Glossae Scripturae Sacrae-electronicae (Gloss-e)

^marg.| ¹ {t. 1: Erfurt, ff. 3va; facsim., p. 6a} Cum omnes² divinos libros legimus in tanta multitudine verorum intellectuum qui de paucis verbis eruuntur et sanitate catholice fidei³ muniuntur, potissimum id⁴ diligamus quod certum apparuerit eum sensisse quem legimus; si autem hoc latet, id certe quod circumstantia Scripture non impedit et cum sana fide concordat; si autem⁵ Scripture circumstantia tractari et⁶ discuti non potest, saltem id solum quod fides exigit sana vel⁷ prescribit. Aliud est enim quid potissimum scriptor senserit non dinoscere⁸, aliud a⁹ pietatis regula errare, si utrumque vitetur, perfecte¹⁰ se habet fructus legentis. Si vero utrumque vitari non potest, etiam¹¹ si voluntas scriptoris incerta sit, sane fidei congruam non inutile est eruisse sententiam. ^a ^A

^a ¶Fons : Hugo de Sancto Victore , Didascalicon de studio legendi, lib. 6, p. 128. 26 sqq. <cuius fons> Augustinus Hipponensis , De Genesi ad litteram, 1, 21, 41, CSEL 28.1, p. 31. Cf. infra Glossa ordinaria (Gn.), Prothemata § 24.

^A ¶Codd. : T21 § 1 , f. 1ra; To86a , f. 1r-2r ( non contuli ) ; Rusch ; Do17/1 ( non contuli ); Rusch

¹ Prothemata in Genesim] scrips., Prologue sur les livres saints To86a ( CGM ) , Glossa ordinaria incipit Rusch

² Cum omnes] Et cum CSEL

³ fidei Rusch CSEL] om. To86a

⁴ potissimum id] inv. To86a Didascalicon CSEL

⁵ autem] + et T21 Didascalicon CSEL

⁶ Scripture… circumstantia] om. hom. To86a | tractari] pertractari Didascalicon CSEL | et] ac Didascalicon CSEL

⁷ exigit vel sana T21 Rusch ] sana Didascalicon CSEL

⁸ Aliud est enim quid potissimum scriptor senserit non dinoscere] om. To86a

⁹ a] autem praem. CSEL, enim T21 *

¹⁰ vitetur perfecte] perfecte vitet T21

¹¹ etiamsi] etsi Didascalicon

^marg.| AUGUSTINUS. ¹² In rebus obscuris atque a nostris oculis remotissimis, si qua in Scriptura etiam divina¹³ legimus que possunt salva fide aliis parere sententiis, in nullam earum nos precipiti affirmatione ita proiciamus ut si forte diligentius exquisita veritas eam labefactaverit, corruamus non pro sententia divinarum Scripturarum sed pro nostra dimicantes, ita ut eam velimus Scripturarum esse que nostra est, cum potius eam que Scripturarum est nostram esse velle debeamus. ^B

^B ¶Codd. : T21 § 2 ; Rusch ; non contuli : Do17/1 ; To86a

¹² Augustinus] om. T21 To86a

¹³ Scriptura etiam divina]Scripturis etiam divinis T21

^marg.| Notandum quia¹⁴ hec Scriptura ita allegoricis verbis texitur ut allegoricum sensum contineat et historicam¹⁵ fidem rerum gestarum non amittat. Dicitur autem Genesis a suo principio, secundum morem Hebreorum qui ex principiis maxime nomina libris imponunt, sicut Mattheus^b evangelicam¹⁶ suam historiam"librum generationis" appellat, cum multa utraque Scriptura¹⁷ in sequentibus contineat in quibus nulla generationis mentio fiat. Introducit quippe hec historia primum hominem futuri formam, utpote de terra virgine conditum per quem generandi terreni erant in vitam transitoriam¹⁸, sicut evangelium secundum novum hominem inducit de matre virgine genitum qui filios generaret in vitam eternam. In hac ergo Scriptura figure sunt futurorum; in evangelio vero manifestatio completorum. ^C

^b Mt. 1, 1: « Liber generationis Iesu Christi... ».

