc in futuro perfecte cognitionis visu comprehendere valeamus.BN*by
bx Gn. 13, 7.
by ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7 (in Nativitate Domini), CCSL 122, lin. 37-48.68.78, sqq. : «Sed et intellectualium pastores gregum immo cuncti fideles qua mentis industria christum quaerere debeant dictis pariter suis ostenderunt et factis. Transeamus, inquiunt, usque bethleem et uideamus hoc uerbum quod factum est. Transeamus ergo et nos, fratres carissimi, cogitando usque bethleem ciuitatem dauid et recolamus amando atque eius incarnationem dignis celebremus honoribus. Transeamus abiectis concupiscentiis carnalibus toto mentis desiderio usque bethleem supernam, id est domum panis uiui non manu factam sed aeternam in caelis, et recolamus amando quia uerbum quod caro factum est illuc carne ascendit ibi in dextera dei patris sedet. Illo eum tota uirtutum instantia sequamur et sollicita cordis ac corporis castigatione procuremus ut quem illi in praesepio uidere uagientem nos in patris solio mereamur uidere regnantem. Et uideamus, inquiunt, hoc uerbum quod factum est. [...] Festinemus, inquam, non est enim tanta beatitudo cum desidia ac torpore quaerenda sed alacriter sunt christi sequenda uestigia. Nam et ipse cursum nostrum data manu iuuare desiderat delectatur que a nobis audire : trahe nos ; post te curremus in odore unguentorum tuorum. Citius ergo uirtutum gressibus sequamur ut mereamur consequi. Nemo tardet conuerti ad dominum nemo differat de die in diem ipsum per omnia et ante omnia precantes ut gressus nostros dirigat secundum eloquium suum et non dominetur nostri omnis iniustitia. Videntes autem cognouerunt de uerbo quod dictum erat illis de puero hoc. Et nos, fratres dilectissimi, quae dicta sunt nobis de saluatore nostro deo uero et homine interim pia fide percipere plena dilectione festinemus amplecti ut haec in futuro perfectae cognitionis uisu conprehendere ualeamus». [MM2020]
BN ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}
marg.| {CLC2d5.14} BEDA. Super Lucam. 142* − Dominici etiam gregis pastores precedentium patrum vitam, in qua panis vite servatur, quasi portus Bethlehem143* contemplando subeunt ; nihilque144 in hac aliud reperiunt quam virginalem Ecclesie pulchritudinem, quasi Mariam, virilem spiritualium doctorum145 cetum, quasi Ioseph, et humilem Christi adventum Scripture sacre paginis146* insertum, quasi in presepio positum Christum infantem.BO bz
bz ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1358 sqq. : «Sed et dominici gregis pastores quo crebrius ac suauius inter huius uitae tenebras caelesti attolluntur oraculo eo feruentibus sublimem patrum praecedentium uitam in qua panis uitae semper et seruatur et reficit quasi portas bethleem contemplando subeunt nil que in hac aliud quam uirginalem catholicae ecclesiae pulchritudinem quasi mariam uirilem spiritalium doctorum coetum quasi ioseph et humilem mediatoris dei et hominum hominis iesu christi aduentum scripturae sacrae paginis insertum quasi in praesepio positum infantem christum prima uisione repperiunt». [MM2020]
BO ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
142 Super Lucam] om. Ed1953
143 portus Bethleem] Bethlehem portas Ed1953
144 nihilque] nihil Mt366
145 spiritualium doctorum] inv . Li448
146 sacre paginis] inv . Ed1953
marg.| {CLC2d5.15} ORIGENES. 147* − Vel presepe illud Israel erat, secundum illud Isaie148*ca : « Cognovit bos possessorem suum et asinus presepe Domini sui ». BP cb
ca Is. 1, 3.
cb ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 13 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 93.20-94.1  :«Quia festinantes venerant, et non pedetentim, neque fesso gradu, ideo invenerunt Joseph dispensatorem ortus Dominici, et Mariam quae Jesum fudit in partum, et ipsum Salvatorem jacentem in praesepio. Praesepe illud erat, de quo propheta vaticinatus est dicens  : Cognovit bos possessorem suam , et asinus praesepe Domini sui : Bos animal mundum est, asinus animal immundum. Cognovit asinus praesepe Domini sui. Non populus Israel cognovit praesepe Domini sui, sed immundum animal ex gentibus. Israel vero ait me non cognovit, et populus meus me non intellexit [Is. 1, 3]. Intelligentes hoc praesepe, nitamur cognoscere Dominum, et digni fieri scientia ejus, assumere quoque non tantum nativitatem et resurrectionem carnis ejus, sed et inclytum secundae majestatis adventum, cui est gloria et imperium in saecula saeculorum. Amen».
<Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
¶Nota Thomas soutient ici l’exact contraire d’Origène, assez fidèlement suivi par la paraphrase de Jérôme, qui affirme qu’Israel n’a pas su reconnaître le Messie alors même qu’un âne en est capable. [MM2020]
BP ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
147 Origenes] + in Lucam Ed1953
148 Isaie] om. Ed1953
marg.| {CLC2d5.16} BEDA. In homiliario. 149* − Non celavere autem silentio pastores que agnoverant quia Ecclesie pastores in hoc ordinati sunt ut que in Scripturis didicerunt, auditoribus ostendant.BQ cc
cc ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7 : in aurora Nativitatis, CCSL 122, lin. 99 sqq. : «Non celauere silentio pastores archana quae diuinitus agnouerant sed quibuscumque potuere dicebant quia et spiritales ecclesiae pastores in hoc maxime sunt ordinati ut uerbi dei mysteria praedicent et mira quae in scripturis didicerint miranda suis auditoribus ostendant». [MM2020]
BQ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
149 in homiliario] scrips., in omel.’ Li448, om. Ed1953
marg.| {CLC2d5.17} BEDA. Super Lucam. 150* − Magistri etiam 151 spiritualium gregum modo ceteris dormientibus contemplando celestia subeunt, modo fidelium exempla querendo circumeunt, modo ad publicum pastoralis152 officii docendo revertuntur.BR cd
cd ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1443 sqq. : «Sed et magistri spiritalium gregum modo ceteris dormientibus contemplando caelestia subeunt modo fidelium castra lustrando et probitatis exempla quaerendo circumeunt modo ad publicum pastoralis officii docendo redeunt ut memoriam abundantiae suauitatis dei quam raptim licet intuendo gustauerant praedicando proximis eructent». [MM2020]
BR ¶Codd. : Ka12 Li448 Mt366 Ott199 Ed1953 {MM2020} {MM2024}
150 Super Lucam] om. Ed1953
151 etiam Mt366 Ott199 Ed1953 ] autem Ka12 Li448
152 pastoralis] pastoris Ka12 Li448
marg.| {CLC2d5.18} BEDA. In homeliario. 153* − Unusquisque etiam 154 qui privatus vivere155 creditur, pastoris officium tenet, si bonorum actuum cogitationumque mundarum aggregans multitudinem, hanc156 iusto moderamine gubernare, Scripturarum pascuis enutrire157*, et contra demonum insidias servare contendit158.BS ce
ce ¶Fons : [1] Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 7 (in Nativitate Domini), CCSL 122, lin. 111 sqq. : «Immo unusquisque uestrum, fratres, qui etiam priuatus uiuere creditur pastoris officium tenet et spiritalem pascit gregem uigilias que noctis custodit supra illum, si bonorum actuum cogitationum que mundarum sibi adgregans multitudinem haec iusto moderamine gubernare caelestibus scripturarum pascuis nutrire et peruigili solertia contra inmundorum spirituum insidias seruare contendit». [MM2020]
BS ¶Codd. : Ka12 Li448 Mt366 Ott199 Ed1953 {MM2020} {MM2024}
153 In homeliario] scrips., In omel’ Li448 Ott199, (in hom. ut supra) Ed1953 , om. La88 (notam pro rubricatore non lego)
154 etiam Li448 La88 Mt366 ] om. Ka12
155 vivere] om. Ka12
156 hanc La88* ]habent (hnt) secunda man. superscrib. La88²
157 pascuis enutrire Li448 Ott199 ] pascuis nutrire La88 Mt366 , pastu nutrire Ed1953
158 contendit] + et postquam Ka12
Numérotation du verset Lc. 2,
** distinctio 6
prol.| [Lc. 2, 21 legitur in Circumcisione Domini ; cf. Ordinarium OP 582) ; Lc. 2, 21-31 (Rom.)]
marg.| {CLC2d6.1} BEDA. In homiliario. 159* − Exposita nativitate dominica, subiungit evangelista atque ait :BT cf
cf ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom.11, CCSL 122, lin. 3 sqq. : «Exposita namque natiuitate dominica cuius gaudia mox angeli dignis gloriae laudibus extulerunt pastores deuota uisitatione celebrarunt omnes qui tunc audiere mirati sunt nos quoque pro modulo nostro prout potuimus proxime domino largiente congruis missarum hymnorum que sollemniis exegimus subiunxit atque ait : et postquam consummati sunt dies octo ut circumcideretur puer uocatum est nomen eius quod uocatum est ab angelo prius quam in utero conciperetur». [MM2020]
BT ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
159 In homiliario] (in hom. de Circum. Dom.) Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,21 
Et postquam consummati sunt dies octo ut circumcideretur puer160.
160 puer] etc. Li448
marg.| {CLC2d6.2} AMBROSIUS. − Quis puer, nisi ille de quo dictum estcg : ‘Puer natus est nobis et filius datus est nobis161*’ ‘Factus est enim sub legech, ‘ut eos qui sub lege erant lucrifaceret’ci? BU cj
cg Is. 9, 6
ch Cf. Gal. 4, 4
ci 1Cor. 9, 21
cj ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 55, CCSL 14, p. 54.743-745 : «Circumciditur itaque puer. Quis ille puer nisi ille de quo dictum est : puer natus est nobis, filius datus est nobis? Factus est enim sub lege, ut eos qui sub lege essent lucrifaceret». [FG2013]*
BU ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
161 nobis] + et Ed1953
marg.| {CLC2d6.3} EPIPHANIUS. 162* − Dicunt autem Ebionis et Cerinthi sequaces : « Sufficit discipulo si sit sicut magister eius”ck. Circumcidit autem se Christus. Tu ergo circumcidaris. Fallunt163* autem destruentes sua principia. Si enim fateretur Ebion Christum Deum celitus descendentem octavo die fuisse circumcisum, tunc preberet circumcisioni materiam argumenti. Sed cum nudum hunc asserit hominem, non puer est causa ut circumcidatur, sicut nec infantes sunt sue circumcisionis auctores. Nos enim164 Deum ipsum fatemur celitus descendentem, et in claustro virgineo moram debitam fetibus165 protraxisse166, quoadusque sibi ex utero virgineo humanitatis carnem perfecte componeret167* qua circumcisus est veraciter, non apparenter octavo die, quatenus cum ad spiritualem effectum figure pervenerint, tam ab ipso quam a suis discipulis divulgentur non ultra figure sed veritas. BV cl
ck Cf. Mt. 10, 25.
cl ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 21 (Krikones §440 Epiphanius) : Vat. gr. 1611, f. 33ra28-b26  : «Ἐπιφανίου κατὰ Ἐβιωναίων. Κενῶς τοίνυν αὐχοῦσι περιτομὴν ἔχοντες· οἱ ἀπὸ τοῦ Ἐβίωνος πεπλανημένοι // καὶ σεμνύνονται δῆθεν ταύτην εἶναι σφραγῖδα ἡγούμενοι καὶ χαρακτῆρα τῶν τε πατριαρχῶν καὶ δικαίων τῶν κατὰ τὸν νόμον πεπολιτευμένων, δι' ἣν [ἧς Epiphan.] ἐξισοῦσθαι ἐκείνοις νομίζουσι· καὶ δῆτα ἀπ' αὐτοῦ τοῦ Χριστοῦ τὴν σύστασιν ταύτης βούλονται φέρειν, ὡς καὶ οἱ περὶ Κήρινθον· φασὶ γὰρ καὶ οὗτοι ὡς ἐκείνοι* "ἀρκετὸν τῷ μαθητῇ εἶναι ὡς ὁ διδάσκαλος·’’ “περιετμήθη γάρ φησιν Χριστός, καὶ σὺ περιτμήθητι’’. // Λανθάνουσι δὲ ἀναιροῦντες ἀπ’ ἀρχῆς ἐκεῖνα ἐφ’ οἷς καὶ σεμνύνονται· εἰ μὲν γὰρ ἔλεγεν ὁ Ἐβίων τὸν Χριστὸν θεὸν ἄνωθεν ἥκοντα περιτετμῆσθαι τὴν ὀκταήμερον περιτομὴν ὑπὸ τῆς Μαρίας, τὸ τηνικαῦτα (θεὸς ὢν καὶ συγχωρῶν κατὰ ἰδίαν εὐδοκίαν) παρεῖχεν ἂν τῷ ἀγύρτῃ τῆς περιτομῆς πιθανολογίαν. Ὁπότε δὲ ψιλὸν αὐτὸν ἄνθρωπον γεγενῆσθαι ὑπὸ ἀνθρώπων παρεισφέρει, οὐκέτι αἴτιός ἐστινπαῖς , εἰ καὶ τὴν ὀκταήμερον [f. 33rb] περιτομὴν περιετμήθη . Οὐ γὰρ ἑαυτὸν περιέτεμεν, ἀλλ´ ὑπὸ ἀνθρώπων περιετμήθη. Καὶ γὰρ οἱ παῖδες οὐχ ἑαυτοὺς περιτέμνουσι καὶ οὐδὲ αἴτιοί εἰσι τῆς ἑαυτῶν περιτομῆς, ἀλλ' οἱ αὐτῶν γονεῖς. Ἐκεῖνοι γὰρ νηπιάζοντες οὐδὲ οἴδασι τί αὐτοῖς ὑπὸ τῶν γονέων γίνεται. Ἡμεῖς δὲ καὶ θεὸν αὐτὸν λέγομεν ἀπ' οὐρανοῦ ἐλθόντα καὶ ἐν μήτρᾳ τῆς παρθένου Μαρίας τὸν χρόνον τῶν ἐγκυμονουμένων παίδων παραμεμενηκότα , ἕως τελείως ἀπὸ τῆς παρθενικῆς μήτρας τὴν ἔνσαρκον ἐνανθρώπησιν ἑαυτῷ καὶ οἰκονομίαν οἰκονομήσει, ἐν ᾗ καὶ περιετμήθη ἀληθινῶς καὶ οὐ δοκήσει ἡμέρᾳ τῇ ὀγδόῃ. «ἦλθε γὰρ πληρῶσαι τὸν νόμον καὶ τοὺς προφήτας, καὶ οὐ καταλῦσαι», οὐδὲ ἀλλότριον τὸν νόμον ἀποφῆναι, ἀλλ´ ἐξ αὐτοῦ μὲν δεδωρημένον, ἕως δὲ αὐτοῦ ἐν τύποις μεμενηκότα, ὅπως ἐν αὐτῷ καὶ δι' αὐτοῦ πάλιν ὅπερ ἐνέλιπεν ἐν τῷ νόμῳ πληρωθῇ, ἵνα οἱ τύποι εἰς πνευματικὴν τελείωσιν ἐλθόντες ἐν ἀληθείᾳ ὑπ' αὐτοῦ τε καὶ τῶν αὐτοῦ ἀποστόλων κηρυχθῶσιν, οὐκέτι ὄντες τύποι ἀλλ´ ἀλήθεια […]».
<cuius fons>   Epiphanius Constantiensis , Panarion (Adversus haereses) [CPG 3745], lib. 30, 25.14-27.2, GCS 25, p. 368.5-370.15 (PG 41, 449C-451C ) : « [...] οὗτοι δὲ καταλείψαντες τὴν ὁδὸν οἱ ἀπὸ τοῦ Ἐβίωνος πεπλανημένοι // ἐπὶ πολλὰς διεστραμμένας ὁδοὺς καὶ ἀνάντη τρίβον τὸν νοῦν ἐκδεδώκασιν. 26. Αὐχοῦσι δὲ πάλιν περιτομὴν ἔχοντες // καὶ σεμνύνονται δῆθεν ταύτην εἶναι σφραγῖδα καὶ χαρακτῆρα τῶν τε πατριαρχῶν καὶ δικαίων τῶν κατὰ τὸν νόμον πεπολιτευμένων, δι' ἧς ἐξισοῦσθαι ἐκείνοις νομίζουσι· καὶ δῆτα ἀπ' αὐτοῦ τοῦ Χριστοῦ τὴν σύστασιν ταύτης βούλονται φέρειν, ὡς καὶ οἱ περὶ Κήρινθον. Φασὶ γὰρ καὶ οὗτοι κατὰ τὸν ἐκείνων ληρώδη λόγον "ἀρκετὸν τῷ μαθητῇ εἶναι ὡς ὁ διδάσκαλος’’· “περιετμήθη, φησίν, ὁ Χριστός, καὶ σὺ περιτμήθητι’’. // Οὕτω καὶ ὁ ματαιόφρων Ἐβίων καὶ οἱ ἀμφ´ αὐτὸν προὔλαβον ἑαυτοὺς κατατέμνοντες // καὶ ἀναιροῦντες ἀπ’ ἀρχῆς ἐκεῖνα ἐφ’ οἷς καὶ σεμνύνονται· // εἰ μὲν γὰρ ἔλεγεν αὐτὸν θεὸν ἄνωθεν ἥκοντα περιτετμῆσθαι τὴν ὀκταήμερον <περιτομὴν> ὑπὸ τῆς Μαρίας, τὸ τηνικαῦτα (θεὸς ὢν καὶ συγχωρῶν κατὰ ἰδίαν εὐδοκίαν) παρεῖχεν ἂν τῷ ἀγύρτῃ τὴν περὶ τῆς περιτομῆς πιθανολογίαν. Ὁπότε δὲ ψιλὸν ἄνθρωπον αὐτὸν γεγενῆσθαι ἀπὸ ἀνθρώπων παρεισφέρει, οὐκέτι αἴτιός ἐστιν ὁ παῖς, εἰ καὶ τὴν ὀκταήμερον περιτομὴν περιετμήθη. Οὐ γὰρ ἑαυτὸν περιέτεμεν, ἀλλὰ ὑπὸ ἀνθρώπων περιετμήθη. Καὶ γὰρ οἱ παῖδες οὐχ ἑαυτοὺς περιτέμνουσι καὶ οὐδὲ αἴτιοί εἰσι τῆς ἑαυτῶν περιτομῆς, ἀλλ' οἱ αὐτῶν γονεῖς. Ἐκεῖνοι γὰρ ἀδαεῖς ὄντες νηπιάζουσιν ἀγνοοῦντες καὶ οὐδὲ οἴδασι τί αὐτοῖς ἀπὸ τῶν γονέων γίνεται. 27. Ἡμεῖς δὲ καὶ θεὸν αὐτὸν λέγομεν ἀπ' οὐρανοῦ ἐλθόντα καὶ ἐν μήτρᾳ παρθένου Μαρίας τὸν χρόνον τῶν ἐγκυμονουμένων παίδων παραμεμενηκότα, ὅπως τελείως ἀπὸ τῆς παρθενικῆς μήτρας τὴν ἔνσαρκον ἐνανθρώπησιν ἑαυτῷ καὶ οἰκονομίαν οἰκονομήσει, ἐν ᾗ καὶ περιετμήθη ἀληθινῶς καὶ οὐ δοκήσει ἡμέρᾳ τῇ ὀγδόῃ. «Ἦλθε γὰρ πληρῶσαι τὸν νόμον καὶ τοὺς προφήτας, καὶ οὐ καταλῦσαι», οὐ τὸν νόμον ἀλλότριον ἀποφῆναι, ἀλλὰ ἐξ αὐτοῦ μὲν δεδωρημένον ἕως δὲ αὐτοῦ ἐν τύποις μεμενηκότα, ὅπως ἐν αὐτῷ καὶ δι' αὐτοῦ πάλιν ὅπερ ἐνέλιπεν ἐν τῷ νόμῳ πληρωθῇ, ἵνα οἱ τύποι εἰς πνευματικὴν τελείωσιν ἐλθόντες ἐν ἀληθείᾳ ὑπ' αὐτοῦ τε καὶ τῶν αὐτοῦ ἀποστόλων κηρυχθῶσιν, οὐκέτι ὄντες τύποι ἀλλὰ ἀλήθεια». [ADL2020] [MM2020] [VS2022] [MM2023]
BV ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
162 Epiphanius] + Adversus Hereses Ed1953
163 Fallunt] Falluntur Ed1953
164 enim] autem Li448
165 fetibus] fetus Mt366
166 fetibus protraxisse] inv. Li448
167 componeret] + in Ed1953
marg.| {CLC2d6.4} ORIGENES. 168* − Sicut enim mortui sumus cum illo moriente, et conresurreximus169* resurgenti170 ; sic cum eo circumcisi sumus. Unde nequaquam iam171* indigemus circumcisione carnali.BW cm
cm ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 14 (Lc. 2:21-24), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 93.20-94.1  : «Quod mortuus est Christus, pro peccato mortuus est. Non quia ipse peccaverit, neque enim peccatum fecit, nec inventus est dolus in ore ejus ; sed mortuus est, ut nos qui mortui sumus, illo moriente peccatis, nequaquam peccato et vitiis viveremus [Rm. 6, 10] . Unde scribitur : Si commortui sumus et convivemus : sicut igitur commortui sumus tunc illo moriente, et consurreximus [conresurreximus D (Troyes, BM 390) E² (Firenze, BML, San Marco 610)] resurgenti : sic cum eo circumcisi sumus, et post circumcisionem solemni purgatione mundati. Unde nequaquam jam indigemus circumcisione carnali . Et ut scias propter nos illum fuisse circumcisum, audi Paulum manifestissime praedicantem. In quo habitat, inquit, omnis plenitudo divinitatis corporaliter, et estis in illo repleti qui est caput omnis principatus et potestatis, in quo et circumcisi estis circumcisione sine manibus in exspoliatione corporis carnis, in circumcisione Christi, consepulti ei in baptismate, in quo et consurreximus per fidem operationis Dei, qui suscitavit eum a mortuis (Col. 1) . Et mors igitur, et resurrectio, et circumcisio ejus, pro nobis factae sunt».
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 37 a. 1 ad 2 : «Ad secundum dicendum quod christus circumcisionem suscepit eo tempore quo erat sub praecepto. Et ideo sua actio in hoc est nobis imitanda, ut observemus ea quae sunt nostro tempore in praecepto. Quia unicuique negotio est tempus et opportunitas, ut dicitur Eccle. VIII. Et praeterea, ut Origenes dicit, sicut mortui sumus cum illo moriente, et consurreximus christo resurgenti, ita circumcisi sumus spirituali circumcisione per christum. Et ideo carnali circumcisione non indigemus ». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
BW ¶Codd. : Li448 Mt366 Ott199 Ed1953 {MM2020} {MM2024}
168 Origenes] + in Lucam Ed1953
169 conresurreximus Mt366 Ott199 (cum resurreximus)] conresurrexerimus Li448, consurreximus Ed1953
170 resurgenti] regenti Li448
171 iam Li448 ] nunc Ed1953
marg.| {CLC2d6.5} EPIPHANIUS. 172* − Pluribus autem ex causis circumcisus est Christus. Et primo quidem ut ostendat carnis veritatem contra Manicheum et illos qui apparenter eum dicunt173 prodiisse, deinde ut pateat quod nequaquam deitati consubstantiale corpus extiterit, ut fatur Apollinarius174* ; neque celitus detulit illud, ut asserit Valentinus et ut confirmet circumcisionem, quam olim instituerat eius adventui servientem quin etiam ut nulla sit Iudeis excusatio. Nam nisi circumcisus fuisset, obicere poterant quod non possent incircumcisum Christum recipere.BX cn
cn ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 21 (Krikones §440 Epiphanius) : Vat. gr. 1611, f. 33v1-5  : «Ἐπιφανίου κατὰ Ἐβιωναίων. […] πῶς οὖν Χριστὸς περιετμήθη // καὶ δι' ἣν αἰτίαν ἀκούσονται ὅτι διὰ πολλοὺς τρόπους περιετμήθη· καὶ πρῶτον ἵνα δείξῃ ἐν ἀληθείᾳ σάρκα // διὰ Μανιχαῖον καὶ τοὺς λέγοντας ἐν δοκήσει πεφηνέναι.· εἶτα ἵνα δειχθῇ [δείξῃ Epiph.] ὡς οὐκ ἦν τὸ σῶμα ὁμοούσιον τῇ θεότητι, ὥς φησιν Ἀπολινάριος, ἀλλ' οὔτε ἄνωθεν αὐτὸ κατενήνοχεν, ὡς λέγει Οὐαλεντῖνος· καὶ ἵνα βεβαιώσῃ ἣν πάλαι ἔδωκε περιτομὴν δικαίως ὑπηρετήσασαν ἕως τῆς αὐτοῦ παρουσίας καὶ διὰ τὸ μὴ ἔχειν τοὺς Ἰουδαίους ἀπολογίαν. Εἰ γὰρ μὴ περιετμήθη, εἶχον λέγειν, οὐκ ἠδυνάμεθα Χριστὸν δέξασθαι ἐν ἀκροβυστίᾳ [...]».
