^a ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 1, p. 154.1-15 : «Redemptoris praecursor quo tempore uerbum praedicationis acceperit, memorato romanae reipublicae principe et Iudaeae regibus, designatur cum dicitur : Anno quintodecimo imperii Tiberii Caesaris, procurante Pontio Pilato Iudaeam, tetrarcha autem Galilaeae Herode, Philippo autem fratre eius tetrarcha Ituraeae et Trachonitidis regionis, et Lysania Abilinae tetrarcha, sub principibus sacerdotum Anna et Caipha, factum est uerbum Domini super Iohannem, Zachariae filium, in deserto. Quia enim illum praedicare ueniebat, qui et ex Iudaea quosdam et multos ex gentibus redempturus erat, per regem gentium et principes Iudaeorum (sacerdotum : A) praedicationis eius tempora designantur. Quia autem gentilitas colligenda erat et Iudaea pro culpa perfidiae dispergenda, ipsa quoque descriptio terreni principatus ostendit, quoniam et in romana republica unus praefuisse describitur, et in Iudaeae regno per quartam partem plurimi principantur». [FG2013]*

^b ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 1-3 (Krikones § 541 : Metaphrastes), Vat. g. 1611, f. 48r11-14ra = ed. Mai, Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 657  : «Τοῦ Μεταφραστοῦ. Ἀλλ' ὅπερ ἐξ ἀρχῆς λέγειν προὐθέμεθα, ὅτε ἐτελεύτα μὲν ἤδη τὸν βίον μοναρχῶν ὁ [om. Mai] Αὔγουστος, ἀφ' οὗ καὶ ὁ μὴν μετωνομάσθαι Σεξτίλιος καλούμενος πρότερον, καὶ οἱ Ῥωμαίων βασιλεῖς ἐκεῖθεν τὴν κλῆσιν ταύτην ἐκληρονόμησαν· Τιβέριος δὲ μετ' ἐκεῖνον, τὸ τῆς μοναρχίας κράτος ἀναδησάμενος, ἔτος πέμπτον ἤδη πρὸς τοῖς δέκα τῆς ἀρχῆς ταύτης ἐπειλημμένος διήνυεν […]».
<cuius fons>   Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de S. Ioanne Baptista (29 augustus), § 10, ed. B. Latyšev, Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 390.19-22 : « […] ἐπεὶ καὶ ἤδη τὸν βίον ἐτελεύτα μοναρχῶν Αὔγουστος, ἔπειτα δὲ καὶ Τιβέριος μετ´ ἐκεῖνον τὸ τῆς μοναρχίας κράτος ἀναδησάμενος ἦν, ἔτος δὲ πέμπτον ἤδη πρὸς τοῖς δέκα τῆς ἀρχῆς ταύτης ἐπειλημμένος διήνυεν». [ADL2020] [MM2020] [VS2021]*

^c Is. 1, 1

^d ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 1-3 (Krikones § 542 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 48ra38-11 : «Ὠριγένους. Ἐπὶ μὲν οὖν τῷ παρὰ Ἰουδαίοις μόνῷ κηρυσσημένῳ λόγῳ προφητικῷ βασιλεία μόνον Ἰουδαίων ἀναγράφεται. Ὅρασις γάρ φησὶν ἣν εἶδεν Ἠσαΐας ἐν ἡμέραις Ὀζίου , καὶ Ἰωαθὰμ, [f. 48rb13] καὶ Ἀχὰζ , // οἳ εβασίλευσαν τῆς Ἰούδαίας. // Ἐπὶ δὲ τῷ μυστηρίῳ τοῦ Εὐαγγελίου μέλλοντι ἐν ὅλῳ κόσμῳ κηρύσσεσθαι ἡγεμονία Τιβερίου Καίσαρος ἀναγράφεται, ὃς ἐδόκει ὅλου τοῦ κόσμου εἶναι βασιλεύς. Καὶ εἰ μὲν οἱ ἀπὸ τῶν ἐθνῶν μόνοι ἤμελλον σῴζεσθαι πάντῃ δὲ ἀπεκέκλειστο ή σωτηρία τῶν υἱῶν Ἰσραὴλ ἤρκει τὸ μνησθῆναι μόνον Τιβερίου . Ἐπειδὴ δὲ δεῖ καὶ τοὺς ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας καὶ τοῦς ἀπὸ τῆς Ἰτουραίας καὶ Τραχωνίτιδος πιστεύειν διὰ τοῦτο ἀναγράφονται καὶ αὗται αἱ βασιλεῖαι εἴτουν τετραρχίαι . Οὐδέποτε δὲ γέγονε ῥῆμα Θεοῦ ἐπί τινα τῶν προφητῶν ἐν τῇ ἐρήμῳ εἰ μὴ νῦν μόνον διά τινα μυστικήν θεωρίαν. Ἐπειδὴ γὰρ ἔμελλε πολλὰ τὰ τέκνα τῆς ἐρήμου μᾶλλον εἶναι τ οῦτ ’ ἔστι τῆς ἐξ ἐθνῶν Ἐκκλησίας, ἤπερ τῆς ἐχούσης ὠς ἄνδρα τὸν νόμον τῆς Ἰουδαίων φημὶ συναγωγῆς, διὰ τοῦτο πρὸς Ιωάννην ἐγένετο ῥῆμα Θεοῦ ἐν τῇ ἐρήμῳ , εἰ γάρ με τοῦτο ἠν ἐποίει κη ρ ύ σσων ἐν τῇ ἐρήμῳ ».
<cuius fons>   Origenes , Homiliae in Lc., hom. 21 (Lc. 3, 1), GCS 35 et 49 , Origenes Werke 9, p. 136.5 -138.10 : «  Ἐπὶ μὲν τῷ παρὰ Ἰουδαίοις μόνοις κηρυσσομένῳ λόγῳ προφητικῷ ἀναγράφεται βασιλεία μόνον Ἰουδαίων. Ὅρασις γὰρ φησιν, ἣν εἶδεν Ἡσαΐας κατὰ τῆς Ἰουδαίας καὶ κατὰ τῆς Ἱερουσαλήμ , ἐν βασιλείᾳ Ὀζίου καὶ Ἰωαθὰμ καὶ Ἀχὰζ καὶ Ἐζεκίου καὶ οὐδένα αλλον οἶδα βασιλέα ἀναγεγραμμένον ἐν τῷ χρόνῳ τῆς προφητείας , ἢ τὸν τῆς Ἰουδαίας , ἐπί τινων δὲ προφητειῶν καὶ τὸν βασιλέα τοῦ Ἰσραήλ . Ὅτε δὲ ἤμελλε τό μυστήριον τοῦ εὐαγγελίου ὁ Ἰωάννης κηρύσσειν , ἀναγέγραπται οὐχὶ Ἰουδαίων μόνος βασιλεὺς Ἡρώδης οὐδὲ Ῥωμαίων μόνος Τιβέριος · ἐπειδὴ δὲ μυστήριον τοῦ εὐαγγελίου ἔδει κηρύσσεσθαι ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ καὶ ὅλου τοῦ κόσμου ἐδόκει Τιβέριος εἶναι βασιλεύς , διὰ τοῦτο · ἐν ἔτει πεντεκαιδεκάτω τῆς ἡγεμονίας Τιβερίου Καίσαρος καὶ τὰ ἑξῆς ἀναγέγραπται . Καὶ εἰ μέν οἱ ἀ π ὸ τῶν ἐθνῶν μόνοι ἤμελλον σώζεσθαι, πάντῃ δὲ ἀπεκέκελειστο ἡ σωτηρία τῶν υἱῶν Ἰσραήλ , ἤρκει τό· ἐν ἔτει πεντεκαιδεκάτῳ τῆς ἡγεμονίας Τιβερίου Καίσαρος . Ἐπειδὴ δὲ ἔδει καὶ τοὺς ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας καὶ τοὺς ἀπὸ τῆς Ἰτουραίας καὶ Τραχωνίτιδος καὶ Ἀβιληνῆς πιστεύειν, διὰ τοῦτο ἀναγράφονται καὶ αὗται αἱ βασιλεὶαι ἤγουν τετραρχίαι. Οὐδέποτε γέγονε ῥῆμα θεοῦ μὴ νῦν μόνον διά τινα μυστικὴν ἐπί τὰ τέκνα τῆς ἐρήμου μᾶλλον εἶναι, τοῦτ’ ἔστι τῆς ἐξ ἐθνῶν ἐκκλησίας, ἤπερ τῆς ἐχούσης( ὡς ἄνδρα τὸν νόμον, τῆς Ἰουδαίων φημὶ συναγωγῆς, διὰ τοῦτο ἐγένετο ῥῆμα θεοῦ πρὸς Ἰωάννην ἐν τῇ ἐρήμῳ. Εἰ γὰρ μὴ τοῦτο ἦν, ἐκ περισσοῦ ἐποίει κηρύσσων ἐν τῇ ἐρήμῳ » ; cf. scholia PG 13, 1853D, n. 56 ; PG 17, 329D -332A (ex cod. Venet. 394 (72-73).
<ex quo>   Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 21 (Lc. 3, 1), GCS 35 et 49 , Origenes Werke 9, p. 136.5-137.21  : « Quando ad Judaeos tantum sermo propheticus mittebatur, Judaiei reges ponebantur in titulo. Verbi gratia, Visio, quam vidit Isaias filius Amos adversus Judaeam et adversus Hierusalem, in regno Oziae et Joatham et Achaz et Ezechiaec; nee alium quemquam, exceptis Judaeae regibus, Isaiae video tempore designatum. ln quibusdam prophetis et Israhel reges legimus, sicut ibi: et in diebus Hiero boam filii Joas regis Israhelc. Quando vero sacramentum evangeli praedicandum erat et in toto orbe evangelium disseminan dum , cujus princeps Joannes in eremo fuit , et orbem terrarum Tiberii regebat imperium , tunc in quintodecimo ejus ejus anno verbum Domini ad Joa nn em factum esse describitur . Et si tantum his , qui de nationibus credituri erat , annuntianda salus fuisset et penitus excludendus Israhel , suffecerat dicere : In quintodecimo anno Tiberii Caesaris , praeside Judaeae Pontio Pilato. Quia vero et de Judaea et de Galilaea multi credituri erant , idcirco et haec regna ponuntur in titulo diciturque : tetracha Galilaeae Herode, et Philippo fratre ejus tetrarcha Ituraeae et Trachonitidis regionis, et Lysania tetrarcha Abilenae, sub principibus sacerdotum Anna et Caipha , factum est verbum Domini ad Joannem , fihum Zachariae , in deserto».
¶Nota : Thomas préfère ici la concision du scholion grec et sa néotraduction latine à la paraphrase de Jérôme. [MM2022]

^e Lc. 11, 17.

^f ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 1, CCSL 141, p. 154.12-17 : «Quia autem gentilitas colligenda erat et Iudaea pro culpa perfidiae * dispergenda, ipsa quoque descriptio terreni principatus ostendit, quoniam et in romana republica unus praefuisse describitur, et in Iudaeae regno per quartam partem plurimi principantur [principabantur J F K² L R]. Voce enim nostri Redemptoris dicitur : Omne regnum in se ipsum diuisum desolabitur». [FG2013]*
<ex quo> <diff.> =   Zacharias Chrysopolitanus , Unum ex quattuor, lib. 1, c. 13, PL 186, 90A : pro culpa perfidiae] om. Zacharias

^g ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, lin. 2172-2182 sqq. : «[a] Herodes philippus et lysanias qui cum pilato praeside romano iudaeam regebant filii sunt herodis illius sub quo dominus natus est inter quos et ipsum herodem archelaus frater eorum decem annis regnauit qui a iudaeis ob intolerabilem animi ferocitatem apud augustum criminatus aeterno apud viennam disperiit exilio. Regnum uero iudaeae quominus ualidum fieret idem augustus per tetrarchias discindere curauit. [b] Porro pilatus duodecimo anno tiberii caesaris iudaeam missus procurationem gentis suscepit atque inibi per decem continuos annos usque ad ipsum paene finem tiberii perdurauit ». [MM2022]

^h ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 1, p. 154.20-23 : «Voce enim nostri Redemptoris dicitur : Omne regnum in se ipsum diuisum desolabitur. Liquet ergo quod ad finem regni Iudaea peruenerat, quae tot regibus diuisa subiacebat. Apte quoque non solum quibus regibus, sed quibus etiam sacerdotibus actum sit, demonstratur, ut quia illum Iohannes Baptista praedicaret, qui simul rex et sacerdos exsisteret, Lucas evangelista praedicationis eius tempora per regnum et sacerdotium designauit». [FG2013]*

ⁱ ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, lin. 2185 sqq. : « Ambo quidem incipiente praedicationem iohanne, id est annas et caiphas, principes fuere sacerdotum sed annas illum annum caiphas uero eum quo dominus crucem ascendit administrabat et quidem tribus aliis in medio pontificatu perfunctis uerum his maxime qui ad domini passionem pertinerent ab euangelista commemoratis. Legalibus namque tunc praeceptis ui et ambitione cessantibus nulli pontificatus honor uitae uel generis merito reddebatur sed romana potestate aliis nunc item aliis summa sacerdotii praestabatur. Denique iosephus refert in hunc modum dicens: valerius gratus anna sacerdotio deturbato ismahelum pontificem designauit filium bassi. Sed et hunc non multo post abiciens eleazarum annaniae pontificis filium pontificatui subrogauit. Post annum uero etiam hunc arcet officio et symoni cuidam canisi filio pontificatus tradidit ministerium. Quo non amplius et ipse quam unius anni spatio perfunctus iosephum cui et caiphas nomen fuit accepit successorem. Ac per hoc omne tempus quo dominus noster in terris docuisse describitur intra quadrienni spatia coartatur in quo quattuor istae quas iosephus memorat successiones pontificum describuntur uix per annos singulos ministratae ».
<diff.> Glossa ordinaria (1Mcc. 16, 23) , ed. Gloss-e [MM2022]

^j ¶Fons : [a-c] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 67-69, CCSL 14, p. 59.876-60.906 : «[a] Factum est verbum Dei super Iohannem Zacchariae filium   in deserto . [b] Congregaturus ecclesiam Dei filius ante operatur in seruulo. Et ideo bene posuit sanctus Lucas factum esse Dei uerbum super Iohannem Zacchariae filium in deserto, [c] ut ecclesia non ab homine coeperit, sed a uerbo. Ipsa est enim desertum, quia plures filii desertae magis quam eius quae habet uirum. Denique ipsi dicitur : laetare sterilis ; et : exsulta desertum, quia nullis adhuc conuenae plebis operibus colebatur neque ullum adhuc arbores illae, quae fructum ferre poterant, meritorum suorum uerticem praeferebant. Nondum uenerat qui diceret : ego autem sicut oliua fructifera in domo Domini, nondum uitis illa caelestis fructus palmitibus suis uerborum quodam suorum traduce ministrabat. Factum est ergo uerbum, ut quae erat ante deserta fructum nobis terra generaret, factum uerbum est, uox secunda est ; uerbum enim prius intus operatur, sequitur uocis officium. Unde et Dauid dicit : credidi propter quod locutus sum. Prius credidit, ut loqui posset. Factum est autem uerbum, ut sanctus baptista Iohannes paenitentiam praedicaret. Et ideo plerique sancto Iohanni typum legis inponunt, eo quod lex peccatum denuntiare potuit, donare non potuit ; lex enim unumquemque, qui uiam gentium sequebatur, reuocat ab errore, restringit a crimine, paenitentiam suadet, ut gratiam consequatur. Lex autem et prophetae usque ad Iohannem, Iohannes autem praenuntius Christi. Ita lex ecclesiae praenuntia et gratiae paenitentia est. [d] Bene itaque sanctus Lucas conpendio usus est, ut Iohannem declararet prophetam dicens factum esse supra eum Dei uerbum. Alia non adderet ; nullus enim eget indicio sui qui uerbo Dei abundat. Unum itaque dixit et omnia declarauit». [e] At uero sanctus Matthaeus et Marcus et uestitu et cinctu et cibo prophetam declarare uoluerunt, eo quod uestitum de pilis camellorum habuit et zonam pelliciam super lumbos suos, lucustas autem et mel siluestre edebat». [FG2013]

^k ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 1-3 (Krikones § 543 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 48rb25-31  : «Χρυσοστόμου. Κατὰ Ματθαῖον. Τὸ δὲ εἰπεῖν ἐγένετο ρῆμα Θεοῦ πρὸς Ἰωάννην τοὑτέστι πρόσταγμα δείκνυσιν , ὅτι οὐκ ἀφ’ ἑαυτοῦ ἐπὶ τοῦτο ἦλθεν ὁ Ζαχαρίου παῖς, ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ κινήσαντος αὐτὸν ὅθεν καὶ τοσούτῳ περὶ τὸν Ἰωάννην ἐξαρχῆς ᾠκονομήθη δὶα ταύτη τήν δὶακονίαν ἐδέι γὰρ καὶ τὸν πρόδρομον τοῦ Χριστοῦ ἀξιάγαστον εἶναι ».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 1 (Mt. 3, 1-3), PG 57, 185.30-33  : «Τίνος δὲ ἕνεκεν τὸ βάπτισμα αὐτῷ ἐπενοήθη τοῦτο; Ὅτι μὲν γὰρ οὐκ οἴκοθεν ὁ Ζαχαρίου παῖς, ἀλλὰ τοῦ Θεοῦ κινήσαντος αὐτὸν, ἐπὶ τοῦτο ἦλθε, καὶ ὁ Λουκᾶς αὐτὸ δηλοῖ λέγων,"Ῥῆμα Κυρίου ἐγένετο ἐπ’ αὐτὸν" [Lc. 3, 2], τουτέστι, πρόσταγμα». [MM2022]

^l Io. 1, 31.33.