^C ¶Codd. : Chap4 (Notandum... imponunt iuxta in catalogum ) ; T21 § 3, Rusch ; non contuli : Do17/1 ; To86a

¹⁴ quia] quod Chap4 T21

¹⁵ historicam] historia T21 | verbis... historicam] om. Chap4

¹⁶ evangelicam] evangelista T21

¹⁷ m. - u. S.] inv. T21

¹⁸ transitoriam] eternam T21

^marg.| Liber¹⁹ iste more Hebreorum a principio Genesis appellatur quia²⁰* de celi et terre generatione agitur, licet alia multa sequantur, sicut evangelium Matthei «liber generationis Iesu Christi»^c. Inducit enim Moyses primum hominem formam futuri de terra virgine conditum qui generaret terrenos in vitam transitoriam, sicut²¹* evangelium secundum hominem, scilicet Christum²² de matre virgine genitum, qui regeneraret²³ celestes in vitam eternam. Hic ergo figura in evangelio veritas. ^D

^c Mt. 1, 1.

^D ¶Codd. : Md31 (§ 23) T21 (§ 20) Rusch; non contuli: Do17/1 (§ 21) To86a (§ 16)

¹⁹ Liber] +Augustinus praem. Md31

²⁰ quia] + in eo Rusch

²¹ sicut] + et Rusch

²² hominem scilicet Christum] om. Md31

²³ regeneraret Md31 Rusch ] generaret T21

^marg.| HIERONYMUS. In principio creavit Deus celum et terram ^d. Plerique autumant sicut Tertullianus et Hilarius in Hebreo haberi: In Filio fecit Deus celum et terram . Septuaginta vero et Symmachus et Theodotion : «In principio» transtulerunt. Et in Hebreo scriptum²⁴* est bresith ^e quod Aquila interpretatur in capitulo. Magis igitur secundum²⁵ sensum quam secundum²⁶ verbi translationem de Christo accipi potest qui in ipsa fronte Geneseos (que caput omnium librorum est) et in principio Ioannis celi et terre^f conditor approbatur²⁷. Unde^g: «In capite²⁸ libri scriptum est de me», id est in principio Geneseos: In principio scilicet creavit Deus celum et terram; et in principio Ioannis^h ²⁹ «Omnia per ipsum facta sunt» etc. Apud Hebreos quoque hic liber bresith appellatur³⁰, qui voluminibus ex librorum principiis nomina imponunt. ^E ⁱ

^d Gn. 1, 1.

^e Gn. 1, 1 « בְּרֵאשִׁ֖ית בָּרָ֣א אֱלֹהִ֑ים אֵ֥ת הַשָּׁמַ֖יִם וְאֵ֥ת הָאָֽרֶץ »

^f Cf. Io. 1, 3.10.

^g Ps. 39, 8.

^h Io. 1, 3.

ⁱ ¶Fons : Hieronymus , Liber quaestionum hebraicarum in Genesim, CCSL 72, p. 3.18 sqq.: « Plerique aestimant, sicut in altercatione quoque iasonis et papisci scriptum est et Tertullianus in libro contra Praxeam disputat nec non Hilarius in expos3itione cuiusdam psalmi affirmat, in hebraeo haberi in filio fecit deus caelum et terram: quod falsum esse rei ipsius ueritas comprobat. nam et Septuaginta interpretes et Symmachus et Theodotion in principio transtulerunt et in hebraeo scriptum est bresith, quod aquila interpretatur in capitulo, et non baben, quod appellatur in filio. magis itaque secundum sensum quam secundum uerbi translationem de christo accipi potest: qui tam in ipsa fronte geneseos, quae caput librorum omnium est, quam etiam in principio Ioannis euangelistae caeli et terrae conditor approbatur. unde et in psalterio de se ipso ait in capitulo libri scriptum est de me, id est in principio geneseos, et in euangelio omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. sed et hoc sciendum quod apud hebraeos liber hic bresith vocatur, hanc habentes consuetudinem, ut voluminibus ex principiis eorum nomina inponant ».

^E ¶Codd. : Md31 (§ 31) T21 (§ 21) To86a (§ 17) ( non contuli ) Rusch.