<cuius fons>   Epiphanius Constantiensis , Panarion (Adversus haereses) [CPG 3745], lib. 30, 28.2, GCS 25, p. 371.11-19 (PG 41, 453B-C ) : «Εἰ δὲ βούλονται οὗτοι λέγειν· πῶς οὖν Χριστὸς περιετμήθη, ἤδη μὲν οὖν, ὦ πεπλανημένοι, ἐδείξαμεν ὑμῖν δι' ἣν αἰτίαν περιετμήθη. περιετμήθη γὰρ διὰ πολλοὺς τρόπους. καὶ πρῶτον, ἵνα δείξῃ ἐν ἀληθείᾳ σάρκα <ἑαυτὸν ἀνειληφέναι>, διὰ Μανιχαῖον καὶ τοὺς λέγοντας ἐν δοκήσει πεφηνέναι· ἔπειτα, ἵνα δείξῃ ὡς οὐκ ἦν ὁμοούσιον τὸ σῶμα τῇ θεότητι, ὥς φησιν Ἀπολλινάριος, ἀλλ' οὔτε ἄνωθεν αὐτὸ κατενήνοχεν, ὡς λέγει Οὐαλεντῖνος· καὶ ἵνα βεβαιώσῃ ἣν πάλαι ἔδωκε περιτομὴν δικαίως ὑπηρετήσασαν ἕως τῆς αὐτοῦ παρουσίας καὶ διὰ τὸ μὴ ἔχειν τοὺς Ἰουδαίους ἀπολογίαν. εἰ γὰρ μὴ περιετμήθη, εἶχον λέγειν, οὐκ ἠδυνάμεθα Χριστὸν δέξασθαι ἐν ἀκροβυστίᾳ ». [ADL2020] [MM2020] [VS2022 rev.]
<Paral.>Cf. CMT1d1.27 (Augustinus) nota [MM2020]
BX ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
172 Epiphanius] + Adversus Hereses Ed1953
173 dicunt] om. Li448
174 Apollinarius] Apollinaris Ed1953
marg.| {CLC2d6.6} BEDA. In homiliario. 175* − Ut etiam nobis obediendi virtutem commendaret exemplo, et ut eos qui sub lege positi legis onera portare nequiverant, sua compassione iuvaret ; ut qui in similitudine carnis peccati advenit, remedium quo caro peccati consueverat mundari, non respuit176*. Idem enim salutifere curationis auxilium circumcisio in lege contra originalis peccati vulnus agebat quod nunc baptismus177 revelate gratie tempore consuevit ; excepto quod regni celestis ianuam nondum intrare poterant, tantum178* in sinu Abrahe post mortem beata requie consolati superne pacis ingressum spe felici exspectabant.BY co
co ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom.11, CCSL 122, lin. 27 sqq. : «Et ut nobis necessariam oboediendi uirtutem praecipuo commendaret exemplo factum sub lege filium suum misit deus in mundum ; non quia ipse legi quicquam debeat quia unus magister noster unus est legis lator et iudex sed ut eos qui sub lege positi legis onera portare nequiuerant sua conpassione iuuaret ac de seruili conditione quae sub lege erat ereptos in adoptionem filiorum quae per gratiam est sua largitate reduceret. Suscepit igitur circumcisionem lege decretam in carne qui absque omni prorsus labe pollutionis apparuit in carne et qui in similitudine carnis peccati non autem in carne peccati aduenit remedium quo caro peccati consueuerat mundari non respuit sicut etiam undam baptismatis qua nouae gratiae populos a peccatorum sorde lauari uoluit ipse non necessitatis sed exempli causa subiit. Scire etenim debet uestra fraternitas quia idem salutiferae curationis auxilium circumcisio in lege contra originalis peccati uulnus agebat quod nunc baptisma agere reuelatae gratiae tempore consueuit excepto quod regni caelestis ianuam necdum intrare poterant donec adueniens benedictionem daret qui legem dedit ut uideri possit deus deorum in sion tantum in sinu abrahae post mortem beata requie consolati supernae pacis ingressum spe felici exspectabant.[MM2020]
BY ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
175 In homiliario] om. Ed1953
176 respuit] respuat Ed1953
177 baptismus] + agere Li448
178 tantum] sed Ed1953
marg.| {CLC2d6.7} ATHANASIUS. – Nihil enim aliud exprimebat circumcisio nisi generationis vetuste spoliationem per hoc quod circumcidebatur pars corporis que corporalis nativitatis causa existit. Hoc autem tunc temporis agebatur in signum futuri per Christum baptismatis. Idcirco postquam venit signatum, cessavit figura ; ubi namque tota vetustas tollitur per baptismum, superfluum est quod partis sectio prefigurat.BZ cp
cp ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 21 (Krikones §438 Athanasius), Vat. grec. 1611, f. 32vb 18, 21-25, 38-39, 33r7-10 : «Ἀθανασίου. [a] Τῇ ὀγδόῃ δὲ ἡμέρᾳ περιτέμνεσθαι ὁ νόμος ἐκέλευε καὶ ἀπαράβατος ἦν ἡ ἐντολή, σημαίνουσα τὴν μετὰ τὴν ἑβδόμην ἀναγέννησιν πάντων. Ἡ γὰρ περιτομὴ οὐδὲν ἄλλο ἐδήλου ἢ τὴν τῆς γενέσεως ἀπέκδυσιν· // [c] Ἡγοῦμαι δὲ καὶ διὰ τοῦτο τὴν περιτομὴν δεδόσθαι. Τοῦ γὰρ Ἀδὰμ ἀκούσαντος· “Γῆ εἶ, καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσῃ,” ἔθνησκε, καὶ διεφθείρετο τὸ σῶμα· ὅθεν μέρος τι τοῦ σώματος, καὶ τοῦτο τὸ αἴτιον τῆς τοῦ σώματος γενέσεως προσετάχθησαν ἐκτιννύειν , προδιδασκόμενοι τὴν τοῦ ὅλου ἀπέκδυσιν, ἵν', ὥσπερ ἀποδιδόντες τὸ κατακριθέν, διασωθῆναι δυνηθῶσι. [...] Τοῦτο δὲ ἐγένετο τότε εἰς τύπον τοῦ διὰ Χριστοῦ βαπτίσματος [...] [f. 33r7] [b] Τῆς γὰρ διὰ τοῦ βαπτίσματος ἀπεκδύσεως τύπος ἦν ἡ περιτομή· ἣν ἐν ἐκείνοις τοῖς μέλεσιν ἐνετείλατο γίνεσθαι, δι' ὧν καὶ γεννᾶται τὸ σῶμα, ἵν' εἰδεῖεν οἱ περιτεμνόμενοι, ὅτι ἀπεκδύσεως παλαιότητός ἐστι σημεῖον. Πιστεύσας γὰρ Ἀβραὰμ ἔλαβε τὴν περιτομήν, σημεῖον οὖσαν τῆς διὰ τοῦ βαπτίσματος ἀναγεννήσεως. Διὰ τοῦτο ἐλθόντος τοῦ σημαινομένου, πέπαυται τὸ σημεῖον. // Ὅλου γὰρ τοῦ παλαιοῦ ἀπεκδιδυσκομένου, διὰ τοῦ βαπτίσματος περιττὴ ἡ διὰ τοῦ μέρους σημασία. Καὶ ὥσπερ ἡ Κυριακὴ ἀρχὴ τῆς κτίσεώς ἐστι, καὶ παύει τὸ Σάββατον, οὕτως ἡ αὐτὴ ἀναγεννήσασα τὸν ἄνθρωπον ἔπαυσε τὴν περιτομήν. Ἀμφότερα γὰρ ἐν τῇ ὀγδόῃ κατώρθωται, καὶ ἡ ἀρχὴ τῆς κτίσεως, καὶ ἡ ἀναγέννησις τοῦ ἀνθρώπου. Διὰ τοῦτο ἡ ὀγδόη τὸ Σάββατον ἔλυσε, καὶ οὐ τὸ Σάββατον τὴν ὀγδόην. Ἐν μὲν γὰρ Σαββάτῳ περιετέμνετο ὁ ἄνθρωπος· ἐν δὲ τῷ Σαββάτῳ οὐκ ἤργει ἡ περιτομή. Ἡ γὰρ ὀγδόη, ἀρχὴ οὖσα τῆς ἀνακτίσεως, κατέπαυε τὴν πρώτην».
<cuius fons>   Athanasius Alexandrinus, De sabbatis et circumcisione ex libro Exodi [CPG 2244] § 5-6, PG 28, 140C1.10, D1-2, 141A1-3, C9-10 : «[a] Διὰ τοῦτο γὰρ καὶ τῇ ὀγδόῃ ἡμέρᾳ περιτέμνεσθαι ἐκέλευσεν ὁ νόμος· καὶ ἀπαράβατος ἦν ἡ ἐντολὴ, σημαίνουσα τὴν μετὰ τὴν ἑβδόμην ἀναγέννησιν πάντων. Ἡ γὰρ περιτομὴ οὐδὲν ἄλλο ἐδήλου ἢ τὴν τῆς γενέσεως ἀπέκδυσιν· τὸν γὰρ τῇ ἕκτῃ ἀποθανόντα ἀπεκδιδυσκόμεθα, καὶ ἀνακαινούμεθα τῇ Κυριακῇ, ὅτε ὁ παλαιὸς, ἀπεκδυθεὶς, ἀνεγεννήθη τῇ ἀναστάσει. Τοῦτο γὰρ καὶ ὁ Παῦλός φησιν ἐν τῇ πρὸς Κολοσσαεῖς·"Ἐν ᾧ καὶ περιετμήθητε περιτομῇ ἀχειροποιήτῳ, ἐν τῇ ἀπεκδύσει τοῦ σώματος τῆς σαρκὸς, ἐν τῇ περιτομῇ τοῦ Χριστοῦ, συνταφέντες αὐτῷ ἐν τῷ βαπτίσματι εἰς τὸν ᾅδην, ἐν ᾧ καὶ συνηγέρθητε". [b] Τῆς γὰρ διὰ τοῦ βαπτίσματος ἀπεκδύσεως τύπος ἦν ἡ περιτομή· ἣν ἐν ἐκείνοις τοῖς μέλεσιν ἐνετείλατο γίνεσθαι, δι' ὧν καὶ γεννᾶται τὸ σῶμα, ἵν' εἰδοῖεν οἱ περιτεμνόμενοι, ὅτι ἀπεκδύσεως παλαιότητός ἐστι σημεῖον. Πιστεύσας γὰρ Ἀβραὰμ ἔλαβε τὴν περιτομὴν, σημεῖον οὖσαν τῆς διὰ τοῦ βαπτίσματος ἀναγεννήσεως. Διὰ τοῦτο ἐλθόντος τοῦ σημαινομένου, πέπαυται τὸ σημεῖον. Ἡ μὲν γὰρ περιτομὴ σημεῖον ἦν, τὸ δέ γε λουτρὸν τῆς [28.141] παλιγγενεσίας τὸ σημαινόμενον. Ὅλου γὰρ τοῦ παλαιοῦ ἀπεκδιδυσκομένου, περιττὴ ἡ διὰ τοῦ μέρους σημασία. Καὶ ὥσπερ ἡ Κυριακὴ ἀρχὴ τῆς κτίσεώς ἐστι, καὶ παύει τὸ Σάββατον· οὕτως ἡ αὐτὴ ἀναγεννήσασα τὸν ἄνθρωπον ἔπαυσε τὴν περιτομήν. Ἀμφότερα γὰρ ἐν τῇ ὀγδόῃ κατώρθωται, καὶ ἡ ἀρχὴ τῆς κτίσεως, καὶ ἡ ἀναγέννησις τοῦ ἀνθρώπου. Διὰ τοῦτο ἡ ὀγδόη τὸ Σάββατον ἔλυσε, καὶ οὐ τὸ Σάββατον τὴν ὀγδόην. Ἐν μὲν γὰρ Σαββάτῳ περιετέμνετο ὁ ἄνθρωπος· ἐν δὲ τῷ Σαββάτῳ οὐκ ἤργει ἡ περιτομή. Ἡ γὰρ ὀγδόη, ἀρχὴ οὖσα τῆς ἀνακτίσεως, κατέπαυσε τὴν πρώτην. [c] Ἡγοῦμαι δὲ καὶ διὰ τοῦτο τὴν περιτομὴν δεδόσθαι. Τοῦ γὰρ Ἀδὰμ ἀκούσαντος· «Γῆ εἶ, καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσῃ,» ἔθνησκε, καὶ διεφθείρετο τὸ σῶμα· ὅθεν μέρος τι τοῦ σώματος, καὶ τοῦτο τὸ αἴτιον τῆς τοῦ σώματος γενέσεως προσετάχθησαν ἐκτιννύειν, προδιδασκόμενοι τὴν τοῦ ὅλου ἀπέκδυσιν, ἵν', ὥσπερ ἀποδιδόντες τὸ κατακριθὲν, διασωθῆναι δυνηθῶσι. [...] Τοῦτο δὲ ἐγένετο τότε εἰς τύπον τοῦ διὰ Χριστοῦ βαπτίσματος».   [VS2021] [MM2022]
¶Nota La Catena réécrit en le condens fortement le scholion de Nicétas. La structure de la sentence thomasienne ne respecte absolument pas celle de la source première que Nicétas avait réordonné selon l’ordre [a-c-b]. L’authenticité de la source, mise en doute par Montfaucon (cf. PG 28) est aujourd’hui admise (CPG 2244). [MM2021]
BZ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}
marg.| {CLC2d6.8} CYRILLUS. − Octava179* autem die consuetum erat carnalem celebrari circumcisionem. Octavo enim die Christus a mortuis resurrexit, et insinuavit nobis spiritualem circumcisionem, dicens apostolis180*cq : « Euntes, docete omnes gentes, baptizantes eos ».CA cr
cq Mt. 28, 19.
cr ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 21 (Krikones §441 Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 33vb17-18 , 34ra30-33 ; cf. Vg1642, f. 96rb  ; cf.   id , Scholia in Lucam ex catenis, ad. A. Mai, PG 72, 496C (38-40) ; 497A (10-14): «Κυρίλλου. [...] Ἐνστάσης δὴ οὖν τῆς ὀγδόης, ἐν ᾗ σύνηθες ἦν * τὴν ἐν σαρκὶ τελεῖσθαι περιτομὴν κατά γε τὸ δοκοῦν τῷ νόμῳ, δέχεται τὸ ὄνομα, τοῦτ’ ἔστιν τὸ Ἰησούς. Ἑρμηνεύεται δὲ τοῦτο· σωτηρία λαοῦ. Οὕτω γὰρ ἠθέλησεν ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ ὀνομάζεσθαι τὸν ἴδιον Υἱὸν γεννηθέντα κατὰ σάρκα ἐκ γυναικός· γέγονε γὰρ τότε ** σωτηρία λαοῦ, καὶ οὐχ ἑνός, 3* μᾶλλον δὲ παντὸς ἔθνους· καὶ ἁπάσης 4* τῆς ὑπ’ οὐρανόν. [...] Κατὰ γὰρ 5* τὴν ὀγδόην ἡμέραν ἀνεβίω 6* Χριστὸς ἐκ νεκρῶν καὶ 7* δέδωκεν ἡμῖν τὴν ἐν Πνεύματι περιτομήν. Προστέταχε γὰρ τοῖς ἁγίοις 8* ἀποστόλοις·"Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος" […]».
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Homilia 12 in occursum Domini, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 57, n° 8.1, 11-13 ; ed. Aubert, PG 77, 1041D1-2 (45-46) ; 1044A10-14 .: « [...] Ἐνστάσης δὲ οὖν τῆς ὀγδόης, ἐν ᾗ σύνηθες ἦν * τὴν ἐν σαρκὶ τελεῖσθαι περιτομὴν κατά γε τὸ δοκοῦν τῷ νόμῳ, δέχεται τὸ ὄνομα, τοῦτ´ ἔστι τὸ Ἰησοῦς· ἑρμηνεύεται δὲ τοῦτο· σωτηρία λαοῦ· οὕτω γὰρ ἠθέλησεν ὁ θεὸς καὶ πατὴρ ὀνομάζεσθαι τὸν ἴδιον υἱὸν γεννηθέντα κατὰ σάρκα ἐκ γυναικός. γέγονε γὰρ τότε** σωτηρία λαοῦ καὶ οὐχ ἑνὸς 3*, μᾶλλον δέ παντὸς ἔθνους καὶ πάσης 4* τῆς ὑπ´οὐρανόν· […] Κατὰ γὰρ 5* τὴν ὀγδόην ἡμέραν ἀνέβη 6* Χριστὸς ἐκ νεκρῶν καὶ 7* δέδωκεν ἡμῖν τὴν ἐν πνεύματι περιτομήν. Προστέταχε γὰρ 8* ἁγίοις ἀποστόλοις, “Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος”».
*ἦν] om. PG77
**τότε] + δὴ μάλιστα PG77
3* ἑνὸς] + μόνου, ἀλλὰ καὶ πολλῶν PG77
4* πάσης] ἁπάσης PG77 Nicetas
5* Κατὰ γὰρ] + τοι PG77
6* ἀνέβη Reuss PG77] ἀνεβίω Nicetas
7*καὶ] om. PG77
8* γὰρ] + ὁ Θεὸς τοῖς PG77, + τοῖς Nicetas [MOB2014] [MM2015] [MM2021] [VS2021] [MM2022]
CA ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}
179 Octava] Octavo Ed1953
180 apostolis] om. Ed1953
marg.| {CLC2d6.9} BEDA. − [b] In eius autem resurrectione prefigurata est utraque nostra resurrectio et carnis et spiritus. [a] Christus enim circumcisus nostram naturam 181 docuit et nunc per ipsum a vitiorum labe purgandam et in novissima182* die a mortis peste restaurandam. [c] Et sicut Dominus octava die, hoc est post septimam sabbati, resurrexit, ita et ipsi post sex huius seculi etates et septimam sabbati animarum, que nunc interim in alia vita geritur, quasi octavo tempore surgemus.CB cs
cs ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1490 -1516 sqq. : « Redemptor autem noster qui ut peccata mundi tolleret sine peccato uenit in mundum sicut suo baptismate nobis remedia procurauit, id est nostris abluendis sceleribus aquarum quae subiit lauacra consecrauit, [a] ita etiam circumcisione quam suscepit non sua quae nulla erant admissa purgauit sed nostrae in se naturae uetustatem docuit innouandam et nunc uidelicet eam per se a uitiorum labe purgandam et in nouissima die significans ab ipsa multifariae mortalitatis ac mortis peste penitus esse restaurandam. Vnde congrue iesus octaua die circumcisus asseritur quod non facile in ueteri testamento de quoquam legimus actum quamuis saepissime de omnibus iussum absque solo dumtaxat isaac qui quasi filius promissionis primus octaua die circumcisionem accepisse perhibetur. [b] Bene, inquam, iesus octaua die circumciditur quia uidelicet utraque haec nostra quam praediximus, hoc est et moderna et futura et spiritus et carnis innouatio et in eius resurrectione praefigurata et in nostra est quandoque perficienda. Siquidem de prima nostra resurrectione quae interim uitae et fidei emendatione celebratur apostolus ait : quicumque enim baptizati sumus in christo iesu in morte ipsius baptizati sumus ut quomodo surrexit christus a mortuis per gloriam patris ita et nos in nouitate uitae ambulemus. De secunda autem quae in fine speratur ita dicit : si enim credimus quod iesus mortuus est et resurrexit, ita et deus eos qui dormierunt per iesum adducet cum eo. Octauum autem numerum resurrectionis gloriae conuenire paene omnibus claret. [c] Nam et dominus octaua die, hoc est post septimam sabbati, resurrexit, et ipsi post sex huius saeculi aetates et septimam sabbati animarum quae nunc interim in alia uita geritur quasi octauo tempore surgemus tunc uerissime circumcisi, hoc est ab omnibus carnalis concupiscentiae uitiis et corruptionibus in quibus maxime luxoria regnat expoliati uerissime praeputium incisi, quia sicut dominus ait : filii saeculi huius nubunt et traduntur ad nuptias, illi autem qui digni habebuntur saeculo illo et resurrectione ex mortuis neque nubent neque ducent uxores neque enim ultra mori poterunt aequales enim angelis sunt et filii sunt dei cum sint filii resurrectionis». [MM2021]
CB ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}
181 n aturam] om. Li448
182 novissima] novissimo Ed1953
marg.| {CLC2d6.10} CYRILLUS.  –  [1] Secundum autem 183* legis preceptum, eodem die impositionem nominis recipit.
Unde sequitur :
183 autem] om. Ed1953
Vocatum est nomen eius Iesus,
marg.| quod interpretatur salvator. Editus enim fuit ad totius orbis salutem quam sua circumcisione prefiguravit · [3] secundum quod Apostolus dicitct : « Circumcisi estis circumcisione non manufacta in expoliatione corporis carnis scilicet 184 in circumcisione Christi».CC cu
ct Col. 2, 11-12.
cu ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 21 (Krikones § 441 Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 33va, 33vb19 -34r3 ; cf. Vg1642, f. 96rb    ; PG 72, 496C9- 497A2.10, B9-11  : «Κυρίλλου. [...] [1] Ἐνστάσης δὴ [δὲ Reuss] οὖν τῆς ὀγδόης, ἐν ᾗ σύνηθες ἦν [om. PG77] τὴν ἐν σαρκὶ τελεῖσθαι περιτομήν, κατά γε τὸ δοκοῦν τῷ νόμῳ *, δέχεται [+ καὶ PG72] τὸ ὄνομα, τουτέστι τὸ Ἰησοῦς. Ἑρμηνεύεται δὲ τοῦτο, Σωτηρία λαοῦ· οὕτω γὰρ ἠθέλησεν ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ ὀνομάζεσθαι τὸν ἴδιον Υἱὸν γεννηθέντα κατὰ σάρκα ἐκ γυναικός· γέγονε γὰρ τότε* σωτηρία λαοῦ, καὶ οὐχ ἑνὸς ** μᾶλλον [PG 72, 497] δὲ παντὸς ἔθνους, καὶ ἁπάσης 3* τῆς ὑπ’ οὐρανόν· ἐν ταὐτῷ [τούτῳ Reuss] τοιγαροῦν τὸ τῆς περιτομῆς ἐτελεῖτο χρῆμα, καὶ τὴν κλῆσιν ἐδέχετο. [...] Ναὶ [καὶ Reuss], φησίν 4 * · ὅσον μὲν γὰρ ἧκεν εἰς τὴν τοῦ πράγματος φύσιν 5* , οὐδέν ἐστι παντελῶς· ὠδίνει δὲ μυστηρίου τύπον· [2] [...] Ἐν ὀγδόῃ τοιγαροῦν περιτέμνεται Χριστός, καὶ τὴν κλῆσιν, ὡς ἔφην, λαμβάνει. Τότε γάρ, τότε σεσώσμεθα 7* δι’αὐτοῦ·[3]"Ἐν ᾧ γάρ, φησί, περιετμήθητε περιτομῇ ἀχειροποιήτῳ ἐν τῇ ἀπεκδύσει τοῦ σώματος τῆς σαρκός, ἐν τῇ περιτομῇ τοῦ Χριστοῦ", συνταφέντες αὐτῷ ἐν τῷ βαπτίσματι, ἐν ᾧ καὶ συνηγέρθητε"».
νόμῳ] + περιτέμνεται καὶ αὐτὸς ὁ τὸν νόμον δοὺς τῷ Μωϋσῇ, καὶ πρὸ τούτου τῷ Ἀβραάμ PG72
** γὰρ τότε] τότε δὴ μάλιστα PG77
3* ἑνὸς] + μόνου, ἀλλὰ καὶ πολλῶν PG77
4* ἁπάσης] πάσης Reuss PG72
5* φησίν] φαίην ἄν Reuss PG72 PG77
6* φύσιν] + ἤτοι τὸ περὶ τὴν σάρκα πληρούμενον PG77
7* σεσώσμεθα] σεσώμεθα Reuss, + παρ’ αὐτοῦ καὶ PG72
<cuius fons> [1-2]   Cyrillus Alexandrinus , Homilia 12 in occursum Domini in Lc. 2, 21-40 [CPG 5207.1], ed. J.   Reuss , Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 57, n° 8.2-21 = PG 77, 1041D1-1044A11 , B11-13. [3] Non inveni. [MOB2014] [MM2015] [MM2021] [VS2021 rev.]
¶Nota 1 : La Catena reconstruit et synthétise fortement le scholion de Nicétas, composé à partir d’un sermon conservé par ailleurs (Reuss, PG 77), mais dans lequel la citation de Col. 2, 11 est absente. La présence de la citation dans la Catena signe sa dépendance à l’égard de Nicétas.