^m ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 1-3 (Krikones § 546 : Theodoretus !), Vat. gr. 1611, f. 48v4-11  ; Paris, BnF, Grec 208, f. 110v 14 : «  Θε<οδωρ>ήτου [Θε^ετ]. Ὁ τοίνυν Ἰωάννης ἄπαντα τὸν παρεληλυθότα χρόνον τὸν μέχρις ἀναδείξεως αὐτοῦ ἀφανὴς ὢν καὶ κατὰ τὴν ἔρημον διάγων, οὕτως ὑπὸ τῆς θείας ἀσκούμενος [κινούμενος PG] χάριτος ἐπὶ τῷ γενέσθαι τοιοῦτον αὐτόν, οἷόν περ γενέσθαι ἐχρῆν τοσαύτῃ λειτουργίᾳ διακονεῖσθαι μέλλοντα καὶ πρόδρομον γινόμενον τοῦ [om. PG] Δεσπότου Χριστοῦ, διὰ μακροῦ τότε ἀνεφάνη τοῦ χρόνου, οὐκ εἰς τὴν πόλιν εἰσεληλυθώς, ἀλλ´ ἐπὶ τῆς ἐρήμου [τὴν ἔρημον PG] τὸ οἰκεῖον ἔργον ἐκτελῶν. Πάντα γὰρ οὕτως ἡ θεία χάρις γενέσθαι ᾠκονόμησεν· ὡς ἂν μηδεμία φαύλη τις ἐγγένηται [γένηται PG] τοῖς ἀνθρώποι ς ὑπόνοια τοῦ μέλλοντος μαρτυρεῖν τῷ Δεσπότῃ Χριστῷ, ὥστε τοίνυν αὐτὸν μὴ νομίζεσθαι* ὡς ἢ συγγενείας ἕνεκεν τῆς πρὸς τὸν Χριστόν (συγγενίδες γὰρ ἦσαν αἱ μητέρες αὐτῶν ἢ [καὶ PG] φιλίας μνημονεύοντα [ἐμνημόνευον τῆς PG]) προγόνων, ἢ διὰ τὴν ἐκ παίδων συνήθειαν βούλεσθαι [βούλεσθε Vg1611] τοιαῦτα μαρτυρεῖν αὐτῷ , ὑπὸ τῆς θείας χάριτος εἰς τὴν ἔρημον ἐξηνέχθη, πανταχόθεν ἐπαγόμενος τοῦ τῆς ἀληθείας ἕνεκεν μαρτυρεῖν αὐτῷ τὰ γνωρίσματα. Ἀπό τε [δὲ PG] τῆς κατὰ τὴν ἔρημον διατριβῆς καὶ ἀπὸ τοῦ ἀκοινωνήτου τῆς διαγωγῆς τοῦτο αὐτὸ καὶ [om. PG] διαμαρτυρόμενος , ἔλεγε · κἀγὼ οὐκ ᾔδειν αὐτόν , ἀλλ´ ὁ πέμψας με βαπτίζειν ἐν ὕδατι ἐκεῖνός μοι εἶπεν ».
* ὥστε τοίνυν αὐτὸν μὴ νομίζεσθαι] om. PG [VS2022]
<cuius fons>   Theodorus Mopsuestenus, Fragmenta in Io. 1, 32-34, PG 66, 736C - 737A6 . Cf. syriaca versio : J. M.   Vosté , Theodori Mopsuesteni commentarius in Evangelium Iohannis apostoli, Louvain, 1941 (Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium 115-116), CSCO 115 (versio syriaca), p. 44-45 = CSCO 116 (versio latina moderna), p. 31 : « Inclinavit etiam quare in deserto vixerit ; hoc nempe speciali Dei dispositione factum est, ne ullum omnino cum Messia commercium haberet, quod necessario contigisset inter eos, qui eiusdem erant aetatis, propter parentelam, si in civitate transegisset vitam ; ac propterea facile orta esset suspicio, illum propter anterius hoc commercium propter amicitiam et parentelam, verba illa esse testatum. Ad removendam ergo talem suspicionem, inde ab adulescentia sua segregatus est Iohannes atque in deserto crescebat. Unde merito dixit : Ego non cognoscebam eum ».
<Non hab.>   Corderius , Catena Patrum Graecorum in Io. 1, 31, Antverpiae, 1630, p. 47-52.
¶Nota 1 : Le lemme attributif « Theophylactus » a été appliqué par erreur à plusieurs sentences de la Catena par confusion avec d’autres noms d’auteurs grecs (v. g. CLC5d6.7). La sentence est ici attribuée par la chaîne grecque de façon très abrégée à « Théodoret » (Θε<οδω>ρ<ή>τ<ου>). Le traducteur ne pouvait donc reconnaître ici un texte de Théodore de Mopsueste à qui Nicétas sur Luc n'attribue que deux scholia (lemme écrit en toutes lettres) : Kr674, f. 57va (PG 66, 637) ; Kr1867, f. 161v1 (source non identifiée par Krikones), alors que Kr546, ici traduit, renvoie simplement à « Théodoret ». Sans qu’on puisse l’exclure, il est douteux que l’attribution à Théophylacte soit imputable au traducteur de la Catena. Il s’agit plutôt d’une erreur du préparateur de l’archétype ou de l’exemplar qui n’a pas su interpréter la note d’attente latin, abrégée trop drastiquement par « theo.tus » qui peut se lire aussi bien Theo<dore>tus que Theo<phylac>tus voire Theo<do>rus. - Théodore de Mopsueste a été excommunié par le concile de Constantinople II (553, ‘Trois chapitres’), tout comme Théodoret de Cyre. Au cours de la quatrième session, un important dossier d’extraits contestés des œuvres de Théodore y avait été produit à charge. La Collectio Casinensis, traduction latine des actes de Constantinople II, transmet ainsi plusieurs passages latins du commentaire de Théodore de Mopsueste sur Jean, sans équivalents dans les collections grecques de ce même concile (ACO 4/1, ed. J. Straub, p. 44-72). Mais ces fragments et d’autres encore, ont été transmis par les chaînes grecques sur Jean. Dans son édition des fragments authentiques, Devreesse (1948) rejette sans discussion 21 des 47 fragments édités par Mai (PG 66) à partir des chaînes dont ce dernier disposait à Rome (Vg756, Vg758 etc.). Devreesse considère leurs attributions comme souvent erronées et « presque d’aucune valeur pour la reconstruction et la critique de » l’exégèse de Cyrille, Origène et Chrysostome sur le 4^e évangile (Devreesse 1948, p. 293). Vg1611 n’est pas mentionné. Devreesse ne tient compte que des chaînes sur Jean étayée par le dossier conciliaire et la version syriaque. Il ne pouvait que rejeter l’attribution de ce scholion dont le texte est pourtant proche de la version syriaque (ed. Vosté 1941, voir ici traduction latine). Leur coïncidence, même partielle, nous semble suffire à justifier l’attribution à Théodore de Mopsueste ; le silence du dossier conciliaire est sans portée critique puisque le scholion n’a aucune incidence dogmatique susceptible d’avoir pu être opposée à l’orthodoxie de Théodore. Par conséquent, ni Thomas, ni ses traducteurs n’avaient moyen de reconnaître Théodore de Mopsueste derrière ce texte. Le lemme erroné de la Catena ne saurait en aucun cas être le signe d’une quelconque censure implicite ou d’une réserve à l’égard citer un auteur condamné, même par un concile. Thomas connaissait bien ce dossier dont il avait compulsé la traduction par Rusticus dans la Collectio Casinensis dès la rédaction du Contra Gentiles, contemporaine du chantier de la Catena. Dans le cadre de son commentaire scolaire des Psaumes, enseigné au Studium dominicain de Naples en 1272-1273, il cite directement les débats conciliaires (et non seulement les canons dogmatiques) à partir de la Casinensis [Morard 1997], en mentionnant la condamnation de l’exégèse antiochienne, : « Circa modum exponendi sciendum est quod tam in Psalterio quam in aliis prophetiis exponendis vitare debemus unum errorem dampnatum in quinta synodo. Theodorus enim Mosuestenus dixit quod in Sacra Scriptura et prophetiis nichil expresse dicitur de Christo sed de quibusdam aliis rebus, sed apostoli adaptaverunt Christo sicut illud « Diviserunt sibi vestimenta» [Ps. 21, 19] etc. non de Christo sed ad litteram dicitur de David. Hic autem modus dampnatus est in illo concilio et qui asserit sic exponendas Scripturas hereticus est » ; In Ps. 21, 1 § 2 : « Et ideo licet figuraliter hic Psalmus dicatur de David, tamen specialiter et ad litteram refertur ad Christum. Et in synodo Constantinopoletana quidam Theodorus Mosuestenus, hic hunc Psalmum ad litteram de David exponebat, fuit dampnatus et propter hoc et propter alia multa. Et ideo de Christo exponendus est ». Cf.   Morard (M.), « Une source de saint Thomas d’Aquin: le deuxième concile de Constantinople (553) », Revue des Sciences philosophiques et théologiques 81 (1997), p. 21‎–‎56 ;   id ., «Thomas d’Aquin lecteur des conciles », dans ‘Ad un fine fur l’opere sue’ Miscellanea di studi per commemorare i trent’anni di permanenza della Commissione Leonina (OP) nel Collegio di S. Bonaventura (OFM) di Grottaferrata (1973-2003), Archivum franciscanum historicum, t. 98, 2005, p. 211-365, ici p. 300-302.
¶Nota 2 : Quelques témoins tardifs ont omis le lemme problématique de cette sentence. La version V795 appartient à la même famille que le manuscrit qui a servi à l’établissement de l’édition princeps. V795 remplace l’espace réservé au lemme par des points de suspension.L’édition princeps fusionne simplement la sentence avec celle qui précède attribuée à Chrysosotome. La prudence de V795 semble indiquer que l’éditeur du manuscrit a vérifié sans succès les sources de certaines sentences au moins ponctuellement.
<Non hab.>   Theophylactus, in op. cit. (PG 123, 735A). [CGC2015 CGC2017] pas de citation de Io. 1, 31 dans Kr541 (Métaphraste), Kr544 (Métaphraste), Kr547 (Gregorius Nyssenus), Kr553 (Photius) ; Origenes, In Lc. (hom. 21) [MM2022] [rev. VS2022]

ⁿ Lc. 1, 17.

^o ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 2 (Krikones §547 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 48v11 -30 : «Γρηγορίου Νύσσης. Περὶ Παρθενίασ. Δοκεῖ δὲ μοι ὀ ἐν πνεύματι καὶ δυνάμει Ἠλιοῦ μετὰ τὸν μέγαν ἐκεῖνον ἐν προφήταις ἐπιδημήσας τῷ βίῳ , οὗ «μείζων οὐδεὶς ἐν γεννητοῖς γυναικῶν» // τοῦτο μάλιστα τῷ ἰδίῳ δογματίζειν βίῳ τὸ χωρισθῆναι τῆς τοῦ ἀνθρωπίνου βίου ἀκολουθίας τὸν τῇ θεωρίᾳ τῶν ἀοράτων ἀποσχολάζοντα, ὡς ἂν μὴ ταῖς τοιαύς ἀπάταις ταῖς διὰ τῶν αἰσθήσεων γινομέναις προσεθισθεὶς σύγχυσίν τινα καὶ πλάνην πάθοι περὶ τὴν τοῦ ὄντως ἀγαθοῦ κρίσιν. // εὐθὺς γὰρ ἐκ νέων ἀπεξενώθη σαν τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς καὶ οἷον ἔξω τῆς φύσεως ἑαυτοὺς ἔστησαν τῇ περὶ τὴν βρῶσιν καὶ πόσιν ὑπεροψίᾳ τῆς συνήθους καὶ νενομισμένης τροφῆς καὶ τῇ κατὰ τὴν ἔρημον διαγωγῇ, ὡς καὶ τὴν ἀκοὴν ἀπεριήχητον, καὶ ἀμετεώριστον [= Greg. (CKEP), ἀπλάνητον Greg.] αὐτοῖς φυλαχθῆναι καὶ [= Greg. (CKEP), om. Greg.] τὴν ὄψιν τὴν γεῦσιν ἁπλῆν τε καὶ ἀπραγμάτευτον διαμεῖναι, ἐκ τοῦ προστυχόντος ἀυτῶι [ἑκατέροις Greg.] πληρουμένης τῆς χρείας. Ἐντεῦθεν εἰς πολλὴν εὐδίαν καὶ γαλήνην ἀπὸ τῶν ἔξωθεν θορύβων κατέστη σαν καὶ διὰ τοῦτο εἰς τοσοῦτον μέγεθος τῶν θείων χαρισμάτων ἐπήρθη σαν, ὅσον περὶ ἀυτoῦ [ἑκατέρου τούτων Greg.] μνημονεύειν ὁ λόγος. // περισσότερον γὰρ ἢ [= Greg., om. Greg. (CK)] κατὰ πάντα προφήτην τὸ ἐν αὐτῷ χάρισμα παρὰ τοῦ τὰ κρυπτὰ βλέποντος μεμαρτύρηται· τάχα ὅτι καθαράν τε καὶ ἀμιγῆ πάσης ὑλικῆς προσπαθείας τὴν ἑαυτῶν ἐπιθυμίαν ἀπ' ἀρχῆς εἰς τέλος τῷ κυρίῳ ἀνέθηκαν // ὅς γε οὐ δὲ [οἵ γε μηδὲ Greg.] τῆς καθ' ἡμέρα ν ἀναγκαίου τροφῆς πρέπειν ἑαυτᾠ [ἑαυτοῖς Greg.] ὑπελαμβάνειν [= Greg. (CK), ὑπελαβόντες Greg.] τὴν μέριμναν τῆς τε τῶν ἐνδυμάτων σεμνότητος κρείττους ἐπιδειχθεὶςἐκ τῶν ἐπιτυχόντων ἑαυτοῖςτὴν χρείαν ἀπεσχεδίαζε// «θριξὶ καμήλου» σκεπαζόμενος, οὐκ ἂν εἰς ἐκεῖνο τὸ μέγεθος, ὡς οἶμαι, φθάσας [φθάντες Greg.] , εἰ ταῖς τοῦ σώματος ἡδυπαθείαις [+ ὑπο τοῦ γάμου Greg.] κατεμαλάχθησαν [κατεμαλάκισθησαν Greg. (CK)]».
<cuius fons> Cf.   Gregorius Nyssenus, De virginitate [CPG 3165] § 6, Gregorii Nysseni opera, t. 8.1, 1952, p. 278.16-23, 279.15-27 (PG 46, 349B6-C15 ).
<Paral.> Contra doctrinam retrahentium a religione, c 3, Leonina t. 41, p. C43.110-118 : «Ubi dicit Beda : praedicator poenitentiae futurus, ut liberius auditores suos a mundi illecebris erudiendo subtollat, primaevam in desertis transigit vitam, ne, ut Gregorius Nyssenus dicit,"huiusmodi fallaciis quae per sensus ingeruntur, assuetus, quandam confusionem ac errorem incurreret erga veri boni discretionem ; et ideo ad tantum divinarum gratiarum elevatus est apicem ut plusquam prophetis sibi gratia infunderetur, quia mundum et expers cuiuslibet passionis naturalis desiderium suum a principio usque ad finem divinis aspectibus obtulit».
¶Nota Par deux fois le traducteur de la Catena traduit τῷ κυρίῷ par l’expression divinis aspectibus (CLC3d1.11 CIO4d4.16). La locution est un emprunt gratuit au latin ecclésiastique médiéval (Bède, Pierre Damien, etc.) ; elle n’est pas amenée par le grec de la source. [MM2020]

^p Is. 54, 1.

^q ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 67, CCSL 14, p. 59.880-60.889 : «  Factum est verbum Dei super Iohannem Zacchariae filium in deserto . Congregaturus ecclesiam Dei filius ante operatur in seruulo. Et ideo bene posuit sanctus Lucas factum esse Dei uerbum super Iohannem Zacchariae filium in deserto, ut ecclesia non ab homine coeperit, sed a uerbo. Ipsa est enim desertum, quia plures filii desertae magis quam eius quae habet uirum. Denique ipsi dicitur : laetare sterilis ; et : exsulta desertum, quia nullis adhuc conuenae plebis operibus colebatur neque ullum adhuc arbores illae, quae fructum ferre poterant, meritorum suorum uerticem praeferebant. Nondum uenerat qui diceret : ego autem sicut oliua fructifera in domo Domini, nondum uitis illa caelestis fructus palmitibus suis uerborum quodam suorum traduce ministrabat. Factum est ergo uerbum, ut quae erat ante deserta fructum nobis terra generaret, factum uerbum est, uox secuta est ; uerbum enim prius intus operatur, sequitur uocis officium Unde et Dauid dicit : credidi propter quod locutus sum». [FG2013]*

^r ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 67, CCSL 14, p. 60.888-891 : «Factum est ergo uerbum, ut quae erat ante deserta fructum nobis terra generaret, factum uerbum est, uox secuta est ; uerbum enim prius intus operatur, sequitur uocis officium Unde et Dauid dicit : credidi propter quod locutus sum». [FG2013]*

^s ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 3 (Krikones § 548 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 48va32-35  ; Pg208, f. 111r : «[a] Καὶ ἦλθεν εἰς πᾶσαν τὴν περίχωρον τοῦ Ἰορδάνου, κηρύσσων βάπτισμα μετανοίας εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Ὠριγένους. [b] Ποῦ γὰρ ἔδει τὸν βαπτιστὴν περιέρχεσθαι ἢ εἰς τὴν περίχωρον τοῦ Ἰοράνου ἵν ἐόν τις βούληται μετανοεῖν, εὐθέως εὐπορήσῃ τοῦ ποταμοῦ ; [c] Ἑρμηνεύεται δὲ Ἰορδάνης καταβαίων. Καταβαίνων γάρ ἐστιν ἀληθῶς ὁ ποταμὸς τοῦ θεοῦ, τὸ ὕδωρ τὸ ἀλη θ ινόν , τὸ ὕδωρ τὸ σωτήριον» .
<cuius fons>   Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 21 (Lc. 3, 3), GCS 35 et 49 , Origenes Werke 9, p. 139.1  : «[b] Καὶ ἦλθεν εἰς πᾶσαν τὴν περίχωρον τοῦ Ἰορδάνου . Ποῦ γὰρ ἔδει τὸν βαπτιστὴν περιέρχεσθαι ἢ εἰς τὴν περίχωρον τοῦ Ἰοράνου ἵν ἐόν τις βούληται μετανοεῖν, εὐθέως εὐπορήσῃ τοῦ ποταμοῦ ; [c] Ἑρμηνεύεται δὲ Ἰορδάνης καταβαίων . Καταβαίνων γάρ ἐστιν ἀληθῶς ὁ ποταμὸς τοῦ θεοῦ, τὸ ὕδωρ τὸ ἀλη θ ινόν , τὸ ὕδωρ τὸ σωτήριον. Καὶ κηρύσσει εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν βάπτισμα  ».
<ex quo>   Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 21 (Lc. 3, 1), GCS 35 et 49 , Origenes Werke 9, p. 139.6-15  : « [b] Fit verbum Dei in deserto, et venit ad omnem circa regionem Jordanis. Quae enim alia loca debuit circuire Baptista, nisi vicina Jordani, ut quicunque voluisset agere paenitentiam, praesto esset ad lavacrum aquae ? [c] Porro Jordanis descendens interpretatur. Descendens autem et largo impetu currens fluvius Dei Salvator noster Dominus est, in quem baptizamur aqua vera, aqua salutari. In remissionem quoque peccatorum baptisma praedicatur: Venite catechumeni, agite paenitentiam, ut in remissionem peccatorum baptisma consequamini. In remissionem peccatorum ille accipit baptisma, qui peccare desistit».
<Diff.> scholia PG 13, 1853D, n. 56 ; PG 17, 332B (ex cod. Venet. 394 (72-73).
¶Nota : Thomas préfère ici la néotraduction latine du scholion de la chaîne grecque à la version de Jérôme. La formule « ut protinus occureret humilitas fluenti ad recipiendum baptismum » a conservé un vestige de la traduction brute qui s’était contenté de transposer en latin le génitif grec τοῦ ποταμοῦ demandé par le verbe εὐπορέω quand il signifie « parvenir à, atteindre ». Pour justifier ce génitif latin, on a ajouté humilitas, pris au sens étymologique et spatial de « niveau inférieur » : « afin que s’il arrive à quelqu’un de faire pénitence, le niveau inférieur du fleuve puisse être aussitôt atteint pour recevoir le baptême ». La prédominance du sens moral d’humilitas et la confusion de fluentum – i, que Thomas n’utilise jamais ailleurs au singulier, avec le datif du participe présent fluens-tis, a fait hésiter les copistes et suscité plusieurs variantes individuelles. [MM2022]

^t ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 1, p. 154.25-155.28 : «Et uenit in omnem regionem Iordanis praedicans baptismum penitentiae in remissionem peccatorum. Cunctis legentibus liquet quia Iohannes baptismum paenitentiae non solum praedicauit, uerum etiam quibusdam dedit, sed tamen in remissionem peccatorum baptismum suum dare non potuit. Remissio etenim peccatorum in solo nobis baptismo Christi tribuitur». [FG2013]*