²⁴ scriptum Md31 T21 ] dictum Rusch

²⁵ secundum] + verbi T21

²⁶ sensum quam secundum] om. hom. Md31

²⁷ approbatur] appellatur T21

²⁸ capite] capitulo Md31

²⁹ In principio... Ioannis] et Md31 T21

³⁰ appellatur] vocatur T21

^marg.| Quatuor sunt regule Sacre³¹ Scripture, id est historia que res gestas loquitur, allegoria³² in qua aliud ex alio intelligitur, tropologia, id est moralis locutio in qua de moribus ordinandis tractatur, anagoge, id est spiritualis intellectus per quem de summis et celestibus tractaturi ad superiora ducimur. His quatuor, quasi quibusdam rotis, tota divina Scriptura volvitur, verbi gratia: Hierusalem secundum historiam est civitas, allegoria³³ Ecclesiam significat, secundum tropologiam - id est moralitatem³⁴ - animam cuiuslibet fidelis que ad pacem eternam anhelat, secundum anagogen celestium omnium vitam qui revelata facie vident Deum. ^F ^j

^j ¶Fons : Cf. Guibertus de Novigento , Quo ordine sermo fieri debeat, CCCM 127 (R.B.C. Huygens, 1993), p. 47-63, lin. 198 sqq.: « Quattuor sunt regulae scripturarum, quibus quasi quibusdam rotis volvitur omnis sacra pagina, hoc est historia, quae res gestas loquitur, allegoria, in qua ex alio aliud intelligitur, tropologia, id est moralis locutio, in qua de moribus componendis ordinandis que tractatur, anagoge, spiritalis scilicet intellectus, per quem de summis et caelestibus tractaturi ad superiora ducimur. Verbi gratia, Ierusalem secundum historiam civitas est quaedam, secundum allegoriam sanctam Ecclesiam significans; secundum tropologiam, id est moralitatem, animam fidelis cuiuslibet qui ad visionem pacis aeternae anelat, secundum anagogen caelestium civium vitam, qui deum deorum facie revelata in Sion vident, signat ». ¶Nota : Sententia Bedae « super principium Genesis » tribuitur in Summa fratris Alexandri, intr., q. 1, a. 3, n. 6, t. 1, p. 10a; ex qua Thomas de Aquino , Quodlibet 7, q. 6, a. 2, ed. Leonina, t. 25, p. 30.47-52: « Beba dicit in principio Genesis ». Cf. Beda Venerabilis , De tabernaculo, 1, CCSL 119A, p. 25.777-811; Beda Venerabilis , In Cantica canticorum, 3, 4, 11, CCSL 119B, p. 260.617-625. [MM2016]

^F ¶Codd. : T21 § 5 Rusch ; non contuli : Do17/1 § 5,To86a § 5

³¹ Sacra] om. T21

³² allegoria] Allogo Rusch

³³ allegoria] all<egori>a T21 , alleg. Rusch

³⁴ moralitatem] moraliter T21

^marg.| Divina Scriptura aliquando eterna intimantur ut est: «In principio erat Verbum»^k. Aliquando facta narrantur ut: «In principio creavit Deus celum» etc.; aliquando futura narrantur ut³⁵ ^l: «Cum venerit Filius hominis in sua maiestate sedebit³⁶ ». Aliquando que agenda sunt precipiuntur, ut³⁷ ^m «Diliges proximum tuum sicut teipsum». Et est bipertita divina Scriptura quia {t. 1: Erfurt, f. 3vb; facsim., p. 6b} alia sunt que secundum figuram³⁸ dicuntur, ut estⁿ «Audivit Adam vocem Domini deambulantis in paradiso», alia secundum rerum gestarum fidem, ut est quod populus exiens de Egypto per mare pedibus ambulavit^o, alia sunt que utroque dicta sunt modo, ut est transitus maris Rubri et miracula que Dominus in evangelio fecit^p.^G

^k Io. 1, 1.

^l Mt. 25, 31.

^m Mt. 19, 19; 22, 39; Mc. 12, 31; Gal. 5, 14, etc.

ⁿ Gn. 3, 8.

^o Cf. Ex. 4, 21-22.

^p Cf. Ex. 14 et passim.