¶Nota 2 : En écrivant scilicet, la Catena corrige d’après le grec la version vulgate de Col. 2, 11-12 qui lit “sed in circumcisione Christi”. La leçon scilicet peut aussi s’expliquer par une confusion entre scilicet et set, l’un et l’autre mot pouvant être abrégé par « s3 ». [MM2022]
CC ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
184 scilicet] sic pro sed ut in littera communi : cf. CorS1 Sarum Clementina Wordsworth (D H Θ M P S Z*) et passim
marg.| {CLC2d6.11} BEDA. In homiliario. 185*. − Sed et hoc quod eodem die sue186 circumcisionis nomen accepit, ad imitationem prisce observationis fecit. Abraham enim, qui primus187* circumcisionis sacramentum accepit, in die sue circumcisionis amplificatione nominis benedici promeruit.CD cv
cv ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom.11, CCSL 122, lin. 81 sqq. : «Sed et hoc quod eodem die suae circumcisionis nomen ut iesus uocaretur accepit ad imitationem priscae fecit obseruationis quam ex eo credimus sumptam quod abraham patriarcha qui primus circumcisionis sacramentum in testimonium suae magnae fidei et diuinae ad eum promissionis accepit eodem die suae suorum que circumcisionis etiam nominis amplificatione simul cum sua coniuge benedici promeruit ut qui eatenus abram, id est pater excelsus, dictus est deinde abraham, id est pater multarum gentium, uocaretur quia patrem multarum gentium constitui te ». [MM2021]
CD ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
185 In homiliario] scrips., In omel’ Li448 , in hom. De Circumc. Domini Ed1953
186 sue] om. Li448
187 primus] primum Ed1953
marg.| {CLC2d6.12} ORIGENES. 188* − Nomen autem Iesu gloriosum omnique cultu dignissimum, « nomen quod est super omne nomen »cw, non decuit primum ab hominibus appellari, neque ab eis afferri in mundum. Unde signanter evangelista subdit : CE cx
cw Phil. 2, 9.
cx ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 14 (Lc. 2:21-24), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 95.28-96.4  : «Cum impleti, inquit, essent dies circumcidendi puerum , vocatum est nomen ejus Jesus, quod vocatum fuerat ab angelo antequam conciperetur. Vocabulum Jesu gloriosum omni adoratu, cultuque appellari, nomen quod est super omne nomen, non decuit primum ab hominibus appellari neque ab eis efferri in mundum, sed ab excellentiori quadam majorique natura. Unde signanter evangelista addidit dicens : Et vocatum est nomen ejus Jesus, quod vocatum fuerat ab angelo antequam conciperetur in utero». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
CE ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
188 Origenes] + in Lucam Ed1953
Quod vocatum est ab angelo priusquam in utero conciperetur.
marg.| {CLC2d6.13} BEDA. − Huius autem nominis etiam189 electi in sua spirituali circumcisione participes existere gaudent ut, sicut a Christo Christiani, ita etiam a salvatore salvati vocentur ; quod illis a Deo vocabulum non solum priusquam in utero Ecclesie per fidem conciperentur190, sed etiam ante tempora secularia vocatum est.CF cy
cy ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1529 : « Iesus saluator interpretatur cuius nominis etiam fideles et electi quique in utraque sua de qua satis dictum est circumcisione participes existere gaudent ut sicut a christo christiani ita etiam a saluatore saluati nuncupentur nunc quidem spe salui facti per fidem tunc autem re ipsa per uisionem gloriae quae est in christo iesu domino nostro quod illis a deo uocabulum non solum prius quam in utero ecclesiae per fidem conciperentur sed etiam ante tempora saecularia uocatum est ». [MM2021]
CF ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
189 etiam] est Li448
190 conciperentur] conciperent Li448
Numérotation du verset Lc. 2,
** distinctio 7
prol.| [Lc. 2, 21-31 legitur in Circumcisione Domini (Rom.)]
prol.| [Lc. 2, 22-23 legitur in Purificatione BMV iuxta LHR 27.7a]
marg.| {CLC2d7.1} CYRILLUS. − Post circumcisionem rursus exspectatur purgationis tempus.cz
Unde dicitur :
cz ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 22 (Krikones §452 Cyrillus. Homilia 27), Vat. gr. 1611, f. 36ra17-18  ; Vat. gr. 1642, f. 103v  : «Κυρίλλου. Ὁμιλία κζ’. Μετὰ τὸ περιτμηθῆναι, τὸν τοῦ καθαρισμοῦ πάλιν ἀναμένει καιρόν· καὶ ὅτε ἐπληρώθησαν αἱ ἡμέραι (πλήρωσις δὲ ἡμερῶν ἡ τεσσαρακοστὴ ἦν), τότε ἀνάγεται εἰς Ἱεροσόλυμα, καὶ εἰς ὄψιν ἄγεται τοῦ Πατρὸς, ὡς ἄνθρωπος καθ’ ἡμᾶς, ὁ συνεδριάζων αὐτῷ Θεὸς Λόγος, ὁ καὶ διὰ τῆς τοῦ νόμου σκιᾶς ἐν τοῖς πρωτοτόκοις γραφόμενος».
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 500C13-D15 (42-44)  ; cf. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 281, n° 15. [MOB2014]*
<Non hab.>   Cyrillus Alexandrinus , Homilia 12 in occursum Domini in Lc. 2, 22 [CPG 5207.1]. [MM2015] [MM2021]* [VS2021 rev.]
Numérotation du verset Lc. 2,22 
Et postquam impleti sunt dies purgationis eius secundum legem Moysi.CG
CG ¶Codd. : Li448 (19va ) Ed1953 {MM2015}
marg.| {CLC2d7.2} BEDA. − Si legis ipsius verba diligentius inspexeris, profecto reperies quod ipsa Dei genitrix, sicut a commixtione virili, sic191* a legali fit iure immunis. Non enim omnis mulier pariens, sed ea que suscepto semine peperit, designatur immunda, rituque legis192* docetur esse mundanda ; ad distinctionem scilicet illius que virgo concepit et peperit. Sed ut nos a legis vinculo solveremur, sicut Christus, ita et beata Maria legi est sponte subiecta.CH da
da ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1673 sqq. : «Verum si legis ipsius uerba diligentius inspexeris, profecto repperies quia non solum dominus incarnatus quantum a peccati contagione tantum a conditione legis fuerit liber quam ob hoc magis suscipere dignatus est ut et eam sanctam iustam ac bonam esse probaret et nos ab eius seruitute ac timore fidei gratia liberaret sed etiam ipsa dei genetrix sicut ab admixtione uirili sic et a legali sit iure inmunis. Dicit enim moyses : mulier, si suscepto semine pepererit masculum, immunda erit septem diebus iuxta dies separationis menstruae, et die octaua circumcidetur infantulus, ipsa uero triginta tribus diebus manebit in sanguine purificationis suae omne sanctum non tanget nec ingredietur sanctuarium donec impleantur dies purificationis suae, et cetera quae ad ritum parientis pertinentia sequuntur. Nota ergo quod non omnis mulier pariens sed ea quae suscepto semine pepererit designatur immunda ritu que legis docetur esse mundanda ad distinctionem uidelicet illius quae uirgo concepit et peperit filium et uocauit nomen eius emmanuhel quod est interpretatum nobis cum deus. Non ergo filius qui cum homine deus et non mater quae spiritu sancto operante peperit uictimis hostiarum quibus purgaretur indigebat sed ut nos a legis uinculo solueremur sicut dominus christus ita et beata semper uirgo maria legi est sponte subiecta». [MM2020]
CH ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
191 sic] + et Ed1953
192 legis] om. Ed1953
marg.| {CLC2d7.3} TITUS. − Unde eleganter evangelista protulit quod completi sunt dies purgationis eius secundum legem. Nam revera non incumbebat necessitas virgini sacre ut dies purgationis eius exspectaretur193, que cum ex Spiritu sancto concepisset, caruit contagio 194*. CI db
Sequitur :
db ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 22-24 (Krikones § 456 Titus), Vat. gr. 1611, f. 36v10 -11 : «Τίτου. Καί γε καλῶς εἶπεν ὁ εὐαγγελιστής, ὅτι [ὅτε Sickenb.] ‘ἐπλήσθησαν αἱ ἡμέραι τοῦ καθαρισμοῦ κατὰ τὸν νόμον’. Κατὰ γὰρ τὴν ἀλήθειαν οὐκ εἶχεν ἀνάγκην ἡ παναγία παρθένος περιμένειν ἡμέρας καθαρισμοῦ, ὅτι ἐκ πνεύματος ἁγίου συλλαβοῦσα ἐξέφυγε τὸ εἶναι ἀκάθαρτος κατὰ τὸν νόμον καὶ τἠν κεκρυμμένην αὐτοῦ σημασίαν […]».
<cuius fons>   Titus Bostrensis, Commentarii in Lc. (Lc. 2:22) ex catenis [CPG 3576], ed. J.   Sickenberger , Titus von Bostra, Leipzig, 1901, p . 151.1-5 . [MM2021] [VS2022 rev.]*
CI ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
193 exspectaretur] exspectatur Li448
194 contagio] coniugio Ed1953
Tulerunt illum in Hierusalem ut sisterent eum Domino.
marg.| {CLC2d7.4} ATHANASIUS. – Sed, quando a195* paternis aspectibus latuit Dominus, aut quis locus excipitur ab eius imperio ut ibi existendo semotus a Patre sit nisi afferatur Hierosolymam et introducatur in templum sed forte causa nostri huiusmodi scripta sunt. Sicut enim non gratia sui homo factus est et circumcisus in carne sed, ut nos per gratiam faceret deos et ut spiritualiter circumcidamur, sic propter nos sistitur Domino ut discamus Deo presentare nosipsos196.CJ dc
dc ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 22-24 (Krikones § 459 : Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 36vb16-31    ; Athanasius Alexandrinus, Scholia in Lc.   [CPG 2141.9] = PG 27, 1396A2-B10 (iuxta Paris, BnF, gr. 208  )  : «Ἀθανασίου. […] Εἰ δὲ καὶ τό, παραστῆσαι αὐτὸν τῷ Κυρίῳ, περὶ αὐτοῦ τοῦ Κυρίου τις ἐκλάβοι, καὶ οὕτως ἐκπίπτει τοῦ εἰκότως*. Πότε γὰρ ἀπεκρύβη ὁ Κύριος ἐκ τῶν ὀφθαλμῶν τοῦ Πατρός, ἵνα μὴ δυνηθῇ ὑπ’ αὑτοῦ ὁρᾶσθαι ; Ἢ ποῖος τόπος ἔξω τῆς αὐτοῦ δεσποτείας ὑπάρχει, ἴν´ ἐκεῖ ὢν μὴ παρῇ τῷ Πατρί, εἰ μὴ εἰς Ἱεροσόλυμα ἀνηνέχθη, καὶ εἰς τὸν ναὸν εἰσηνέχθη ; Πῶς δὲ καὶ τὰς τυπικὰς θυσίας προσέφερον, αὐτοῦ ὑπάρχοντος τῆς ἀληθείας ; Μήποτ’ οὗν οὐ δι’ αὐτόν, ἀλλὰ δι’ ἡμᾶς ταῦτα γέγραπται ; Ὥσπερ γάρ, Θεὸς ὤν, οὐ δι’ ἑαυτὸν φύσει ἄνθρωπος ἀτρέπτως γίνεται, καὶ σαρκὶ περιτέμνεται, καὶ βαπτίζεται, καὶ τἄλλα, ἀλλὰ δι’ ἡμᾶς, ἵνα ἡμεῖς, ἄνθρωποι ὄντες, θέσει διὰ τῆς χάριτος γενώμεθα θεοί, καὶ περιτμηθῶμεν πνευματικῶς, ἀλλ’ οὐ νομικῶς, καὶ τὸν ῥύπον ἀπονιψώμεθα τῆς ἁμαρτίας διὰ τοῦ βαπτίσματος, καὶ σταυρωθῶμεν τῷ κόσμῷ, καὶ ἀναστῶμεν τῷ Θεῷ· οὕτως κἀνθάδε τὸ περὶ τοῦ καθαρισμοῦ αὐτῶν, καὶ τό, παραστῆσαι αὐτὸν τῷ Κυρίῳ, καὶ περὶ τῶν τυπικῶν θυσιῶν, οὐ δι’ αὐτὸν ἀλλὰ δι’ ἡμᾶς καὶ γεγένηται καὶ γέγραπται· ἵνα μάθωμεν καθαίρειν καὶ παριστάνειν ἑαυτοὺς τῷ Θεῷ, μυστικῶς προσφέροντες αὐτῷ καὶ πνευματικῶς ζεῦγος τρυγόνων, ἢ δύο νεοσσοὺς περιστερῶν. […]».
*εἰκότως] εἰκότος PG27 | **οὕτως] οὕτω PG27   [MM2021] [ VS2022]
CJ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2015}
195 a] om. Ed1953
196 nosipsos] nosmetipsos Li448
marg.| {CLC2d7.5} BEDA. − Post tricesimum autem et tertium circumcisionis diem Domino sistitur, mystice insinuans neminem nisi circumcisum vitiis, dominicis dignum esse conspectibus ; neminem nisi mortalitatis nexibus absolutum, superne civitatis gaudia perfecte posse197* subire.CK dd
Sequitur :
dd Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1664 sqq. : «Decretum quidem legis erat paruulum post tricesimum tertium circumcisionis diem ad templum domini deferri dari que hostiam pro eo primogenitum autem masculum sanctum domino fieri mystice sicut diximus insinuans neminem nisi circumcisum uitiis dominicis dignum esse conspectibus neminem nisi mortalitatis nexibus absolutum supernae ciuitatis gaudia perfecte posse subire quia non habitabit, inquit, iuxta te malignus neque permanebunt iniusti ante oculos tuos, et apostolus, caro et sanguis regnum dei non possidebunt neque corruptio incorruptelam possidebit ». [MM2021]
CK ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2015}
197 perfecte posse] inv . Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,23 
Sicut scriptum est in lege Domini.
marg.| {CLC2d7.6} ORIGENES. 198* − Ubi sunt qui Deum legis negant a Christo fuisse in evangelio predicatum ? An putandum est quod filium suum bonus Deus sub lege inimici fecit, quam ipse non dederat. In lege enim Moysi scriptum est quod sequitur : CL de
de ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 14 (Lc. 8), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 99.20-100.1  : «Ubi sunt, qui Deum legis negant, qui aiunt non istum, sed alium a Christo fuisse in evangelio praedicatum ? Misit Deus Filium suum, factum ex muliere, factum sub lege ? Ergo putandum est, quod Filium suum bonus Deus sub lege fecerit Creatoris et sub inimici jure, quod ipse non dederat ? Quin potius ideo sub lege factus est, >ut redimeret eos, qui sub lege erant<, et aliae legi subjiceret, de qua dudum lectum est : >Attendite, populus meus, legem meam<, et reliqua. >Adduxerunt< ergo >eum, ut statuerent ante conspectum Domini<. Cujus scripturae praecepta complentes ? Nempe illius : >sicut scriptum est<, inquit, >in lege Moysi, quia omne masculinum, quod aperit vulvam, sanctum Domino vocabitur».
<Non hab.> Def. graecus textus ; Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
CL ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2015}
198 Origenes] + in Lucam Ed1953
Quia omne masculinum adaperiens vulvam sanctum Domino vocabitur.
marg.| {CLC2d7.7} BEDA. − Quod dicit : A daperiens vulvam , et hominis et pecoris primogenitum significat ; quod utrumque sanctum Domino vocari atque ideo sacerdotis esse, preceptum est. Ita dumtaxat ut pro hominis primogenito pretium acciperet et omne animal immundum redimi faceret.CM df
df ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1698 sqq. : «Quod dicit, omne masculinum adaperiens uuluam, et hominis et pecoris primogenitum significat quod utrumque sanctum domino uocari atque ideo sacerdotis esse praeceptum est ita dumtaxat ut pro hominis primogenito pretium acciperet et omne animal immundum redimi faceret». [MM2020]
CM ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}
marg.| { CLC2d7.8} GREGORIUS NYSSENUS. − Hoc autem199* legis decretum in solo incarnato Deo, singulariter et ab aliis differenter, impleri videtur. Ipse namque solus ineffabiliter conceptus ac incomprehensibiliter editus, virginalem uterum aperuit, non ante a connubio reseratum, servans et post partum mirabilem200* inviolabiliter201 signaculum castitatis.CN dg
dg ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 21 (Krikones § 451 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 34va39-b16  : «Γρηγορίου Νύσσης. Εἰς τὴν Ὑπαπαντήν. [...] Ἡμῖν δέ, οἷς τῇ πρὸς Κύριον* ἐπιστροφῇ δᾳδουχίᾳ** τὸ τοιοῦτο περιῄρητο* κάλυμμα, ἅπαξ ἐπὶ συντελείᾳ τοῦ αἰῶνος εἰς ἀθέτησιν ἁμαρτίας διὰ τῆς θυσίας αὐτοῦ πεφανερῶσθαι τὸ μέγα τῆς εὐσεβείας πεπιστευκόσι μυστήριον, ἐπαξίως τοῦ θείου τῆς ἀληθείας φωτός, τῇ δᾳδδουχίᾳ *** τοῦ Πνεύματος τὸ τῆς παρούσης πανηγύρεως θεωρητέον μυστήριον, μικρὸν ἄνωθεν προσβαλοῦσι τῷ προθεωρήματι, **** κἀκεῖνό γε μὴν εὐκαίρως προσημηναμένοις· ὅτι κατὰ τὸ τῆς ἐξετάσεως ἀκόλουθον τὸ προτεθὲν τοῦ Νόμου θέσπισμα ἐν μόνῳ τῷ σαρκωθέντι Θεῷ ὡρισμένως τε καὶ ἀνεπισυμβάτως ἑτέρῳ [f. 34vb13] ὁρᾶται πληρούμενον. Μόνος γὰρ αὐτὸς ἀῤῥήτως συλληφθείς, καὶ ἀφράστως κυηθείς, μὴ προδιηνοιγμένην τῷ γάμῳ τὴν παρθενικὴν μήτραν ἀνέῳξε, τὰ σήμαντρα τῆς παρθενίας ἀπαράτρωτα καὶ μετὰ τὴν παράδοξον φυλαξάμενος πρόοδον ***** [...] ». [sequentia : cf. CLC2d7.11]
*Κύριον] Θεὸν Greg. | **τοιοῦτο περιῄρητο] τοιοῦτον περιῄρηται Greg. | ***δᾳδδουχίᾳ] sic pro δᾳδουχίᾳ Greg. | ****προθεωρήματι] θεωρήματι Greg. | *****φυλαξάμενος πρόοδον] inv. Greg.
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , De occursu Domini [CPG 3195], PG 46, 1157B1-8 . [MM2021] [VS2022 rev.]*
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 37 a. 3 arg. 1 et ad 1 : « Dicitur enim Exodi 131"Sanctifica mihi omne primogenitum quod aperit vulvam in filiis Israel". Sed Christus exivit de clauso virginis utero et ita matris vulvam non aperuit. Ergo Christus ex hac lege non debuit in templo offerri. [...] Ad primum ergo dicendum quod, sicut Gregorius Nyssenus dicit,"illud legis praeceptum in solo incarnato Deo singulariter et ab aliis differenter impleri videtur. Ipse namque solus, ineffabiliter conceptus ac incomprehensibiliter editus, virginalem uterum aperuit, non antea connubio reseratum, servans et post partum inviolabiliter signaculum castitatis". [sequentia cf. CLC2d7.11] Unde quod dicit,   aperiens vulvam designat quod nihil antea inde intraverat vel exiverat. Et per hoc etiam specialiter dicitur masculinus, quia nihil de femineitate culpae portavit. Singulariter etiam sanctus, qui terrenae contagia corruptelae, immaculati partus novitate, non sensit ».
¶Nota : La traduction de παρθενίας par castitatis n’a pas de fondement linguistique. Bien que le grec et la théologie de Thomas distinguent formellement la virginité de la chasteté*, l’usage de castitas n'implique ici aucune réserve envers la doctrine de la virginitas in partu que Thomas reçoit « absque omni dubio »**. En dehors de cette citation, Thomas n’utilise jamais l’expression signaculum castitatis, introduite ici par le traducteur par réminiscence de la poésie mariale du 12e siècle où elle désigne par euphémisme mais sans équivoque l’hymen intact de la virginitas in partu.
*Cf. Summae theologiae Secunda secundae, q. 151, divisio textus : « De virginitate, quae est pars castitatis ».
** Summae theologiae Tertia pars, q. 28 a. 2 co. : « absque omni dubio asserendum est matrem Christi etiam in partu virginem fuisse » ; voir aussi Compendium theologiae, 1.225, Leonina t. 42, p. 176.51-53 : « Virgo dicitur absolute ».
***
Voir par exemple   Bernardus Morlanensis, Mariale, Rythmus 14, § 11, Analecta hymnica medii aevi, t. 50, Leipzig, 1907, p. 452  : « Stella maris, quae, dum paris, Non perdis signaculum castitatis, a peccatis Tuum solve servulum » ;   Aelredus Rievallensis, Sermones, sermo 19 in Assumptione Beatae Mariae, 17 (collectio Claraevallensis prima), CCCM 2A, p. 150.142 : «Clausa erat et signata signaculo castitatis, quae per ingressum Domini non fracta, sed potius magis solidata et firmata est » ;   Aelredus Rievallensis, Sermones, sermo 73 in Assumptione Beatae Mariae, 4 (collectio Dulnensis), CCCM 2B, p. 241.33 : «Prudentiores quae, ut seruarent signaculum castitatis, sterilitatis opprobrium non horruerunt ». [MM2022]
199 autem Mt366 Ed1657 Ed1953 ] est Li448
200 mirabilem] mirabiliter Ed1657, mirabile Ed1953
201 inviolabiliter] om. Ed1657
marg.| {CLC2d7.9} AMBROSIUS. − Non enim virilis coitus vulve virginalis secreta reseravit sed immaculatum semen inviolabili utero Spiritus sanctus infudit. Qui ergo vulvam sanctificavit alienam ut nasceretur propheta, hic est qui aperuit matri202 sue vulvam, ut immaculatus exiret.CO dh
dh ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 56-57, CCSL 14, p. 55.760-56.776 : «Non enim uirilis coitus uuluae uirginalis secreta reserauit, sed inmaculatum semen inuiolabili utero Spiritus sanctus infudit. Non enim uirilis coitus uuluae uirginalis secreta reserauit, sed inmaculatum semen inuiolabili utero spiritus sanctus infudit ; solus enim per omnia ex natis de femina sanctus dominus Iesus, qui terrenae contagia corruptelae inmaculati partus nouitate non senserit et caelesti maiestate depulerit. Nam si litteram sequamur, quomodo sanctus omnis masculus, cum multos sceleratissimos fuisse non lateat? Numquid sanctus Achab? Numquid sancti pseudoprophetae, quos ad Heliae preces ultor caelestis iniuriae ignis absumsit? Sed ille sanctus, per quem figuram futuri mysterii pia legis diuinae praescripta signabant, eo quod solus sanctae ecclesiae uirginis ad generandos populos dei inmaculatae fecunditatis aperiret genitale secretum.Hic solus aperuit sibi uuluam. Nec mirum ; qui enim dixerat ad prophetam : priusquam te formarem in utero, noui te et in uulua matris sanctificaui te, qui ergo uuluam sanctificauit alienam, ut nasceretur propheta, hic est qui aperuit matris suae uuluam, ut inmaculatus exiret». [FG2013]*
CO ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
202 matri] matris Li448
marg.| {CLC2d7.10} BEDA. − Quod ergo ait : Adaperiens vulvam , consuete nativitatis more loquitur203 ; non quod Dominus sacri ventris hospitium, quod ingressus sanctificarat, egressus devirginasse credendus sit.CP di
di ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1714 sqq. : «Itaque quod ait, adaperiens uuluam, consuetae natiuitatis more loquitur non quod dominus noster sacri uentris hospitium quod ingressus sanctificarat egressus deuirginasse credendus sit iuxta hereticos qui dicunt beatam mariam uirginem usque ad partum non uirginem esse post partum sed iuxta fidem catholicam clauso uirginis utero quasi sponsus suo processisse de thalamo». [MM2020]*
CP ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
203 more loquitur] inv . Li448
marg.| { CLC2d7.11} GREGORIUS NYSSENUS. − Solus autem hic partus masculinus spiritualiter esse conspicitur qui nil de femineitate culpe portavit. Unde revera sanctus vocatus est. Unde et Gabriel quasi hoc decretum ad ipsum solum pertinere memorans, dicebatdj : « Quod ex te nascetur sanctum, vocabitur filius Dei ». Et in ceteris quidem primogenitis, sanctos illos vocari evangelica solertia statuit tamquam oblatione divina sortitos huiusmodi nomen, at in totius primogenito creature quod nascitur, sanctum pronuntiat angelus, quasi proprie sanctum existens.CQ dk
dj Lc. 1, 35.
dk ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 21 (Krikones § 451 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 34vb16-28  ; Wien, ONB, theol. gr. 71, f. 112r16-v8 [MM2022] : «Γρηγορίου Νύσσης. Εἰς τὴν Ὑπαπαντήν. [...] [cf. CLC2d7.8] καὶ μόνος ἄῤῥην πνευματικῶς εἶναι πεπίστευται μηδὲν τῆς θηλυπρεποῦς ἁμαρτίας ἐπαγόμενος, ὅθεν καὶ ὄντως ἅγιος ἐπαξίως κέκληται· ὅπερ * καὶ Γαβριὴλ τὰ τοῦ ζωοποιοῦ τόκου τῇ Θεοτόκῳ φέρων εὐαγγέλια, οἱονεὶ τὴν προδιωρισμένην περὶ τούτου ** καὶ εἰς αὐτὸν μόνον ὁρῶσαν νομοθεσίαν ἐν ἀναμνήσει ποιούμενος, ἔλεγε· Διὸ καὶ τὸ γεννώμενον ἅγιον, *** κληθήσεται Υἱὸς Θεοῦ· ὡς κυρίως τῆς τοῦ ἁγίου ἁρμοζούσης ἐπωνυμίας τῷ τὴν παρθένον μήτραν τῇ θείᾳ διανοίξαντι θαυματουργίᾳ. Καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων μὲν πρωτοτόκων, ἅγια ταῦτα κληθήσεσθαι, βεβασανισμένως τῷ βάθει τοῦ Νόμου ἐγκύψασα ἡ εὐαγγελικὴ ἀκρίβεια, διηγόρευσεν, ὡς τῇ τοῦ Θεοῦ ἀφιερώσει τοῦτο **** καλεῖσθαι κληρωσαμένων· ἐπὶ δὲ τοῦ πρωτοτόκου πάσης κτίσεως, Ἅγιον τὸν ***** γεννώμενον ὁ ἄγγελος εἴρηκεν, ὡς τοῦτο κυρίως ὑπάρχον, καὶ τὴν ὄντως ἁγιότητα ἐν τῇ ἀποπομπῇ τῆς κακίας, καὶ τῇ τοῦ ἀγαθοῦ ἐπιλογῇ,****** ἅμα τῷ γεννηθῆναι, ὥς φησιν ὁ προφήτης, ἐπιδειξάμενον [...] ».