^u ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 1-3 (Krikones § 550 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 48va25-b31  : «Χρυσοστόμου. Πράξεων καὶ κατὰ Ματθαῖον. Ἀτελὲς μέντοι τὸ βάπτισμα Ἰωάννου μετανοίας ὄν οὐκ ἀφέσεως δὶο καὶ ἀλλαχοῦ φησιν· Ἰωάννης μὲν ἐκήρυξε βάπτισμα μετανοίας· καὶ οὐ λέγει, Ἀφέσεως· Ἵνα πιστεύσωσιν εἰς τὸν ἐρχόμενον μετ’ αὐτόν. Οὔπω γὰρ τῆς [f. 48vb13] θυσίας προσενηνεγμένης, οὐδὲ τοῦ πνεύματος καταβάντος, // πῶς ἔμελλεν ἄφεσις γίνεσθαι πρὸ τοῦ σταυροῦ. Τί οὖν ἐστι τὸ, Εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν πέρι τοῦ Λοῦκα εἰρημένον : Ἀγνώμονες ἦσαν οἱ Ἰουδαῖοι, καὶ τῶν οἰκείων οὐδέποτε ἁμαρτημάτων ᾐσθάνοντο, ἀλλ ἐαυτὴς // ἐδικαίουν // ὅπερ αὐτοὺς μάλιστα ἀπώλεσε, καὶ τῆς πίστεως ἀπήγαγεν. // Ἐπεὶ οὖν τοῦτο ἦν τὸ αἴτιον τῶν κακῶν . Τὸ δὲ εἰς ἔννοιαν ερχεσθαι τῶν ἁμαρτημάτων // εἰς ἐπιθυμίαν καθίστη τοῦ τὸν λυτρωτὴν ἐπιζητεῖν καὶ τῆς ἀφέσεως ἐπιθυμεῖν· τοῦτο ἦλθε κατασκευάζων Ἰωάννης , καὶ πείθων αὐτοὺς μετανοεῖν · οὐχ ἵνα κολασθῶσιν, ἀλλ’ ἵνα τῇ μετανοίᾳ γενόμενοι ταπεινότεροι , καὶ καταγνόντες ἑαυτῶν, εἰς τὸ λαβεῖν τὴν ἄφεσιν δράμωσιν . Ὅρα γοῦν πῶς αὐτὸ τέθεικεν ἀκριβῶς ὁ Λοῦκᾶς· ε ἰπὼν γὰρ ὅτι , Ἦλθε κηρύσσων βάπτισμα μετανοίας ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς Ἰουδαίας , ἐπήγαγεν , Εἰς ἄφεσιν · ἁμαρτιῶν ὡσανεὶ ἔλεγε · διὰ τοῦτο αὐτοὺς ἔπειθεν ὁμολογεῖν καὶ μετανοεῖν ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασιν, // ἵνα εὐκολώτερον τὴν μετὰ ταῦτα ἄφεσιν δέξωνται · προσδραμόντες τῷ Χριστῷ καὶ πιστεύσαντες· Εἰ μὴ γὰρ κατέγνωσαν ἑαυτῶν, οὐκ ἂν οὐδὲ τὴν χάριν ᾔτησαν · · μὴ ζητοῦντες δὲ, οὐκ ἂν τῆς ἀφέσεως ἔτυχον . Ὥστε τούτῳ ἐκεῖνο προωδοποίει τὸ βάπτισμα · διὸ καὶ ἔλεγεν, Ἵνα πιστεύσωσιν εἰς τὸν ἐρχόμενον μετ ’ αὐτὸν ».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 1-2 (Mt. 3, 3), PG 57, 185.57-186.31  : «Καὶ ἀλλαχοῦ δέ φησιν· Ἰωάννης μὲν ἐκήρυξε βάπτισμα μετανοίας· καὶ οὐ λέγει, Ἀφέσεως· Ἵνα πιστεύσωσιν εἰς τὸν ἐρχόμενον μετ’ αὐτόν. Οὔπω γὰρ τῆς θυσίας προσενηνεγμένης, οὐδὲ τοῦ πνεύματος καταβάντος, οὐδὲ τῆς ἁμαρτίας λυθείσης, οὐδὲ τῆς ἔχθρας ἀνῃρημένης, οὐδὲ τῆς κατάρας ἀφανισθείσης, πῶς ἔμελλεν ἄφεσις γίνεσθαι βʹ. Τί οὖν ἐστι τὸ, Εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν; Ἀγνώμονες ἦσαν οἱ Ἰουδαῖοι, καὶ τῶν οἰκείων οὐδέποτε ᾐσθάνοντο ἁμαρτημάτων, ἀλλὰ τοῖς ἐσχάτοις ὄντες ὑπεύθυνοι κακοῖς, ἐδικαίουν ἑαυτοὺς πανταχοῦ· ὅπερ αὐτοὺς μάλιστα ἀπώλεσε, καὶ τῆς πίστεως ἀπήγαγε. Τοῦτο γοῦν καὶ ὁ Παῦλος ἐγκαλῶν αὐτοῖς ἔλεγεν, ὅτι Ἀγνοοῦντες τὴν τοῦ Θεοῦ δικαιοσύνην, καὶ τὴν ἰδίαν ζητοῦντες στῆσαι, τῇ δικαιοσύνῃ τοῦ Θεοῦ οὐχ ὑπετάγησαν. Καὶ πάλιν· Τί οὖν ἐροῦμεν; Ὅτι ἔθνη, τὰ μὴ διώκοντα δικαιοσύνην, κατέλαβε δικαιοσύνην· Ἰσραὴλ δὲ διώκων νόμον δικαιοσύνης, εἰς νόμον δικαιοσύνης οὐκ ἔφθασε. Διατί; Ὅτι οὐκ ἐκ πίστεως, ἀλλ’ ὡς ἐξ ἔργων. Ἐπεὶ οὖν τοῦτο ἦν τὸ αἴτιον τῶν κακῶν, παραγίνεται ὁ Ἰωάννης, οὐδὲν ἕτερον ποιῶν, ἢ εἰς ἔννοιαν αὐτοὺς ἄγων τῶν οἰκείων ἁμαρτημάτων. Τοῦτο γοῦν καὶ τὸ σχῆμα αὐτοῦ ἐδήλου, μετανοίας καὶ ἐξομολογήσεως ὄν. Τοῦτο καὶ τὸ κήρυγμα ἐδείκνυ· οὐδὲν γὰρ ἄλλο ἔλεγεν, ἀλλ’ ὅτι, Ποιήσατε καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. Ἐπεὶ οὖν τὸ μὴ καταγινώσκειν τῶν οἰκείων ἁμαρτημάτων, ὡς καὶ Παῦλος ἐδήλωσεν, ἀποσκιρτᾷν αὐτοὺς ἐποίει τοῦ Χριστοῦ· τὸ δὲ εἰς ἔννοιαν ἔρχεσθαι, εἰς ἐπιθυμίαν καθίστη τοῦ τὸν λυτρωτὴν ἐπιζητεῖν καὶ τῆς ἀφέσεως ἐπιθυμεῖν· τοῦτο ἦλθε κατασκευάζων Ἰωάννης, καὶ πείθων αὐτοὺς μετανοεῖν· οὐχ ἵνα κολασθῶσιν, ἀλλ’ ἵνα τῇ μετανοίᾳ γενόμενοι ταπεινότεροι, καὶ καταγνόντες ἑαυτῶν, εἰς τὸ λαβεῖν τὴν ἄφεσιν δράμωσιν. Ὅρα γοῦν πῶς αὐτὸ τέθεικεν ἀκριβῶς. Εἰπὼν γὰρ ὅτι, Ἦλθε κηρύσσων βάπτισμα μετανοίας ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς Ἰουδαίας, ἐπήγαγεν, Εἰς ἄφεσιν·ὡσανεὶ ἔλεγε· διὰ τοῦτο αὐτοὺς ἔπειθεν ὁμολογεῖν καὶ μετανοεῖν ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασιν, οὐχ ἵνα κολασθῶσιν, ἀλλ’ ἵνα εὐκολώτερον τὴν μετὰ ταῦτα ἄφεσιν δέξωνται. Εἰ μὴ γὰρ κατέγνωσαν ἑαυτῶν, οὐκ ἂν οὐδὲ τὴν χάριν ᾔτησαν· μὴ ζητοῦντες δὲ, οὐκ ἂν τῆς ἀφέσεως ἔτυχον. Ὥστε τούτῳ ἐκεῖνο προωδοποίει τὸ βάπτισμα· διὸ καὶ ἔλεγεν, Ἵνα πιστεύσωσιν εἰς τὸν ἐρχόμενον μετ ’ αὐτὸν , μετὰ τῆς εἰρημένης καὶ ταύτην ἑτέραν αἰτίαν τιθεὶς τοῦ βατίσματος ».
<ex quo>   Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 31va  : «Iohannes quidem predicavit baptismum penitentie et non dicit remissionis ut credant in eum qui venit post ipsum. Cum nondum enim hostia oblata esset neque Spiritus descendisset neque peccatum solutum esset, neque inimicitia destructa esset neque maledictio interempta esset, qualiter deberet remissio fieri ? Quid igitur est"in remissionem peccatorum" ? Insensati erant Iudei et propria nequaquam sentiebant peccata sed ultimis existentes obnoxii malis iustificabant seipsos ubique quod maxime eos disperdiderat et a fide abduxerat. In hoc igitur et Paulus incusans eos dixit : Quoniam ignorantes Dei iustitiam et suam {propriam} querentes statuere iustitie Dei non sunt subiecti. Et rursus : Quid igitur dicemus quoniam gens que non persequuntur iustititiam assumpserunt iustitiam ? Israel autem persequens legem iustitie ad legem iustitie non pervenit. Propter quid? Quoniam non ex fide sed ut ex operibus. Quoniam igitur hec erat causa malorum advenit Iohannes nichil aliud faciens quam in excogitationem eos ducens propriorum peccatorum hoc denique et forma {habitus} eius manifestabat penitentie et confessionis existens [f. 31vb] hoc et predicatio monstrabat. Nichil enim aliud dixit sed"facite fructus dignos penitentie". Quoniam igitur non accusare propria peccata ut et Paulus monstavit resilire eos faciebat a Christo in excogitationem autem eorum venire concupiscentiam constituti ex quirendi redemptorem et desiderandi remissionem. Hoc venit construens Iohannes et suadens eis penitentiam agere non ut puniantur sed ut penitentia facti humiliores et condemnantes seipsos, ad accipiendum remissionem currant. Vide itaque qualiter id posuit diligenter ? Dicens enim quoniam venit predicaturus baptismum penitentie in heremum Iudee induxit in remissionem ac si diceret propterea eis suadebat confiteri et penitere de peccatis non ut punirentur sed ut facilius posteriorem remissionem susciperent. Si enim non accusas<s>ent seipsos non utique gratiam quesissent, non querentes autem, non utique remissione potiti essent. Quare hoc baptisma illi viam prefaciebat baptismati. Ideoque dicebant ut credant in venientem post ipsum, cum predicta autem et hanc aliam causam ponentes baptismatis».
<Non hab.> Chrysostomum in Io. (Burgundio)
¶Nota : Nicétas cite à la suite l’un de l’autre trois scholia chrysostomiens tirés successivement des homélies sur Jean, sur Matthieu et à nouveau sur Jean (Kr549 Kr550 Kr551). La Catena retient le fragment des homélies sur Matthieu (Kr550). Une partie des manuscrits l’attribue aux homélies de Chrysostome sur Jean, l’autre aux homélies du même sur Matthieu, d’autres encore ne précisent pas l’évangile commenté. L’erreur ne peut pas être imputée au traducteur : la néotraduction est panachée avec celle de Burgundio sur les homélies sur Matthieu. Le ms. Vg1611 ne prête pas à confusion à cet endroit. Dans l’état des recherches à la date de cette note, il semble que l’exemplar-souche ait renvoyé par accident aux homélies sur Jean. L’exemplar devait comporter rature ou une surcharge qui a attiré l’attention. Une partie des manuscrits a préféré omettre la référence à l’oeuvre de Chrysostome, avant que l’exemplar corrigé Π² ne restitue la référence aux homélies de Matthieu, soit par recours à l’archétype, soit à la suite d’une vérification dans les originalia de Chrysostome ; la traduction de Burgundio était connue et utilisée à Paris dès l’époque d’Hugues de Saint-Cher au plus tard. [MM2022]

^v ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 1, CCSL 141, p. 155.30-35 : «Et uenit in omnem regionem Iordanis praedicans baptismum paenitentiae in remissionem peccatorum. Cunctis legentibus liquet quia Iohannes baptismum paenitentiae non solum praedicauit, uerum etiam quibusdam dedit, sed tamen in remissionem peccatorum baptismum suum dare non potuit. Remissio etenim peccatorum in solo nobis baptismo Christi tribuitur. Notandum itaque quod dicitur : Praedicans baptismum paenitentiae in remissionem peccatorum, quoniam baptismum quod peccata solueret, quia dare non poterat, praedicabat, ut sicut incarnatum Verbum Patris praecurrebat praedicationis uerbo, ita baptismum paenitentiae quo peccata soluuntur praecurreret suo baptismate, quo peccata solui non possunt, ut quia eius sermo praecurrebat praesentiam Redemptoris, ipsum quoque eius baptisma praecedendo fieret umbra ueritatis». [FG2013]

^w ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 68, CCSL 14, p. 60.894-896 : «Prius credidit, ut loqui posset. Factum est autem uerbum, ut sanctus baptista Iohannes paenitentiam praedicaret. Et ideo plerique sancto Iohanni typum legis inponunt, eo quod lex peccatum denuntiare potuit, donare non potuit ; lex enim unumquemque, qui uiam gentium sequebatur, reuocat ab errore, restringit a crimine, paenitentiam suadet, ut gratiam consequatur». [FG2013]*

^x Cf. Ps. 6, 7.

^y ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 3 (Krikones §552 : Gregorius Theologus), Vat. gr. 1611, f. 48vb 33-49r2 = Vg1642, f. 144vb-145ra = Pg208, f. 111v   : «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Καὶ ἵνά τι περὶ διαφορᾶς βαπτισμάτων φιλοσοφήσωμεν, [+ ἵν' ἀπέλθωμεν ἐντεῦθεν κεκαθαρμένοι Gregorius] ἐβάπτισε Μωϋσῆς, ἀλλ᾿ ἐν ὕδατι· καὶ πρὸ τούτου, ἐν νεφέλῃ καὶ [+ἐν Gregorius] θαλάσσῃ. Τυπικῶς δὲ καὶ τοῦτο ἦν , ὡς καὶ Παύλῳ δοκεῖ· ἡ θάλασσα τοῦ ὕδατος, ἡ νεφέλη, τοῦ πνεύματος· τὸ μάννα, τοῦ τῆς ζωῆς ἄρτου· τὸ πόμα, τοῦ θείου πόματος. Ἐβάπτισε καὶ Ἰωάννης, οὐκέτι μέν, Ἰουδαϊκῶς· οὐ γὰρ ἐν ὕδατι μόνον, ἀλλὰ καὶ εἰς μετάνοιαν· οὔπω δὲ ὅλον πνευματικῶς· οὐ γὰρ προστίθησι τὸ ἐν πνεύματι. [+ Βαπτίζει καὶ Ἰησοῦς, ἀλλ’ ἐν Πνεύματι Pg208] Τοῦτο ἡ τελειότης. Καὶ πῶς οὐ θεός, ἵνα τι παραθεωρήσω μικρόν, ἐξ οὗ σὺ [+ γίνῃ Gregorius] θεός. Οἷδα καὶ τέταρτον βάπτισμα, τὸ διὰ μαρτυρίου καὶ αἵματος, ὃ καὶ αὐτὸς Χριστὸς ἐβαπτίσατο καὶ πολύ γε τῶν ἄλλων αἰδεσιμώτερον, ὅσῳ δευτέροις ῥύποις οὐ μολύνεται [+ κατὰμολύνεται Pg208]. Οἶδα καὶ πέμπτον ἔτι, τὸ τῶν δακρύων· ἀλλ᾿ ἐπιπονώτερον, ὡς ὁ λούων καθ᾿ ἑκάστην νύκτα τὴν κλίνην αὐτοῦ καὶ τὴν στρωμνὴν τοῖς ὕδασιν [δάκρυσιν Pg208 cum Greg.]».
<cuius fons> =   Gregorius Nazianzenus, Orationes [CPG 3010.39], In sancta lumina, § 17.3-20, SChr 358, p. 186-188 ; PG 36, 353C- 356A. [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021]
<diff.> Gregorius Nazianzenus secundum translationem Rufini Orationes IX [CPL 0198 G (A)], oratio 3 (De luminibus), § 17.2-3, CSEL 46, p. 180.1-181.2 : «Uerum quoniam baptismi sollemnitas agitur et necessarium uidetur conformari nos ei qui pro nobis formam suscepit humanam et baptizatus et crucifixus est, commodum uidetur et dignum de baptismorum diuersitate nos pauca disserere, ut et in hac parte si quae illae sunt sordes ignorantiae abluantur. 2. baptizauit Moyses in mari et in nube, sed in typo et in figura ; ita enim Paulus pronuntiat. habuit ergo mare formam aquae, nubes uero spiritus sancti, manna panis uitae, poculum petrae poculi Christi. baptizauit et Iohannes, sed non ex toto Iudaice ; non enim solum in aqua, nec tamen in spiritu, sed hoc solum addit quod in paenitentiam baptizat. 3. baptizat et Iesus, sed in spiritu. haec est perfectio ; deus enim est qui baptizat, ut possit et qui baptizatur fieri deus. quotquot enim eum receperunt, dedit eis potestatem filios dei fieri, qui non ex uoluntate uiri neque ex uoluntate carnis, sed ex deo nati sunt. 4. scio et quartum baptismum, quo quis sanguine suo per martyrium baptizatur, quo baptismo etiam Christus baptizatus est, ut et in hoc sicut in ceteris formam credentibus et se sequentibus daret, sicut dicebat ad discipulos suos, filios Zebedaei : potestis bibere calicem quem ego bibiturus sum, et baptismo quo ego baptizator baptizari? 5. scio et quintum adhuc baptismum lacrimarum, quod laboriosius transigitur, sicut ille qui lauat per singulas noctes lectum suum et in lacrimis suis rigat stratum suum, et cuius conputruerunt et exesae sunt cicatrices eius, et sicut lugens et contristatus ingreditur».
¶Nota Le dernier mot de la sentence (lacrimis) rejoint le texte original de Grégoire et la version athonite interpolée de Nicétas qui lisent δάκρυσιν que la version italiote de Nicétas a remplacé par ὕδασιν (aquis). Thomas rejoint ici l’original de Grégoire par l’intermédiaire de la traduction de Rufin. [MM2021]

^z ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 73, CCSL 14, p. 62.946-950 : «Vox clamantis in deserto. Bene uox dicitur Iohannes, uerbi praenuntius. Nam ipse interrogatus Iohannes : quid dicis de te ipso? Ait : ego uox clamantis in deserto. Ideo ait : qui post me uenit ante me factus est, quia uox praecedit inferior, uerbum sequitur, quod praecellit». [FG2013]

^aa ¶Fons : <revera> Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 3, CCSL 120, p. 76.2237-2245 : «Qui ideo uox a propheta uocatus est quia uerbum praeibat ; [1] qui etiam in deserto clamat quia derelictae ac destitutae iudaeae solatium redemptionis adnuntiat. [2] Quid autem clamaret aperitur cum subditur : parate uiam domini rectas facite semitas eius. Omnis qui fidem rectam et bona opera praedicat quid aliud quam uenienti domino ad corda audientium uiam parat ut haec uis gratiae penetret et lumen ueritatis illustret ut rectas deo semitas faciat dum mundas in animo cogitationes per sermonem bonae praedicationis format».
<cuius fons> [1]   Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 2, CCSL 141, p. 47.46: « Qui etiam in deserto clamat, quia derelictae ac destitutae Iudaeae solacium (suae: add. A) redemptionis annuntiat ». [2]   Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 3, CCSL 141, p. 155.43-48 : «Sequitur : Sicut scriptum est in libro sermonum Isaiae prophetae : Vox clamantis in deserto : Parate uiam Domini, rectas facite semitas eius. Idem uero Iohannes Baptista requisitus quis esset respondit : Ego uox clamantis in deserto. Qui, sicut ante nos dictum est, ideo uox a propheta uocatus est, quia Verbum praeibat. Quid autem clamaret aperitur cum subditur : Parate uiam Domini, rectas facite semitas eius. Omnis qui fidem rectam et bona opera praedicat, quid aliud quam uenienti Domino ad corda audientium uiam parat? ut haec uis gratiae penetret, lumen ueritatis illustret, ut rectas Deo semitas faciat, dum mundas in animo cogitationes per sermonem bonae praedicationis format. Omnis uallis implebitur et omnis mons et collis humiliabitur». [FG2013]
<ex quo> [21] Glossa ordinaria, Lc. 3, 4, [Strasbourg, t. 4: Erfurt, f. 995va; facsim., p. 150a Cas574], ed. Gloss-e.irht.cnrs.fr. PARATE VIAM etc. Qui fidem et opera predicat bona quid aliud quam venienti Domino ad corda audientium viam parat ut hec vis gratie illustret, ut rectas Deo semitas faciat? Dum mundas in animo cogitationes per sermonem predicationis format».
<Paral.> CMT3d1.31 (Gregorius) CMC1d2.15 (Beda) CLC3d2.9 (Gregorius) [MM2022]