^G ¶Codd. : Do17/1 § 7 ( non contuli ) , T21 § 7, To86a § 7 ( non contuli ); Rusch

³⁵ Cum venerit... ut] om. hom. T21

³⁶ sua maiestate sedebit] se<de> m<aiestatis> s<ue> T21

³⁷ ut] om. T21

³⁸ figuram] + tantum T21

^marg.| Tribus modis significat hec Scriptura generationem seculi esse factam. Aut enim sola voluntate aliquid dicitur factum,^qut: «In principio creavit Deus celum et terram», aut voluntate simul et voce preceptiva ut: «Fiat lux»^r, sive deliberativa ut: «Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram»^s, aut voluntate voce et definitione ut: «Crescite et multiplicamini et replete terram»^t et^u «Germinet terra herbam virentem et facientem³⁹semen» etc. Et ea que sola voluntare et voce dicuntur novitate facta sunt. Que vero per definitionem hec sunt similia illis que noviter facta sunt, et hec sunt que post septimum diem usque in finem operatur Deus, et ex illa definitione proveniunt. ^H

^q Gn. 1, 1.

^r Gn. 1, 3.

^s Gn. 1, 26.

^t Gn. 1, 28.

^u Gn. 1, 11.

^H ¶Codd. : Rusch, om. Md31 T21 To86a

³⁹ facientem] fe. cacogr. Rusch

^marg.| Quidam tria principia posuerunt: Deum, exemplar, materiam; et ea increata et sine initio, Deumque non tamquam creatorem materie⁴⁰ sed quasi artificem, ad exemplar de preiacenti materia mundum fecisse. Alii duo principia putaverunt materiam et speciem et cum⁴¹ his tertium quod operatorium dicitur mundumque semper fuisse et futurum esse. His et huiusmodi erroribus obvians Moyses in uno spiritu, in uno principio temporis, mundum a⁴² creatore Deo factum narrat tanta velocitate ut⁴³ effectu sensum temporis preveniret, ut⁴⁴ videlicet Deum cognoscens⁴⁵ initium universorum eternum intelligere dedit et omnipotentem ex tanta celeritate operis ut nec dum primum nascentis mundi momentum transactum dicatur quando mundus creatus dicitur his verbis: In principio creavit Deus celum et terram . ^I

^I ¶Codd. : T21 § 4 f. 1ra-rb, Rusch; non contuli : Do17/1 (§ 4) To86a (§ 3)

⁴⁰ Deumque... materia] dixerunt Deumque non tamquam creatorem manere super rasuram T21

⁴¹ cum] in T21

⁴² a] in T21

⁴³ ut] + voluntas T21 , + vel velocitas add. marg. T21

⁴⁴ ut] om. T21

⁴⁵ cognoscens] + esse T21

^marg.| STRABO. In principio creavit Deus celum et terram . Moyses in uno principio temporis mundum a Deo creatore⁴⁶ factum refert ut sensum temporis preveniret effectu voluntatis, ut Deum sciamus⁴⁷ temporis initium et ipsum⁴⁸ esse initium omnium. Plato enim tria⁴⁹* principia estimabat Deum exemplar: et materiam, et ipsa increata sine principio, et Deum quasi artificem non creatorem; Aristoteles duo: materiam, ⁵⁰* speciem et⁵¹ tertium operatorium dictum;mundum vero semper esse et fuisse. Contra hec ergo⁵² et huiusmodi dicitur: In principio ⁵³etc. ^J

^J ¶Codd. : Md31 (§ 20) T21 (§ 18) Rusch ; non contuli : To86a (§ 13)

⁴⁶ mundum- a Deo creatore Md31 T21 ] inv. Rusch

⁴⁷ sciamus] + esse ante T21

⁴⁸ temporis initium et ipsum] om. Md31

⁴⁹ principia Md31 T21 ] + initia vel Rusch

⁵⁰ materiam Md31 T21 ] + et Rusch

⁵¹ et] om. T21

⁵² hec ergo] inv. Md31

⁵³ principio] + creavit Deus celum et terram Md31, + Deus creavit T21

^marg.| AUGUSTINUS. ⁵⁴ Sicut Paulus per revelationem didicit evangelium, ita Moyses, docente Spiritu Sancto⁵⁵, conditi mundi exordium⁵⁶. ^K ^v

^v ut laud. Salomo III Ranschwag de S. Gallo , In Gn., prol. ( BL63077 )