*ὅπερ] ὥσπερ Greg.
**προδιωρισμένην περὶ τούτου] προδιωρισμένην τε περὶ τούτου Wg71, περὶ τούτου προδιωρισμένην τε Greg.
***ἔλεγε· - Διὸ καὶ τὸ γεννώμενον ἅγιον] inv. Greg.
****τοῦτο Vg1611 Vg1642 ( 103va13 ) Wg71] τὸ οὕτω Greg.
*****
τὸν] τὸ Wg71
******
ἐπιλογῇ] ἐκλογῇ Greg.
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , De occursu Domini [CPG 3195], PG 46, 1157B8-C10  : « [...] καὶ μόνος ἄῤῥην πνευματικῶς εἶναι πεπίστευται, μηδὲν τῆς θηλυπρεποῦς ἁμαρτίας ἐπαγόμενος, ὅθεν καὶ ὄντως ἅγιος ἐπαξίως κέκληται· ὥσπερ * καὶ Γαβριὴλ τὰ τοῦ ζωοποιοῦ τόκου τῇ Θεοτόκῳ φέρων εὐαγγέλια, οἱονεὶ τὴν περὶ τούτου προδιωρισμένην τε** καὶ εἰς αὐτὸν μόνον ὁρῶσαν νομοθεσίαν ἐν ἀναμνήσει ποιούμενος· Διὸ καὶ τὸ γεννώμενον ἅγιον, ἔλεγε, *** κληθήσεται Υἱὸς Θεοῦ· ὡς κυρίως τῆς τοῦ ἁγίου ἁρμοζούσης ἐπωνυμίας τῷ τὴν παρθένον μήτραν τῇ θείᾳ διανοίξαντι θαυματουργίᾳ. Καὶ ἐπὶ μὲν τῶν ἄλλων πρωτοτόκων, ἅγια ταῦτα κληθήσεσθαι, βεβασανισμένως τῷ βάθει τοῦ Νόμου ἐγκύψασα ἡ εὐαγγελικὴ ἀκρίβεια, διηγόρευσεν, ὡς τῇ τοῦ Θεοῦ ἀφιερώσει τὸ οὕτω**** καλεῖσθαι κληρωσαμένων· ἐπὶ δὲ τοῦ πρωτοτόκου πάσης κτίσεως, Ἅγιον τὸν ***** γεννώμενον ὁ ἄγγελος εἴρηκεν, ὡς τοῦτο κυρίως ὑπάρχων, καὶ τὴν ὄντως ἁγιότητα ἐν τῇ ἀποπομπῇ τῆς κακίας, καὶ τῇ τοῦ ἀγαθοῦ ἐκλογῇ,****** ἅμα τῷ γεννηθῆναι, ὥς φησιν ὁ προφήτης, ἐπιδειξάμενος ». [MM2021] [VS2022]* [MM2022]
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 37 a. 3 arg. 1 et ad 1 : « Dicitur enim Exodi 131"Sanctifica mihi omne primogenitum quod aperit vulvam in filiis Israel". Sed Christus exivit de clauso virginis utero et ita matris vulvam non aperuit. Ergo Christus ex hac lege non debuit in templo offerri. [...] Ad primum ergo dicendum quod, sicut Gregorius Nyssenus dicit [cf. CLC2d7.8],"illud legis praeceptum in solo incarnato Deo singulariter et ab aliis differenter impleri videtur. Ipse namque solus, ineffabiliter conceptus ac incomprehensibiliter editus, virginalem uterum aperuit, non antea connubio reseratum, servans et post partum inviolabiliter signaculum castitatis". Unde quod dicit,   aperiens vulvam designat quod nihil antea inde intraverat vel exiverat. Et per hoc etiam"specialiter dicitur masculinus, quia nihil de femineitate culpae portavit". Singulariter etiam sanctus, qui terrenae contagia corruptelae, immaculati partus novitate, non sensit ». [MM2022]
CQ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1657 Ed1953 {MM2015} {MM2021}
marg.| {CLC2d7.12} AMBROSIUS. − Solus enim per omnia in natis de femina sanctus Dominus Iesus, qui terrene contagia corruptele immaculati partus novitate non senserit, et celesti maiestate depulerit. Nam si litteram sequamur204*, quomodo sanctus omnis masculus, cum multos sceleratissimos fuisse non lateat? Sed ille sanctus205 quem figuram206* futuri mysterii legis divine prescripta signabant eo quod solus sancte Ecclesie virginis ad generandos populos aperiret genitale secretum.CR dl
dl ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 56-57, CCSL 14, p. 55.762-56.772 : Non enim uirilis coitus uuluae uirginalis secreta reserauit, sed inmaculatum semen inuiolabili utero Spiritus sanctus infudit. solus enim per omnia ex * natis de femina sanctus Dominus Iesus, qui terrenae contagia corruptelae inmaculati partus nouitate non senserit et caelesti maiestate depulerit. Nam si litteram sequamur, quomodo sanctus omnis masculus, cum multos sceleratissimos fuisse non lateat? Numquid sanctus Achab? Numquid sancti pseudoprophetae, quos ad Heliae preces ultor caelestis iniuriae ignis absumsit? Sed ille sanctus, per quem figuram ** futuri mysterii pia legis diuinae praescripta signabant, eo quod solus sanctae ecclesiae uirginis ad generandos populos Dei inmaculatae fecunditatis aperiret genitale secretum. Hic solus aperuit sibi uuluam. Nec mirum ; qui enim dixerat ad prophetam : priusquam te formarem in utero, noui te et in uulua matris sanctificaui te, qui ergo uuluam sanctificauit alienam, ut nasceretur propheta, hic est qui aperuit matris suae uuluam, ut inmaculatus exiret».
* ex ] in C (Paris, BnF, Nal. 1438)
** figuram ] in figura g (Sankt Gallen 96) E (München, Clm. 14117) T (München, Clm.18522b). [FG2013]*
CR ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed195 {MM2021}
204 sequamur] sequimur Ed1953
205 sanctus] + per Li448
206 figuram] in figura Ed1953
marg.| {CLC2d7.13} CYRILLUS. – "O profunditatem207* scientiarum, sapientie et scientie Dei"dm. Offert hostias qui per singulas hostias honoratur cum Patre. Figuras legis custodit veritas. Qui legis est conditor sicut Deus, legem custodit208* ut homo. CS dn.
Unde sequitur :
dm Cf. Rm. 11, 33 : « O altitudo divitiarum sapientie et scientie Dei ».
dn ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 22 (Krikones § 452 Cyrillus. Homilia 27), Vat. gr. 1611, f. 36ra23-29  ; Vat. gr. 1642, f. 104ra2  : «Κυρίλλου. Ὁμιλία κζ’. [...] Ὢ μεγάλης * οἰκονομίας! ‘ Ὢ βάθος πλούτου καὶ σοφίας καὶ γνώσεως 2* Θεοῦ!’ Ὁ ἐν κόλποις ὢν τοῦ Πατρός, 3* ὁ δι’ οὗ 4* τὰ πάντα προσάγεται δουλοπρεπῶς 5* , πλὴν 6* ὅτε γέγονεν ἐν 7* τοῖς τῆς ἀνθρωπότητος μέτροις, προσφέρει δὲ καὶ θυσίαν ὁ ταῖς παρὰ πάντων λατρείαις 8* συνδοξαζόμενος τῷ ἰδίῳ Γεννήτορι. 9* παραδόξου πράγματος! Τοὺς τοῦ νόμου τύπους τετήρηκεν ἡ ἀλήθεια. Διὰ ποίαν αἰτίαν ; Ὅτι καὶ νομοθέτης ἦν ὡς Θεός, καὶ ὑπὸ νόμον ὡς ἄνθρωπος. Τί δὲ δὴ προσκεκόμικεν ὡς πρωτότοκος 10* καὶ ἄρσην ; Ζεῦγος τρυγόνων ἢ 11* δύο νεοσσοὺς 12* περιστερῶν, κατὰ τὸ 13* τῷ νόμῳ διηγορευμένον […] ».
*μεγάλης] + καὶ τεθαυμασμένης PG77 | 2*γνώσεως] + τοῦ PG77 | 3*Πατρὸς] +ὁ σύνεδρος αὐτῷ καὶ συναΐδιος Υἱὸς PG77 | 4* ὁ δι’ οὗ] ᾧ PG72 | 5* δουλοπρεπῶς] θεοπρεπῶς PG77 | 6* πλὴν] ὁ ταῖς παρὰ πάντων λατρείαις δοξαζόμενος PG72 | 8*λατρείαις]+ καταχρυσούμενος καὶ PG77 | 9* προσφέρει δὲ καὶ ... Γεννήτορι. Ὢ] τῷ ἰδίῳ Γεννήτορι προσφέρει θυσίαν. Ὢ τοῦ PG72 | 10*πρωτότοκος] + τε PG77 | 11*ἢ] καὶ PG72 | 12*τὸ]+ ἐν PG77 | 13*νεοσσοὺς] νοσσοὺς Vg1642
<cuius fons> Cf.   Cyrillus Alexandrinus , Homilia 12 in occursum Domini in Lc. 2, 22 [CPG 5207.1], ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 57, n° 9.1-6 ; PG 77, 1044B15-C6 . [MOB2014] [MM2015] [MM2021] [VS2022 rev.]
<ex quo>   Macarius Chrysocephalus , Catena in Lc., ed.   Mai , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 500D7-501A5 (iuxta BAV, Vat. gr. 1610, f. 120)
¶Nota 1 : Ni Mai, ni Reuss n’avaient signalé les leçons relevées ici. Selon un procédé que nous avons souvent observé, la Catena retient les passages communs aux différentes versions du texte cité dont Thomas a connaissance. Autrement dit, il évite autant que possible les lieux variants.
¶Nota 2 : Selon le principe de la continuitas, caractéristique du procédé de la Catena, Thomas associe grammaticalement et syntaxiquement cette sentence à la précédente. L’accusatif profunditatem s’explique comme complément d’objet direct du dernier verbe de la sentence précédente (aperiret) et comme apposition de son complément d’objet direct genitale secretum.
¶Nota 3 : Scientiarum, mis pour πλούτου que la Vulgate traduit par divitiarum, est une substitution métonymique intentionnelle du glossateur, frère mendiant et théologien. En révisant la traduction littérale, il remplace l’image des richesses matérielles par la référence à la science divine, analogé conceptuel compatible avec l’essence divine. [MM2021]
¶Nota 4 : La Catena ne distingue pas ici θυσίαν et λατρείαις ; les deux mots sont traduits par hostias, répété sans erreur et sans gloire. [MM2022]
CS ¶Codd. : Cbg133 Li448 Mt366 Ed1657 Ed1953 {MM2021} {MM2022}
207 profunditatem ! codd. ] profunditas Ed1953
208 custodit] custodivit Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,24 
Et ut darent hostiam, secundum quod dictum erat in lege Domini209 :"Par turturum aut duos pullos columbarum".
209 Cf. Lv. 12, 8.
marg.| {CLC2d7.14} BEDA. In homiliario. 210* − Hostia autem hec pauperum erat. Precepit quippe Dominus in legedo ut qui possent agnum pro filio aut filia, simul et turturem sive columbam offerrent. Qui vero non sufficiebant ad offerendum agnum, duos iam turtures vel duos columbe pullos offerrent. Ergo Dominus cum dives esset, pauper fieri dignatus est, ut nos sua paupertate divitiarum suarum donaret esse participes.CT dp
do Cf. Lv. 12, 6-8 : « Cumque expleti fuerint dies purificationis suæ, pro filio sive pro filia, deferet agnum anniculum in holocaustum, et pullum columbæ sive turturem pro peccato, ad ostium tabernaculi testimonii, et tradet sacerdoti, 7 qui offeret illa coram Domino, et orabit pro ea, et sic mundabitur a profluvio sanguinis sui : ista est lex parientis masculum aut feminam. 8 Quod si non invenerit manus ejus, nec potuerit offerre agnum, sumet duos turtures vel duos pullos columbarum, unum in holocaustum, et alterum pro peccato : orabitque pro ea sacerdos, et sic mundabitur ».
dp ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 18, CCSL 122, lin. 43 sqq. : « Hostia haec pauperum erat. Praecepit quippe dominus in lege ut qui possent agnum pro filio uel pro filia simul et turturem siue columbam offerrent ; qui uero non sufficeret ad offerendum agnum duos iam turtures uel duos columbae pullos offerret. Ergo dominus nostrae per omnia memor salutis non solum homo fieri cum deus esset sed etiam cum diues esset pauper fieri dignatus est pro nobis ut nos sua paupertate simul et humanitate diuitiarum et diuinitatis suae donaret esse participes ».
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 37 a. 3 ad 4 : «Ad quartum dicendum quod levit. xii praecipitur ut qui possent, agnum pro filio aut filia, simul et turturem sive columbam offerrent, qui vero non sufficerent ad offerendum agnum, duos turtures aut duos columbae pullos offerrent. Dominus ergo, qui, cum dives esset, propter nos egenus factus est, ut illius inopia divites essemus, ut dicitur ii cor. viii, pro se pauperum hostiam voluit offerri, sicut et in ipsa nativitate pannis involvitur et reclinatur in praesepio. Nihilominus tamen huiusmodi aves figurae congruunt. Turtur enim, quia est avis loquax, praedicationem et confessionem fidei significat ; quia vero est animal castum, significat castitatem ; quia vero est animal solitarium, significat contemplationem. Columba vero est animal mansuetum et simplex, mansuetudinem et simplicitatem significans. Est autem animal gregale, unde significat vitam activam. Et ideo huiusmodi hostia significabat perfectionem Christi et membrorum eius. Utrumque autem animal, propter consuetudinem gemendi, praesentes sanctorum luctus designat, sed turtur, quae est solitaria, significat orationum lacrimas ; columba vero, quae est gregalis, significat publicas orationes Ecclesiae. Utrumque tamen animal duplicatum offertur, ut sanctitas sit non solum in anima, sed etiam in corpore ». [MM2021]
CT ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}
210 homiliario] scrips., omel’ Li448, hom. De Purif. B. V. Ed1953
marg.| {CLC2d7.15} CYRILLUS. –  [a] Videndum autem quid hec oblata insinuant. Nimirum loquacissima est turtur in avibus at211* columba est animal mansuetum. Talis autem factus est erga nos salvator, mansuetudinem perfecte colens, et ut turtur orbem allexit, replens hortum suum propriis melodiis. [b] Occidebatur ergo turtur atque212* columba ut ipse per figuras nobis pandatur passurus in carne pro vita mundi.CU dq
dq ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 22-24 (Krikones § 452 Cyrillus. Homilia 27), Vat. gr. 1611, f. 36ra31-b13  ; Vat. gr. 1642, f. 104ra24-rb21  : «Κυρίλλου. Ὁμιλία κζ’. [...] [a] Ἀλλὰ τί βούλεται ταῦτα δηλοῦν ; Ἡ μὲν τρυγών ἐστι * λαλίστατον ἐν στρουθίοις· ἡ δὲ περιστερά, ζῷον ἤπιον καὶ πρᾶον. Γέγονε δὲ τοιοῦτος εἰς ἡμᾶς ὁ τῶν ὅλων σωτὴρ ** καὶ Κύριος, πραότητα μὲν τὴν εἰς ἄκρον ἔχων, τρυγόνος *** δὲ δίκην κατακηλήσας τὴν ὑπ’ οὐρανὸν καὶ τῆς ἑαυτοῦ καλλιφωνίας τὸν ἴδιον ἀμπελῶνα πληρῶν, τουτέστιν **** ἡμᾶς τοὺς πιστεύσαντας εἰς αὐτόν. Γέγραπται γοῦν ἐν τῷ ᾌσματι τῶν ᾀσμάτων, ὅτι “Φωνὴ τῆς τρυγόνος ἠκούσθη ἐν τῇ γῇ ἡμῶν· αἱ ἄμπελοι κυπρίζουσιν, ἔδωκαν ὀσμήν”* ****. Λελάληκε γὰρ πρὸς ἡμᾶς τὸ θεῖόν τε καὶ εὐαγγελικὸν καὶ σωτήριον κήρυγμα******. [ b] Ἐσφάζετο μὲν οὖν τρυγὼν καὶ περιστερά, ἵνα πάλιν αὐτὸς ὡς διὰ τύπων ἡμῖν σημαίνηται, τὸν ὑπὲρ [f. 36rb13] τῆς τοῦ ******* κόσμου ζωῆς ὑπομένων θάνατον κατὰ σάρκα […] ».
*ἐστι] ἔστι PG72
**σωτὴρ] πατὴρ Reuss, Ποιητὴς PG72
***τρυγόνος] τρυγώνος Vg1642
****τουτέστιν] τοῦτ’ἔστιν Reuss
*****κυπρίζουσιν ἔδωκαν ὀσμήν Vg1611 Vg1642] κυπρίζουσι PG72, κυβρίζουσιν ἔδωκαν ὀσμήν Reuss
******καὶ σωτήριον κήρυγμα] κήρυγμα, τὸ παντὸς τοῦ κόσμου σωτήριον, ὁ Χριστός PG72
*******τοῦ] om. Reuss PG72
<ex quo>   Macarius Chrysocephalus , Catena in Lc., in : ed.   Mai , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 501A8-14 , 501B5-7 (iuxta BAV, Vat. gr. 1610, f. 120v) [MOB2014]
<cuius fons> [a]   Cyrillus Alexandrinus , Homilia 12 in occursum Domini in Lc. 2, 22 [CPG 5207.1] ; ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 57-58, n° 9.7-11, 14-16 ; PG 77, 1044C9-D2  : «Ἀλλὰ γὰρ τί βούλεται δηλοῦν ἡ τρυγὼν, τί δὲ καὶ τὸ ἕτερον, τοῦτ' ἕστιν ἡ περιστερὰ, φέρε δὴ, φέρε, καταθρήσωμεν. Οὐκοῦν τὸ μὲν ἔστι λαλίστατον ἐν στρουθίοις ἀγροῦ, τὸ δὲ ἤπιόν τε καὶ πρᾶον· γέγονε δὲ τοιοῦτος εἰς ἡμᾶς ὁ τῶν ὅλων Σωτὴρ [πατὴρ Reuss], πραότητα μὲν εἰς ἄκρον ἔχων, τρυγόνος δὲ δίκην κατακλύσας τὴν ὑπ' οὐρανὸν, καὶ τῆς ἑαυτοῦ καλλιφωνίας τὸν ἴδιον ἀμπελῶνα πληρῶν, τοῦτ' ἔστιν, ἡμᾶς τοὺς πιστεύοντας εἰς αὐτόν· γέγραπται γοῦν ἐν τῷ Ἄσματι τῶν ᾀσμάτων, ὅτι “Φωνὴ ἡ τῆς τρυγόνος ἠκούσθη ἐν τῇ γῇ ἡμῶν” λελάληκε γὰρ πρὸς ἡμᾶς τὸ θεῖόν τε καὶ εὐαγγελικὸν [+ καὶ Reuss] σωτήριον κήρυγμα. Τρυγόνες δὴ οὖν καὶ περιστεραὶ προσεφέροντο, παραστάντος αὐτοῦ τῷ Κυρίῳ, καὶ ἦν ἰδεῖν καθ' ἕνα καιρὸν ὁμοῦ τοῖς τύποις τὴν ἀλήθειαν». [b] Non inveni.
¶Nota : La leçon Salvator traduit bien σωτήρ, qui se lit (abrégé σηρ) au moins dans les manuscrits suivants de la chaîne de Nicétas : Vg1611 (46ra33) Vg1642 (104ra30) ; Wien, theol. 71 ; Pg208 ( 87r1 ). C’est par erreur que Reuss transcrit πατὴρ. Le segment b n’a pas d’équivalent dans la tradition directe des oeuvres de Cyrille. [MM2021] [VS2022 rev.]* [MM2022]
CU ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
211 at] et Ed1953
212 atque ] aut Ed1953
marg.| {CLC2d7.16} BEDA. In homiliario. 213*. − Vel columba simplicitatem, turtur indicat castitatem quia et columba simplicitatis et castitatis amator est turtur ; ita ut si214 coniugem casu perdiderit, non ultra aliam querere curet. Merito ergo turtur et columba Domino offeruntur in hostiam quia simplex et pudica fidelium conversatio est illi iustitie sacrificium gratum.CV dr
dr ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 18, CCSL 122, lin. 56 sqq. : « Columba ergo simplicitatem turtur indicat castitatem quia et columba simplicitatis et castitatis amator est turtur ita ut si coniugem casu perdiderit non alium ultra quaerere curet. Unde in laudibus ecclesiae loquitur dominus : pulchrae sunt genae tuae sicut turturis. Et iterum : ecce tu pulchra es amica mea, ecce tu pulchra, oculi tui columbarum. Genas quippe ut turturis habet anima quae ab omni inpudicitiae peste castam se custodit et inmunem. Oculos habet columbarum quae nulli nocere desiderans etiam inimicos simplici amore contuetur. Sed utraque auis memorata quia gemitum pro cantu edere solet sanctorum in hoc saeculo designat ploratum de quo dominus memorat dicens : amen amen dico uobis quia plorabitis et flebitis uos, mundus autem gaudebit ; uos autem contristabimini, sed tristitia uestra uertetur in gaudium. Et rursus : beati lugentes quoniam ipsi consolabuntur. Merito ergo turtur et columba domino offeruntur in hostiam quia nimirum simplex et pudica fidelium conuersatio gratum est illi sacrificium iustitiae quia qui laborat in gemitu suo qui lacrimis stratum suum singulas per noctes abluit acceptissimam prorsus deo uictimam mactat ».
<ex quo> =   Rabanus Maurus , In Lev. 5, lib. 3, PL 108, 370D-371B.
<ex quo> <diff.> Glossa ordinaria (Lc. 2:24) [Strasbourg, 1481, t. 4, facsim., p. 147a], ed. Gloss-e . [MM2021]
CV ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
213 In homiliario] (ut supra) Ed1953
214 si] om. Mt366
marg.| {CLC2d7.17} ATHANASIUS. − Ideo vero bina iussit offerri quia, homine consistente ex anima et corpore, duplam215* poscit a nobis216* Deus castitatem et mansuetudinem, non solum corporis sed etiam anime. Alioquin erit homo fictor et hypocrita, gerens in tegumentum occulte malitie innocentiam apparentem.CW ds
ds ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 22-24 (Krikones §459 : Athanasius), Vat. gr. 1611, f. 36vb, 37r2-7  : «Ἀθανασίου. […] Εἰ δέ τις εἴποι· Διὰ τί δύο καὶ δύο προσφέρεσθαι τὰ εἰρημένα [+ ζῶα PG27] ἐκέλευσε πετεινά [om. PG27], καὶ τὰ μὲν τέλεια, τὰ δὲ νεοσσούς ; φημὶ ὅτι τοῦ ἀνθρώπου διπλοῦ ὄντος, τουτέστιν ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος, διπλῆν ζητεῖ παρ’ ἡμῶν ὁ Θεὸς τήν τε σωφροσύνην καὶ τὴν πραότητα. Εἰ γὰρ κατὰ μὲν τὸ σῶμα ἀπέχομαι σαρκικῶν ἡδονῶν, κατὰ δὲ τὴν ψυχὴν πρὸς ἐπιθυμίαν τούτων κινοῦμαι, οὐκ εἰμὶ σώφρων, ἀλλὰ μοιχός. Ὁ γὰρ ἐμβλέψας, φησὶ, πρὸς τὸ ἐπιθυμῆσαι, ἤδη ἐμοίχευσεν ἐν τῇ καρδίᾳ. Καὶ αὖθις ὁ κατὰ τὸ φαινόμενον μὲν [om. PG27] δοκῶν εἶναι πρᾶος, κατὰ δὲ τὴν ψυχὴν κινούμενος πρὸς θυμόν, οὐκ ἔστιν ἄκακος, ἀλλ’ ὑποκριτὴς καὶ μηνιαστής, ἔχων τῆς κεκρυμμένης κακίας [+ τὸ PG27] ἐπικάλυμμα τὴν φαινομένην καὶ δοκοῦσαν εἶναι ἀκακίαν. […]».
<cuius fons>   Athanasius Alexandrinus, Scholia in Lc.   [CPG 2141.9] = PG 27, 1396C15-D14 (iuxta Paris, BnF, gr. 208  ). [MM2021] [VS2022 rev.]
CW ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
215 duplam] duplum Ed1953
216 poscit - a nobis] inv. Ed1953
marg.| {CLC2d7.18} BEDA. In homiliario. 217* − Cum vero utraque avis propter consuetudinem gemendi presentes sanctorum luctus designet, hoc218* tamen differunt quod turtur solivagus, columba autem gregatim volare consuevit ; et ob id iste secretas orationum lacrimas, illa publicos Ecclesie conventus insinuat.CX dt
dt ¶Fons : Beda Venerabilis , Homiliarum evangelii libri, lib. 1, hom. 18, CCSL 122, lin. 76 sqq. : «Cum uero utraque auis ista propter consuetudinem gemendi praesentes sanctorum luctus et desideria superna designet hoc tamen differunt quod turtur soliuagus columba autem gregatim gemere consueuit et ob id iste secretas orationum lacrimas illa publicos ecclesiae conuentus insinuat».
<ex quo> =   Rabanus Maurus , In Lev. 5, lib. 3, PL 108, 371B.