^ab ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 21 (Lc. 3, 4), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 141.11-142.8  : « Quam viam Domino praeparemus? [...] Numquid corpoream ? Aut potest sermo Dei tali itinere pergere ? An intrinsecus via praeparanda est Domino, et in corde nostro rectae et aequales semitae componendae ? Haec est via, per quam ingressus est sermo Dei, qui in humani cordis capacitate consistit. Magnum est cor hominis et spatiosum et capax, si tamen mundum fuerit. Vis ejus magnitudinem latitudinemque cognoscere? Vide, quantam divinorum sensuum [ sensum E] magnitudinem capiat. lpse ait: dedit mihi eorum, quae sunt, notitiam veram: scire rationem mundi et opera elementorum, principium et finem et medietatem saeculorum, temporum varietates et translationes mensium, annorum circulos et siderum sedes, naturas animalium et furores bestiarum, spirituum violentias et cogitationes hominum, diversitates arborum et vim radicum«. Vides non parvum esse cor hominis, quod tanta capiat. Neque in corporis quantitate, sed in fortitudine sensus magnitudinem ejus intellege, quae tantam scientiam capiat veritatis. Ut autem et simplices quosque de cotidianis exemplis ad credendum adducam, quod grande sit cor hominis, videamus sequentia. Quascunque urbes transivimus, habemus illas in animo, et qualitates et situs platearum murorumque et aedificiorum in corde nostro versantur. Viam, quam ingressi sumus, in memoriae pictura ac descriptione retinemus; mare, quod navigavimus, tacita cogitatione amplectimur. Non est parvum, ut dixi, cor hominis, quod potest tanta capere. Si autem non est parvum tanta capiens, consequenter in illo via Domini praeparatur et recta fit semita, ut ambulet in illa sermo Dei atque sapientia. Praepara viam Domino per conversationem bonam, et egregiis operibus tere semitam , ut absque offensa ulla deambulet in te verbum Dei et donet tibi mysteriorum suorum adventusque notitiam: cui est gloria et τὸ imperium in saecula saeculorum. Amen ».
<Non hab.> Origenus graecus nec   Nicetas Heracleesis, Catena Graecorum Patrum in loc. cit. [MM2022]

^ac ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 4 (Krikones § 560 : Basilius, In Is.), Vat. gr. 1611, f . 49rb21-25  : «Βασιλείου Ἐν Ἠσαΐᾳ. Ἐπειδὴ δὲ τρίβος ἐστὶν ἡ προτετριμμέν η καὶ διωδευμένη ὑπὸ τῶν προλαμβόντ ῶν ὁδὸς τουτ’ ἐστὶν ἡ κατ’ἀρετὴν πολυειδὴς πολιτεία· δι’ ἧς ἐστὶν ἀπελθεῖν πρὸς τὸν Θεόν ταύτην δὲ διέφθειραν οί τότε ἀνθρώποις, κατευθύναι πάλιν ἀυτὴν ὀ λογός προτρέπεται, τοὶς ἀπολειπομένοις τοῦ ζήλου τῶν προαγόντων».
<cuius fons>   Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 3, 12), § 118, PG 30, 309C1-4  : « Ἐπεὶ δὲ τρίβος ἐστὶν ἡ προτετριμμένη καὶ διωδευμένη ὑπὸ τῶν προλαβόντων ὁδός, ὁ μὴ ἐῶν εἰς αἴσθησιν ἐλθεῖν λυπηρὰν τοὺς ἀπολειπομένους τοῦ ζήλου τῶν προαγόντων, ἀλλ' ὡς κατ ορθοῦντας μακαρίζων τοὺς ἁμαρτάνοντας, τὴν τρίβον τῶν ποδῶν αὐτῶν συνταράσσει ».
¶Nota : Semita peut-être compris comme substantif (sentier, chemin) ou comme participe passé passif (réduction phonétique de la dernière syllabe non accentuée de semitáta est). Seule cette dernière forme traduit littéralement προτετριμμένη : « réduit en poussière, usé, battu » : «Parce que la route a été effacée par le piétinement de ses prédécesseurs et détériorée par les anciens, Jean-Baptiste enjoint de la redresser à ceux qui se sont éloignés du zèle des pionniers ». [MM2022]

^ad ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 4 (Krikones § 557 : Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 49ra34-36  : «Χρυσοστόμου. Τὸ οὖν μετανοεῖτε ὅπερ Ἰωάννης ἔλεγε, καὶ τὸ Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν Κυρίου οὐ βασιλέως ἦν ὅπερ Ἡσαΐας προηγόρευε, ταυτόν ἐστιν· ἓν γὰρ δι´ ἀμφοτέρων δηλοῦται μόνον, ὅτι προοδοποιῶν παρεγένετο καὶ προετοιμάζων, οὐ τὴν δωρεὰν χαριζόμενος· τὸ γὰρ βοᾷν " Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν Κυρίου", οὺ βασιλέως ἦν ἀλλὰ Προδρόμου ἔργον. Διὸ καὶ φωνὴν ἐαυτὸν κατωνόμαζεν ἐπειδὴ τοῦ Λόγου Πρόδρομος ἦν».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 21 (22) § 3 (Mt. 6, 24-27), PG 57, 187.17-27  : «Αὐτὸς δὲ παραγενόμενος ἔλεγε· Ποιήσατε καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. Ὅπερ ἴσον ἐστὶ τῷ· Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν Κυρίου. Ὁρᾷς ὅτι καὶ δι’ ὧν ὁ Προφήτης εἶπε, καὶ δι’ ὧν αὐτὸς ἐκήρυττεν, ἓν τοῦτο δηλοῦται μόνον, ὅτι προοδοποιῶν παρεγένετο καὶ προετοιμάζων, οὐ τὴν δωρεὰν χαριζόμενος, ὅπερ ἦν ἡ ἄφεσις, ἀλλὰ προπαρασκευάζων τὰς ψυχὰς τῶν μελλόντων δέχεσθαι τὸν τῶν ὅλων Θεόν ; Ὁ δὲ Λουκᾶς καὶ πλέον τί φησιν··οὐ γὰρ τὸ προοίμιον εἰπὼν ἀπηλλάγη, ἀλλὰ καὶ πᾶσαν τίθησι τὴν προφητείαν». [MM2022] [rev. VS2023]

^ae ¶Fons^G : <revera> [1] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 4 (Krikones § 561 : Cyrillus), «Ἀλλ’ ὥσπερ τινὸς ἀνταναφωνοῦντος καὶ λέγοντος, Πῶς ἑτοιμάσομεν τὴν ὁδὸν Κυρίου, ἢ πῶς εὐθείας αὐτοῦ τὰς τρίβους ποιήσομεν ; πολλὰ γάρ ἐστι τὰ μεταξὺ παρεμποδὼν τοῖς εὖ βιοῦν ἐθέλουσιν, ὁ μισόκαλος Σατανᾶς, τῶν πονηρῶν πνευμάτων ἡ ἀνοσία πληθὺς, αὐτὸς τῆς ἁμαρτίας ὁ νόμος ὁ ἐν τοῖς μέλεσι τῆς σαρκὸς ἀνθοπλιζόμενος ταῖς εἰς τὸ ἀγαθὸν τοῦ νοῦ [513A] ῥοπαῖς· πολλὰ δὲ πρὸς τούτοις ἕτερα πάθη, τῆς τοῦ ἀνθρώπου διανοίας κατακρατεῖ· τί οὖν ἄρα δράσομεν, τοσαύτης δυσχερείας κειμένης ; πρὸς ταῦτα τῆς προφητείας ὁ λόγος ὑπαντᾷ λέγων·"Πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται, καὶ πᾶν ὄρος καὶ βουνὸς ταπεινωθήσεται· καὶ ἔσται ἡ σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν, καὶ αἱ τραχεῖαι εἰς ὁδοὺς λείας· καὶ ὄψεται πᾶσα σὰρξ τὸ σωτήριον τοῦ Θεοῦ»
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 512.46D-513A [MOB2014] [MM2105]
[2] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 5-6 (Krikones §562 : Cyrillus)
<cuius fons> =   Cyrillus Alexandrinus , Scholia in Lucam ex catenis, PG 72, 513A-B26 : «Εἰσὶ μὲν γὰρ λεωφόροι τινὲς ἢ καὶ τρίβοι, βάσιμοι μὲν ἥκιστά γε, τραχεῖαι δὲ οὕτως, ὡς πῆ μὲν ἀνίστασθαι πρὸς ὄρη τε καὶ βουνοὺς, πῆ δὲ καταφέρεσθαι, καὶ εἰς κρημνοὺς ἀποφέρεσθαι· αἱ δὲ τοιαῦται τῶν ὁδῶν ὡς ἐν ὕψει τε καὶ βάθει, δυσπόρευτοι λίαν εἰσίν. Εἰ δὲ δὴ γένοιτό πως ὑφιζῆσαι μὲν τὰ ὑψοῦ καὶ ἀνάντη, ἀνεμπίμπλασθαι δὲ τὰ ἐν κοίλῳ καὶ βάθει, τότε δὴ εἰς εὐθεῖαν ἔσται τὰ σκολιὰ, καὶ εἰς ψιλὰ πεδία καὶ οἷονὑπτίαν ἔχοντα τὴν ὁδὸν τὰ τραχέα τε καὶ φαραγγώδη ποτέ. Τοῦτο γέγονε νοητῶς διὰ τῆς τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν ἰσχύος. Πάλαι μὲν γὰρ δυσπόρευτα ἦν τῆς εὐαγγελικῆς ζωῆς τε καὶ πολιτείας τὰ βάσιμα, διὰ τὸ κρατεῖσθαι τὸν ἁπάντων νοῦν κοσμικαῖς ἐπιθυμίαις· ἐπειδὴ δὲ ὁ πάντων Θεὸς γεγονὼς ἄνθρωπος κατήργηκεν ἐν τῇ σαρκὶ τὴν ἁμαρτίαν, λεῖα πάντα γέγονε καὶ εὐήλατα· οὐχ ὕψος, οὐ βάθος τοῖς εὐδοκιμεῖν ἐθέλουσιν ἀπαντᾷ, ἀλλὰ πάντα τὰ σκολιὰ εἰς εὐθεῖαν μετεποιήθη τρίβον». [MOB2014] [MM2105]

^af ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 22 (Lc. 3, 5), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 142.22-143.8  : «Quando vero venit Dominus Jesus et misit Spiritum sanctum vicarium suum , vallis omnis expleta est. Expleta est autem operibus bonis et fructibus Spiritus sancti. Caritas non sinit permanere in te vallem , quod , si pacem habueris et patientiam et bonitatem , non solum vallis esse desistes [desistis C D], sed etiam mons esse incipies Dei».
<Non hab.> scholia : Nicetas Kr571 ; PG 17, 329D (ex cod. Venet. 394. 72-73). [MM2022]

^ag Ps. 64, 14 : « κοιλάδες πληθυνοῦσι σῖτον »

^ah ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 5 (Krikones § 577 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 50va34-35  : «Γρηγορίου Νύσσης. Εἰ δὲ βούλει ὥσπερ ὁ Δαυίδ λέγων· ὅτι χαρήσεται τὰ πεδίατὸντὸν ὁμαλὸν ἐν ἀρετῇ βίον ὀνομάζει [...] » [sequentia : cf. CLC3d2.21]».
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , In inscriptiones Psalmorum, pars 2.9 [CPG 3155], Gregorii Nysseni opera, t. 5, 1962, p. 103.23-24 (PG 44, 529B1-13 ) : «Σαλευθήτω γάρ, φησίν, ἡ θάλασσα καὶ τὸ πλήρωμα αὐτῆς [Ps. 95, 12 ; 97, 7]. χαρήσεσθαι δὲ τὰ πεδία λέγει, τὸν ὁμαλὸν ἐν ἀρετῇ βίον πεδία λέγων [...] » [sequentia : cf. CLC3d2.21].
¶Nota : L’écart entre la sentence latine et le scholion grec est inhabituel dans la Catena : convalles et le Ps. 64, 14 remplacent χαρήσεται τὰ πεδία (Ps. 95, 12) et la citation d’Is 40, 4. Il n’y a pas lieu de supposer une leçon variante de la chaîne grecque, possible en théorie. Faute d’avoir reconnu la citation du Ps. 95 et/ou par souci d’harmonisation, Thomas a choisi un verset qui faisait expressément écho au vocabulaire de Lc. 3, 5 et de la sentence précédente (vallis). [MM2022]

^ai ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 4 (Krikones §: Chrysostomus), Vat. gr. 1611, f. 49  : «Χρυσοστόμου. ».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 21 (22) § 4 (Mt. 6, 24-27), PG 57, 187  : « ». [MM2023]

^aj ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 5-6 (Krikones § 571 : Origenes), Vat. gr. 1611, f. 50rb23-24  : «Ἢ τοίνυν οὕτω νοήσεις ὅτι ὄρη μὲν καὶ βουνοὶ αἱ ἀντικείμεναι δυνάμεις αἵ [om. PG17] διὰ τῆς Χριστοῦ ἐπιδημίας ἐταπεινώθησαν· αἱ δὲ φάραγγες οἱ ἄνθρωποι, [+ οἵ GCS] πεπλήρωνται ἑπ’ ἔργοις ἀγαθοῖς. Γεγένηται δὲ καὶ [om. PG17] πάντα τὰ [om. GCS PG17] σχολιὰ εἰς εὐθεῖαν. * Καὶ πάλιν τραχὺς ἦν ἡμῶν ὁ βίος, καὶ ὁ λόγος ἀνώμαλος **· ἐλθὼν δὲ ὁ Κύριος [ + ἡμῶν GCS] λεῖα πάντα πεποίηκεν».
*εὐθεῖαν] + Ἕκαστος γὰρ ἡμῶν σχολιὸς ἦν. Ἐν μὲν τοίνυν τῇ Χριστοῦ ἐπιδημίᾳ τῇ (+ εἰς PG17) τὴν ψυχὴν γίνεται τὰ σχολιὰ εἰς εὐθεῖαν GCS PG17
** ἀνώμαλος ὁ λόγος] inv. GCS PG17
<cuius fons>   Origenes , Homiliae in Lc., hom. 22 (Lc. 3), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 143.18-145.1 .
<ex quo> Scholia in Lucam (Lc. 1, 63) (fragmenta e cod. Venet. 28), PG 17, 329C12-14  : «Ἢ τοίνυν οὕτω νοήσεις ὅτι ὄρη μὲν καὶ βουνοὶ αἱ ἀντικείμεναι δυνάμεις διὰ τῆς Χριστοῦ ἐπιδημίας ἐταπεινώθησαν· αἱ δὲ φάραγγες οἱ ἄνθρωποι πεπλήρωνται ἑπ ̓ ἔργοις ἀγαθοῖς. Γεγένηται δὲ πάντα σχολιὰ εἰς εὐθεῖαν. Ἕκαστος γὰρ ἡμῶν σχολιὸς ἦν. Ἐν μὲν τοίνυν τῇ Χριστοῦ ἐπιδημίᾳ τῇ εἰς τὴν ψυχὴν γίνεται τὰ σχολιὰ εἰς εὐθεῖαν. Καὶ πάλιν τραχὺς ἦν ἡμῶν ὁ βίος, καὶ ὁ λόγος ἀνώμαλος· ἐλθὼν δὲ ὁ Κύριος λεῖα πάντα πεποίηκε [...] ».
<Diff.>   Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 22 (Lc. 3), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 143.13--4  : «Mons erat quondam ille populus et collis, qui depositus est atque destructus. Illorum delicto salus gentibus data est, ad aemulandum eos. Quod si et contrarias fortitudines, quae adversus mortales erigebantur, dixeris montes et colles esse depositos, non peccabis. Ut enim impleantur hujuscemodi valles, contrariae fortitudines, montes et colles, humilianndae sunt. Sed et hoc, quod in adventu Christi prophetatum est, utrum expletum sit, contemplemur. Sequitur enim: et omnia prava erunt in directa. Unusquisque nostrum pravus erat, si tamen erat et non usque hodie perseverat et per adventum Christi, qui factus est ad animam nostram, prava quaeque directa sunt ». [MM2022]

^ak ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 6 (Krikones § 570 : Basilius, In Is.), Vat. gr. 1611, f . 50ra40-rb13-18  : «ΒασιλείουἘν Ἠσαΐᾳ.[1] Ὄροςμὲνγάρ ἐστι γῆ ὑψηλή. βουνοὶ δέ γεώλοφοί τινές εὐπερίγραπτον ἔχοντες· τὴν ἀπὸ γῆς ἐπανάστασιν, τῶν μὲν ταπεινῶν ὑπερέχοντες, τῶν δὲ ὑψηλοτάτων ἀπολειπόμενοι.[2] Ὥσπερ οὖντὼ* ὄρηπρὸςτοὺςβουνοὺςτὴνκατὰμέγεθοςἔχειδιαφορὰν, τῷδὲ λοιπῷ τὰαὐτὰἀλλήλοιςἐστὶν.οὕτωκαὶαἱἐναντίαιδυνάμειςτῇμὲνπροαιρέσειἀλλήλαιςἐοίκασι, τῷδὲμεγέθειτῶνἀδικημάτων, διενηνόχασι».
* οὖντὼ] τὰBasilius
<cuius fons> [1]   Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 2, 2), 2.67, PG 30, 233C7-10  : «Καὶ ὑψωθήσεται ὑπεράνω τῶν βουνῶν. Καὶ οἱ βουνοὶ γήλοφοί τινές εἰσιν, εὐπερίγραπτον ἔχοντες τὴν ἀπὸ γῆς ἐπανάστασιν, τῶν μὲν ταπεινῶν ὑπερέχοντες, τῶν δὲ ὑψηλοτάτων ἀπολειπόμενοι».
[2]   Basilius Caesariensis , In Is. [CPG 2911] (Is. 2, 14-15), 2.92, PG 30, 269A13-B2  : «Ὥσπερτὰὄρηπρὸςτοὺςβουνοὺςτὴνκατὰμέγεθοςἔχειδιαφορὰν, τῷδὲλοιπῷτὰαὐτὰἀλλήλοιςἐστίν, οὕτωκαὶαἱἐναντίαιδυνάμειςτῇμὲνπροαιρέσειἀλλήλαιςἐοίκασι, τῷδὲμεγέθειτῶν ἀδικημάτων, διενηνόχασιν».[MM2022]

^al ¶Fons : [a] Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 3, p. 155.54-58 : «Quid hoc loco uallium nomine nisi humiles, quid montium et collium nisi superbi homines designantur? In aduentu igitur Redemptoris nostri ualles impletae, montes uero et colles humiliati sunt, quia iuxta eius uocem : Omnis qui se exaltat humiliabitur et omnis qui se humiliat exaltabitur. Vallis etenim impleta crescit, mons autem et uallis humiliatus decrescit, quia nimirum in fide Mediatoris Dei et hominum hominis Christi Iesu et gentilitas plenitudinem gratiae accepit, et Iudaea per errorem perfidiae hoc unde tumebat perdidit. Omnis enim uallis implebitur, quia corda humilium sacrae doctrinae eloquio uirtutum gratia replebuntur, iuxta hoc quod scriptum est : Qui emittit fontes in conuallibus». [b]   Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 5, p. 158.111-112 : «Igitur quoniam et idem Iohannes ideo in sanctitate perstitit, quia in cordis humilitate perdurauit, et multi idcirco ceciderunt, quia apud semetipsos elata cogitatione tumuerunt, dicatur recte : Omnis uallis implebitur et omnis mons et collis humiliabitur, quia humiles donum accipiunt quod a se corda superbientium repellunt». [FG2013]