^K ¶Codd. : BL63077 Md31 (§ 31) T21 ( § 16) Do17/1 ( § 16) To86a ( § 11) Rusch

⁵⁴ Augustinus] om. BL63077 Do17/1 Md31 T21

⁵⁵ docente - S. s.] inv. BL63077

⁵⁶ exordium] + non seculari sapientia Egyptiorum qua eruditus fuerat ad plenum. Intendit autem in hoc libro de inferiori mundo in quo homo factus est ad instructionem humani generis facere sermonem et quia visibili mundo preficiendus erat homo, primo ei regnum paratum describitur, deinde rector inducitur cui ceterarum creatura<rum> opulentia obsequatur ut sicut illa homini ita homo subiciatur creatori et expertus in mundo transitoria, ardentius tendat ad eterna BL63077

^marg.| BEDA. ⁵⁷ Moyses in hoc libro de inferiori mundo ad instructionem hominis agit et, quia homo preponendus erat mundo visibili, primum regnum paratum describit, postea rectorem inducit cui serviat plenitudo regni. Dicit ergo: In principio creavit Deus celum et terram . Celi et terre nomine quicquid Deus fecit simul esse factum⁵⁸* materialiter potest intelligi, sed informiter sive spirituale sive corporale sit. Deinde prosequitur quomodo Deus singulorum formas fecerit et operum distinctiones et quia nondum distincte forme addit de terra⁵⁹ - Terra autem ⁶⁰ erat inanis et vacua - his scilicet que de ipsa erant processura. Et tenebre erant super faciem abyssi . Per abyssum cetera elementa possunt intelligi que adhuc confusa et incerta erant⁶¹, quas formas essent habitura. ^L

^L ¶Codd. : Md31 (§ 19) Do17/1 (§ 17) T21 (§ 8) Rusch = To86a (§ 12) (non contuli)

⁵⁷ Beda Do17/1 T21 To86a ] om. Rusch

⁵⁸ esse factum] inv. T21

⁵⁹ de terra] om. Md31

⁶⁰ autem] om. Md31

⁶¹ erant] om. Md31

^marg.| ALCUINUS. ⁶²* Quatuor modis operatur Deus. «Primo in verbo; secundo in materia informi⁶³*, unde^w: «Qui vivit in eternum creavit omnia simul»; tertio per opera sex dierum varias distinxit creaturas; quarto ex primordialibus seminibus non incognite oriuntur nature sed note⁶⁴ sepius ne pereant reformantur. ^M

^w Sir. (Eccli.) 18, 6

^M ¶Codd. : Md31 (§ 34 ) T21 (§ 24) Rusch ; non contuli To86a (§ 17)

⁶² Alcuinus Md31 ] Alb<inus> T21, om. Rusch

⁶³ informi Md31 T21] om. Rusch

⁶⁴ note] nocte marg. T21

^marg.| ISIDORUS. et BEDA. Mystice⁶⁵. Primordia generis humani quibus in ista luce frui cepit bene comparantur primo diei quo Deus lucem fecit, et hec etas tamquam infantia deputanda⁶⁶ est ipsius universi seculi, quod tamquam unus homo etatem agit infantiam. Hec protenditur ab Adam usque ad Noe generationibus decem. Quasi vespera huius diei fit in diluvio quia et infantia nostra tamquam oblivionis diluvio deletur. ^N

^N ¶Codd. : Do17/1 § 8 ( non contuli ) , T21 ( § 8) To86a Rusch

⁶⁵ Isidorus… Mystice Rusch ] Ysidorus Do17/1 T21 ; om. To86a

⁶⁶ deputanda] putanda T21

^marg.| Incipit mane secundi diei a temporibus Noe tamquam pueritia et tenditur hec etas usque ad Abraham aliis⁶⁷ generationibus decem. Et bene comparatur secundo diei quo factum est firmamentum inter aquam et aquam quia et arca, in qua erat Noe cum filiis⁶⁸, firmamentum erat inter aquas inferiores in quibus natabat et superiores quibus compluebatur. Hec etas⁶⁹ diluvio non deletur quia et pueritia nostra {t. 1: Erfurt, f. 4ra; facsim., p. 7a} non oblivione tergitur de memoria. Meminimus enim nos pueros fuisse; infantes non neminimus. Huius vespera est confusio linguarum in eis qui turrim faciebant, et fit mane ab Abraham. Sed nec ista etas secunda generavit populum Domini⁷⁰ quia nec pueritia apta est ad generandum. ^O