<Paral.>   Thomas de Aquino, Summae theologiae tertia pars, q. 37 a. 3 ad 4 : « Ad quartum dicendum quod levit. xii praecipitur ut qui possent, agnum pro filio aut filia, simul et turturem sive columbam offerrent, qui vero non sufficerent ad offerendum agnum, duos turtures aut duos columbae pullos offerrent. Dominus ergo, qui, cum dives esset, propter nos egenus factus est, ut illius inopia divites essemus, ut dicitur ii cor. viii, pro se pauperum hostiam voluit offerri, sicut et in ipsa nativitate pannis involvitur et reclinatur in praesepio. Nihilominus tamen huiusmodi aves figurae congruunt. Turtur enim, quia est avis loquax, praedicationem et confessionem fidei significat ; quia vero est animal castum, significat castitatem ; quia vero est animal solitarium, significat contemplationem. Columba vero est animal mansuetum et simplex, mansuetudinem et simplicitatem significans. Est autem animal gregale, unde significat vitam activam. Et ideo huiusmodi hostia significabat perfectionem Christi et membrorum eius. Utrumque autem animal, propter consuetudinem gemendi, praesentes sanctorum luctus designat, sed turtur, quae est solitaria, significat orationum lacrimas ; columba vero, quae est gregalis, significat publicas orationes Ecclesiae. Utrumque tamen animal duplicatum offertur, ut sanctitas sit non solum in anima, sed etiam in corpore». [MM2021]
CX ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
217 In homiliario] om. Ed1953
218 hoc] in praem. Ed1953
marg.| {CLC2d7.19} BEDA. Super Lucam. 219* − Vel columba, que gregatim volat, active vite frequentiam demonstrat ; turtur qui singularitate gaudet, speculative vite culmina denuntiat. Et, quia eque utraque conditori accepta est hostia, consulte Lucas utrum turtures an pulli columbarum pro domino sint oblati non dixit, ne unum alteri vivendi ordinem preferret, sed utrumque sequendum doceret.CY du
du ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1785 sqq. : « Hoc sane inter turturis et columbae significantiam distat quod columba quae gregatim conuersari uolare et gemere consueuit actiuae uitae frequentiam demonstrat de qua dicitur : multitudinis autem credentium erat cor et anima una, nec quisquam eorum quae possidebat aliquid suum esse dicebat, sed erant illis omnia communia. Turtur uero qui singularitate gaudet adeo ut, si coniugem casu perdiderit, solus exinde permaneat speculatiuae uitae culmina denuntiat quia et paucorum est ista uirtus et his singillatim attributa. Solus esaias deum exercituum uidet laudes seraphin contemplatur et quia male tacuerit quasi turtur singularis ingemit. Moyses pauente procul populo solus ascendit ad dominum et ne idem populus feriatur lacrimosis precibus impetrat. Solus fugientibus sociis danihel inter angelos remanet. Solus iezechiel quadrigas cherubin et supernae ciuitatis aedificia celsa miratur. Solus paulus ad delicias paradisi et uisenda caeli tertii secreta raptatur. Item cum intrans cubiculum clauso ostio oro patrem in abscondito turturem offero. At cum eiusdem operis compares quaero canendo cum propheta, venite adoremus et procidamus ante deum ploremus coram domino qui fecit nos, columbas ad altare deporto. Et quia aeque utraque conditori accepta est hostia consulte lucas utrum turtures an pulli columbarum pro domino sint oblati non dixit ne unum alteri uiuendi ordinem praeferret sed utrumque sequendum utrumque diuinis cultibus doceret offerendum. Igitur quia de purgatione longior se sermo protraxit quid ipse dierum purgationis numerus contineat mysterii et quare idem in feminae genetrice purganda geminari sit iussus in leuitico congruentius explanabitur ». [MM2021]
CY ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
219 Super Lucam] om. Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,
** distinctio 8
marg.| {CLC2d8.1} AMBROSIUS. dv − [b] Non solum ab angelis et prophetis, a pastoribus et a parentibus, sed etiam a senioribus et iustis generatio Domini accepit testimonium.
[a] Unde dicitur : CZ dw
dv [Lc. 2, 21-31 legitur in Circumcisione Domini (Rom.)]
dw ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 58, CCSL 14, p. 56.777-785 : «[a]   Et ecce homo erat in Hierusalem, cui nomen Symeon, et homo iste iustus et timoratus , exspectans consolationem Israhel. [b] Non solum ab angelis et prophetis, a pastoribus et parentibus, sed etiam a senioribus et iustis generatio Domini accipit testimonium. Omnis aetas et uterque sexus euentorum que miracula fidem adstruunt : uirgo generat, sterilis parit, mutus loquitur, Elisabet prophetat, magus adorat, utero clausus exsultat, uidua confitetur, iustus exspectat. Et bene iustus, qui non suam, sed populi gratiam requirebat, cupiens ipse corporeae uinculis fragilitatis absolui, sed exspectans uidere promissum ; sciebat enim quia beati oculi qui uiderent». [FG2013]*
CZ ¶Codd. : La88 (14vb) Li448 (20va) Ed1953 {MM2020} {MM2024}
Numérotation du verset Lc. 2,25 
Et ecce homo erat in Hierusalem cui nomen Symeon et homo iste iustus et timoratus.
marg.| {CLC2d8.2} BEDA. − Quia difficile220* iustitia sine timore custoditur, non illum dico timorem qui temporalia bona sibi221* subtrahi perhorrescit, quem perfecta dilectio foras mittit ; sed timorem Domini sanctum222 qui manet223 in secula, quo iustus Deum quanto ardentius diligit, tanto solertius offendere cavet.DA dx
dx ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1826 sqq. : «Iustus, inquit, et timoratus quia difficile iustitia sine timore custoditur. Non illum dico timorem qui sub lege poenalis temporalia bona sibi subtrahi perhorrescit quem perfecta dilectio foras mittere consueuit sed timorem domini sanctum qui permanet in saeculum saeculi quo iustus deum suum quanto ardentius diligit tanto sollertius offendere cauet ». [MM2021]
DA ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}
220 difficile] difficulter Ed1953
221 bona sibi] inv. Ed1953
222 sanctum] om. Li448
223 manet] permanet Li448
marg.| {CLC2d8.3} AMBROSIUS. − [b] Et bene iustus, qui non suam sed populi gratiam requirebat.
[a] Unde sequitur :
Et exspectans consolationem Israel.DB dy
dy ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 58, CCSL 14, p. 56.777-785 : «Et ecce homo erat in Hierusalem, cui nomen Symeon, et homo iste iustus et timoratus, [a] exspectans consolationem Israhel. Non solum ab angelis et prophetis, a pastoribus et parentibus, sed etiam a senioribus et iustis generatio Domini accipit testimonium. Omnis aetas et uterque sexus euentorum que miracula fidem adstruunt : uirgo generat, sterilis parit, mutus loquitur, Elisabet prophetat, magus adorat, utero clausus exsultat, uidua confitetur, iustus exspectat. [b] Et bene iustus, qui non suam, sed populi gratiam requirebat, cupiens ipse corporeae uinculis fragilitatis absolui, sed exspectans uidere promissum ; sciebat enim quia beati oculi qui uiderent». [FG2013]
DB ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d8.4} GREGORIUS NYSSENUS. – [b] Non utique mundanam felicitatem in consolationem Israel prudens Simeon exspectabat, sed veram translationem ad veritatis decorem [a] per separationem a legis umbra. [c] Habuerat namque per oracula quod visurus esset Christum Domini priusquam de seculo presenti transmigraret.
Unde sequitur :
Et Spiritus sanctus erat in eo,
marg.| a quo scilicet iustificabatur. DC dz
dz ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 25-26 (Krikones § 464 Gregorius Nyssenus De occursu) : Vat. gr. 1611, f. 37v b31-38ra14. : «Γρηγορίου Νύσσης. Εἰς τὴν Ὑπαπαντήν. Μᾶλλον δὲ "Προσδεχόμενος ἦν παράκλησιν τοῦ Ἰσραήλ"· τουτέστιν, ἀναμένων τὴν φανέρωσιν τῆς ἀληθείας, καὶ τὴν πρὸς ταύτην τοῦ Ἰσραηλίτου λαοῦ [a] ἀπὸ τῆς νομικῆς σκιᾶς μεταχώρησιν· ἐπὶ τῷ ἀφέντα τὸ [ἀφεθέντα τοῦ PG46] ὑπὸ τὰ στοιχεῖα τοῦ κόσμου εἶναι τῷ τῆς ἀληθείας στοιχειοῦσθαι [+ διδασκαλείῳ PG46] καὶ τῇ κατ’ αὐτὴν καταρτίζεσθαι τελειότητι. [...] [f. 38r11 ] [b] Οὐκοῦν οὐ τὴν εἰς κοσμικὴν εὐδοξίαν τε καὶ μεγαλαυχίαν παράκλησιν τοῦ Ἰσραὴλ ὁ σοφὸς Συμεὼν ἐξεδέχετο· ἀλλὰ τὴν ὄντως ἀληθῆ, τὴν εἰς τὸ τῆς ἀληθείας κάλλος μετάθεσιν. [c] Χρηματισθέντος γὰρ αὐτοῦ [αὐτῷ PG46] πρὸ τῆς τοῦ βίου μεταλλαγῆς ἰδεῖν τὸν Χριστὸν Κυρίου συναναφανήσεσθαι , πνευματικῶς τὴν τοῦ λαοῦ παράκλησιν προσεδέχετο [ἐξεδέχετο PG46]».
<cuius fons> =   Gregorius Nyssenus , De occursu Domini [CPG 3195 BHGa 1959], PG 46, 1169B11-12 , 1172A14-B5  : « Τί ἐστι,"Προσδεχόμενος παράκλησιν τοῦ Ἰσραήλ" ;· Τουτέστιν [sequentia ut supra rubricatur]».
¶Nota Le texte de Grégoire est cité exactement, à l’exception des variantes signalées. [MM2019] [MM2021] [VS2024 rev.]
DC ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2021}
Numérotation du verset Lc. 2,26 
Et responsum acceperat a Spiritu sancto non visurum se mortem nisi prius videret Christum Domini.
marg.| {CLC2d8.5} AMBROSIUS. − Cupiebat quidem ipse224* corporee vinculis fragilitatis absolvi sed exspectabat225 videre promissum. Sciebat enim quia beati oculi qui viderent226*.DD ea
ea ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 58, CCSL 14, p. 56.777-785 : «  et ecce homo erat in Hierusalem, cui nomen Symeon, et homo iste iustus et timoratus ,   exspectans consolationem Israhel. Non solum ab angelis et prophetis, a pastoribus et parentibus, sed etiam a senioribus et iustis generatio Domini accipit testimonium. omnis aetas et uterque sexus euentorum que miracula fidem adstruunt : uirgo generat, sterilis parit, mutus loquitur, Elisabet prophetat, magus adorat, utero clausus exsultat, uidua confitetur, iustus exspectat. Et bene iustus, qui non suam, sed populi gratiam requirebat, cupiens ipse corporeae uinculis fragilitatis absolui, sed exspectans uidere promissum ; sciebat enim quia beati oculi qui uiderent». [FG2013]*
DD ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
224 quidem ipse] inv . Ed1953
225 exspectabat] exspectat Li448
226 viderent] eum praem. Ed1953
marg.| {CLC2d8.6} GREGORIUS. Septimo Moralium. 227* − In quo etiam discimus quanto desiderio ex plebe israelitica sancti viri incarnationis eius mysterium videre cupierunt.DE eb
eb ¶Fons : Gregorius Magnus , Moralia in Iob, lib. 7 § 7, CCSL 143, lin. 11 sqq. : «Et nascente domino, simeone spiritu in templum ueniente, didicimus quanto desiderio ex plebe israelitica sancti uiri incarnationis eius mysterium uidere cupierunt».
<ex quo> =   Alulfus sancti Martini Tornacensis, Liber gregorialis, pars III (Novum Testamentum : Lc. 10), PL 73, 1202.4. [MM2020]
DE ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
227 .VII.] om. Ed1953
marg.| {CLC2d8.7} BEDA. − Videre autem mortem, experiri eam significat ; multumque felix mortem videbit carnis quicumque Christum Domini prius oculis carnis228 videre sategerit, conversationem habendo in celesti Hierusalem, templi Dei limina frequentando, hoc est sanctorum, in quibus Deus habitat, exempla sectando. Eadem autem spiritus gratia, qua olim venturum precognoverat et nunc venientem cognovit. DF ec
Unde sequitur :
ec ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1838 sqq. : «Multum que felix mortem uidebit carnis quicumque christum domini prius oculis cordis uidere sategerit conuersationem habendo in caelesti hierusalem templi dei limina frequentando, hoc est pia sanctorum in quibus dominus inhabitat exempla sectando suspirando cum psalmista : vnam petii a domino hanc requiram ut inhabitem in domo domini omnibus diebus uitae meae ut uideam uoluntatem domini. Sic enim et ipse uerbum dei in manibus accipere et fidei caritatis que suae brachiis merebitur amplecti. Quod autem ait, et uenit in spiritu in templum, significat eum eadem spiritus gratia qua olim uenturum praecognouerat etiam nunc uenientem et iam iam que a se uidendum cognouisse saluatorem. Et cum inducerent puerum iesum parentes eius ut facerent secundum consuetudinem legis pro eo et ipse accepit eum in ulnas suas». [MM2020]
DF ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
228 carnis] cordis Li448
Numérotation du verset Lc. 2,27 
Et venit in spiritu in templum.
marg.| {CLC2d8.8} ORIGENES. 229* − [1] Et tu si vis tenere Iesum et amplexari manibus, omni labore nitere ut ducem habeas Spiritum, veniasque ad templum Dei.
[2] Sequitur enim :
229 Origenes] + in Lucam Ed1953
Et cum inducerent puerum Iesum parentes eius,
marg.| scilicet Maria mater et Ioseph qui putabatur pater ed,DG ee
ed Cf. Lc. 5, 23 : «Et ipse Iesus erat incipiens quasi annorum triginta, ut putabatur, filius Joseph».
ee ¶Fons : [1] Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 15 (Lc. 2:25-29), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 103.25-27  : « Spiritus igitur sanctus eum duxit in templum. Tu quoque si vis tenere Jesum, et amplexari manibus, et dignus fieri exire de carcere, omni labore nitere, ut ducem habeas Spiritum, veniasque ad templum Dei. Ecce nunc stas in templo Domini Jesu, hoc est, in Ecclesia ejus, hoc est templum de vivis lapidibus exstructum. Stas autem in templo Domini, quando vita tua, et conversatio Ecclesiae fuerit appellatione dignissima. Si veneris spiritu ad templum, invenies parvulum Jesum, levabis illum brachiis tuis et dices : Nunc dimittis servum tuum, Domine, in pace, secundum verbum tuum».
[2] Nullus dehinc inventus nisi verissimiliter Glossator ipse.
<Non hab.> Glossa ordinaria (Gloss-e) Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
¶Nota «(Ioseph) qui putabatur pater» est ici un ajout thomasien. L’expression n’a pas d’équivalent dans la littérature latine patristique et les principaux textes scholastiques du 13e siècle. Elle est attribuable au traducteur de la Catena qui l’utilise par deux fois pour traduire des expressions grecques différentes placées sous l’autorité de Grecus (CLC2d13.22.Métaphraste : τοῦ ὄντως λέγει πατρὸς) et de Chrysostome (CLC4d5.3 : τοῦ δοκοῦντος εἶναι πατρός ). Deux autres occurrences, dans les commentaires de Galates (Gal. 1, lect. 5, n° 48) et Jean (Io. 2, lect. 2, n° 370), dépendent de la Catena selon toute vraisemblance. [MM2020]
DG ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
ut facerent secundum consuetudinem legis pro eo
Numérotation du verset Lc. 2,28 
et ipse accepit eum in ulnas suas.
marg.| {CLC2d8.9} GREGORIUS NYSSENUS. − Quam beatus ille sacer ad sacra introitus, per quem ad vite terminum maturavit. Beate manus que Verbum vite palpaverunt et ulne quoque quas ad susceptionem paravit.DH ef
ef ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 27-32 (Krikones § 467 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 38v 10-20 : «Γρηγορίου Νύσσης. Ἀλλ’ὦ μακάριε πρεσβύτα, ὡς μακαρία σου ἐκείνη ἡ ὄντως ἱερὰ εἰς τὸ ἱερὸν εἴσοδος, δι’ ἧς πρὸς τὴν τοῦ βίου ἔξοδον ἔδραμες! Ὡς μακάριά σου τὰ ὄμματα τῆς ψυχῆς ὁμοῦ καὶ τοῦ σώματος! Τὰ μὲν τῆς ὁρατῆς θεοφανείας ἐν ἀντιλήψει γενόμενα· τὰ δὲ μὴ πρὸς τὸ ὁρώμενον ἀπιδόντα μόνον, ἀλλ’ αὐτῷ τῷ τοῦ Πνεύματος κατηυγασμένα φωτὶ, καὶ τὸν ἐν τῷ σώματι Θεὸν Λόγον γνωρίσαντα, τὰ τὸ θεῖον ἰδόντα [εἰδότα PG46] σωτήριον, τὸ κατὰ πρόσωπον πάντων τῶν λαῶν ἡτοιμασμένον.[...] Ὡς μακάριαί σου αἱ χεῖρες αἱ τὸν Λόγον τῆς ζωῆς ψηλαφήσασαι! αἱ ἀγκάλαι ἃς ὑπέσχες α ὐτῷ πρὸς ὑποδοχήν· ὡς μακαρία σου ἡ γλῶττα ἡ τὴν ἀποκάλυψιν τοῦ ζωτικοῦ φωτὸς εὐαγγελισαμένη! Καὶ τί ἄν σοι καθ’ ἑκάστῳ τῶν μελῶν ἰδικῶς ἁρμόζειν ἐθέλοιμι ἔπαινον, ἤδη σε ὅλον ἐπαινετὸν καὶ μακάριον, καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι κάτοχον τοῦ εὐαγγελιστοῦ προδιδάξαντος [...]».
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , De occursu Domini [CPG 3195 BHGa 1959], PG 46, 1172C2-5  : « Ὦ μακάριε ἀληθῶς καὶ τρισμακάριε πρεσβύτα! Ὡς μακαρία σου ἐκείνη ἡ ὄντως ἱερὰ εἰς τὸ ἱερὸν εἴσοδος, δι’ ἧς πρὸς τὴν τοῦ βίου ἔξοδον ἔδραμες! Ὡς μακάριά σου τὰ ὄμματα τῆς ψυχῆς ὁμοῦ καὶ σώματος! Τὰ μὲν τῆς ὁρατῆς θεοφανείας ἐν ἀντιλήψει γενόμενα· τὰ δὲ μὴ πρὸς τὸ ὁρώμενον ἀπιδόντα μόνον, ἀλλ’ αὐτῷ τῷ τοῦ Πνεύματος κατηυγασμένα φωτὶ, καὶ τὸν ἐν τῷ σώματι Θεὸν Λόγον γνωρίσαντα, τὰ τὸ θεῖον εἰδότα σωτήριον, τὸ κατὰ πρόσωπον πάντων τῶν λαῶν ἡτοιμασμένον. Ὡς μακάριαί σου αἱ χεῖρες αἱ τὸν Λόγον τῆς ζωῆς ψηλαφήσασαι! Ὡς μακαρία σου ἡ γλῶττα ἡ τὴν ἀποκάλυψιν τοῦ ζωτικοῦ φωτὸς εὐαγγελισαμένη! Καὶ τί ἄν σοι καθ’ ἕκαστον τῶν μελῶν ἰδικῶς ἁρμόζειν ἐπείγομαι ἔπαινον, ἤδη σε ὅλον ἐπαινετὸν καὶ μακάριον, καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι κάτοχον τοῦ εὐαγγελιστοῦ προδιδάξαντος ;» [MM2019] [MM2021] [VS2022 rev.]
¶Nota : Maturavit rejoint assez précisément le sens de ἔδραμες (τρέχω) s’il est entendu selon le sens cynétique premier que lui donnaient les lexicographes médiévaux : « maturare : accelerare, representare, gubernare » (  Papias vocabulista, Elementarium, ed. 1496, p. 196 = Paris, BnF, lat. 11531, f. 136rc , Paris, s13 2/2, prov. Paris, St-Germain-des-Prés), conformément à l’usage des classiques latins que les lexicographes modernes relèguent en position secondaire comme sens figuré : « accélérer, se hâter vers son terme » (Forcellini, Gaffiot, etc.). [MM2022]
DH ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d8.10} BEDA. − Accepit autem iustus secundum legem puerum Iesum in ulnas suas ut significet iustitiam230 operum, que ex lege erat, per manus et brachia figuratorum, humili quidem sed salutari fidei evangelice gratia mutandam231. Accepit senior infantem Christum, ut insinuet hoc seculum quasi senio iam defessum, ad infantiam et innocentiam christiane conversationis rediturum.DI eg
eg ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1860 sqq. : «Accipit senior iustus secundum legem et timoratus puerum iesum in ulnas suas ut significet iustitiam operum quae ex lege erat, quis enim nesciat opera per manus et brachia solere figurari, humili quidem sed salutari fidei euangelicae gratia mutandam. Accipit senior infantem christum ut insinuet hoc saeculum quasi senio iam et longaeua aetate defessum ad innocentiam et ut ita dixerim infantiam christianae conuersationis rediturum et sicut aquilae iuuentutem illius esse renouandam». [MM2020]
DI ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
230 iustitiam] iustitias Li448
231 mutandam] scrips. , imitand’ cacogr. Li448 , mutandum Mt366
Numérotation du verset Lc. 2,
** distinctio 9
marg.| {CLC2d9.1} ORIGENES. 232*eh − Si ad tactum fimbrie vestimenti mulier sanata estei, quid putandum est de Simeone, qui in suas ulnas accepit infantem, et gaudebat videns parvulum a se gestari, qui venerat ad vinctos resolvendos, sciens neminem eum posse de claustro corporis emittere cum spe future vite, nisi is quem in brachiis continebat. DJ ej
Unde dicitur :
eh[Lc. 2, 21-31 legitur in Circumcisione Domini (Rom.]
ei Lc. 8, 44.
ej ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 15 (Lc. 2:25-29), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 102.26-103.9  : « Quid ei profuit videre Christum? Utrum hoc tantum in repromissione habuit, ut videret illum nihilque ex visu eius consequeretur utilitatis, an latet aliquod donum dignum Deo, quod beatus Simeon et meruit et accepit? Fimbriam vestimenti Jesu mulier tetigit et sanata est. Si illa ad extremam partem vestimenti tantum emolumenti habuit, quid putandum est de Simeone, qui in suas ulnas accepit infantem et in brachiis tenens laetabatur atque gaudebat, videns parvulum a se gestari, qui ad vinctos venerat resolvendos seque ipsum nodis corporis liberandum, sciens neminem posse de claustro corporis quempiam emittere cum spe futurae vitae, nisi eum, quem in brachiis continebat?»
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. (Krikones). [MM2020] [MM2022]
DJ ¶Codd. : Li448 (21ra) Mt366 (152rb) Ed1953 {MM2020}
232 Origenes] + in Lucam Ed1953
Et benedixit Deum et dixit :
Numérotation du verset Lc. 2,29 
Nunc dimittis servum tuum, Domine.
marg.| {CLC2d9.2} THEOPHYLACTUS. − [b] Quod dicit ‘ Domine’, confitentis est quod ipse mortis est et vite Dominus. [a] Et sic puerum quem suscepit, ‘Deum’ confitetur.DK ek
ek ¶FonsG : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 2:28-29), PG 123, 729A2-5 : « [a] καὶ δεξάμενος αὐτὸν Θεὸν ὁμολογεῖ· [b] τὸ γὰρ εἰπεῖν νῦν ἀπολύεις με, Δέσποτα, ὁμολογοῦντός ἐστιν, ὅτι Κύριος αὐτός ἐστι ζωῆς καὶ θανάτου ». [CGC2015 ref.] [CGC2015 ref.]* [MM2022] [VS2022 transcr.] [MM2024]
DK ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d9.3} ORIGENES. − Quasi dicat : Quamdiu Christum non tenebam, clausus eram et de vinculis exire non poteram.DL el
el ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 15 (Lc. 2:25-29), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 103.12-13  : «Unde et ad eum loquitur:   nunc dimittis, Domine, servum tuum in pace ; quamdiu enim Christum non tenebam, quamdiu illum meis brachiis non artabam, clausus eram et de vinculis exire non poteram».
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. (Krikones). [MM2020] [MM2022]
DL ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d9.4} BASILIUS. − Si autem voces iustorum inquiras, omnes super hoc mundo et eius flebili mora ingemiscunt. « Heu mihi - dicit Davidem- quia incolatus meus prolongatus est ».DM en eo
em Ps. 119, 5.
en ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc2, 27-32 (Krikones §468 Basilius), Vat. gr. 1611, f. 38vb15-19  : «Βασιλείου Περὶ Εὐχαριστίας. Καὶ ὅλως ἐρεύνησον τὰς φωνὰς τῶν δικαίων , κἄν πού τινα εὕρῃς σκυθρωποτέραν φωνὴν ἀφιέντα, πεισθήσῃ, ὅτι πάντες τοῦ κόσμου τούτου καὶ τῆς ἐν αὐτῷ ζωῆς τῆς δυστήνου καταστενάζουσιν ." Οἴμοι, ὅτι ἡ παροικία μου ἐμακρύνθη " . Ἐπιθυμίαν γὰρ ἔχει ἀναλῦσαι, καὶ σὺν Χριστῷ εἶναι. Ὡς οὖν ἐμπόδιον τῆς χαρᾶς, τῆς παροικίας ταύτης τὴν παράτασιν δυσχεραίνει. Οὐκ ἀκούσης τοῦ Δαυὶδ λέγοντος· ἐξάγαγε ἐκ φυλακῆς τὴν ψυχὴν ; […]»
eo[ADL2020] [MM2020] [VS2022 rev.]