^am ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 5-6 (Krikones § 564 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 49va 40-vb16 : «Χρυσοστόμου Κατὰ Ματθαῖον. [...] Ὅταν γὰρ εἴπῃ, Πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται, καὶ τὼ δόξης, καὶ τοὺς ταπεινοὺς ὑψουμένους δείκνυσι, καὶ [f. 49vb13] τοὺς ἀπονενοημένους τεταπεινουμένους, καὶ τὴν τοῦ νόμου δυσκολίαν εἰς εὐκολίαν πίστεως μεταβαλλομένην. Οὐκέτι γὰρ ἱδρῶτες καὶ πόνοι, φησὶν, ἀλλὰ χάρις καὶ συγχώρησις ἁμαρτημάτων, πολλὴν παρέχουσα τῆς σωτηρίας τὴν εὐκολίαν».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 3 (Mt. 3, 3-8), PG 57, 187 .40-45 : «Ὅταν γὰρ εἴπῃ, Πᾶσα φάραγξ πληρωθήσεται, καὶ πᾶν ὄρος καὶ βουνὸς ταπεινωθήσεται, καὶ ἔσονται αἱ τραχεῖαι εἰς ὁδοὺς λείας· καὶ τοὺς ταπεινοὺς ὑψουμένους δείκνυσι, καὶ τοὺς ἀπονενοημένους ταπεινουμένους, καὶ τὴν τοῦ νόμου δυσκολίαν εἰς εὐκολίαν πίστεως μεταβαλλομένην. Οὐκέτι γὰρ ἱδρῶτες καὶ πόνοι, φησὶν, ἀλλὰ χάρις καὶ συγχώρησις ἁμαρτημάτων, πολλὴν παρέχουσα τῆς σωτηρίας τὴν εὐκολίαν».
<ex quo>   Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 32rb  : «Cum enim dicat"Omnis vallis implebitur et omnis mons et collis humiliabitur et erunt aspere in vias planas" et humiles exaltatos monstrat et superbos humiliatos et legis difficultatem in levitatem fidei transmutatam. Non amplius enim erunt sudores et labores ait sed gratia et venia peccatorum multam tribuentes salutis facilitatem ». ¶Nota : La Catena traduit le scholion indépendamment de Burgundio. Elle ne partage avec lui que le vocabulaire le plus communs (moins de la moitié des termes grecs sont traduits par les même mots latins). [MM2023]

^an ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 5 (Krikones § 577 Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. 50va35-39  : «Γρηγορίου Νύσσης. Εἰ δὲ βούλει ὥσπερ ὁ Δαυίδ λέγων· ὅτι χαρήσεται τὰ πεδία τὸντὸν ὁμαλὸν ἐν ἀρετῇ βίον ὀνομάζει, οὕτω καὶ Ἠσαίας ἄλλῳ τρόπῳ τὰ αι τὰ αἰνίττηται ἀναπληροῦσθαι μὲν κελεύων τὰς φάραγγας, καταστέλλειν δὲ τοὺς βουνοὺς καὶ τὰ ὄρη. ὅπερ οὐδὲν ἕτερόν μοι δοκεῖ ἢ τὰς ἐλλείψεις τε καὶ ὑπερπτώσεις τῶν κατ' ἀρετὴν ἐπιτηδευμάτων θεραπεύειν βουλόμενος ταῦτα λέγειν, ὥστε μήτε δι' ἐλλείψεως τοῦ ἀγαθοῦ τὸν τῆς ἀρετῆς λόγον κοιλαίνεσθαι μήτε ἀνωμαλεῖν διὰ τῆς ὑπερπτώσεως».
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , In inscriptiones Psalmorum, pars 2.9 [CPG 3155], Gregorii Nysseni opera, t. 5, 1962, p. 103.25-104.4 (PG 44, 529B5-9 ). [MM2022]

^ao ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 6, p. 158.114-117 : «Sequitur : Et erunt praua in directa et aspera in uias planas. Praua directa fiunt, cum malorum corda per iniustitiam detorta ad iustitiae regulam diriguntur. Et aspera in uias planas immutantur, cum immites atque iracundae mentes per infusionem supernae gratiae ad lenitatem mansuetudinis redeunt. Quando enim uerbum ueritatis ab iracunda mente non recipitur, quasi asperitas itineris gressum pergentis repellit. Sed cum mens iracunda per acceptam mansuetudinis gratiam, correptionem uel exhortationis uerbum recipit, ibi planam uiam praedicator inuenit, ubi prius pro asperitate itineris pergere, id est praedicationis gressum ponere non ualebat». [FG2013]*

^ap ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 5-6 (Krikones § 564: Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 49vb16-18.22-26  : «ΧρυσοστόμουΚατὰ Ματθαῖον. [...][a] Εἶτατὸτούτωναἴτιοντίθησιλέγων, [b] ὅτι ὌψεταιπᾶσασὰρξτὸΣωτήριοντοῦΘεοῦ· [c] οὐκέτιἸουδαῖοικαὶπροσήλυτοιμόνον, ἀλλὰ καὶ πᾶσα // ἠτῶνἀνθρώπωνἡφύσις. [...] [f. 39vb22] [d] εἰπὼν οὖν ὅτι Ὄψεται πᾶσα σὰρξ τὸΣωτήριοντοῦΘεοῦ· πανταχοῦ[e] δηλοῖκα ὶ ὅτιπρὸςτὰπέρατα [+ τῆςοἰκουμένης Chrysos. Catena ] χυθήσεταιτῶνΕὐαγγελίων τούτων ἡδύναμιςκαὶἡγνῶσις, ἀπὸθηριώδουςτρόπουκαὶσκληρότητοςγνώμηςεἰςἡμερότητα πολλὴν καὶ ἁπαλότητα μεταβάλλουσα τῶν ἀνθρώπων τὸ γένος».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 3 (Mt. 3, 3-8), PG 57, 187 .45-48, 188.4-10 : «[a] Εἶτατὸτούτωναἴτιοντίθησιλέγων, [b] ὅτιὌψεταιπᾶσασὰρξτὸΣωτήριοντοῦΘεοῦ· [c] οὐκέτιἸουδαῖοικαὶπροσήλυτοιμόνον, ἀλλὰκαὶ πᾶσα γῆ καὶ θάλαττα, καὶ ὅλητῶνἀνθρώπωνἡφύσις. [...] Ὅπερ οὖν καὶ ἐνταῦθα ἔλεγεν, ὅτι[d] Ὄψεται πᾶσασὰρξ τὸΣωτήριοντοῦΘεοῦ·πανταχοῦ[e] δηλῶνὅτιπρὸςτὰπέρατατῆςοἰκουμένηςχυθήσεταιτῶνΕὐαγγελίωντούτωνἡδύναμιςκαὶἡγνῶσις, ἀπὸθηριώδουςτρόπουκαὶσκληρότητοςγνώμηςεἰςἡμερότηταπολλὴνκαὶ ἁπαλότητα μεταβάλλουσα τῶν ἀνθρώπων τὸ γένος ».
<ex quo>   Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 32rb  . «[a] Deinde horum causam ponit dicens [b] quoniam videbit omnis caro salutare Dei. [c] Non amplius Iudei et proseliti solum sed et omnis terra et mare et universa hominum natura. [...] [f. 32va] [...] Quod nempe et hic {loci} dixit {alias} ait : [d]"Quoniam videbit omnis caro salutare Dei". [e] Ubique manifestans quod ad fines orbis terrarum effundetur evangeliorum horum virtus et cognitio a ferali modo et duritie mentis in mansuetudinem multam et simplicitatem transmutans hominum genus».
¶Nota : Le ms. de la chaîne grecque Vg1611 omet τῆς οἰκουμένης que Burgundio (fines terrarum) et Thomas (mundi) traduisent. L’omission de Vg1611 n’est pas nécessairement accidentelle : la signification même de πέρατα (f ines), au sens local ou géographique, implique par métonymie le complément que Thomas a conjecturé, peut-être à partir de Burgundio bien que la traduction de la Catena s’en écarte nettement. Le recours à un manuscrit différent de Vg1611 ne s’impose donc pas ici. [MM2023]

^aq ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 6 (Krikones § 565 : Cyrillus), Vat. gr. 1611, f. 49vb26-28  ; Vg1642, f. 147vb4-8 ; : «”Τεθέαται δὲ πᾶσα σὰρξ τὸ Σωτήριον τοῦ Θεοῦ" δῆλονότι τοῦ Πατρός· Σωτῆρα γὰρ ἡμῖν πέπομφε τὸν Υἱόν. Σάρκα δὲ ἐν τούτοις ὁλοκλήρως τὸν ἄνθρωπον νοητέον *».
*νοητέον Vg1611 Vg1642] + καὶ πᾶν τὸ ἀνθρώπειον γένος ὑποληπτέον PG72 (ex Macario Chrysocephalo [CPG C 136] F = Vat. gr. 1610 et E)
<cuius fons> =   Cyrillus Alexandrinus, Fragmenta in Lc. (Lc. 3, 6) ex catenis, ed. J.   Reuss , Lukas-Kommentare aus der griechischen Kirche, Berlin, 1984, n° 12.1-3, p. 228.1-3 ; PG 72, 513C7-10 .
<cuius fons>   Cyrilllus Alexandrinus , In Is. (Is. 40, 3-5) [CPG 5203], lib. 3, t. 4, c. 40, PG 70, 804C4-15 : «Ὤφθη τοίνυν ἡ δόξα Κυρίου· τεθέαται δὲ καὶ πᾶσα σὰρξ τὸ σωτήριον τοῦ Θεοῦ, δῆλον δὲ ὅτι τοῦ Πατρός. Σωτῆρα γὰρ ἡμῖν καὶ Λυτρωτὴν πέπομφεν ἐξ οὐρανοῦ τὸν Υἱόν. Τελειοῦντος γὰρ οὐδὲν τοῦ νόμου, καὶ τῶν ἐν τύποις θυσιῶν οὐκ ἐχουσῶν τὸ δύνασθαι διασμήχειν ἁμαρτίας, ἐν Χριστῷ τελειούμεθα, καὶ ἁπάσης κηλῖδος ἀπηλλαγμένοι, τῷ τῆς υἱοθεσίας τετιμήμεθα πνεύματι. Καὶ ἡ μὲν ἐπὶ τούτῳ χάρις, τό γε ἧκον εἰς τὸν τοῦ διασώζοντος σκοπὸν, ἐπὶ πᾶσαν ἂν ἴοι σάρκα, τοῦτ’ ἔστιν, ἐπὶ πάντας ἀνθρώπους. Σάρκα γὰρ ἐν τούτοις τὸν ἄνθρωπον νοητέον». [MM2020]

^ar ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 7, p. 158.124-159.130 : «Sequitur : Et uidebit omnis caro salutare Dei. Quia omnis caro accipitur omnis homo, salutare Dei, uidelicet Christum, in hac uita omnis homo uidere non potuit. Vbi ergo in hac sententia propheta prophetiae oculum nisi ad extremi iudicii diem tendit? Vbi cum apertis caelis, ministrantibus angelis, consedentibus apostolis, in sede maiestatis suae Christus apparuerit, omnes hunc et electi et reprobi pariter uidebunt, ut et iusti de munere retributionis sine fine gaudeant, et iniusti in ultione supplicii in perpetuum gemant». [FG2013]*

^as ¶Fons : Origenes , Homiliae in Lc. (translatio Hieronymi), hom. 22 (Lc. 3), GCS 49 , Origenes Werke 9, p. 145.25 -146.11 : «[a] Si quis vult baptizari, egrediatur ; [b] manens enim in pristino statu et mores suos et consuetudinem non relinquens nequaquam rite ad baptismum venit. Ut autem intellegas, quid sit egredi ad baptismum, accipe testimonium et ausculta verba, quibus Deus loquitur ad Abraham : egredere de terra tua et reliqua. [c] Egredientibus itaque ad lavacrum turbis, non egressis, sed tantum egredi nitentibus Joannes loquitur, quae sequuntur. Si enim jam egressi fuissent, nunquam ad eos diceret : generatio viperarum». [MM2020]
<Non hab.> Nicetas, Catena Graecorum Patrum in loc. cit.[MM2023]

^at ¶Fons^G : [1]<revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 580 Chrysostomus in Rm.), Vat. gr. 1611, f. 51r2-8  : «Χρυσοστόμου πρὸς Ρωμαίους. Βαβαὶ τῆς μεγαλονοίας καὶ τῆς παρρησίας·πῶς ὑπερεώρα πλήθους ὀ τῆσ ἐρήμου πολίτης ἐκεῖνος, καὶ κολακεύοντας ὁρῶν οὐκ ἐπεστρέφετο, ἀλλ’ ὁρῶνἅπανταςτοὺςτὴνΠαλαιστίνηνοἰκοῦνταςπερὶαὐτὸνἐκκεχυμένουςκαὶθαυμάζοντας καὶ ἐκπληττομένους, οὐκἐχαυνοῦτοτῇτοσαύτῃτιμῇ, ἀλλὰ καὶ κατεξανίστατοαὐτῶν, καὶ ὡς ἑνὶ μειρακίῳ, δήμῳ τοσούτῳ διαλεγόμενος, οὕτως ἐπέπληττε λέγων· Ὄφεις, γεννήματα ἐχιδνῶν ».
<cuius fons> Cf. Chrysostomus, In Rm., hom. 17, § 5 (Rm. 10, 1), PG 60, 572.3-7  : «Ἡ ἀγγέλους κρινοῦσα, ὑπὸ καθαρμάτων κρίνεσθαι βούλει, καὶ μετὰ τῶν ὀρχηστῶν ἐπαινεῖσθαι καὶ μίμων καὶ θηριομάχων καὶ ἡνιόχων; ταύτας γὰρ οὗτοι τὰς εὐφημίας διώκουσιν. Ἀλλὰ σὺ ὑψηλότερον τῆς τούτων κραυγῆς τὸ πτερὸν κατασκεύασον, καὶ ζήλωσον τὸν τῆς ἐρημίας πολίτην Ἰωάννην, καὶ μάθε πῶς ὑπερεώρα πλήθους ἐκεῖνος[reliqua ut supra] ».
[2]<revera>   Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 585 : Chrysostomus in Exameron), Vat. gr. 1611, f. 51ra  : «Χρυσοστόμου<ἐκ τῆς> Ἑξαημέρου. Ἠ μέντοιθείαΓραφὴπρὸςτὰἐνοχλοῦντα[+ τὰPG]πάθηοὕτως[οὕτω καὶ PG] τὰς τῶν ἀλόγων προσηγορίας, πολλαχοῦ δὲ καὶ τῶνθηρίων τοῖς λόγῳ τετιμημένοις· ἐπιτίθησιποτὲμὲνκύναςκαλοῦσαδιὰτὸ ἀναίσχυντον καὶ ἰταμόν· Κύνες γὰρ, φησὶν, ἐνεοὶ, οὐ δυνάμενοι ὑλακτεῖν· ποτὲ δὲ ἵππουςδιὰτὸλάγνον ·Ἵπποι γὰρ θηλυμανεῖς ἐγένοντο,* ποτὲ δὲ ὄνους, διὰ τὴν ἀγνωμοσύνην καὶ τὴν ἄνοιαν. · Παρασυνεβλήθη γὰρ, φησὶ, τοῖς κτήνεσι** ποτὲ δὲ λέονταςκαὶπαρδάλεις, διὰτὸἁρπακτικὸνκαὶπλεονεκτικόν· ποτὲ δὲ ἀσπίδας, διὰτὸδολερόν· Ἰὸς γὰρ, φησὶν, ἀσπίδων ὑπὸ τὰ χείλη αὐτῶν· ποτὲ δὲ ἔχειςκαὶὄφειςδιὰτὸνἰὸνκαὶτὴνπονηρίαν, ὥσπερ καὶ νῦν Ἰωάννης τοὺςἸουδαίουςἐκάλεσεπολλῇ τῇ παῤῥησίᾳ χρώμενος***».
*+ ἕκαστος ἐπὶ τὴν γυναῖκα τοῦ πλησίον χρεμετίζοντες·PG |**+ τοῖς ἀνοήτοις, καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς·PG |***ὥσπερ καὶ νῦν ... χρώμενος] καθὼς καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης ἐβόα, λέγων· Ὄφεις, γεννήματα ἐχιδνῶν, τίς ὑπέδειξεν ὑμῖν φυγεῖν ἀπὸ τῆς μελλούσης ὀργῆς;PG
<cuius fons>   Chrysostomus, Homiliae 67 in Gn. [CPG 4409], hom. 12 (Gn. 2, 4), § 3, PG 53, 102.1-16  : «Διὰ τοῦτο καὶ ἡ θείαΓραφὴπρὸςτὰπάθητὰἐνοχλοῦνταοὕτωκαὶ τὰς τῶν ἀλόγων προσηγορίας, πολλαχοῦδὲκαὶτῶνθηρίωντοῖςλόγῳτετιμημένοις· ἐπιτίθησι· ποτὲ μὲν κύνας καλοῦσα διὰ τὸ ἀναίσχυντον καὶ ἰταμόν· Κύνες γὰρ, φησὶν, ἐνεοὶ, οὐ δυνάμενοι ὑλακτεῖν· ποτὲ δὲ ἵππους διὰ τὸ λάγνον·Ἵπποι γὰρ θηλυμανεῖς ἐγένοντο, ἕκαστος ἐπὶ τὴν γυναῖκα τοῦ πλησίον χρεμετίζοντες· ποτὲ δὲ ὄνους, διὰ τὴν ἀγνωμοσύνην καὶ τὴν ἄνοιαν· Παρασυνεβλήθη γὰρ, φησὶ, τοῖς κτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις, καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς· ποτὲ δὲ λέοντας καὶ παρδάλεις, διὰ τὸ ἁρπακτικὸν καὶ πλεονεκτικόν· ποτὲ δὲ ἀσπίδας, διὰ τὸ δολερόν· Ἰὸς γὰρ, φησὶν, ἀσπίδων ὑπὸ τὰ χείλη αὐτῶν·ποτὲ δὲ ὄφεις καὶ ἔχεις, διὰ τὸν ἰὸν καὶ τὴν πονηρίαν, καθὼςκαὶὁμακάριος Ἰωάννηςἐβόα, λέγων· Ὄφεις, γεννήματαἐχιδνῶν, τίς ὑπέδειξεν ὑμῖν φυγεῖν ἀπὸ τῆς μελλούσης ὀργῆς; »
¶Nota 1: Cultor associé à un nom de lieu avec le sens de incola / ‘habitant de’ est d’un latin un peu précieux, plus attesté chez les classiques latins (cultor caeli) que chez les auteurs ecclésiastiques (  Forcellini , Lexicon totius latinitatis) ; cultor desertiest un hapax (LLT 2023), inusité par Thomas (voir cependant   Thomae de Aquino, In Mt. reportatio, cap. 17, lect. 1, Marietti n° 1448 : « eremi cultor »).
¶Nota 2 : Luxus traduit ici λάγνον qui n'a en grec que le sens de luxure. Thomas n’utilise luxus en ce sens que 5 fois, toujours dans des citations et jamais au sens de luxe ou faste de la richesse. Son vocabulaire propre lui préfère toujours luxuria. (572 occ. dont 39 dans la Catena). L’usage de luxusest ici un vestige du vocabulaire archaïsant du traducteur. Probable hellénophone de l’Italie méridionale, son latin est une langue de culture apprise dans les livres. Il se montre moins familier avec le latin théologique et philosophique du 13^e siècle, le lexique de la Vulgate et de la liturgie latine qu’avec celui des classiques latins et des lexicographes du 12^e siècle, tout en faisant usage de termes juridiques et de quelques expressions populaires. [MM2023]