^O ¶Codd. : T21 ( § 9) To86a Rusch

⁶⁷ aliis] om. T21

⁶⁸ filiis] + suis T21

⁶⁹ etas] + in T21

⁷⁰ Domini] Dei T21

^marg.| Incipit mane diei tertii ab Abraham et succedit tertia etas similis adolescentie. Et bene comparatur diei tertio in⁷¹ quo ab aquis terra separata est. Ab omnibus enim gentibus quorum⁷² error instabilis et vanis simulacrorum doctrinis⁷³ quasi ventis omnibus mobilis (quod bene significatur maris nomine) fidelis populus pulsatur ab hac ergo gentium vanitate et huius seculi fluctibus separatus est populus Dei per Abraham tamquam terra cum apparuit arida id est sitiens imbrem divinorum mandatorum. Qui populus unum Deum colendo tamquam irrigata terra ut fructus utiles posset afferresanctas Scripturas et prophetias accepit. Hec enim etas iam potuit generare Filium Deo⁷⁴ quia et tertia etas id est adolescentia iam filios habere potest. Et ideo ad Abraham dictum est:"Patrem multarum gentium posui te ut augeam⁷⁵ nimis valde et ponam te in gentes et reges ex te erunt⁷⁶ et ponam testamentum meum inter me et semen tuum post te generationes eorum in testamentum eternum ut sim tibi Deus et semini tuo post te et dabo tibi et semini tuo post te⁷⁷ terram in qua habitas omnem terram Chanaan in possessionem eternam et ero illis Deus"^x. Hec etas porrigitur ab⁷⁸ Abraham usque ad David quatuordecim generationibus. Huius vespera est in peccatis populi quibus divina mandata preteribant usque ad malitiam pessimi Saulis. ^P

^x Cf. Gn. 17, 4-8.

^P ¶Codd. : Do17/1 (§ 10 non contuli ) T21 To86a Rusch

⁷¹ in] om. T21

⁷² quorum] quarum T21

⁷³ doctrinis] + vel disciplinis T21

⁷⁴ Deo] Dei T21

⁷⁵ ut augeam] om. T21

⁷⁶ ex te erunt] exteterunt T21

⁷⁷ et dabo... post te] om. hom. T21

⁷⁸ ab] ad T21

^marg.| Deinde mystice fit mane quarte diei⁷⁹ regnum scilicet⁸⁰ David. Hec etas similis est inventuti et revera inter omnes etates regnat inventus et ipsa est ipsum firmamentum omnium etatum⁸¹. Ideo bene⁸² comparatur quarto diei in⁸³ quo facta sunt sidera celi in firmamento. Quid enim evidentius significat regis eminentiam⁸⁴ quam splendor solis et plebis⁸⁵ obtemperantiam⁸⁶ lune splendor ostendit tamquam Synagogam ipsam et stelle principes eius et omnia fundata in stabilitate regni tamquam in firmamento huius quasi vespera est in peccatis regum quibus illa gens meruit captivari. ^Q