<cuius fons> = Basilius    Caesariensis , Homilia de gratiarum actione [CPG 2848] § 3, PG 31,  225A2-10 .
<diff.> translatio vetus, cf. ed. D.   Amand, «Une ancienne version latine inédite de deux homélies de saint Basile», RBén. 57 (1947), p. 12-70, hic 65.3-6 : «At si diligentius requiras uoces sanctorum, inuenies plurimos ex ipsis, immo pene omnes lugere, sed lugere hanc mundi uitam miserabilem, hanc aerumnis ac doloribus plenam. Propter quod de talibus dicit : heu   me, quia incolatus meus prolongatus est, et alius :   desidero , inquit,   reverti et esse cum christo ». [MM2020]
DM ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d9.5} AMBROSIUS. − Vide ergo iustum velut corporee carcere molis inclusum velle dissolvi, ut incipiat esse cum Christo. Sed qui vult dimitti, veniat in templum, veniat in Hierusalem, exspectet Christum Domini, accipiat in manibus verbum Dei, et233 complectatur velut quibusdam fidei sue brachiis ; tunc dimittetur ut non videat mortem, qui viderit vitam.DN ep
ep ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 59, CCSL 14, p. 56.787-57.794 : «  Nunc inquit   dimitte servum tuum . Vide iustum uelut corporeae carcere molis inclusum uelle dissolui, ut incipiat esse cum Christo ; dissolui enim et cum Christo esse multo melius. Sed qui uult dimitti ueniat in templum, ueniat in Hierusalem, exspectet Christum Domini, accipiat in manibus uerbum Dei et conplectatur uelut quibusdam fidei suae bracchiis. Tunc dimittetur, ut non uideat mortem, qui uiderit uitam». [FG2013]*
DN ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
233 et] om. Li448
marg.| {CLC2d9.6} GRECUS. − Simeon autem benedicebat Deum inter cetera quod promissa sibi facta , sortita erant efficacie veritatem. Nam “consolationem Israel”eq oculis perspicere234* meruit et manibus portare. Et ideo dicit secundum verbum tuum id est cum finem obtinuerim promissorum. At ubi visibiliter sensi quod desiderabam, nunc solvis tuum servum nec gustu mortis attonitum nec hesitationis cogitationibus conturbatum. DO er
Et ideo subditur :
eq Lc. 2, 25.
er ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 17-18 (Krikones § 466 : Photius), Vat. gr. 1611, f. 38rb17-26  ; ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 650 - 651  ;   id., In Lc. (Lc. 2:25-32), ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 307, n° 23 = : «Φωτίου. […] καὶ τὸν Θεὸν μὲν εὐλόγει, τουτέστι δι' ἐπαίνων καὶ δοξολογίας ἦγεν. Εὐλόγει δὲ τά τε ἄλλα καὶ διότι τὰς πρὸς αὐτὸν ὑποσχέσεις εἰς ἀλήθειαν ἔβλεπε προελθούσας, καὶ τὴν τοῦ Ἰσραὴλ παράκλησιν ὀφθαλμοῖς τε καθoρᾷν ἠξιοῦτο, καὶ χερσὶ φέρειν. Καὶ χαρᾶς ἐπὶ τούτοις ἱερᾶς πεπληρωμένος, “Νῦν , φησὶν, ἀπολύεις τὸν δοῦλον σου //*”, ἐπεὶ τὸ τέλος ἔχω τῶν ἐπηγγελμένων, ἐχέτω τοῦτο καὶ ἐπίκηρος βίος. Τὸ γὰρ σόν μοι ῥῆμα ταῦτα προανεφώνει. Καὶ γάρ, τοῦ μὴ ἰδεῖν με θάνατον, πρὶν ἰδεῖν τὸν Χριστὸν Κυρίου, αὐτός μοι πάλαι τὰ εὐαγγέλια παρέσχες. Ἐπεὶ δὲ εἰς ἐμοὺς ὀφθαλμοὺς ἥκεν ἃ ἐπόθουν, ἃ ἐζήτουν, ὧν ἐγλιχόμην, νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου, οὔτε πρὸς τὴν πεῖραν ταραττόμενον τοῦ θανάτου, οὔτε λογισμοῖς ταραττόμενον [θορυβούμενον PG101] ἀμφιβολίας […]».
* τὸν δοῦλον σου] + Δέσποτα, κατὰ τὸ ῤῆμά σου, ἐν εἰρήνῃ”. Νῦν, φησὶν, PG101
<cuius fons> <revera>   Photius Constantinopolitanus, Ad Amphilochium, q. 156 (186/175), PG 101, 824C1-D1 = [ADL2020] [MM2020] [VS2022 rev.]
¶Nota. ταραττόμενος, répété deux fois, est traduit par deux adjectifs latins : conturbatus renvoie à l’agitation de la frayeur, attonitus à l’immobilisme de la stupeur ; étymologiquement, il n’a pas de rapport avec le français « atone » (faible, sans vigueur) que le latin ignore et qui vient de ἄτονος, ‑ον . Bien qu’antonymes au sens strict, conturbatus et attonitus expriment par métonymie la même notion de confusion que le verbe ταράσσω. Ce sens, considéré aujourd’hui comme second, l’est moins chez les lexicographes médiévaux qui traitent les deux mots en synonymes; ainsi   Papias Vocabulista, Elementarium, ed. 1496 : «Attonitus id est confusus, perturbatus », sans autre précision. Les occurrences de la Vulgate ne permettent pas de départager les deux nuances (Iob. 15:12, Prv. 16:30, Ez. 26:16) pourtant connues ; cf.   Andreas de Sancto Victore, In Prv. 16 :30, CCCM 53B, lin. 2112 : « Attoniti dicuntur, qui nimis horrendo tonitru perterriti, stupidi et uelud amentes redduntur ». Saint Thomas est peu coutumier du terme : sur neuf occurrences, 4 sont des emprunts à Iob. 15 ; deux autres, dont la présente, l’associent à la « stupeur » à la suite de Bède qui cite Origène latin (CLC21d2.2) ; quatre enfin , avec un sens proche de celui donné par André de Saint-Victor et du grec ἄτονος, dérivent de Chrysostome traduit par Burgundio et cité d’après CIO9d3.1 et CIO16d1.8 par la Reportatio in Io. [MM2024]
234 perspicere ] prospicere Ed1953
In pace.
marg.| {CLC2d9.7} GREGORIUS NYSSENUS. − Quia postquam Christus culpam hostilem destruxit, nos235 quoque Patri reconciliavit, facta est translatio sanctorum in pace .DP es
es ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 29 (Krikones §467 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 38v a34-36 : «Γρηγορίου Νύσσης. [...] Νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου, Δέσποτα, κατὰ τὸ ῥῆμά σου ἐν εἰρήνῃ. Ἐξότε γὰρ Χριστὸς ἐνηνθρώπησε, καὶ τὴν πολεμοποιὸν ἁμαρτίαν ἐξηφάνισε, καὶ τῷ Πατρὶ ἡμᾶς κατήλλαξεν, ἐν εἰρήνῃ τῶν ἁγίων μετάστασις γίνεται [...] ».
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , De occursu Domini [CPG 3195 BHGa 1959], PG 46, 1174A5-8  : «Νῦν ἀπολύεις, φησὶ, τὸν δοῦλόν σου, Δέσποτα, κατὰ τὸ ῥῆμά σου ἐν εἰρήνῃ. Ἐξότε γὰρ Χριστὸς ἐνηνθρώπησε, καὶ τὴν πολεμοποιὸν ἁμαρτίαν ἐξηφάνισεν, καὶ τῷ Πατρὶ ἡμᾶς κατήλλαξεν, ἐν εἰρήνῃ ἡ τῶν ἁγίων μετάστασις γίνεται ». [MM2022] [VS2022 rev.]*
DP ¶Codd. : La88 Li448 Ed1470 Ed1657 Ed1953 {MM2020} {MM2022} {MM2024}
235 nos] et praem. Ed1657 cum graec.
marg.| {CLC2d9.8} ORIGENES. − Quis est autem qui de seculo isto recedit in pace, nisi is qui intelligit quod Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi ; nihilque habet inimicum Deo, sed omnem pacem bonis in se operibus assumpsit?DQ et
et ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 15 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 104.16-22 : «Quis est, qui moriatur »in pace, nisi ille, qui habet pacem Dei, quae omnem sensum superat custoditque cor possessoris sui? Quis est, qui de saeculo isto recedit in pace, nisi is, qui intellegit, quod Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi, nihilque inimicum habet et adversarium Deo, sed omnem pacem atque concordiam bonis in se operibus assumpsit et sic in pace dimittitur pergere ad sanctos patres, ad quos et Abraham profectus est? »
<Non hab.> Nicetas, Catena in Lc. (Krikones). [MM2022]
DQ ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d9.9} GRECUS. − Fuerat autem sibi repromissum non visurum se mortem nisi prius videret Christum Domini. Ideo hoc impletum ostendens , subdit : DR eu
eu ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 25 (Krikones §466 : Photius), Vat. gr. 1611, f. 38rb.22-25   (ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 650 ) : «Φωτίου. [...] Νῦν, φησὶν ἐπεὶ τὸ τέλος ἔχω τῶν ἐπηγγελμένων· ἐχέτω τοῦτο καὶ ἐπίκηρος βίος· τὸ γὰρ σόν μοι ῥῆμα, ταῦτα προανεφώνει· καὶ γὰρ τοῦ μὴ ἰδεῖν με θάνατον, πρὶν ἰδεῖν τὸν Χριστὸν Κυρίου, αὐτός μοι πάλαι τὰ εὐαγγέλια παρέσχες [...]».
<cuius fons> =   Photius Constantinopolitanus, Ad Amphilochium, q. 156 (186/175), PG 101, 824C10-11 =   id., In Lc. (Lc. 2:25-32), ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 307, n° 23. [ADL2020] [MM2020] [VS2024 rev.]
DR ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
Numérotation du verset Lc. 2,30 
Quia viderunt oculi mei salutare tuum.
marg.| {CLC2d9.10} GREGORIUS NYSSENUS. − Beati oculi tui tam anime quam corporis. Hi quidem visibiliter Deum suspicientes, illi vero non solum que visa sunt attendentes, immo illuminati fulgore Spiritus Domini, Verbum in carne cognoscentes salutare. Namque quod tuis oculis percepisti, ipse Iesus est quo nomine ‘salus’ declaratur.DS ev
ev ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 29 (Krikones §467 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 38v a11-15 : «Γρηγορίου Νύσσης. Ἁλλ’ ὦ μακάριε πρεσβύτα, ὡς μακαρία σου ἐκείνη ἡ ὄντως ἱερὰ εἰς τὸ ἱερὸν εἴσοδος, δι’ ἧς πρὸς τὴν τοῦ βίου ἔξοδον ἔδραμες ! Ὡς μακάριά σου τὰ ὄμματα τῆς ψυχῆς ὁμοῦ καὶ τοῦ σώματος ! Τὰ μὲν τῆς ὁρατῆς θεοφανείας ἐν ἀντιλήψει γενόμενα· τὰ δὲ μὴ πρὸς τὸ ὁρώμενον ἀπιδόντα μόνον , ἀλλ ’ αὐτῷ τῷ τοῦ Πνεύματος κατηυγασμένα φωτ ί , καὶ τὸν ἐν τῷ σώματι Θεὸν Λόγον γνωρίσαντα , τὰ τὸ θεῖον ἰδόντα σωτήριον, τὸ κατὰ πρόσωπον πάντων τῶν λαῶν ἡτοιμασμένον. Τί δὲ τὸ σωτήριον ὅπερ ὀφθαλμοῖς τοῖς σοῖς ἐθεάσω ; αὐτὸς ὁ ποθούμενος Ἰησοῦς· τοῦτο γὰρ διασαφεῖ καὶ τὸ ὄνομα. Ἡτοίμαστο δὲ αὐτοῦ τὸ μυστήριον ἐπὶ σωτηρία πάντων, οὐκ Ἰουδαίοις μόνοις, ἀλλὰ καὶ τ κόσμῳ παντί· τοῦτο γὰρ τὸ πάντων τῶν λαῶν βούλεται, ὥσπερ δὴ καὶ τὸ φῶς εἰς ἀποκάλυψιν ἐθνῶν καὶ δόξαν λαοῦ σου Ἰσραήλ».
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , De occursu Domini [CPG 3195 BHGa 1959], PG 46, 1172C4-11  : « Ὦ μακάριε ἀληθῶς καὶ τρισμακάριε πρεσβύτα! Ὡς μακαρία σου ἐκείνη ἡ ὄντως ἱερὰ εἰς τὸ ἱερὸν εἴσοδος, δι’ ἧς πρὸς τὴν τοῦ βίου ἔξοδον ἔδραμες! Ὡς μακάριά σου τὰ ὄμματα τῆς ψυχῆς ὁμοῦ καὶ σώματος! Τὰ μὲν τῆς ὁρατῆς θεοφανείας ἐν ἀντιλήψει γενόμενα· τὰ δὲ μὴ πρὸς τὸ ὁρώμενον ἀπιδόντα μόνον, ἀλλ’ αὐτῷ τῷ τοῦ Πνεύματος κατηυγασμένα φωτὶ, καὶ τὸν ἐν τῷ σώματι Θεὸν Λόγον γνωρίσαντα, τὰ τὸ θεῖον εἰδότα σωτήριον, τὸ κατὰ πρόσωπον πάντων τῶν λαῶν ἡτοιμασμένον. Ὡς μακάριαί σου αἱ χεῖρες αἱ τὸν Λόγον τῆς ζωῆς ψηλαφήσασαι! Ὡς μακαρία σου ἡ γλῶττα ἡ τὴν ἀποκάλυψιν τοῦ ζωτικοῦ φωτὸς εὐαγγελισαμένη! Καὶ τί ἄν σοι καθ’ ἕκαστον τῶν μελῶν ἰδικῶς ἁρμόζειν ἐπείγομαι ἔπαινον, ἤδη σε ὅλον ἐπαινετὸν καὶ μακάριον, καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι κάτοχον τοῦ εὐαγγελιστοῦ προδιδάξαντος ; » [MM2022] [VS2022 rev.] [VS2024 rev.]*
DS ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d9.11} CYRILLUS. − Fuerat autem Christi mysterium quod"patuit in ultimis temporibus seculi, preparatum ante mundi originem"ew.DT ex
Unde sequitur :
ew Cf. 1Ptr. 1, 20 : «προεγνωσμένου μὲν πρὸ καταβολῆς κόσμου, φανερωθέντος δὲ ἐπ’ ἐσχάτων τῶν χρόνων δι’ ὑμᾶς ».
ex ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 27-32 (Krikones § 465) : Vat. gr. 1611, f.  38ra24-26 : « Κυρίλλου. [...]: «Προητοίμαστο γὰρ τὸ Χριστοῦ μυστήριον καὶ πρὸ αὐτῆς τῆς τοῦ κόσμου καταβολῆς,· πεφανέρωται δὲ ἐν ἐσχάτοις τοῦ αἰῶνος καιροῖς [...]».
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis (Lc. 2:28), ed. Mai, PG 72, 504C12 (41)-D1 (43)  = Fragm. in Lc. ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 58, n° 10.5-6 [MOB2014] [MM2015] [MM2022] [VS2022 rev.] [MM2024]
DT ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
Numérotation du verset Lc. 2,31 
Quod parasti ante faciem omnium populorum.
marg.| {CLC2d9.12} ATHANASIUS. − Scilicet confectam toti mundo per Christum salutem. Qualiter ergo supra dictum est, quod exspectabat Israel consolationem eo scilicet quod236* tunc futuram esse consolationem Israel agnovit in spiritu cum et omnibus populis paratum est salutare.ey DU
ey ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 31 (Krikones § 470 Anonymus) : Vat. gr. 1611, f. 38vb39-39r2  : «[+ Ἀνωνύμου. Iviron] Τουτέστι τὴν διὰ Χριστοῦ γενομένην παντὶ τῷ κόσμῳ σωτηρίαν, καὶ οὐ μόνῳ τῷ Ἰσραήλ. Πῶς οὖν [f. 39r] ἀνωτέρω μεμαρτύρηται τὴν τοῦ Ἰσραὴλ προσδέχεσθαι παράκλησιν, νῦν ὤφθη [ὦφθαι Vg1611] τὸ τοῦ Θεοῦ σωτήριον ἐνώπιον πάντων τῶν λαῶν ἀναφθεγγόμενος ; Ἐπειδὴ τότε τὴν τοῦ Ἰσραὴλ ἔσεσθαι παράκλησιν ἔγνω τῷ Πνεύματι, ὅτε καὶ πᾶσι τοῖς λαοῖς ἡτοίμασται [-σθη Vg1611] τὸ σωτήριον [...] ».
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , De occursu Domini [CPG 3195 BHGa 1959], PG 46, 1173B5-14  : «[...] Ὅτι εἶδον, φησὶν, οἱ ὀφθαλμοί μου τὸ Σωτήριόν σου, ὃ ἡτοίμασας κατὰ πρόσωπον πάντων τῶν λαῶν··τουτέστι τὴν διὰ Χριστοῦ γενομένην παντὶ τῷ κόσμῳ σωτηρίαν, καὶ οὐ μόνῳ τῷ Ἰσραήλ. Πῶς οὖν ἀνωτέρω μεμαρτύρηται τὴν τοῦ Ἰσραὴλ προσδέχεσθαι παράκλησιν, νῦν δὲ ὤφθη τὸ τοῦ Θεοῦ σωτήριον ἐνώπιον πάντων τῶν λαῶν ἀναφθεγγόμενος ; Ἐπειδὴ τότε τὴν τοῦ Ἰσραὴλ ἔσεσθαι παράκλησιν ἔγνω τῷ Πνεύματι, ὅτε καὶ πᾶσι τοῖς λαοῖς ἡτοίμασται τὸ σωτήριον ». [MM2022] [VS2024 rev.]
¶Nota: La Catena associe toujours les scholia anonymes à l’autorité du premier scholion attribué qui précède l’extrait anonyme. Ici « Athanase » (Kr469), bien que situé en amont de l’énoncé du lemme biblique commenté (Lc. 2:31), est considéré comme l’auteur de Kr470, alors qu’il s’agit en réalité d’un texte de Grégoire de Nysse, anonymisé par accident puisque Nicetas le cite ailleurs explicitement. Le texte a été réattribué à un auteur anonyme de Jérusalem, actif au tournant du 6e siècle, par R.   Caro , « La homelitica Mariana Griega en el siglo V. II, Dayton (Ohio) 1972, p. 600-603 (Maria Library Studies 4) [MM2022]
DU ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
236 scilicet quod] inv . Ed1953
marg.| {CLC2d9.13} GRECUS. − Attende etiam sagacitatem digni ac237* venerandi senis antequam dignus putaretur beata visione238*, prestolabatur solamen239 Israel, ut autem quod sperabat obtinuit, exclamat se vidisse salutem omnium populorum. Adeo enim infantis ineffabile iubar illustravit eum, ut processu240 temporis secutura mox sibi fierent nota.DV ez
ez ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 27-32 (Krikones §466 : Photius), ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 651 = Vat. gr. 1611, f. 38br.28-34  : «Φωτίου. […] Καὶ ὅρα τὴν ἀκρίβειαν τοῦ θείου καὶ ἱεροῦ γέροντος ! Πρὶν ἢ μὲν τοῦ μακαρίου θεάματος καταξιωθῇ, παράκλησιν προσεδέχετο τοῦ Ἰσραήλ· ἐπεὶ δὲ ἐντὸς τῆς ἐλπίδος γέγονε καὶ τῆς ἐπιθυμίας, οὐκέτι τοῦ Ἰσραὴλ ἀνακράζει παράκλησιν ἰδεῖν, ἀλλὰ πάντων σωτηρίαν τῶν λαῶν· // Οὕτως αὐτὸν περιήστραψεν ἡ ἐν τῷ βρέφει καθορωμένη ἀπόρρητος καὶ ὑπὲρ λόγον αἴγλη, ὡς τὰ προϊόντος τοῦ χρόνου καὶ κατὰ μικρὸν ἀνακαλυφθέντα, ἐκείνῳ [+ καὶ PG] τηνικαῦτα καὶ ἀθρόον εἰς γνῶσιν ἐλθεῖν […]».
<cuius fons> =   Photius Constantinopolitanus, Ad Amphilochium, q. 156 (186/175), PG 101, 824D4-825A4 =   id., In Lc. (Lc. 2:25-32), ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 307, n° 23.
¶Nota Digni appliqué à Simeon est censé traduire τοῦ θείου. Il s’agit peut-être d’une erreur de lecture de l’apographiste pour divi. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
DV ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
237 ac] et Ed1953
238 putaretur... visione] videretur beate visionis Ed1953
239 solamen] solacium La88
240 processum] processu Ed1953
marg.| {CLC2d9.14} THEOPHYLACTUS. 241 − Signanter autem dicit ante faciem ut scilicet omnibus eius incarnatio appareret. Hoc autem salutare dicit esse   gentium lumen et   gloriam Israel .DW fa
Unde sequitur :
fa ¶FonsG : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 2:31), PG 123, 729B4-10  : «κατὰ πρόσωπον δὲ πάντων τῶν λαῶν ταύτην τὴν σωτηρίαν ἡτοίμασεν· ἵνα γὰρ σώσῃ τὸν κόσμον, καὶ ἵνα πᾶσιν ἐμφανισθῇ ἡ αὐτοῦ σάρκωσις, τούτου ἕνεκεν ἐσαρκώθη. Τὸ δὲ σωτήριον τοῦτο φῶς ἐστιν εἰς ἀποκάλυψιν ἐθνῶν, τουτέστιν, εἰς φωτισμὸν τῶν ἐσκοτισμένων ἐθνῶν, καὶ δόξαν τῶν Ἰσραηλιτῶν». [CGC2015 ref.] [VS2022] [MM2022]
DW ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
241 Theophylactus] Theophylus La88
Numérotation du verset Lc. 2,32 
Lumen ad revelationem gentium.
marg.| {CLC2d9.15} ATHANASIUS. − Gentes enim, ante Christi adventum242, in ultimis tenebris erant constitute, cognitione divina private. DX fb
fb ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 31 (Krikones § 470 Anonymus) : Vat. gr. 1611, f. 39r6-7  : «[vide supra CLC2d9.12]. [...] Φῶς γὰρ εἰς ἀποκάλυψιν ἐθνῶν εἰρηκώς, τὴν τοῦ θείου σωτηρίου ἀποκάλυψιν νοεῖν ἡμῖν δίδωσιν, ὡς ἐν σκότῳ παντελεῖ καὶ τελείᾳ ζοφώσει μηδένα αὐγασμὸν θεογνωσίας ἔχοντα. Πρὸ [+ γὰρ PG] τῆς τοῦ [om. PG] Χριστοῦ παρουσίας καθειστήκει τὰ ἔθνη, καθὼς καὶ ὁ μακάριος Ἡσαΐας [Is. 9, 3] τὸν ἐν τῷ [om. PG] σκότει λαὸν καθήμενον εὐαγγελιζόμενος, τὸ μέγα φῶς ἰδεῖν αὐτοὺς [inv. αὐτοὺς ἰδεῖν PG] διηγόρευσεν. Ἐπειδὴ δὲ ὁ Ἰσραήλ, εἰ καὶ μετρίως, ὅμως γοῦν τῷ τυπικῷ ἐφωτίζοντο [-ζετο PG] νόμῳ, φῶς μὲν ἐπ’ ἐκείνου [ἐκείνῳ PG] οὐκ εἴρηκε·[...] ». [MM2022] [VS2024 rev.]
<cuius fons> =   Gregorius Nyssenus , De occursu Domini [CPG 3195 BHGa 1959], PG 46, 1173C11-14 .
¶Nota . Sur la raison de l’attribution erronée de ce scholion à Athanase, voir supra CLC2d9.12 (note). On notera l’élégance de la syntagmatisation et surtout le rythme de la phrase latine obtenu par recomposition de l’ordre des éléments de la phrase grecque. [MM2022]
DX ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
242 Christi adventum] inv . La88
marg.| {CLC2d9.16} CYRILLUS. − Sed Christus adveniens factus est lux tenebrosis et erraticis, quos diabolica manus pressit. Vocati sunt autem a Deo Patre ad notitiam Filii, qui est « lux vera »fc.DY fd
fc Io. 1, 9.
fd ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 27-32 (Krikones §465), Vat. gr. 1611, f. 38ra27-29  : «Κυρίλλου. [...] γέγονε δὲ φῶς τοῖς ἐν σκότῳ * καὶ πεπλανημένοις καὶ ὑπὸ χεῖρα πεσοῦσι διαβολικήν· // κέκληνται γὰρ παρὰ τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς πρὸς ἐπίγνωσιν τοῦ Υἱοῦ, ὅς ἐστι φῶς τὸ ἀληθινόν».