^au ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 388 : Basilius (Adversus Eunomium), Vat. gr. 1611, f. 51v -8 : «ΒασιλείουἈντιρρητικὸς. Καὶ τοῦτο δὲ ἐπισημήνασθαι ἄξιον ὅτιὁμὲνυἱὸςκαὶτὸτέκνονἐμψύχων εἰσὶν ὀνόματα, τὸδὲ [om. PG] γέννημα δὲ οὐ πάντως. Γέννημαμὲνγὰρδύναταιλέγεσθαι καὶ τὸπρὸτοῦἐξεικονισθῆναι[+ ἐνPG] ταῖς ἀμβλώσεσιν ἐκβαλλόμενον ·οὐ μὴν καὶ τῆς τοῦ τέκνου προσηγορίας ἄξιον τὸ τοιοῦτον. Καὶγεννήματαμὲνοἱκαρποὶ τῆς γῆς, τέκνα δὲ [+ ταῦταPG] οὐκέτι. [+ ΟὐPG] γὰρ μὴ πίω, φησὶν, ἀπὸ [ἐκPG] τοῦγεννήματος τῆς ἀμπέλου ταύτης. Σπανίως δὲ ἐπὶἐμψύχου [ἐμψύχωνPG] τὴν προσηγορίαν ταύτην παραληφθεῖσαν εὕροιμεν [εὕρομενPG]. Καὶ ὅπου γε εἴρηται, ἐπὶζώουκατηγορουμένουκαὶ εἰς εἰκόνα πονηρίας παραληφθέντος ἔστιν ἰδεῖν. Ὄφεις γὰρ, φησὶ, γεννήματα ἐχιδνῶν».
<cuius fons>   Basilius Caesariensis, Adversus Eunomium [CPG 2837], 2.8, PG 29, 585C11 (39)-588A2  : «[...]"Υἱὸς σοφὸς εὐφραίνει πατέρα" [Prv. 10, 1] καὶ εἴ τι τοιοῦτον. Οὐδαμοῦ δὲ γέννημα τὸν ἐξ αὐτοῦ ἕκαστος προσειπὼν ἐπιδείκνυται. Καὶἡαἰτίασαφής·ὅτιὁμὲνυἱὸςκαὶτὸτέκνονἐμψύχωνεἰσὶνὀνόματα,τὸ γέννημα δὲ οὐ πάντως. [Reliqua ut supra]». [MM2023]

^av ¶Fons^G : <revera> [1] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 584 : Origenes et Gregorius Theologus), Vat. gr. 1611, f. 51ra25-30 : «Ὠριγένους καὶ Γρηγορίου Θεολόγου. Φασὶ δὲ τὴν ἔχιδναν ἐν τῷ συλλαμβάνειν ἀναιρεῖν τὸν ἐξ οὗ συλλαμβάνει ἄῤῥενα οὗ ἡ σπορὰ αὐξάνουσα τὴν συλλαβοῦσαν ἀναιρεῖ καὶ οὕτως εἰς φῶς ἐξέρχεται διαῤῥήξασα τῆς μητρὸς τὴν γαστέρα ποινὴν ὥσπερ τοῦ διαφθαρέντος πατρός· πατρολῶον οὖν καὶ μὴτρολῶον τῆς ἐχίδνης τὸ γένημα·* τοιοὗτοι καὶ Ἰουδαῖοι τοὺς πνευματικοὺς αὐτῶν πατέρας καὶ διδασκάλους διαφθείροντες χερσίν. Εἴρηται περὶ τούτων ἐν τῷ Ματθαίῳ πλατύτερον ».
*πατρολῶον ... γένημα] ... PG17 | **καὶ] +οἱ PG17
<cuius fons> = Scholia in Lucam (Lc. 3, 7) (fragmenta e cod. Venet. 28), PG 17, 332B11-C3 .
Cf. Gregorius Nazianzenus, Carmina quae spectant ad alios, 5 : Nicobuli patris ad filium, PG 37 (1862), 1529.12-1530.1 : « Οὐδεὶς γὰρ πόνος ἐστὶ μένειν ὑπὸ χείλεσι μῦθον· /Οὐ γὰρ ἐχιδνα ῖός τε γόνος διὰ γαστέρα ῥήξει / Μητρὸς ἀναβρώσκων, ποινὴν πατρὸς οὐλομένοιο».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 11 § 2 (Mt. 3, 7), PG 57, 194.1-5  : «Καλῶς δὲ αὐτοὺς καὶ γεννήματα ἐχιδνῶν ἐκάλεσε. Καὶ γὰρ ἐκεῖνο τὸ θηρίον διαφθεῖρον τὴν ὠδίνουσαν, καὶ διατρῶγον τὴν γαστέρα αὐτῆς, οὕτω λέγεται προϊέναι εἰς φῶς· ὅπερ καὶ οὗτοι ἐποίουν, πατραλοῖαι καὶ μητραλοῖαι γινόμενοι, καὶ τοὺς διδασκάλους ταῖς ἑαυτῶν διαφθείροντες χερσίν».
<ex quo>   Chrysostomus , In Mt., hom. 11, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 35ra  : «Bene autem eos et genimina viperarum vocavit. Etenim illa fera corrumpens, pressuram pacientem {vel parturientem} et devorans ventrem eius, ita dicitur exire in lumen quod et hii faciebant. Parricide patris et matris effecti et doctores suis manibus corrumpentes, sed non stat usque ad increpationem sed et consilium inducit :"Facite, ait, fructus dignos penitentie" [reliqua ut infra (2)]».
<cuius fons> Cf.   Herodotus , Historia, 3.109.1-2 : «  Ὣς δὲ καὶ οἱ ἔχιδναί τε καὶ οἱ ἐν Ἀραβίοισι ὑπόπτεροι ὄφιες εἰ ἐγίνοντο ὡς ἡ φύσις αὐτοῖσι ὑπάρχει , οὐκ ἂν ἦν βιώσιμα ἀνθρώποισι · νῦν δ ᾽ ἐπεὰν θορνύωνται κατὰ ζεύγεα καὶ ἐν αὐτῇ ᾖ ὁ ἔρσην τῇ ἐκποιήσι , ἀπιεμένου αὐτοῦ τὴν γονὴν ἡ θήλεα ἅπτεται τῆς δειρῆς , καὶ ἐμφῦσα οὐκ ἀνιεῖ πρὶν ἂν διαφάγῃ . (2) ὁ μὲν δὴ ἔρσην ἀποθνήσκει τρόπῳ τῷ εἰρημένῳ , ἡ δὲ θήλεα τίσιν τοιήνδε ἀποτίνει τῷ ἔρσενι · τῷ γονέι τιμωρέοντα ἔτι ἐν τῇ γαστρὶ ἐόντα τὰ τέκνα διεσθίει τὴν μητέρα , διαφαγόντα δὲ τὴν νηδὺν αὐτῆς οὕτω τὴν ἔκδυσιν ποιέεται  ». Cf.   Aelianus, De natura animalium, 1.24. <ex quo>   Plinius Maior, Historia naturalis, lib. 10, § 169 (al. c. 62 vel 82), Teubner, t. 2, p. 270 : « Coeunt conplexu, adeo circumvolutae sibi ipsae, ut una existimari biceps possit. viperae mas caput inserit in os, quod illa abrodit voluptatis dulcedine ».
¶Nota : La Catena place sous l’autorité d’Origène une sentence composée de deux scholia, l’un attribué par Nicétas à Origène et Grégoire de Nazianze [1 : Kr584] et l’autre à Chrysostome [2 : Kr581]. La critique moderne n’a pas retenu l’attribution de scholion Kr584 à Origène. Anonyme, celui-ci reste propablement antérieur à Chrysostome, par son contenu, sinon dans sa forme. L’attribution à Chrysostome du segment 2, qui formait une sentence distincte, a été omise accidentellement par la Catena, au plus tard par l’exemplar-souche de la Catena, et peut-être dès l’antigraphe. Nicolai (Ed1657), suivi par De Rubeis (Secunda Veneta Ed1748) et les éditions postérieures, réattribue à tort toute la sentence à Chrysostome dont l’homélie 11 sur Mt. résume le contenu du scholion ‘origénien’ sur la génération des vipères mais ne suffit pas à en justifier la teneur. Il ne fait pas de doute, à la lecture des textes transcrits, que Thomas a préféré la version ‘origénienne’ du scholion Kr584, plus explicite et plus complet que Chrysostome, dont le traducteur n’a pas laissé échappé une miette. La Catena a ainsi transféré inconsciemment à la culture latine un élément de la culture hellénique attesté par Hérodote, véhiculé par les chaînes grecques, plus complet et plus explicite que les originalia de Chrysostome et même que Pline l’Ancien qui n’y fait qu’une insignifiante allusion. Le contraste avec Aristote, qui ne retient rien du récit d’Hérodote fait ressortir l’intelligence exégétique de Thomas qui sait, au besoin, recourir à la culture populaire antique pour expliciter la portée des expressions évangéliques, sans se considérer comme empêché par une science plus exacte. Cf.   Aristotiles, De generatione animalium (transl. Guillelmi de Morbeka), 1.10 (718b32), AL 17.2.5, p. 11 ; ibid., 2.1 (732b), p. 44) ; cf. Bekker 718a4- 719a6 , 732b etc. [MM2023]

^aw ¶Fons^G : <revera> [2] Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 581: Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 51r5-11  : «Χρυσοστόμου Κατὰ Ματθαῖον. Ἀλλ’ ὅτι μὲν ἡ παρρηςία πολλὴ δῆλον τὸ δὲ ζητούμενον, λόγον ἔχει, τινὰ ἡ παῤῥησία αὕτη. Οὐδὲ γὰρ ἁμαρτάνοντας εἶδεν, ἀλλὰ μεταβαλλομένους · διόπερ οὐδὲ ἐγκαλέσαι ἐχρῆν, ἀλλὰ καὶ ἐπαινέσαι καὶ ἀποδέξασθαι ἀλλ’οὐ προσεῖχε τοῖς γινομένοις, ἀλλὰ τὰ ἀπόῤῥητα τῆς διανοίας αὐτῶν ἠπίστατο, τοῦτο τοῦ Θεοῦ ἐκκαλύψαντος. Ἐπεὶ οὖν μέγα ἐπὶ τοῖς προγόνοις ἐφρόνουν , καὶ τὴν ῥίζαν τῆς ἀπονοίας περικόπτει. [... transcrire] Καλεῖ δὲ αὐτοὺς γεννήματα ἐχιδνῶν οὐ τοὺς πατριάρχας ὑβρίζων οὐ ἐκείνους καλων ἐχίδνας [...]».
<ex quo> Chrysostomus , In Mt., hom. 11 § 1 (Mt. 3, 7), PG 57, 193.26-35  : «Βαβαὶ τῆς μεγαλονοίας! Πῶς διαλέγεται πρὸς ἀνθρώπους αἱμάτων ἀεὶ διψῶντας προφητικῶν, καὶ ὄφεων οὐδὲν ἄμεινον διακειμένους· πῶς καὶ αὐτοὺς, καὶ τοὺς γεγεννηκότας μετὰ πολλῆς διαβάλλει τῆς παῤῥησίας. Ναὶ, φησίν· ἀλλ’ ἡ μὲν παῤῥησία πολλή· τὸ δὲ ζητούμενον, εἰ λόγον ἔχει, τινὰ ἡ παῤῥησία αὕτη. Οὐδὲ γὰρ ἁμαρτάνοντας εἶδεν, ἀλλὰ μεταβαλλομένους·διόπερ οὐδὲ ἐγκαλέσαι ἐχρῆν, ἀλλὰ καὶ ἐπαινέσαι καὶ ἀποδέξασθαι, ὅτι πόλιν ἀφέντες καὶ οἰκίας ἔδραμον ἀκουσόμενοι τοῦ κηρύγματος. Τί οὖν ἂν εἴποιμεν; Ὅτι οὐ τοῖς παροῦσιν, οὐδὲ τοῖς γινομένοις προσεῖχεν, ἀλλὰ τὰ ἀπόῤῥητα τῆς διανοίας αὐτῶν ἠπίστατο, τοῦ Θεοῦ τοῦτο ἐκκαλύψαντος. Ἐπεὶ οὖν μέγα ἐφρόνουν ἐπὶ τοῖς προγόνοις, καὶ τοῦτο αἴτιον αὐτοῖς τῆς ἀπωλείας ἐγίνετο, καὶ εἰς ῥᾳθυμίαν ἐνέβαλλε, τὴν ῥίζαν τῆς ἀπονοίας περικόπτει. [...] βʹ. Καλῶς δὲ αὐτοὺς καὶ γεννήματα ἐχιδνῶν ἐκάλεσε. [...] Ποιήσατε γὰρ, φησὶ, καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. Οὐ γὰρ ἀρκεῖ τὸ φυγεῖν τὴν πονηρίαν, ἀλλὰ καὶ ἀρετὴν δεῖ πολλὴν ἐπιδείξασθαι. [...] Ὅρα δὲ πῶς μετὰ τῆς εἰς τὸν πατριάρχην τιμῆς τὴν ὑπὲρ τούτων ποιεῖται διόρθωσιν. Εἰπὼν γὰρ, Μὴ δόξητε λέγειν, ὅτι πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβραὰμ, οὐκ εἶπεν, Οὐδὲν γὰρ ὑμᾶς ὁ πατριάρχης ὠφελῆσαι δυνήσεται·[...]».
<ex quo>   Chrysostomus , In Mt., hom. 11, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 34va-vb  ; Firenze, BML, Plut. 14.d.4, f. 40va : «Pape de magna mente qualiter loquitur ad homines sanguinem semper sitientes propheticum et serpentibus nullo melius dispositos. Qualiter et ipsis et genitoribus cum multa detrahit confidentia. Utique ait : Sed confidentia quidem multa est. Quid autem queritur ? Est, si rationem habet aliquam [aliqua Fi], confidentia hec [hicFi]. Neque enim peccantes videbat sed transmutatos, ideoque [34vb] neque incusare oportebat sed laudare et placere quoniam civitates relinquentes et domos currebant ut audierent predicationem. Quid igitur dicemus ? Quoniam non presentibus neque his que fiebant intendedat sed ineffabilia cordis eorum noverat, Deo hoc revelante. Quoniam igitur magna sapiebant in progenitoribus et hec causa perditionis eis facta est et in desidiam immisit, radicem presumptionis incidit. [...] [35ra6] Bene autem eos et genimina viperarum vocavit. [reliqua ut supra (1)] Non enim sufficit fugere maliciam. [...] Hec autem dixit non prohibens eos dicere ex illis se esse sanctis sed prohibens non in hoc confidere virtutique secundum animam est non insistentes et ea que in mente erant in medium proferens et futura predicens. [...] Vides autem qualiter cum honore patriarche horum facit directionem ?Dicens enim ne videamini dicere quoniam patrem habemus Abraham, non dixit : Nihil enim vobis patriarcha prodesse poterit [...]» . [MM2023]

^ax ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 7, CCSL 141, p. 159.132-143 : «[a] Nam quia hoc ista sententia intendit, quod in extremo examine ab omni carne uidebitur, recte subiungitur : Dicebat autem ad turbas quae exiebant ut baptizarentur ab eo : Genimina uiperarum, [b] quis ostendit uobis fugere a uentura ira? Ventura enim ira est animaduersio ultionis extremae, quam tunc fugere peccator non ualet, qui nunc ad lamenta paenitentiae non recurrit. Et notandum quod malae soboles malorum parentum actiones imitantes, genimina uiperarum uocantur, [c] quia per hoc quod bonis inuident eos que persequuntur, quod quibusdam mala retribuunt, quod laesiones proximis exquirunt, quoniam in his omnibus priorum suorum carnalium uias sequuntur, quasi uenenati filii de uenenatis parentibus nati sunt». [FG2013]*

^ay Mt 10, 16

^az ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 74, CCSL 14, p. 62.956-967 : «Argui quidem uidetur malitia Iudaeorum, eo quod uarii noxiae mentis ueneno serpentinos lapsus et terrena cubilia, non diuinae aliquod mysterium cognitionis operentur, sed tamen cum dicitur : quis ostendit uobis fugere a uentura ira? Ostenditur his Dei miseratione infusa prudentia, ut gerant suorum paenitentiam delictorum futuri terrorem iudicii prouida deuotione metuentes. Ad generationem ergo, non ad successionem referenda est conparatio uiperarum. Aut fortasse iuxta quod scriptum est : estote prudentes sicut serpentes, ostenduntur habere prudentiam naturalem, qui profutura uideant et sponte deposcant, sed adhuc noxia non relinquant». [FG2013]

^ba ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § : 7, p. 159.136-138 : «Ventura enim ira est animaduersio ultionis extremae, quam tunc fugere peccator non ualet, qui nunc ad lamenta paenitentiae non recurrit. Et notandum quod malae soboles malorum parentum actiones imitantes, genimina uiperarum uocantur, quia per hoc quod bonis inuident eos que persequuntur, quod quibusdam mala retribuunt, quod laesiones proximis exquirunt, quoniam in his omnibus priorum suorum carnalium uias sequuntur, quasi uenenati filii de uenenatis parentibus nati sunt». [FG2013]*

^bb Ps. 33, 15.

^bc ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 7 (Krikones § 591: Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 51v23-30  : «Χρυσοστόμου Κατὰ Ματθαῖον. [1a] Μετάνοιαν δὲ λέγω, οὐ [+τὸ Chrys.] τῶν προτέρων ἀποστῆναι κακῶν μόνον, ἀλλὰ καὶ τὸ μείζονα ἐπιδείξασθαι καλά. Ποιήσατε γὰρ, φησὶ, καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. [2] Οὐ καρπὸν εἶπεν, ἀλλὰ καρποὺς τὸ πλῆθος ἐμφαίνων· [1b] ποιήσομεν δὲ, ἄν τὰ ἐναντία πράττωμεν· [3] τοῖς γὰρ μετανοοῦσιν οὐκ ἀρκεῖ πρὸς σωτηρίαν ἡ ἀναχώρησις μόνη τῶν ἁμαρτημάτων, χρεία δὲ αὐτοῖς καὶ καρπῶν ἀξίων τῆς μετανοίας· [1c] ωσπερ οὐ δὲ εἰς ὑγείαν τὸ βέλος ἐξελεῖν μόνον, ἀλλὰ καὶ τῷ τραύματι φάρμακον [φάρμακα Chrys.] ἐπιθεῖναι. // [1d] Ἔκκλινον γὰρ, φησὶν, ἀπὸ κακοῦ, καὶ ποίησον ἀγαθόν».
[1] <cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 10 § 6 (Mt. 3, 8), PG 57, 190.54-191.11  : «Μετάνοιαν δὲ λέγω, οὐ τὸ τῶν προτέρων ἀποστῆναι κακῶν μόνον, ἀλλὰ καὶ τὸ μείζονα ἐπιδείξασθαι καλά. [a] Ποιήσατε γὰρ, φησὶ, καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας. [b] Πῶς δὲ ποιήσομεν; Ἂν τὰ ἐναντία πράττωμεν· οἷόν τι λέγω· ἥρπασας τὰ ἀλλότρια; Δὸς καὶ τὰ σὰ λοιπόν. Πολὺν ἐπόρνευσας χρόνον; Ἀπόσχου καὶ τῆς γυναικὸς τῆς σῆς ὡρισμένας ἡμέρας· ἐγκράτειαν ἄσκησον. Ὕβρισας καὶ ἐτύπτησας παριόντας; Εὐλόγει λοιπὸν τοὺς ὑβρίζοντας, καὶ εὐεργέτει τοὺς πλήττοντας. [c] Οὐ γὰρ ἀρκεῖ εἰς ὑγείαν ἡμῖν τὸ βέλος ἐξελεῖν μόνον, ἀλλὰ καὶ τῷ τραύματι φάρμακα ἐπιθεῖναι. Ἐτρύφησας καὶ ἐμεθύσθης τὸν ἔμπροσθεν χρόνον; Νήστευε καὶ ὑδροποσίᾳ πρόσεχε, ἵνα τὴν ἐκεῖθεν ἐγγενομένην λύμην ἀνέλῃς. Εἶδες ἀκολάστοις ὀφθαλμοῖς κάλλος ἀλλότριον; Μηδὲ ὅλως ἴδῃς γυναῖκα λοιπὸν, ἵν’ ἐπὶ πλείονι καταστῇς ἀσφαλείᾳ. [d] Ἔκκλινον γὰρ, φησὶν, ἀπὸ κακοῦ, καὶ ποίησον ἀγαθόν·[...]».
<ex quo>[1]   Chrysostomus , In Mt., hom. 10, Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 33vb  ; Firenze, BML, Plut. 14.d.4, f. 39va ) : «Penitentiam autem dico non a prioribus desistere solum malis sed et maiora demonstrare bona. [a] Facite enim ait fructus dignos penitentia. [b] Qualiter autem faciemus ? Si contraria operabimur, quale quid dico ? Rapuisti aliena ? Da et que tua sunt ergo, multo adulterasti tempore ? Abstine et a muliere tua, determinatis diebus, continentiam erudi. Convitiatus es et percussisti transeuntues, benedic ex reliquo conviciantes et benefac tibi plagam inferentibus. [c] Non enim sufficit ad sanitatem nobis sagittam extrahere solum sed et vulneri farmaca superapponere. Lascivisti et ebrius factus es anteriori tempore ieiuna et potui aquae intende ut iacturam que inde facta est destruas. Vidisti incontinentibus oculis pulcritudinem alienam neque universaliter videas mulierem ex reliquo ut in ampliora constituaris stabilitate. [d] Declina enim ait a malo et fac bonum [...]» .
[2]   Chrysostomus, In epistulam ad Hebraeos (homiliae 1-34), PG 63, 209.25-26  : «Ὕστερον δὲ καρποὺς εἰρηνικοὺς τοῖς δι’ αὐτῆς γεγυμνασμένοις ἀποδίδωσι δικαιοσύνης. Οὐ καρπὸν, ἀλλὰ καρποὺς εἶπε, τὸ πλῆθος ἐμφαίνων πολύ».
[3]   Basilius Caesariensis, Regulae morales, PG 31, 701.37-39  : « Ὅτι τοῖς μετανοοῦσιν οὐκ ἀρκεῖ πρὸς σωτηρίαν ἡ ἀναχώρησις μόνη τῶν ἁμαρτημάτων, χρεία δὲ αὐτοῖς καὶ καρπῶν ἀξίων τῆς μετανοίας ».
¶Nota 1 : La proposition principale de la sentence thomasienne [3] est en réalité un emprunt par Nicétas aux Règles morales de Basile qui répète et confirme en des termes proches le segment [1b]. Ce phénomène de doublon hétérogène n’est pas isolé chez Nicétas : il est probablement accidentel, induit par la façon dont le caténiste avait classé sa documentation préparatoire.
¶Nota 2 : Le traducteur travaille à partir de Burgundio de Pise auquel il emprunte la locution non sufficit (ἀρκεῖ) [1c] omise par la chaîne grecque. [MM2023]

^bd ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 8, CCSL 141, p. 159.147-160.162 : «Sed quia iam peccauimus, quia usu malae consuetudinis inuoluti sumus, dicat quid nobis faciendum sit, ut fugere a uentura ira ualeamus. Sequitur : Facite ergo fructus dignos paenitentiae. In quibus uerbis notandum est quod amicus sponsi non solum fructus paenitentiae, sed dignos paenitentiae admonet esse faciendos. Aliud namque est fructum facere, aliud dignum paenitentiae facere. Vt enim secundum dignos paenitentiae fructus loquamur, sciendum est quia quisquis illicita nulla commisit, huic iure conceditur ut licitis utatur ; sic que pietatis opera faciat, ut tamen, si noluerit, ea quae mundi sunt non relinquat. At si quis in fornicationis culpa, uel fortasse, quod est grauius, in adulterio lapsus est, tanto a se licita debet abscidere, quanto se meminit et illicita perpetrasse. Neque enim par fructus esse boni operis debet eius qui minus et eius qui amplius deliquit, aut eius qui in nullis et eius qui in quibusdam facinoribus cecidit. Per hoc ergo quod dicitur : Facite fructus dignos paenitentiae, uniuscuiusque conscientia conuenitur, ut tanto maiora quaerat bonorum operum [om. T B S L p.c.] lucra per paenitentiam, quanto grauiora sibi intulit damna per culpam». [FG2013]*

^be ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 8 (Krikones §590) = Vat. gr. 1611, f. 51va14-22  : «Μαξίμου Ἀσκητικòς Λòγος. Καρπὸς μετανοίας ἐστὶν ἀπάθεια ψυχῆς · ἀπάθεια δέ, ἐξάλειψις ἁμαρτίας. Οὐδέπω δὲ ἔχομεν τελείαν ἀπάθειαν, ποτὲ μὲν ὀχλούμενοι ὑπὸ τῶν παθῶν , ποτὲ δὲ μὴ ὀχλούμενος· ἐφ ὅσαν γὰρ ὁ νοῦς ἡμῶν ὑπὸ ἁμαρτίας ὀχλεῖται. Οὔπω τῆς συγχωρήσεως αὐτῆς ἐτύχομεν . Οὐδέπω γὰρ"καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας" πεποιήκαμεν. Τῆς μὲν γὰρ προγονικῆς ἁμαρτίας διὰ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος ἐλευθερώθημεν, τῆς δὲ μετὰ τὸ βάπτισμα τολμηθείσης διὰ τῆς μετανοίας. Μετανοήσωμεν οὖν γνησίως, ἵνα τῶν παθῶν ἐλευθερούμενοι τῆς τῶν ἁμαρτιῶν ἀφέσεως τύχωμεν». [ADL2020] [MM2020]
<cuius fons>   Maximus Confessor , Liber asceticus [CPG 7692], § 44-45, PG 90, 956A5-B2  : «Καρπὸς μετανοίας ἐστὶν ἀπάθεια ψυχῆς· ἀπάθεια δέ, ἐξάλειψις ἁμαρτίας. Οὔπω δὲ ἔχομεν τελείαν ἀπάθειαν, ποτὲ μὲν ὀχλούμενοι ὑπὸ τῶν παθῶν, ποτὲ δὲ μὴ ὀχλούμενοι. Οὐκ ἄρα τῆς τῶν ἁμαρτιῶν ἀφέσεως τελείως ἐτύχομεν. Τῆς μὲν γὰρ προγονικῆς ἁμαρτίας διὰ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος ἐλευθερώθημεν, τῆς δὲ μετὰ τὸ βάπτισμα τολμηθείσης διὰ τῆς μετανοίας ἐλευθερούμεθα. Μετανοήσωμεν οὖν γνησίως, ἵνα τῶν παθῶν ἐλευθερούμενοι τῆς τῶν ἁμαρτιῶν ἀφέσεως τύχωμεν».
<ex quo> Translatio vetus, in : Monte Cassino, cod. 324, p. 207, ed. Bibliotheca Casinensis, t. 5.2, p. 324b : «Nam fructus penitentie inpassibilitas anime, inpassibilitas vero de lesione peccati est. Nondum autem habemus perfectam inpassibilitatem. Aliquando quidem molestiam patientes de vitiis, aliquando autem non patientes. Nec utique peccatorum remissionem accepimus». [MM2019]*
<Non hab.> Maximus Taurinensis, Homiliae, PL 57 et ms. Paris, BnF, lat. 18095  ; PL Database ; LLT (2018).   Maximus Confessor secundum interpretationem antiquam anonymam in cod. Vat. lat. 1889 servatam, Liber asceticus, CCSG 40, p. 177.910 [MM2018]
¶Nota La sentence de la Catena commence par les mêmes mots que la plus ancienne traduction latine de l’œuvre de Maxime, conservée dans un manuscrit du 11^e siècle (non vidi) que Thomas a pu consulter à la bibliothèque du Mont-Cassin (cf. Bibliotheca Casinensis, t. 5.1, p. 119b). Cependant la Catena s’en écarte rapidement pour lui préférer une traduction à la fois plus exacte et plus littéraire. [MM2020]

^bf ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § 9, CCSL 141, p. 160.163-167 : «Sed Iudaei de generis nobilitate gloriantes, idcirco se agnoscere peccatores nolebant, quia de Abrahae stirpe descenderant. Quibus recte dicitur : Et ne coeperitis dicere : Patrem habemus Abraham. Dico enim uobis quia potens est Deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahae». [FG2013]*

^bg ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 8 (Krikones § 601: Chrysostomus in Lazarum), Vat. gr. 1611, f. 52rv22-29  : «Χρυσοστόμου Εὶς τὸν Λάζρον. [1] Διὰ τοῦτο καὶ Βαπτιστὴς τῆ τῶν ἠθων ταυτότητι τὴν οικειότητα ζωγραφῶν, φησὶ πρὸς Ἰουδαίους : μὴ ἄρξησθε [δόξητε Chrys. ] λέγειν, Πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβραὰμ, οὐ τοῦτο δείκνυσιν, ὅτι οὐκ ἦσαν ἐκ τοῦ Ἀβραὰμ κατὰ φύσιν, ἀλλ’ ὅτι οὐδὲν αὐτοὺς ὠφελεῖ τὸ εἶναι ἐκ τοῦ Ἀβραὰμ, εἰ μὴ τὴν ἀπὸ τῶν τρόπου [τρόπων Chrys.] συγγένειαν ἔχοιεν·· // [...] [2] Συγγενείας γὰρ νόμους, οὐ τοὺς ἀπὸ τῆς φύσεως, ἀλλὰ τοὺς εξ [ἀπὸ Chrys.] τῆς ἀρετῆς ἢ [καὶ τῆς Chrys.] κακίας οἶδεν ἡ Γραφὴ καλεῖν· καὶ ὧν ἄν τις ὁμότροπος γένηται, τούτων ἀδελφὸς ἢ υἱὸς ὀνομάζεται*».
*τούτων ... ὀνομάζεται] τοῦτον καὶ υἱὸν καὶ ἀδελφὸν Chrys.
<cuius fons> Chrysostomus , In Mt., hom. 11 § 2 (Mt. 3, 7), PG 57, 466 .
<ex quo>   Chrysostomus , In Mt., hom. 44 , Burgundionis versio, BAV, Vat. lat. 383, f. 149ra  : « Sed et precursor dicens genimina viperarum ne estimetis {vel videamini} dicere patrem habemus Abraham, non hoc ostendit quoniam non erant ex Abraham secundum naturam sed quoniam nichil eis prodest esse ex Abraham nisi cognationem que est amoribus habuerint ».
<cuius fons> [1]   Chrysostomus , In Mt., hom. 44 (45) § 2 (Mt. 12, 46-49), PG 57, 466.16-19 . [2]   Chrysostomus, De Lazaro homiliae 7, hom. 2 § 1, PG 48, 983.21-26  : «Ποιήσατε οὖν καρπὸν ἄξιον τῆς μετανοίας, καὶ μὴ δόξητε λέγειν, Πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβραάμ. Συγγενείας γὰρ νόμους, οὐ τοὺς ἀπὸ τῆς φύσεως, ἀλλὰ τοὺς ἀπὸ τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς κακίας οἶδεν ἡ Γραφὴ καλεῖν· καὶ ὧν ἄν τις ὁμότροπος γένηται, τοῦτον καὶ υἱὸν καὶ ἀδελφὸν εἶναί φησιν ἡ Γραφή ». [MM2023]

^bh ¶Fons :Cf. Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 8 (Krikones §596).
<cuius fons> = Cyrillus Alexandrinus , Commentarii in Lc. , PG 72, 516, [a] 29-31, [b] 34-36 : «[a] Τί γὰρ ἡ σαρκὸς εὐγένεια τοὺς ἔχοντας ὠϕελεῖ, εἰ μὴ διὰ τῶν ὁμοίων ἔρχοιντο σπουδασμάτων, καὶ τῆς τῶν τεκόντων ἀρετῆς κατόπιν ;"Εἰ γὰρ τέκνα τοῦ ’Αβραὰμ ἦτε, ϕησὶ πρὸς αὐτοὺς ὁ Σωτὴρ, τὰ ἔργα τοῦ ’Αβραὰμ ἐποιεῖτε ἄν.” Τὴν ἐν ἤθει καὶ τρόποις συγγένειαν ζητεῖ ὁ Θεός. [b] Μάταιον οὖν τὸ προγόνοις ἐπαυχεῖν ἁγίοις καὶ ἀγαθοῖς, ἀπολιμπάνεσθαι δὲ μακρὰν τῆς ἐκείνων ἀρετῆς». [MOB2015]

^bi <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. #, # (Krikones § # Gregorius Nyssenus) : Vat. gr. 1611, f. # #  : «Γρηγορίου Νύσσης».
<cuius fons>   Gregorius Nyssenus , # [CPG 3#], Gregorii Nysseni opera, t. # #, 19#, p. # (PG 4#, #),
<Non hab.> Némésius d’Emèse, De natura hominis, selon E.   Dobler , Falsche Väterzitate bei Thomas von Aquin, Fribourg (CH), 2001, p. 136. [MM2019]

^bj ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 75, CCSL 14, p. 62.972-63.1002 : «Et ideo admonentur claritatem sibi magis operis quam nobilitatem generis uindicare, quod nulla in successione praerogatiua sit, nisi fidei adstipuletur hereditas, quam dei nutu ad populos gentilium transferendam sermone prophetico reuelauit dicens : potens est deus de lapidibus his suscitare filios Abrahae. nam licet deus possit diuersas conuertere et conmutare naturas, tamen quia mihi plus mysterium quam miraculum prode est, in praenuntio christi nihil magis quam aedificationem ecclesiae debeo surgentis agnoscere, quae non rupeis saxis, sed uiuis lapidibus exstructa in habitaculum dei et fastigium templi conuersione nostrorum surrexit animorum. etenim parabat deus mentium nostrarum dura mollire et de lapidibus offensionis excitare cultores religionis. quid enim aliud quam lapides habebantur qui lapidibus seruiebant, similes utique his qui facerent eos? prophetatur igitur saxosis gentilium fides infundenda pectoribus et futuros per fidem Abrahae filios oracula pollicentur, quibus per duritiam mentis saxeus quidam insensibilis inrationabilis que naturae usus inoleuerat. nam si lapidibus uiuis firmatos uiros fidei robore sententia apostolica conparauit iuxta quod scriptum est : et uos tamquam lapides uiui aedificamini domus spiritalis in sacerdotium sanctum offerentes hostias spiritales, multo altius hic uidentur uoce prophetica lapidibus homines conparati, qui ita humanae sensum mentis amiserant, ut dum lapidibus putant diuinitatis alicuius inesse rationem, ipsi in naturam lapidum non usu corporis, sed mentis habitu uerterentur. denique ex Abrahae secundum carnem successione manantes et principes Sodomorum appellantur et pariete dealbati. ita sibi praerogatiuam generis morum magis similitudo uindicat quam ordo maiorum. quin etiam ut scias quia lapidibus conparati sunt homines, arboribus quoque homines conparauit subiciens propheta quia iam securis ad radices arborum posita est. Exempli autem ideo facta mutatio est, ut illo conparationis processu quidam intellegatur hominis clementior iam profectus». [FG2013]

^bk ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. (Krikones § ?)
<cuius fons>   Cyrillus Alexandrinus , Commentarii in Lc. , PG 72, 516, 54-517, 17 : «[a] ῍Η ἀξίνην ἐν τούτοις ὀνομάζει τὴν τομωτάτην ὀργὴν, ἣν τοῖς ’Ιουδαίοις ἐπήνεγκεν ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ, τῆς εἰς Χριστὸν δυσσεβείας ἕνεκα· ἐπενήνεκται γὰρ αὐτοῖς ὡς πέλεκυς, ἡ ὀργή. Καὶ τοῦτο ἡμῖν ὁ προϕήτης Ζαχαρίας ϕανερὸν ἐποίει, λέγων· “῎Εσται ὁ κοπετὸς τῆς ‘Ιερουσαλὴμ ὡς κοπετὸς ῥοῶνος ἐν πεδίῳ ἐκκοπτομένου." ῎Εϕη δὲ καὶ ‘Ιερεμίας, ὡς πρὸς αὐτήν· “’Ελαίαν ὡραίαν εὔσκιον τῷ εἴδει ἐκάλεσε Κύριος τὸ ὄνομά σου· εἰς ϕωνὴν περιτομῆς αὐτῆς ἀνήϕθη πῦρ ἐπ' αὐτήν· μεγάλη ἡ θλῖψις ἐπ' αὐτὴν, ἠχρειώθησαν οἱ κλάδοι αὐτῆς, καὶ Κύριος τῶν δυνάμεων ὁ καταϕυτεύσας σε, ἐλάλησεν ἐπὶ σὲ κακά.” Εἰς τοῦτο λήψῃ καὶ τὴν ἐν τοῖς Εὐαγγελίοις περὶ τῆς συκῆς παραβολήν. [b] Οὐκοῦν ὡς ἄκαρπον καὶ οὐκ εὐγενὲς ἔτι ϕυτὸν ἐξεκόπη παρὰ Θεοῦ· πλὴν οὐκ εἰς τὴν ῥίζαν τὴν ἀξίνην τεθεῖσθαί ϕησιν, ἀλλὰ πρὸς τὴν ῥίζαν, τουτέστιν ἐγγὺς τῆς ῥίζης. ’Εξεκόπησαν γὰρ οἱ κλάδοι, καὶ οὐκ ἐκ ῥίζης αὐτῆς ἀνεβοθρεύθη τὸ ϕυτόν· σέσωσται γὰρ τὸ κατάλειμμα τοῦ ’Ισραὴλ, καὶ οὐχ ὁλόρῥιζος ἀπόλωλεν». [MOB2015]

^bl ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § : 10, p. 161.188-162.206 : «Sequitur : Iam enim securis ad radicem arboris posita est. Omnis enim arbor non faciens fructum bonum excidetur et in ignem mittetur. [a] Arbor huius mundi est uniuersum genus humanum. Securis uero scilicet Redemptor noster est, qui uelut ex manubrio et ferro tenetur ex humanitate, sed incidit ex diuinitate. Quae uidelicet securis iam ad radicem arboris posita est, quia etsi per patientiam exspectat, uidetur tamen quid factura est. Omnis enim arbor non faciens fructum bonum excidetur et in ignem mittetur, quia [b] unusquisque peruersus paratam citius gehennae concremationem inuenit, qui hic fructum boni operis facere contemnit. [c] Et notandum quod securim non iuxta ramos positam sed ad radicem dicit. Cum enim malorum filii tolluntur, quid aliud quam rami infructuosae arboris abscinduntur? Cum uero tota simul progenies cum parente tollitur, infructuosa arbor a radice abscissa est, ne iam remaneat unde praua iterum soboles succrescat. In quibus Iohannis Baptistae uerbis constat quod audientium corda turbata sunt, cum protinus subinfertur : Et interrogabant eum turbae dicentes : Quid ergo faciemus? Percussae enim terrore fuerant, quae consilium quaerebant». [FG2013]

^bm ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 76, CCSL 14, p. 64.1016-1018 : «Faciat fructum qui potest gratiae, qui debet paenitentiae. Adest Dominus, qui fructum requirat, fecundos uiuificet, steriles deprehendat». [FG2013]*

^bn ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § : 10, p. 161.203-162.206 : «Cum uero tota simul progenies cum parente tollitur, infructuosa arbor a radice abscissa est, ne iam remaneat unde praua iterum soboles succrescat. [a] In quibus Iohannis Baptistae uerbis constat quod audientium corda turbata sunt , [b] cum protinus subinfertur : Et interrogabant eum turbae dicentes : Quid ergo faciemus? Percussae enim terrore fuerant, [c] quae consilium quaerebant». [FG2013]