*
τοῖς ἐν σκότῳ] ἐν σκότει PG72 [MM2022]
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis (Lc. 2:28), ed. Mai, PG 72, 504D1-4 (44-47) = Fragmenta in Lc. ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 58, n° 10.7-9. [MOB2014]
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Homilia 12 in occursum Domini in Lc. 2, 21-40 [CPG 5207.1], PG 77, 1045 : « γέγονε δὲ φῶς τοῖς ἐν σκότῳ, καὶ πεπλανημένοις, καὶ ὑπὸ χεῖρα πεσοῦσι διαβολικήν. Αὐτοὶ δὲ ἦσαν οἱ τῇ κτίσει παρὰ τὸν κτίσαντα λατρεύοντες, προσκυνοῦντες δὲ καὶ τῷ ἀρχεκάκῳ δράκοντι, καὶ τῇ τῶν δαιμόνων ἀκαθάρτῳ πληθύϊ τὴν τοῦ Θεοῦ δόξαν ἀνάπτοντες· ἀλλὰ κέκληνται παρὰ Θεοῦ Πατέρος πρὸς ἐπίγνωσιν τοῦ Υἱοῦ, ὅς ἐστι"φῶς τὸ ἀληθινόν" ». [MM2022]
DY ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
marg.| {CLC2d9.17} ATHANASIUS. − Israel autem, licet tenuiter, lege illuminabatur. Et ideo non dicit quod lumen illis243 protulerit, sed subdit :
243 illis] eis Mt366
Et gloriam plebis tue Israel
marg.| memorans antiquam historiam quod, sicut olim Moyses Dominum alloquendo gloriosam retulit faciem, sic et ipsi divinam humanitatis lucem pertingentes, vetus abicientes velamen, in eamdem imaginem transformarentur de gloria in gloriam.DZ fe
fe ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 27-32 (Krikones §470 Anonymus) : Vat. gr. 1611, f. 39r8-12  : «Ἀνωνύμου. [vide supra CLC2d9.15] [...] Ἐπειδὴ δὲ ὁ Ἰσραήλ, εἰ καὶ μετρίως, ὅμως γοῦν τῷ τυπικῷ ἐφωτίζοντο [ἐφωτίζετο Greg.] νόμῳ, φῶς μὲν ἐπ’ ἐκείν ου [ἐκείνῳ PG] οὐκ εἴρηκε· δόξαν δὲ κεκληρῶσθαι [ κληρῶσθαι Vg1611*, κεκληρώσασθαι PG] αὐτὸν προεφήτευσε, παλαιᾶς ἱστορίας ἀναμιμνήσκων· ὅτι καθάπερ πάλαι ὁ θαυμάσιος Μωϋσῆς, τοῦ Θεοῦ συνόμιλος γεγονώς, δεδοξασμένον ἔσχε τὸ πρόσωπον,·οὕτω καὶ αὐτοί, τῷ θείῳ τῆς ἐνανθρωπήσεως [+ διὰ πίστεως Greg.] προσομιλήσαντες φωτί, καὶ τῇ τοῦ Πνεύματος καταλαμφθέντες δυνάμει, ἐν δόξῃ φανήσονται, τὸ παλαιὸν ἀποτιθέμενοι κάλυμμα, καὶ τὴν αὐτὴν εἰκόνα μεταμορφούμενοι, ἀπὸ δόξης εἰς δόξαν, ὥς φησιν ὁ Ἀπόστολος, καθάπερ ἀπὸ Κυρίου Πνεύματος». [relu VS2024]
<cuius fons> <revera>   Gregorius Nyssenus , De occursu Domini [CPG 3195 BHGa 1959], PG 46, 1173D1-11 (46-56) : «Ἐπειδὴ δὲ ὁ Ἰσραὴλ, εἰ καὶ μετρίως, ὅμως γοῦν τῷ τυπικῷ ἐφωτίζετο νόμῳ, φῶς μὲν ἐπ’ ἐκείνῳ οὐκ εἴρηκεν· δόξαν δὲ αὐτὸν κληρώσασθαι προεφήτευσε, παλαιᾶς ἱστορίας ἀναμιμνήσκων· ὅτι καθάπερ πάλαι ὁ θαυμάσιος Μωϋσῆς, τοῦ Θεοῦ συνόμιλος γεγονὼς, δεδοξασμένον ἔσχε τὸ πρόσωπον · οὕτω καὶ αὐτοὶ, τῷ θείῳ τῆς ἐνανθρωπήσεως διὰ πίστεως προσομιλήσαντες φωτὶ, καὶ τῇ τοῦ Πνεύματος καταλαμφθέντες δυνάμει, ἐν δόξῃ φανήσονται, τὸ παλαιὸν ἀποθέμενοι κάλυμμα, καὶ τὴν αὐτὴν εἰκόνα μεταμορφούμενοι, ἀπὸ δόξης εἰς δόξαν, ὥς φησιν ὁ Ἀπόστολος, καθάπερ ἀπὸ Κυρίου Πνεύματος».
¶Nota : Sur la raison de l’attribution erronée de ce scholion à Athanase, voir supra CLC2d9.12 (note). [MM2022] [VS2024 rev.]
DZ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
marg.| {CLC2d9.18} CYRILLUS. − Nam etsi quidam eorum inobedientes fuerint, tamen reliquie salve facte sunt, et per Christum pervenerunt ad gloriam. Harum primitie fuere divini apostoli, quorum fulgores universum orbem illuminant. Fuit etiam244 Christus singulariter Israel gloria quia secundum carnem ex eis processit quamvis cunctis ut Deus preesset per secula benedictus.EA ff
ff ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 27-32 (Krikones §465) : Vat. gr. 1611, f. 38 r : « Εἰ γὰρ καὶ γεγόνασί τινες ἐξ αὐτῶν ὑβρισταὶ καὶ ἀπειθεῖς καὶ ἀσυνεσίας ἔμπλεῳ τὴν διάνοιαν ἔχοντες, ἀλλ’ οὖν σέσωσται τὸ κατάλειμμα, καὶ δεδόξασται διὰ Χριστοῦ. Ἀπαρχὴ δὲ τούτων οἱ θεσπέσιοι γεγόνασι μαθηταὶ, ὧν ἡ τῆς εὐκλείας φαιδρότης, ὅλην περιαστράπτει τὴν ὑπ’ οὐρανόν· δόξα δὲ καὶ ἑτέρως τοῦ Ἰσραὴλ ὁ Χριστὸς, ὅτι προῆλθεν ἐξ αὐτῶν κατὰ σάρκα, καίτοι Θεὸς ὢν ἐπὶ πάντας καὶ εὐλογητὸς ἐις τοὺς αιωνας ἀμήν [Pg208 ; Wien, ONB, theol. 71, προαιώνιος Mai Reuss]
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis (Lc. 2:28), ed. Mai, PG 72, 504D(48 )-505A(3) = Fragm. in Lc. ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 58, n° 10.10-14. [MOB2014] [MM2015] [MM2022]
¶Nota : Mai (PG TLG) et Reuss omettent de signaler la présence de la leçon εὐλογητὸς -benedictus de dans Vg1611 que Thomas traduit précisément. [MM2022]
EA ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
244 autem Li448
marg.| {CLC2d9.19} GREGORIUS NYSSENUS. − Et ideo signanter dixit : plebis tue quia non ab eis tantum est adoratus sed insuper « ex eis est secundum carnem natus »fg.EB fh
fg Cf. Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 505A(3) : « [...] δόξα δὲ καὶ ἑτέρως τοῦ Ἰσραὴλ ὁ Χριστὸς, ὅτι προῆλθεν ἐξ αὐτῶν κατὰ σάρκα, καίτοι Θεὸς ὢν ἐπὶ πάντας καὶ προαιώνιος».
fh ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 34 (Krikones § 492 Gregorius Nyssenus), Vat. gr. 1611, f. 40va 35-38: «Γρηγορίου Νύσσης. [...] διὸ καὶ ἐνδιαθέτως λαοῦ σου, δόξα· τοῖς γε βουλομένοις· οὐχ ὡς ὐπ αυτων λατρευόμενος μόνον ἀλλὰ καὶ ὡς ἐξ αὐτῶν καταγόμενος, οὕτως ὑπὲρ αὐτῶν καὶ Παῦλος ἐγκαλλωπίζεταί· ἐξ ὧν γάρ φησιν ὀ Χριστὸς τὸ κατὰ σάρκα [...] » [cf. reliqua : CLC2d10.10] [MM2022] [VS2024 rev.]
<Non hab.> Nicetae Heracleensis Catena in Lc., loc. cit. (Kr467 Kr474 Kr478) ; LLT ; Theophylactus in loc. cit.; Catholiclibrary.org
¶Nota 1 : La traduction latine semble assez éloignée de la lettre du scholion que Thomas lit par le biais de sa propre christologie, elle-même forgée à la lecture de Cyrille et des conciles. A la suite de Paul, en distinguant l’Israël selon la chair de l’Israël selon l’esprit, l’herméneutique chrétienne professe l’universalité du salut étendu par le Christ à toutes les nations (Ga. 4,28-29; Rm. 9,8). Dans le De occursu Domini (PG 46, 1172C-1173B ; cf. Kr467), Grégoire élargit en ce sens la signification du possessif plebis tuae de Lc. 2, 32. La Catena glose le ex eis secundum carnem de Cyrille (CLC2d9.18) en précisant, à partir du scholion inédit de Grégoire de Nysse (Kr492), que l’appartenance à Dieu de l’Israël selon l’esprit vient d’abord (insuper / ὡς) de l’appartenance du Christ à l’Israël selon la chair. Rien ne doit être enlevé à la réalité de la condition humaine du Christ par la confession de la plénitude de sa divinité : son appartenance à Israël selon la chair signifie que le salut est mis par Dieu à portée d’humanité concrète. Cette insistance est caractéristique de la christologie thomasienne qui lit Chalcédoine à la lumière de Constantinople II et Constantinople II par le biais des inflexions cyrilliques propres à la traduction latine de Rusticus ; sur cette question cf. M. Morard, «Thomas d’Aquin lecteur des conciles», Archivum franciscanum historicum, 98 (2005), p. 211‎–‎365 et id. «Les conciles mis en texte ou comment le Saint‎–‎Esprit écrit droit avec des lignes courbes», dans La dramatique conciliaire de l’Antiquité à Vatican II, dir. G.   Cuchet , Ch.   Mériaux, Villeneuve d’Ascq, 2019, p. 11‎–‎50.
¶Nota 2 : Les sentences CLC2d9.19 CLC2d10.10 CLC2d10.12 [b] CLC2d10.18 traduisent dans l’ordre quatre passages quasi contigus du très long scholion Kr492 dont la source échappe à nos essais d’indentification en l’état des éditions parues à la date de cette note. Malgré des thématiques partiellement similaires, les passages de Grégoire de Nysse que Krikonès indique comme sources ne concernent que lointainement ces trois sentences (PG 44, 816A, 920C, 1057D, 1060-1065 ; PG 46, 1056-1081 !). Les concordances lexicales sont pratiquement nulles. Or la Catena conserve en moyenne 90 % des lexèmes des passages retenus [évaluation humaine, à faire confirmer en temps voulu pas l’ingénérie numérique]. Nicétas traite ses sources avec un taux de fidélité similaire. Jusqu’à plus ample informé, il faut en déduire soit que le scholion conserve la mémoire d’un inédit authentique de Grégoire de Nysse, soit que Nicétas lui a attribué par erreur un document anonyme conservé à Constantinople au début du 12e siècle dont nous ne trouvons trace à l’aide du Thesaurus Linguae Graecae à la date de cette note. [MM2022] [MM2024 rev.]
EB ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1657 Ed1953 {MM2020} {MM2022}
marg.| {CLC2d9.20} BEDA. − Et bene ‘revelatio gentium’, Israelis glorie prefertur quia « cum plenitudo gentium introierit, tunc omnis Israel salvus fiet245* »fi EC fj
fi Rm. 10, 15-26.
fj ¶Fons : <revera> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1898 sqq. : «Et bene reuelatio gentium israhelis gloriae praefertur quia cum plenitudo gentium introierit tunc omnis israhel saluus fiet quo modo et psalmista cum diceret, notum fecit dominus salutare suum ante conspectum gentium reuelauit iustitiam suam, subiunxit atque ait, memor fuit misericordiae suae iacob et ueritatis suae domui israhel». [MM2020]
EC ¶Codd. : La88 Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
245 fiet] erit Ed1953
Numérotation du verset Lc. 2,
** distinctio 10
marg.| {CLC2d10.1} GRECUS. fk − Transcendentium rerum notitia quoties in memoriam venerit, toties renovat in mente miraculum.ED fl
fk [Lc. 2, 33-40 legitur Dominica infra octava Natalis Domini ; cf. Ordinarium OP 581]
fl ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 33 (Krikones §471 : Photius), ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 651 , = Vat. gr. 1611, f. 39ra15-17  : «Φωτίου. […] Ὑπερφυῶν γὰρ πραγμάτων γνῶσις, ὁσάκις ἂν εἰς μνήμην ἄγῃ [ἄγει PG] τὸν ἐγνωκότα, τοσαυτάκις ἐν ταῖς διανοίαις ἀνακαινίζει τὸ θαῦμα».
<cuius fons> =   Photius Constantinopolitanus, Ad Amphilochium, q. 156 (186/175), PG10 1.8 25D5-7 =   id., In Lc. (Lc. 2:25-32), ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 307, n° 24. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
ED ¶Codd. : Li448 (21va) Mt366 (152vb) V795 Ed1953 {MM2020} {MM2022}
marg.| Unde dicitur :
Numérotation du verset Lc. 2,33 
Et erant pater eius et mater mirantes super his que dicebantur de illo
marg.| {CLC2d10.2} ORIGENES. 246*. − tam ab angelo quam a multitudine celestis exercitus, necnon et a pastoribus et ipso Simeone.EE fm
fm ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 17 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 112.18-19 : «Admirabantur igitur pater illius et mater super his, quae dicebantur de eo tam ab angelo, quam a multitudine caelestis exercitus nec non et a pastoribus ». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena Graecorum Patrum in Lc. (loc. cit.). [MM2022]
EE ¶Codd. : Li448 Mt366 V795 Ed1953 {MM2020} {MM2022}
246 Origenes] + in Lucam Ed1953
marg.| {CLC2d10.3} BEDA. − Patrem salvatoris appellat Ioseph247*, non quod vere - iuxta Fotinianos248* - pater fuerit249 ei sed quod ad famam Marie conservandam pater sit ab omnibus estimatus.EF fn
fn ¶Fons : <revera> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, lin. 1905 sqq. : «Patrem saluatoris appellat ioseph non quo uere iuxta fotinianos pater fuerit eius sed quo ad famam mariae conseruandam pater sit ab omnibus aestimatus». [MM2020]
EF ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
247 Ioseph] om. Ed1953
248 iuxta Fotinianos] om. Ed1953
249 fuerit] fuerat Li448*
marg.| {CLC2d10.4} AUGUSTINUS. De consensu evangelistarum. 250 − [b] Quamvis et eo251 modo pater illius valeat dici, quo et vir Marie recte intelligitur sine commixtione carnis, ipsa copulatione coniugii, multo videlicet coniunctius quam si esset aliunde adoptatus. [a] Neque enim propterea non erat appellandus Ioseph pater252 Christi, quia non eum concumbendo genuerat ; quandoquidem pater esset etiam253* ei quem non ex sua coniuge procreatum aliunde adoptasset.EG fo
fo ¶Fons : <revera> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 2, CCSL 120, p. 67.1911-68.1918 : «[b] Quamuis et eo modo pater illius ualeat dici quo et uir mariae recte intellegitur sine commixtione carnis ipsa copulatione coniugii multo uidelicet coniunctius quam si esset aliunde adoptatus . [a] Neque enim propterea non erat appellandus Ioseph pater christi quia non eum concumbendo genuerat quando quidem recte pater esset etiam eius quem non ex sua coniuge procreatum alicubi adoptasset».
<cuius fons> <Potius quam> [a] Augustinus Hipponensis   , De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 1, § 2, CSEL 43, p. 83.1-4 : «Neque enim propterea non erat appellandus ioseph pater christi, quia non eum concumbendo genuerat, quando quidem recte pater esset etiam eius quem non ex sua coniuge procreatum alicunde adoptasset».
[b] Augustinus Hipponensis   , De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 1, § 2, CSEL 43, p. 83.21-24 : «Cum igitur ipse narret non ex concubitu ioseph, sed ex maria uirgine natum christum, unde eum patrem eius appellat, nisi quia et uirum mariae recte intellegimus sine commixtione carnis ipsa copulatione coniugii et ob hoc etiam christi patrem multo coniunctius, qui ex eius coniuge natus sit, quam si ei esset aliunde adoptatus
<Non hab.> Augustinus Hipponensis   , De bono coniugali, CSEL 41 [CPL 0299] ; cf. Li448. [FG2013]*
EG ¶Codd. : La88 ( 15va ) Li448 ( 21vb ) P638 (2vb) Ed1953 {MM2018}
250 De consensu evangelistarum] De bono coniugali Li448 , om. La88 P638
251 eo La88 P638] eodem Li448
252 pater] om. P638
253 etiam Li448 La88 P638] et Ed1953
marg.| {CLC2d10.5} ORIGENES. − Qui autem altius aliquid inquirit, potest dicere quoniam generationis ordo a David usque ad Ioseph deducitur254* ne videretur frustra Ioseph nominari quia pater non fuerat salvatoris, ut generationis ordo haberet locum, pater Domini appellatus est.EH fp
fp ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 17 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 112.9-16 : «Qui simplici expositione contentus est, dicet: hono- ravit eum Spiritus sanctus patris vocabulo, quia nutrierat Salvatorem. Qui autem altius aliquid inquirit, potest dicere: quoniam generationis ordo a David usque ad Joseph deducitur, ne videretur frustra Ioseph nominari, qui pater non fuerat Salvatoris, ut generationis ordo haberet locum, pater appellatus est Domini ». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena Graecorum Patrum in Lc. (loc. cit.). [MM2022]
EH ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
254 deducitur] + et Ed1953
marg.| {CLC2d10.6} GRECUS. − Laudibus autem divinis exhibitis, vertit se Simeon ad benedictionem adducentium puerum.
Unde sequitur :
Numérotation du verset Lc. 2,34 
Et benedixit illis Simeon.
marg.| Benedictione igitur utrumque donat ; occultorum vero presagia dirigit tantum ad matrem ; quatenus per communem benedictionem non privetur Ioseph similitudine Patris ; per ea vero que dicit matri seorsum a Ioseph, veram eam255* predicet genitricem.EI fq
fq ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 34 (Krikones § 473: Photius), ed.   Mai , Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 651 = Vat. gr. 1611, f. 39ra23-28 : «Φωτίου. [+ Εἶτα PG] Συντελέσας ὁ πρεσβύτης τὴν εἰς τὸ θεῖον δοξολογίαν, τρέπεται λοιπὸν ἐπὶ τὴν εὐλογίαν τῶν ἀναγαγόντων [ἀγαγόντων Mai] τὸ βρέφος. Ε ἶτα ἐκεῖθεν πρὸς μόνην τὴν μητέρα ἀποστρέφει τὸν λόγον· // τῆς μὲν γὰρ [om. PG] εὐλογίας, ἀμφοῖν μεταδίδωσι· τὴν δὲ πρόρρησιν τῶν ἀπορρητοτέρων, τῇ μητρὶ προσάγει μόνῃ, ἵνα διὰ μὲν τῆς κοινῆς εὐλογίας τοῦ σχήματος τῶν γεννητόρων, μὴ ἀπογυμνώσῃ τὸν Ἰωσήφ· διὰ δὲ τῶν πρὸς τὴν μητέρα λόγων, τὴν παρθένον ἐκείνου διαστείλας τὴν ὡς ἀληθῶς ἀνακηρύξῃ μητέρα […]».
<cuius fons> =   Photius Constantinopolitanus, Ad Amphilochium, q. 156 (186/175), PG 101, 825D7 - 827A13 =   id., In Lc. (Lc. 2:25-32), ex catenis, ed. J. Reuss, Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, p. 307, n° 25. [ADL2020] [MM2020] [VS2021 rev.]
EI ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
255 eam] om. Ed1953
marg.| Unde sequitur :
Et dixit ad matrem eius : Ecce positus est hic in ruinam et in resurrectionem multorum in Israel.
marg.| {CLC2d10.7} AMBROSIUS. − Vides256* uberem in omnes gratiam Domini in generatione diffusam et prophetiam incredulis negatam esse, non iustis. Ecce et Simeon prophetat257* in ruinam et resurrectionem plurimorum258* venisse Dominum Iesus Christum259*.EJ fr
fr ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 60, CCSL 14, p. 57.794-800 : «Vides uberem in omnes gratiam Domini generatione diffusam prophetiam incredulis negatam esse, non iustis. Ecce et Symeon prophetat in ruinam et resurrectionem plurimorum uenisse Dominum Iesum Christum, ut iustorum iniquorum que merita discernat et pro nostrorum qualitate factorum iudex uerus et iustus aut supplicia decernat aut praemia». [FG2013]*
EJ ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
256 Vides] Vide Ed1953
257 prophetat] prophetizat Ed1953
258 plurimorum] multorum Ed1953
259 Dominum Iesum Christum] Christum Iesum Ed1953
marg.| {CLC2d10.8} ORIGENES. − Qui simpliciter exponit, potest dicere in ruinam eum venisse infidelium et in260 resurrectionem credentium.EK fs
fs ¶Fons : = Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 17 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 113.7-8 . <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena Graecorum Patrum in Lc. (loc. cit.). [MM2022]
EK ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
260 in] om. Li448
marg.| { CLC2d10.9} CHRYSOSTOMUS. − Sicut enim lux, etsi oculos debiles turbet, lux est. Hoc modo salvator perseverat, etsi corruant plurimi. Neque enim est eius officium destructio sed eorum vesanie. Quam ob rem non solum ex salute bonorum, sed etiam ex malorum dissipatione virtus eius ostenditur261. Nam sol quia262* multum radiat, propterea visus debiles precipue perturbat.EL ft fu fv
ft ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 34 (Krikones § 474 Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 39ra34-40   = (sparsim contuli) Vg1642, f. 114rb ; Wien, ONB, theol. gr. 71, f. 132r : «Χρυσοστόμου[a] Kαθάπερ γὰρ τὸ φῶς, κἂν σκοτίζῃ τοὺς ἀσθενεῖς, φῶς ἐστι , καίτοι σκοτίζον· καὶ τὸ μέλι κἂν πικρὸν ᾖ τοῖς νοσοῦσι, γλυκὺ τὴν φύσιν ἐστιν · οὕτως // [d] καὶ ὁ Σωτὴρ εἰς πτῶσιν καὶ ἀνάστασίν πολλῶν ἐστιν, ἀλλ’ ὅμως μένει Σωτὴρ ὤν, καὶ μυρίων πιπτόντων· // [b] οὐ γὰρ αὐτοῦ ἔργον ἡ ἀπώλεια, ἀλλὰ τῆς ἐκείνων ἀγνωμοσύνης. // [c] Ὥστε οὐκ ἀπὸ τῆς τῶν ἀγαθῶν σωτηρίας μόνον, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τῆς τῶν πονηρῶν ἀπωλείας δείκνυται αὐτοῦ ἡ ἀρετή. Ἐπειδὴ καὶ ὁ ἥλιος σφόδρα φαιδρός ἐστι, διὰ τοῦτο μάλιστα πλήττει τῶν ἀσθενούντων τὰς ὄψεις». [ADL2020] [MM2020]
fu <cuius fons> Chrysostomus, In 2Cor., hom. 5, § 2 (2Cor. 2, 15), PG 61,  429.53-430.12  : «[a]Ὅτι Χριστοῦ εὐωδία ἐσμὲν τῷ Θεῷ ἐν τοῖς σωζομένοις, καὶ ἐν τοῖς ἀπολλυμένοις. Ἄν τε γὰρ σώζηταί τις, φησὶν, ἄν τε ἀπολλύηται, τὸ εὐαγγέλιον τὴν οἰκείαν ἀρετὴν ἔχον μένει. Καὶ καθάπερ τὸ φῶς, κἂν σκοτίζῃ τοὺς ἀσθενεῖς, φῶς ἐστι, καίτοι σκοτίζον· καὶ τὸ μέλι κἂν πικρὸν ᾖ τοῖς νοσοῦσι, γλυκὺ τὴν φύσιν ἐστιν· οὕτω καὶ τὸ εὐαγγέλιον εὐῶδές ἐστι, κἂν ἀπολλύωνταί τινες ἀπιστοῦντες. [b] Οὐ γὰρ αὐτοῦ ἔργον ἡ ἀπώλεια, ἀλλὰ τῆς ἐκείνων ἀγνωμοσύνης. Καὶ ταύτῃ δὲ μάλιστα ἡ εὐωδία αὐτοῦ φαίνεται, ᾗ οἱ διεφθαρμένοι καὶ πονηροὶ ἀπόλλυνται. [c] Ὥστε οὐκ ἀπὸ τῆς τῶν ἀγαθῶν σωτηρίας μόνον, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τῆς τῶν πονηρῶν ἀπωλείας δείκνυται αὐτοῦ ἡ ἀρετή. Ἐπεὶ καὶ ὁ ἥλιος, ἐπειδὴ σφόδρα φαιδρός ἐστι, διὰ τοῦτο μάλιστα πλήττει τῶν ἀσθενούντων τὰς ὄψεις [d] καὶ ὁ Σωτὴρ εἰς πτῶσιν πολλῶν καὶ ἀνάστασίν ἐστιν, ἀλλ’ ὅμως μένει Σωτὴρ ὢν, καὶ μυρίων πιπτόντων· καὶ ἡ παρουσία αὐτοῦ μειζόνως ἐκόλασε τοὺς μὴ πειθομένους, ἀλλ’ ὅμως μένει σωτήριος οὖσα».
fv <Non hab.> PG 59,  67 ut Krikones ref. [MM2020] [VS2024 rev.]*
¶Nota : La Catena traduit tel quel le scholion de Nicétas qui modifie l’ordre des phrases de l’original chrysostomien selon la séquence [a d b c]. Au début du segment [d], l’édition de Chrysostome et Nicétas (v.g. Vg1611 ; Wien, f. 132.32), écrivent ὅμως (“cependant"), comme il est d’usage après une particule conjonctive (ἀλλ’), tandis que la Catena écrit hoc modo comme si elle avait lu ὁμῶς. Le ms. Vg1642, apographe de Vg1611, abrège ὅμ<ως> en fin de ligne avec un tilde concave (114rb18) qu’un lecteur pressé aurait pu confondre avec un accent circonflexe de manière à lire ὁμῶς au lien de ὅμως. C’est encore un indice qui incite à penser que Vg1611 n’est pas le manuscrit précis que a servi aux ouvriers de la Catena, mais seulement le meilleur témoin du texte traduit. [MM2024]
EL ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2020}
261 ostenditur] offenditur Li448
262 quia] quoniam Ed1953
marg.| {CLC2d10.10} GREGORIUS NYSSENUS. 263 − Attende autem distinctionis exquisitam prolationem : preparatio quippe salutis dicitur coram omni populo sed casus et sublevatio plurium . Divinum enim propositum est salus et deificatio singulorum. ‘Casus’ autem et ‘sublevatio’ consistit in plurium intentione, credentium et non credentium. Quod autem iacentes seu264* increduli subleventur non est absurdum.EM fw
fw ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 34 (Krikones § 492 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 40vb23 -28 = Vg1642, f. 119va15  : «Γρηγορίου Νύσσης. [...] Ὅρα μοι τὴν ἀκρίβειαν τῆς διαφορᾶς· ἡ μὲν ἑτοιμασία τοῦ σωτηρίου κατὰ πρόσωπόν πάντων τῶν λαῶν· ἡ δὲ πτῶσις καὶ ἡ ἀνάστασις πολλῶν καὶ μάλιστα ἐν τῷ Ἰσραὴλ· ἡ μὲν γὰρ θεία βούλησίς ἡ πάντων σωτηρία καὶ θέωσις· ἡ δὲ πτῶσις καὶ ἀνάστασις ἐν τῇ τῶν πολλῶν γνώμῃ, πιστευόντων τὲ καὶ μὴ πιστευόντων ἀλλὰ τὸ μὲν τοὺς κειμένους, ὅπερ ἐστι τοὺς ἀπίστους, ἀνίστασθαι κατὰ λόγον [...] ».[MM2022] [VS2022 rev.]