^bo ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 3, 10), PG 123, 740C4-10 : «Τοῖς μὲν οὖν ὄχλοις παραινεῖ προσέχειν τῇ ἐλεημοσύνῃ, τὸν ἔχοντα δύο χιτῶνας κελεύων μεταδοῦναι τῷ μὴ ἔχοντι · τοῖς δὲ τελώναις, τὸ μηδὲν πλέον εἰσπράσσειν, τουτέστιν, ἀπαιτεῖν· τοῖς δὲ στρατιώταις, τὸ μὴ ἁρπάζειν, ἀλλ’ ἀρκεῖσθαι τοῖς ὀψωνίοις, τουτέστι, ταῖς διδομέναις παρὰ τοῦ βασιλέως κατὰ συνήθειαν φιλοτιμίαις. [a] Ὅρα δὲ πῶς τοῖς μὲν ὄχλοις ὡς ἀκάκοις οὖσι παραινεῖ πρᾶξαί τι ἀγαθὸν, τουτέστι, τὸ μεταδοῦναι, [b] τοῖς δὲ τελώναις καὶ στρατιώταις, ἀποσχέσθαι τοῦ κακοῦ ». [CGC2015] [VS2022] [rev. MM2022]

^bp ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § : 11, p. 162.208-213 : «Sequitur : Respondens autem dicebat illis : Qui habet duas tunicas det non habenti, et qui habet escas similiter faciat. Per hoc quod tunica plus est necessaria usui nostro quam pallium, ad fructum dignum paenitentiae pertinet ut non solum exteriora quaeque et minus necessaria, sed ipsa ualde nobis necessaria diuidere cum proximis debeamus, scilicet uel escam qua carnaliter uiuimus, uel tunicam qua uestimur». [FG2013]

^bq ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 20, § : 11, p. 162.213-222 : «Quia enim in lege scriptum est : Diliges proximum tuum sicut te ipsum, minus proximum amare conuincitur, qui non cum eo in necessitate illius etiam ea quae sibi sunt necessaria partitur. Idcirco ergo de diuidendis cum proximo duabus tunicis datur praeceptum, quia hoc de una dici non potuit, quoniam si una diuiditur, nemo uestitur. In dimidia quippe tunica et nudus remanet qui accipit, et nudus qui dedit. Inter haec autem sciendum est quantum misericordiae opera ualeant, cum ad fructus dignos paenitentiae ipsa prae ceteris praecipiuntur». [FG2013]*

^br ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 77, CCSL 14, p. 64.1030-1040 : «Sed haec et alia officiorum praecepta propria singulorum, misericordia conmunis est usus, ideo conmune praeceptum, omnibus officiis, omnibus aetatibus necessaria et ab omnibus deferenda. Non publicanus, non miles excipitur, non agricola uel urbanus, diues et pauper, omnes in conmune admonentur, ut conferant non habenti misericordia enim plenitudo uirtutum est et ideo omnibus est proposita perfectae forma uirtutis nec uestimentis alimentis que suis parcant. Misericordiae tamen ipsius pro possibilitate condicionis humanae mensura seruatur, ut non sibi unusquisque totum eripiat, sed quod habet cum paupere partiatur». [FG2013]

^bs ¶Fons^G : Theophylactus, Enarratio in Evangelium Lucae (Lc. 3, 11), PG 123, 740D2-9  : «Τινὲς δὲ καὶ κατὰ ἀναγωγὴν νοοῦσι τὸ, τὸν ἔχοντα δύο χιτῶνας μεταδοῦναι τῷ μὴ ἔχοντι· φασὶ γὰρ δύο χιτῶνας εἶναι, τό τε πνεῦμα τῆς Γραφῆς, και τὸ γράμμα. Τὸν ἔχοντα οὖν τὰ δύο, προτρέπεται ὁ Ἰωάννης μεταδοῦναι τῷ παντελῶς γυμνῷ· οἷον, ἔστι τις τὴν Γραφὴν νοῶν διττῶς, κατά τε τὸ γράμμα καὶ κατὰ τὸ πνεῦμα, μεταδότω οὖν τῷ μὴ ἔχοντι, διδαξάτω τὸν ἀγνοοῦντα, καὶ δότω αὐτῷ κἂν τὸ γράμμα». [CGC2015]* [MM2020] [rev. VS2022]

^bt ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 3, lin. 2360-2363 sqq. : «Quantam beati baptistae sermo uirtutem habuerit quantum que mentes concusserit audientium hinc probatur cum etiam publicanos et milites ad consilium salutis suae coegerit inquirendum. Quibus ipse non aliter quam turbis iuxta congruum sibi modum misericordiam suadet agendam ». [MM2022]

^bu ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 3, lin. 2365 sqq. : «[a] Praecepit ergo publicanis ne ultra praescriptum exigant. Publicani etenim sicut etiam nomina probant appellantur hi qui uectigalia publica exigunt siue qui conductores sunt uectigalium fisci uel rerum publicarum. Nec non et hi qui saeculi huius lucra per negotia sectantur eodem uocabulo censentur. Quos omnes pariter in suo quemque gradu ab agenda fraude coercet ut dum primo se ab alienarum temperarent appetitu tandem ad propria cum proximis communicanda pertingerent. Interrogabant autem illum et milites dicentes: quid faciemus et nos? [b] et ait illis: neminem concutiatis neque calumniam faciatis et contenti estote stipendiis uestris. [c] Iustissimo doctor eximius moderamine praemonet ne ab eis calumniando praedam requirant quibus militando prodesse debuerant docens idcirco stipendia constituta militiae ne dum sumptus quaeritur praedo grassetur». [MM2022]

^bv ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 77, CCSL 14, p. 64.1028-1030 : «Singulis quoque generibus hominum conueniens tribuit sanctus baptista responsum, unum omnibus, ita publicanis, ne ultra praescriptum exigant, militibus, ne calumniam faciant, praedam requirant, docens idcirco stipendia constituta militiae, ne dum sumtus quaeritur, praedo grassetur». [FG2013]

^bw ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 14-15 (Krikones §616 : Gregorius Theologus) Vat. gr. 1611 , f. 53ra25-26  : «Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου. Τί λέγων ὀψώνιον; Τὸ βασιλικὸν σιτηρέσιον δηλονότι καὶ τὰς ὑπαρχούσας ἐκ νόμου τοῖς ἀξιώμασι δωρεάς».
<cuius fons> =   Gregorius Nazianzenus, Oratio 19 [CPG 3010.19], Ad Iulianum tributorum exaequatorem, § 11, PG 35, 1056A 6-8. [MM2019] [ADL2020] [rev. VS2021]

^bx ¶Fons : Augustinus Hipponensis , Contra Faustum, lib. 22, § 74, p. 672.5-23 : « [a] Quid enim culpatur in bello ? An quia moriuntur quandoque morituri, ut domentur in pace uicturi ? Hoc reprehendere timidorum est, non religiosorum. Nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, inpacatus atque inplacabilis animus, feritas rebellandi, libido dominandi et si qua similia, haec sunt, quae in bellis iure culpantur, quae plerumque ut etiam iure puniantur, aduersus uiolentiam resistentium siue Deo siue aliquo legitimo imperio iubente gerenda ipsa bella suscipiuntur a bonis. Cum in eo rerum humanarum ordine inueniuntur, ubi eos uel iubere tale aliquid uel in talibus oboedire iuste ordo ipse constringit. Alioquin Iohannes, cum ad eum baptizandi milites uenirent dicentes : et nos quid faciemus ? responderet eis : [b] arma abicite, militiam istam deserite, neminem percutite, uulnerate, prosternite ; sed quia [c] sciebat eos, cum haec militando facerent, non esse homicidas, sed ministros legis, et non ultores iniuriarum suarum, sed salutis publicae defensores, respondit eis : neminem concusseritis, nulli calumniam feceritis, sufficiat uobis stipendium uestrum». [FG2013]

^by ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 14-15 (Krikones § 617 : Chrysostomus in Mt.), Vat. gr. 1611, f. 53ra26-31  : «Χρυσοστόμου. Κατὰ Ματθαῖον. Ὲβούλετο μὲν γὰρ ὁ μακάριος Ἰωάννης ὅτε τοῖς περὶ τὴν τελωνείαν ἐσχολακόσι καὶ τοῖς στρατευομένοις διελέγετο, ἐφ’ ἑτέραν μείζονα ἀγαγεῖν αὐτοὺς φιλοσοφίαν ἐπειδὴ δὲ οὐδέπω πρὸς ταῦτα ἦσαν ἐπιτήδειοι τὰ ἐλάττονα λέγει - καὶ ἀρκεῖσθε τέως προστάττειτοις ὀψωνίοις καὶ μηδὲν ὑπὲρ τὸ διατεταμένον ἀπαιτεῖν - ὡς εἰ τὰ ὑψηλότερα τούτων εἶπεν, οὔτ’ ἂν ἐκείνοις προσέσχον, καὶ τούτων ἐξέπεσον ἄν ».
<cuius fons>   Chrysostomus , In Mt., hom. 21 (22) § 4 (Mt. 6, 24-27), PG 57, 299. 44.53-57 : «Τέως τοίνυν τὴν πολυτέλειαν ἀποθώμεθα τὴν περιττὴν, καὶ ἀνασχώμεθα τῆς συμμετρίας, καὶ μάθωμεν ἀπὸ δικαίων πόνων κτᾶσθαι ἅπαντα ἅπερ μέλλομεν ἔχειν· ἐπεὶ καὶ ὁ μακάριος Ἰωάννης, ὅτε διελέγετο τοῖς περὶ τὴν τελωνείαν ἐσχολακόσι καὶ τοῖς στρατευομένοις, ἀρκεῖσθαι τοῖς ὀψωνίοις προσέταττεν [Lc. 3, 14]. Ἐβούλετο μὲν γὰρ καὶ ἐφ’ ἑτέραν μείζονα αὐτοὺς ἀγαγεῖν φιλοσοφίαν· ἐπειδὴ δὲ οὐδέπω πρὸς ταῦτα ἦσαν ἐπιτήδειοι, τὰ ἐλάττονα λέγει, ὡς εἰ τὰ ὑψηλότερα τούτων εἶπεν, οὔτ’ ἂν ἐκείνοις προσέσχον, καὶ τούτων ἐξέπεσον ἄν ».
<Non hab.> Opus imp. in Mt., PL, LLT [MM2020]

^bz ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 78, CCSL 14, p. 65.1053-1060 : «Quid autem ineptius quam quod is qui in alio aestimatur in se ipso esse non creditur? Quem per mulierem uenturum putabant per uirginem uenisse non credunt. Quae Deo secundum carnem dignior generatio quam ut inmaculatus Dei filius inmaculatae generationis seruaret etiam in suscipiendo corpore puritatem? Et utique diuini aduentus signum in uirginis partu, non in mulieris constitutum est. Ego inquit uos aqua baptizo». [FG2013]*

^ca ¶Fons^G : <revera> Nicetas Heracleensis, Catena in Lc. 3, 15-16 (Krikones § 635 : Metaphrastes) : ed. Mai, Scriptorum veterum nova collection, t. 9, Romae, 1837, p. 660 = Vat. g. 1611, f. 54vb26-29  : «Τοῦ Μεταφραστοῦ. Οὕτως οὐκ ἐπῆρε τὸν Βαπτιστὴν ἡ πάντων περὶ αὐτοῦ ἀπόνοια· οὔτε μὴν ὅλως ἐφάνη τῶν πρωτείων μεταποιούμενος, ἀλλὰ τὴν ἐσχάτην ἑαυτῷ μᾶλλον περιάπτων εὐτέλειαν […]».
<cuius fons>   Simeon Metaphrastes , Menologium, Oratio de S. Ioanne Baptista (29 augustus), § 12, ed. B.   Latyšev , Menologii anonymi byzantini saeculi X, Petropoli, 1902, t. 2, p. 392.5-7 : « Ἐκεῖνον δὲ τῶν τοιούτων ἐπῆρεν οὐδέν, οὔτε μὴν ὅλως ἐφάνη τῶν πρωτείων μεταποιούμενος, ἀλλὰ τὴν ἐσχάτην ἑαυτῷ μᾶλλον εὐτέλειαν περιάπτων ». [ADL2020] [MM2020] [rev. VS2021].

^cb ¶Fons : Beda Venerabilis , In Lc., lib. 1, c. 3, lin. 2389 sqq. : «Quomodo respondit eis qui existimabant de illo et secreto in corde quia christus esset cogitabant, nisi quia non solum cogitabant sed etiam sicut alius euangelista declarat missis ad eum sacerdotibus ac leuitis an esset christus inquirebant». [MM2022]

^cc ¶Fons : Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 78-80, CCSL 14, p. 65.1043-66.1084 : «[a] Videbat ergo Iohannes cordis occulta. Sed consideremus cuius haec gratia. Quemadmodum autem prophetis palam fiant cordis occulta Paulus ostendit dicens : occulta quoque cordis eius manifesta fient, et procidens in faciem adorabit Deum pronuntians quod uere Deus est in uobis. Dei ergo munus est, qui reuelat, non uirtus hominis. Qui diuino magis adiuuatur beneficio quam naturali cernit officio. Quo autem proficit ista cogitatio Iudaeorum nisi ut secundum scripturas uenisse Christum probetur? Erat enim qui exspectabatur et ipse utique qui exspectabatur, non is qui non exspectabatur aduenit. Quid autem ineptius quam quod is qui in alio aestimatur in se ipso esse non creditur? Quem per mulierem uenturum putabant per uirginem uenisse non credunt. Quae Deo secundum carnem dignior generatio quam ut inmaculatus Dei filius inmaculatae generationis seruaret etiam in suscipiendo corpore puritatem? Et utique diuini aduentus signum in uirginis partu, non in mulieris constitutum est. Ego inquit uos aqua baptizo. Cito probauit non esse se Christum, qui uisibili operetur officio. Nam cum ex duabus naturis homo, id est ex anima subsistat et corpore, uisibile per uisibilia, inuisibile per inuisibile mysterium consecratur ; aqua enim corpus abluitur, spiritu animae delicta mundantur. Aliud agimus, aliud inuocamus, licet etiam in ipso fonte sanctificatio diuinitatis adspiret ; non enim aqua omnis ablutio est, sed haec inter se diuisa esse non possunt et ideo aliud fuit baptismum paenitentiae, aliud est baptismum gratiae, istud ex utroque illud ex uno. Nam cum delicta conmunia sint mentis et corporis, purificatio quoque debuit esse conmunis. Et bene sanctus Iohannes se intellexisse significans quid in cordibus cogitarent et quasi non intellexerit [b] declinans maiestatis inuidiam non uerbo, sed opere declarauit non esse se Christum. [c] Opus enim hominis est gerere paenitentiam delictorum, Dei munus est gratiam inplere mysterii. [d] Venit   autem fortior me. Non conparationem fecit, ut ipso se tantum fortiorem dixerit Christum neque enim inter Dei filium et hominem ulla poterat esse conlatio [comparatio O (München Clm. 9543) L (Oxford, Bodleian Laud. misc. 259)] sed quia multi fortes. Nam et diabolus fortis ; nemo enim potest uasa fortis diripere nisi prius adligauerit fortem. Multi ergo fortes, fortior nemo nisi Christus. Denique eo usque non fecit conparationem, ut addiderit :   cuius non sum dignus calciamenta portare , evangelicae praedicationis ostendens in apostolos gratiam esse conlatam, qui sunt calciati in evangelium». [FG2013]*

^cd Mt. 3, 11.

^ce ¶Fons : Augustinus Hipponensis , De consensu evangelistarum, lib. 2, c. 12, § 29, CSEL 43, p. 129.11-130.12 : «Quid ergo in his quae de narrationibus euangelistarum conlata proposui putandum est esse contrarium? an quod alius dixit cuius non sum dignus calciamenta portare, alii uero corrigiam calciamenti soluere? non enim uerbis aut uerborum ordine aut aliquo genere locutionis, sed etiam re ipsa uidetur aliud esse calciamenta portare, aliud corrigiam calciamenti soluere. [...] omnem autem falsitatem abesse ab euangelistis decet, non solum eam quae mentiendo promitur, sed etiam eam quae obliuiscendo. Itaque si ad rem pertinet aliquid aliud intellegere ex eo quod dictum est calciamenta portare et aliquid aliud ex eo quod dictum est corrigiam calciamenti soluere, quid aliud accipiendum recte existimaueris nisi iohannem utrumque dixisse, siue aliud alio tempore siue contextim? potuit enim sic dicere cuius non sum dignus corrigiam calciamenti soluere nec calciamenta portare, ut unus evangelistarum hinc aliud, alii uero aliud, omnes tamen uerum narrauerint [narraverunt B]. si autem nihil intendit iohannes, cum de calciamentis domini diceret, nisi excellentiam eius et humilitatem suam, quodlibet horum dixerit, siue de soluenda corrigia calciamentorum siue de portandis calciamentis, eandem tamen sententiam tenuit, quisquis etiam uerbis suis per calciamentorum commemorationem eandem significationem humilitatis expressit, unde ab eadem uoluntate non aberrauit». [FG2013]* [MM2023]

^cf ¶Fons : [a] Ambrosius, Super Lucam, lib. 2, § 80-81, CCSL 14, p. 66.1082-1084-1086 : «Multi ergo fortes, fortior nemo nisi Christus. Denique eo usque non fecit conparationem, ut addiderit : cuius non sum dignus calciamenta portare, evangelicae praedicationis ostendens in apostolos gratiam esse conlatam, qui sunt calciati in evangelium. Videtur tamen ideo hoc dicere, quod plerumque Iohannes personam accepit populi Iudaeorum». [FG2013]

^cg ¶Fons : Gregorius Magnus , Homiliae in evangelia, lib. 1, homilia 7, § 3, CCSL 141, p. 49.92-50.118 : «Cui quantae reuerentiae humilitatem debeat, subdendo manifestat : Cuius non sum dignus soluere corrigiam calceamenti. [a] Mos apud ueteres fuit, ut si quis eam quae sibi competeret accipere uxorem nollet, ille ei calceamentum solueret, qui ad hanc sponsus iure propinquitatis ueniret. Quid igitur inter homines Christus, nisi sanctae ecclesiae sponsus apparuit? De quo et idem Iohannes dicit : Qui habet sponsam sponsus est. Sed quia Iohannem homines Christum esse putauerunt, quod idem [b] Iohannes negat, recte se indignum esse ad soluendam corrigiam eius calceamenti denuntiat. Ac si aperte dicat : Ego Redemptoris uestigia denudare non ualeo, quia sponsi nomen mihi immeritus non usurpo. Quod tamen intelligi et aliter potest. [c] Quis enim nesciat quod calceamenta ex mortuis animalibus fiant? Incarnatus (in carne : α) uero Dominus ueniens quasi calceatus apparuit, qui in diuinitate sua morticina nostrae corruptionis assumpsit. Vnde etiam per prophetam dicit : In Idumaeam extendam calceamentum meum. Per Idumaeam quippe gentilitas, per calceamentum uero assumpta mortalitas designatur. In Idumaeam ergo Dominus calceamentum suum se extendere asserit, quia dum per carnem gentibus innotuit, quasi calceata ad nos diuinitas uenit. Sed huius incarnationis mysterium humanus oculus penetrare non sufficit. Inuestigari enim nullatenus potest quomodo corporatur Verbum, quomodo summus et uiuificator spiritus intra uterum matris animatur, quomodo is qui initium non habet, et exsistit et concipitur. Corrigia ergo calceamenti est ligatura mysterii. Iohannes itaque soluere corrigiam calceamenti eius non ualet, quia incarnationis eius mysterium nec ipse inuestigare sufficit, qui hanc per prophetiae spiritum agnouit». [FG2013]
<Paral.>CIO1d20.14 ; cf. CMC1d3.14 (Chrysostomus) [MM2019]