<cuius fons> cf.   Gregorius Nyssenus , De occursu Domini [CPG 3195 BHGa 1959], PG 46, 1173.29.38-39 nec ad sensum nec ad litteram : « Ὅρα δὲ τὸ ἀκριβὲς τῆς θείας ἐμπνεύσεως. Φῶς γὰρ, φησὶν, εἰς ἀποκάλυψιν ἐθνῶν, καὶ δόξαν λαοῦ σου Ἰσραήλ. [...] Θέα δέ μοι καὶ τὸ τῶν ὑψηλῶν νοημάτων κυριόλεκτον [...]» ; 1176.2 sqq.  : «ὸ εἰρηκέναι δὲ τὸν θεόφρονα Συμεῶνα εἰς πτῶσιν καὶ ἀνάστασιν πολλῶν ἐν τῷ Ἰσραὴλ κεῖσθαι τὸν Κύριον, δείκνυσι τῇ συμβάσει τῶν νοημάτων πρὸς τὰ προφητικὰ διαγγέλματα, ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν Θεόν τε καὶ νομοθέτην ἔν τε προφήταις καὶ τῇ Καινῇ Διαθήκῃ λελαληκέναι. Τὸν γὰρ λίθον τοῦ προσκόμματος καὶ τοῦ σκανδάλου τὴν πέτραν αἰτίαν τοῦ μὴ καταισχυνθήσεσθαι τοὺς ἐπ' αὐτὸν πιστεύοντας, ὁ προφητικὸς διηγόρευσε λόγος. Οὐκοῦν πτῶσις μὲν ἔστι τοῖς τῷ ταπεινῷ τῆς σαρκὸς ἐξ ἀπιστίας προσπταίουσιν· ἀνάστασις δὲ, τοῖς τὸ στεῤῥὸν τῆς θείας οἰκονομίας ἐπεγνωκόσιν . Ἀλλὰ καὶ αὐτῆς τῆς Θεοτόκου ψυχῆς ῥομφαίαν διελαθῆναι λέγων, σαφῶς τὸ ἐν τῷ σταυρῷ προφητεύει πάθος. Τοῖς γὰρ ἐξ αὐτῆς τῆς παραδόξου συλλήψεως μέχρι τοῦ κατὰ τοῦ πάθους καιροῦ θεο πρεπῶς εἰς αὐτὸν εἰρημένοις τε καὶ πεπραγμένοις, ἓν ὥσπερ ἂν ἀδιάτμητον σῶμα, ὑψηλοτέραν τε καὶ θεοπρεπεστέραν περὶ αὐτοῦ ἐχούσης τῆς Θεοτόκου ὑπόληψιν, τομὴν ὥσπερ τινὰ πεπονθέναι αὐτὴν νομιούμεθα, ἐν τῷ ἀδόξῳ τῆς σταυρώσεως, εἰ καὶ τὸ τῆς ἀναστάσεως θαῦμα συνούλωσιν παντελῆ τῆς το μῆς ἀπειργάσατο. Ἀλλ' οὐδὲ μόνην αὐτὴν τῷ τοιού τῳ πάθει ἐνσχεθῆναι σημαίνει, ἀλλ' ἐκ πολλῶν καρδιῶν διαλογισμοὺς ἀμφιβολίας τε καὶ διχονοίας ἀναφανῆναι προλέγει· ὡς ἂν ἐν τῷ διαφόρῳ τῶν περὶ αὐτοῦ ὑπολήψεων, μή τινα κλόνον σχοίη ἡ Θεομήτωρ Παρθένος. Ἐπειδὴ δὲ ἡ προφῆτις Ἄννα ἐκ τοῦ γήρως ἀδρανές τι καὶ οὐ λίαν ἐξακουστὸν φθέγγεται, ἀλλ' οὐδὲ τὸ ὑψηλὸν Εὐαγγέλιον αὐτολεξεὶ τὰ ἐξ αὐτῆς λεχθέντα παρήγαγε· πρῶτον μὲν ἐκ τοῦ εὐαγγελιστοῦ πυθώμεθα, τίς τε καὶ πόθεν αὕτη καθέστηκε, καὶ ἐπὶ ποίοις καὶ πότε τῷ ἱερῷ ἐφέστηκεν, αὖθίς τε τίνων ἔλεγε διάνοιαν ἐρευνήσωμεν. Φησὶ τοίνυν ὁ μακάριος Λουκᾶς, ὡς Ἦν Ἄννα ἡ προφῆτις θυγάτηρ Φανουὴλ ἐκ φυλῆς Ἀσήρ· αὕτη προβεβηκυῖα ἐν ἡμέραις πολλαῖς ζήσασα μετὰ ἀνδρὸς ἔτη ἑπτὰ ἀπὸ τῆς παρθενίας αὐτῆς· καὶ αὐτὴ χήρα ὡς ἐτῶν ὀγδοήκοντα τεσσάρων· ἣ οὐκ ἀφίστατο ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ, νηστείαις καὶ δεήσεσι λατρεύουσα νύκτα καὶ ἡμέραν· καὶ αὕτη, αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ἐπιστᾶσα, ἀνθωμολογεῖτο τῷ Θεῷ καὶ ἐλάλει περὶ αὐτοῦ πᾶσι τοῖς προσδεχομένοις λύτρωσιν ἐν Ἱερουσαλήμ. Τίς ὁ λόγος τοῦ τοιαύτην ἀκριβῆ τὴν περὶ τῆς προφήτιδος ταύτης τὸν εὐαγγελιστὴν ποιήσασθαι τὴν ἀφήγησιν, ὥστε καὶ τὸν ταύ της πατέρα, καὶ τὴν φυλὴν ἐν ἐπιμνήσει ποιήσασθαι, καὶ ὅπερ ἐπ' οὐδενὶ ἑτέρῳ σχεδὸν ἱστορημένον εὕρηται ».
<Non hab.> TLG, Greg. Nyss. In Ct. [CPG 3158]
¶Nota : L’identification de la source de ce scholion n’est pas satisfaisante ; tant pour la Catena que pour la chaîne de Nicétas, l’expérience montre en général une proximité littérale d’au moins 75 % des lexèmes entre les sentences / scholia et leur source. [MM2022]
EM ¶Codd. : Li448 Ed1657 Ed1876 Ed1953 {MM2020} {MM2022}
263 Nyssenus] + in Catena Graecorum ut supra Ed1656, + Homil. in Ps. 1 Ed1876, homel. in Ps. 10 Ed1953
264 seu] et Ed1657 Ed1953
marg.| {CLC2d10.11} ORIGENES. − Qui autem curiosus interpres est dicit nequaquam eum cadere qui ante non steterit. Da mihi igitur qui fuerit265 ille qui steterit266*, in cuius ruinam salvator advenerit.EN fx
fx ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 17 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 112.8-11 : « Qui vero curiosus interpres est, dicit nequaquam eum cadere, qui ante non steterit. Da mihi igitur, qui fuerit ille, qui steterit, et in cujus ruinam Salvator advenerit, nec non et eum, qui consurgat». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena Graecorum Patrum in Lc. (loc. cit.). [MM2022]
265 fuerit] fuerat Li448
266 Steterit Li448] stetit Ed1470 Ed1657, stetit et Ed1953
marg.| marg.|{CLC2d10.12 } GREGORIUS <NYSSENUS.> Gregorius] + Nyssenus Ed1657 Ed1953 − [b] Sed per hoc designat ruinam ad infima, quasi non puniendos puniendos Ed1657 Ed1953 cum gr. (plur.), punied9 Bar484 Li448 Mt366 Ro18] puniendus Cbg133 Ka12 La88 V795 WI1391 Ed1470 Ed1571 * equaliter ante incarnationis mysterium et post datam dispensationem et predicationem, et maxime hi qui qui] om. Ed1470 Ed1571 Ed1657 Ed1953 * sunt ex Israel, quos necesse erat et et] in La88 pristinis bonis carere et penas luere graviores quam omnes alie gentes, eo quod dudum prophetatum in eis et adoratum et ex ex] ab V795 eis productum minime susceperunt. Idcirco specialiter eis specialiter eis] inv. V795 minatur   ruinam , non solum a a] om. Cbg133 WI1391 spirituali salute sed etiam propter destructionem urbis et inhabitantium captivitatem inhabitantium captivitatem] habitantium civitatem Ed1470 Ed1571 Ed1657 Ed1953 *. Resurrectio vero promittitur credentibus, partim partim] et praem. Ka12 quidem velut sub lege iacentibus et ab eius servitute sublevandis, partim vero velut consepultis cum Christo et ei ei] eius La88 conresurgentibus conresurgentibus] consurgentibus Ed1571 Ed1657 Ed1953 *fy.
[a] His His] et in orat<ione> de occursu Domini praem. Ed1657 autem verbis intellige per concordiam intellectuum ad dicta prophetica, unum et eumdem Deum et legislatorem et in prophetis et et] om. Ed1470 in Novo Testamento locutum fuisse fuisse] esse Ed1470 Ed1571 Ed1657 Ed1953 *fz. Lapidem namque ruine et petram scandali futurum, ne confundantur credentes in eum, sermo propheticus declaravit declaravit] + Ruina est igitur iis qui humilitate carnis illius offenduntur, resurrectio iis qui firmitatem divine dispositionis agnoverint Ed1657 (= ut sequitur in Catena Nicetae, cf. apparatus fontium) ga. ¶Codd. : Bar484 Cbg133 Ka12 La88 Li448 Mt366 Ro18 WI1391 V795 Ed1470 Ed1571 Ed1657 Ed1953 {MM2020} {MM2022} gb
fy Cf. Rm. 6, 4 : Συνετάφημεν
fz Cf. Hbr. 1, 1-2.
ga Cf. Ps. 117, 22 ; Mt. 21, 42 ; Mc. 12, 10 ; Lc. 20, 17.
gb ¶FonsG : [a] <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 35 (Krikones § 478 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 39v2-3  : «Γρηγορίου Νύσσης. Ὥστε τὸ εἰρηκέναι [+ δὲ Greg.] τὸν θεόφρονα Συμεὼν [Συμεῶνα Greg.] εἰς πτῶσιν καὶ ἀνάστασιν πολλῶν ἐν τῷ Ἰσραὴλ κεῖσθαι τὸν Κύριον, δείκνυσι τῇ συνκαταβάσει [συμβάσει Greg.] τῶν νοημάτων πρὸς τὰ προφητικὰ διαγγέλματα, ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν Θεόν τε καὶ νομοθέτην ἔν τε προφήταις καὶ τῇ Καινῇ Διαθήκῃ λελαληκέναι. Τὸν γὰρ λίθον τοῦ προσκόμματος καὶ τοῦ σκανδάλου τὴν πέτραν αἰτίαν τοῦ μὴ καταισχυνθήσεσθαι τοὺς ἐπ’ αὐτὸν πιστεύοντας, ὁ προφητικὸς διηγόρευσε λόγος. Οὐκοῦν πτῶσις μὲν ἔστι τοῖς τῷ ταπεινῷ τῆς σαρκὸς ἐξ ἀπιστίας προσπταίουσιν· ἀνάστασις δέ, τοῖς τὸ στεῤῥὸν τῆς θείας οἰκονομίας ἐπεγνωκόσιν».
<cuius fons> =   Gregorius Nyssenus , De occursu Domini [CPG 3195 BHGa 1959], PG 46, 1176A3-9 .
[b] <revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 35 (Krikones § 492 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 40vb29-41r3 = Vg1642, f. 119va-b : [b] «[f. 40rb24  : Γρηγορίου Νύσσης. [...] Πῶς δ’ ἂν καὶ οἱ κείμενοι πέσοιεν ἢ πάντως ὅτι τὸ βαθύτερον αὐτοῖς τοῦ πτώματος ὑπαινίσσεται ὡς οὐχ ὁμοίως κολασθησομένοις πρὸ τῆς οἰκονομίας καὶ μετὰ τὴν οἰκονομίαν τε καὶ τὸ κήρυγμα· τοῦτο γὰρ αὐτῷ βούλεται καὶ τὸ κηρυχθῆναι τὸ εὐαγγέλιον εἰς μαρτύριον πᾶσι τοῖς ἔθνεσιν· ὅ ἐστιν εἰς ἔλεγχον εἰς κατάκρισιν ὥστε πλείονα μετὰ τὴν διαμαρτυρίαν, τὴν καταδίκην δέξασθαι ἐξαιρέτως δὲ τοῖς ἐξ Ἰσραὴλ ὡς οὐκ ἀρκέσον αὐτοῖς τὸ ἐπὶ τῶν αὐτῶν ἑστάναι· μὴ δεχομένοις μὴ δὲ πιστεύουσιν· ἀλλ´ ἀνάγκη καὶ τῶν προτέρων ἐκπεσεῖν· καὶ δίκας ὑποσχεῖν πάντων τῶν ἐθνῶν χείροναs ὅτι τε τὸν πάλαι πάρ´ αὐτοῖς προφητευόμενόν τε καὶ λατρευόμενον· καὶ τὸν ἐξ αὐτῶν γεννώμενον οὐκ ἐδέξαντο· καὶ ὅτι τὸν δίκαιον, μᾶλλον δὲ τὸν εὐεργέτην, ὡς κατάδικον ἐλογίσαντο καὶ κακοῦργον· καὶ τὰ τῆς ἀπιστίας αὐτοὶ μόνοι· καὶ τὴν θεοκτονίαν ἐτόλμησαν· διὸ καὶ ἰδιαζόντως ἀπειλεῖται τούτοις [f. 41r ] ἡ πτῶσις· ὡς οὐκ ἐκεῖθεν μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐντεῦθεν τῆς πόλεως ἡ κατασκαφή, καὶ τῶν ἐνοικούντων ὁ ἀνδραποδισμός τε [om. Vg1642*, sec. m. compl.] καὶ ἡ σφαγὴ καὶ τῆς πολιτείας καὶ πάσης ἄλλης ἐλευθερίας καὶ παῤῥησίας, ἡ διὰ τέλους ἔκπτωσις· ἀλλὰ καὶ ἡ ἀνάστασις, τοῖς πιστεύουσι· τῇ μέν, ὡς κειμένοις ὑπὸ τὸν νόμον καὶ ἐλευθερουμένοις αὐτοῦ τῆς δουλείας καὶ τῆς βαρύτητος· τῇ δέ, καὶ ὡς συνθαπτομένοις τῷ Χριστῷ· συνανισταμένοις δέ· [...]». [sequentia : CLC2d10.18]
<cuius fons> Non inveni.
¶Nota 1 : La leçon puniendos est une correction d’après le grec κολασθησομένοις entreprise par Nicolaï (Ed1657). Elle est compatible avec l’abréviation des manuscrits de première classe (Li448 Mt366) puisque le 9 tironien suscrit peut remplacer n’importe quelle voyelle suivie de -s. C’est par erreur (lectio facilior) que les réviseurs de l’exemplar corrigé Π², source de la tradition majoritaire, ont diffusé la leçon puniendus : le nominatif et le singulier posent des problèmes de syntaxe et de compréhension qui plaident en leur défaveur.
¶Nota 2 : Sur la source de Kr492, voir la note sur CLC2d10.10. [MM2022] [VS2024 rev.]
marg.| {CLC2d10.13} ORIGENES. 267* − Est autem et altius quid intelligendum adversus eos qui contra conditorem latrant dicentes : Ecce Deus legis et prophetarum, videte qualis sit. « Ego, inquit, occidam et ego vivificabo »gc. Si268* propterea cruentus iudex et crudelis est269* conditor270*, manifestissimum est et Iesum esse ipsius271* filium ; eadem siquidem de eo hic scripta sunt, quod veniat in ruinam et resurrectionem multorum .EO gd
gc Dt. 32, 39.
gd ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 17 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 108.109.4 : « Est autem et altius quid intellegendum adversus eos vel maxime, qui contra Conditorem latrant, et hinc inde de veteri testamento, quae non intellegunt, testimonia congregantes simplicium corda decipiunt. Aiunt enim: ecce, Deus legis et prophetarum, videte qualis sit. Ego, inquit, occidam, et ego vivificabo, percutiam et sanabo, et non est, qui eruat de manibus meis. Audiunt: occidam, et non audiunt: vivificabo, audiunt: percutiam, et audire contemnunt: et ego sanabo. Istius modi occasionibus Creatorem calumniantur. Igitur antequam interpreter, quem sensum habeat: ego interficiam et vivificabo, percutiam et sanabo, opponam eis testimonium evangelii dicamque adversus haereticos — innumerabiles quippe haereses sunt, quae evangelium secundum Lucam recipiunt — Si propterea cruentus et tantum judex et crudelis est Conditor , quia dicit: ego interficiam et vivificabo, percutiam et sanabo, manifestissimum est et Jesum ipsius esse filum; eadem siquidem de eo scripta sunt: ecce, hic positus est in ruinam et resurrectionem multorum in Israhele, non in resurrectionem tantum, sed et in ruinam». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena Graecorum Patrum in Lc. (loc. cit.). [MM2022]
EO ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
267 Origenes] + in Lucam Ed1953
268 Si] Sed si Ed1953
269 iudex et crudelis – est] inv . Ed1953
270 conditor] + quia hec dicit Ed1953
271 ipsius] illius Ed1953
marg.| {CLC2d10.14} AMBROSIUS. − Ut scilicet iustorum iniquorumque merita discernat, et pro nostrorum qualitate factorum iudex verus et iustus aut supplicia decernat aut premia.EP ge
ge ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 60, CCSL 14, p. 57.794-800 : «Vides uberem in omnes gratiam Domini generatione diffusam prophetiam incredulis negatam esse, non iustis. Ecce et Symeon prophetat in ruinam et resurrectionem plurimorum uenisse Dominum Iesum Christum, ut iustorum iniquorum que merita discernat et pro nostrorum qualitate factorum iudex uerus et iustus aut supplicia decernat aut praemia». [FG2013]
EP ¶Codd. : Li448 Mt366 Ed1953 {MM2021}
marg.| {CLC2d10.15} ORIGENES. − Videndum est autem ne forte salvator non aliis atque272* aliis in ruinam venerit   et in resurrectionem. Q uia enim peccato stabam, primo mihi utilitas fuit ut caderem et peccato morerer. Denique et sancti prophete quando273* augustius aliquid contemplabantur, cadebant in faciem suam ut peccata per ruinam plenius purgarentur. Hoc ipsum et salvator tibi primum concedit. Peccator eras, cadat in te peccator ut possis dehinc resurgere et dicere274 gf: « Si commortui sumus et convivemus ».EQ gg
gf 2Tim. 2, 11.
gg ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 17 (Lc. 2), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 114.7-115.8  : « Nunc autem interpretandum, quid sibi velit hoc, quod ait:"Ecce, hic positus est in ruinam et in resurrectionem multorum in Israhel". Me oportet primum cadere et, cum cecidero, postea bene surgere, ne Salvator mihi causa fuerit malae ruinae. Sed propterea cadere me fecit, ut consurgam, et multo mihi ruina utilior fuerit, quam illud tempus, quo videbar stare. Stabam enim peccato eo tempore, quo peccato vivebam; et quia peccato stabam, prima mihi utilitas fuit, ut caderem et peccato morerer. Denique et sancti prophetae, quando augustius aliquid contemplabantur, cadebant in faciem suam; propterea autem cadebant, ut peccata per ruinam plenius purgarentur. Hoc ipsum et Salvator tibi primum concedit, ut corruas. Ethnicus eras, cadat in te ethnicus; diligebas scorta, primum in te scortator intereat; peccator eras, cadat in te peccator, ut possis dehinc resurgere et dicere:"si commortui sumus, et convivemus", et:"si conformes facti sumus mortis, conformes et resurrectionis erimus ». <Non hab.> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (loc. cit.) [MM2020]
EQ ¶Codd. : Li448 Mt366 WI1391 Ed1953 {MM2021} {MM2022}
272 aliis atque] eque Ed1953
273 quando ] cum Ed1953
274 resurgere – et - dicere] inv . Mt366
marg.| {CLC2d10.16} CHRYSOSTOMUS. − Resurrectio quidem est conversatio nova. [2] Cum enim lascivus castus efficitur, avarus misericors, atrox mansuescit, resurrectio celebratur, mortuo quidem peccato, resurgente vero iustitia.ER gh
Sequitur :
gh ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 34 (Krikones §482 Chrysostomus in Rm.), Vat. gr. 1611, f. 39va25-30  : «Χρυσοστόμου πρὸς Ρωμαίους. Ἀνάστασίς ἐστιν ἡ καινὴ πολιτεία,κατὰ τὸν παρόντα βίον ἐκ τῆς τῶν τρόπων μεταβολῆς γινομένη. Ὅταν γὰρ ὁ πόρνος γένηται σώφρων, ὁ πλεονέκτης ἐλεήμων, ὁ τραχὺς ἥμερος, καὶ ἐνταῦθα ἀνάστασις // γέγονε. Τῆς μὲν ἁμαρτίας νεκρωθείσης, // τῆς δὲ δικαιοσύνης ἀναστάσης καὶ τῆς μὲν παλαιᾶς ζωῆς ἀφανισθείσης τῆς δὲ καινῆς πολιτευομένης».
<cuius fons> Cf. Chrysostomus, In Rm., hom. 10, § 4 (Rm. 6, 3), PG 60, 480.28-34  : «Ἀλλὰ ταῦτα μὲν τέως ἀφίησι λογίζεσθαι τῷ συνειδότι τῶν ἀκροωμένων, αὐτὸς δὲ προκειμένης τῆς μελλούσης, ἑτέραν ἡμᾶς ἀνάστασιν ἀπαιτεῖ, τὴν καινὴν πολιτείαν, τὴν κατὰ τὸν παρόντα βίον ἐκ τῆς τῶν τρόπων μεταβολῆς γινομένην. Ὅταν γὰρ ὁ πόρνος γένηται σώφρων, καὶ ὁ πλεονέκτης ἐλεήμων, καὶ ὁ τραχὺς ἥμερος, καὶ ἐνταῦθα ἀνάστασις γέγονεν ἐκείνης οὖσα προοίμιον. Καὶ πῶς ἀνάστασις ; Τῆς μὲν ἁμαρτίας νεκρωθείσης, τῆς δὲ δικαιοσύνης ἀναστάσης, καὶ τῆς μὲν παλαιᾶς ζωῆς ἀφανισθείσης, τῆς δὲ καινῆς ταύτης καὶ ἀγγελικῆς πολιτευομένης. Ὅταν δὲ ἀκούσῃς καινὴν ζωὴν, πολλὴν ζήτει τὴν ἐναλλαγὴν, καὶ μεγάλην τὴν μεταβολήν». [ADL2020] [MM2020] [VS2024 rev.]
ER ¶Codd. : Li448 Ed1953 {MM2020}
Et in signum cui contradicetur.
marg.| {CLC2d10.17} BASILIUS. − Signum contradictionem accipiens proprie crux dicitur a Scriptura. Fecit enim, inquitgi, Moyses serpentem eneum et posuit pro signo.ES gj
gi Cf. Nm. 21, 9.
gj ¶FonsG : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 2, 34 (Krikones § 484 Basilius), Vat. gr. 1611, f. 39vb14-16  : «Βασιλείου. Πῶς δὲ καὶ "εἰς σημεῖον ἀντιλεγόμενον" ; Κυρίως σημεῖον εἴρηται παρὰ τῇ Γραφῇ σταυρὸς . Ἔθηκε γάρ, φησί, Μωσῆς*, τὸν ὄφιν ἐπὶ σημείου, τουτέστιν ἐπὶ σταυροῦ [...] » [sequ. : CLC2d10.