^Q ¶Codd. : Do17/1 ( § 11) T21 To86a Rusch

⁷⁹ mystice diei] inv. Do17/1 T21

⁸⁰ scilicet] om. Do17/1 T21

⁸¹ etatum] + et T21

⁸² Ideo bene] Et praem. Do17/1, Et ideo T21

⁸³ in] om. Do17/1 T21

⁸⁴ eminentiam] excellentiam Do17/1 T21

⁸⁵ plebis] temporis Do17/1 T21

⁸⁶ obtemperantiam] obtinentiam Do17/1 T21

^marg.| Fit deinde⁸⁷ mane quinte diei transmigratio in Babylonem cum in captivitate⁸⁸ populus leniter in peregrino otio est collocatus. Et porrigitur hec etas usque ad adventum Christi Iesu Domini nostri, id est quinta etas secundum quam est declinatio a inventute in senectutem, nondum quidem senectus, sed iam nec⁸⁹ inventus quia senioris etas est quam greci presbyten vocant. Nam senex apud eos non senex sed geron dicitur. Et⁹⁰ revera sic ista etas a regni robore inclinata et fracta est⁹¹ in populo Iudeorum quemadmodum homo a inventute fit senior. Et bene comparatur illi⁹² diei quinto quo facta sunt animalia in aquis et volatilia celi; postquam celi⁹³ homines⁹⁴ inter gentes tamquam in aquis ceperunt vivere et habere incertam sedem et instabilem sicut aves volantes. Sed⁹⁵ plane ibi erant certe, id est magni homines qui magis damnabantur fluctibus seculi quam servirent⁹⁶ in illa captivitate. Non enim ad cultum idolorum aliquo terrore⁹⁷ depravati sunt. Ubi sane animadvertendum quod benedixit Deus illa animalia dicens^y: «Crescite et multiplicamini et replete aquas maris et volatilia multiplicentur super terram». Quia revera gens Iudeorum, ex quo dispersa est per gentes, valde multiplicata est. Huius diei, hoc est huius etatis, quasi vespera est multiplicatio peccatorum in populo Iudeorum, quia sic excecati sunt ut Deum et Dominum nostrum Iesum Christum non possunt⁹⁸ cognoscere. ^R

^y Gn. 1, 22 | volatilia] avesque Weber.

^R ¶Codd. : Do17/1 (§ 12 non contuli ) T21 To86a ( § 8 non contuli ) Rusch

⁸⁷ deinde] om. T21

⁸⁸ captivitate] - tem T21

⁸⁹ sed iam nec] nec iam T21

⁹⁰ Et] om. T21

⁹¹ inclinata et fracta - est] inv. T21

⁹² illi] om. T21

⁹³ celi] om. T21

⁹⁴ homines] quasi T21

⁹⁵ Sed] om. T21

⁹⁶ servirent] serviant T21

⁹⁷ terrore] errore T21

⁹⁸ possunt] possent T21

^marg.| Mystice. Mane sexte diei fit predicatio evangelii per Iesum et, finito die quinto, id est quinta etate, incipit sexta scilicet senectus veteris hominis in qua homo minus potens est et quasi ad extremum vite tendit. Et hoc etiam apparet quia illud carnale regnum iam est vehementer attritum quando et templum Dei deiectum est et sacrificia cessaverunt. Et nunc ea gens quantum ad regni vires attinet quasi extremam vitam trahit. In ista tamen etate tamquam in senectute veteris hominis homo novus nascitur qui iam spiritualiter vivit. Sexta enim etate sive die dictum est^z: «Producat terra animam viventem». Nam quinta die non dictum erat: Producant aque animam viventem sed reptilia animarum vivarum. Quomodo enim corpora sunt reptilia sic tunc adhuc etiam corporali circumcisione et sacrificiis tamquam in mari gentium {t. 1: Erfurt, f. 4rb; facsim., p. 7b} populus ille serviebat. Istam vero animam vivam dicit quia vitam iam incipiunt eternam desiderare. Serpentes ergo et pecora que terra producit gentes significa<n>t iam stabiliter credituras evangelio de quibus dicitur et illud quod Petro demonstratum est in Actibus Apostolorum^aa:"Macta et manduca"; et cum ille immunda diceret, responsum est illi: «Quod Deus mundavit tu commune ne dixeris»^ab. Tunc fit homo ad imaginem et similitudinem Dei sicut in ista etate sexta nascitur in carne Dominus noster, de quo dictum est per prophetam: Et homo est et quis cognoscet eum. Et quemadmodum in illa die masculus et femina coniuncti sunt sic et in ista Christus et Ecclesia. Et preponitur homo illa die pecoribus serpentibus et volatilibus celi sic et in ista etate Christus regit animas sibi obtemperantes que ad Ecclesiam eius partim de populo Iudeorum et partim ex gentibus venerunt ut ab eo domite mansuescerent homines scilicet vel carnali concupiscentie dediti sicut pecora vel tenebrosa curiositate obscurati quasi serpentes vel elati superbia quasi aves. Et sicut in illa die pascitur homo et animalia que cum ipso sunt herbis seminalibus et lignis fructiferis et herbis viridibus, sic in ista etate homo quicumque bonus est minister Christi et eum bene quantum potest imitatur, cum ipso populo spiritualiter pascitur sanctarum Scripturarum alimentis et lege Dei partim ad concupiscendum fecunditatem rationum atque sermonum tamquam herbis seminalibus, partim ad utilitatem morum et conversationis humane tamquam lignis fructiferis partim ad vigorem fidei, spei et caritatis in vitam eternam tamquam herbis virentibus que nullo estu tribulationum possunt arescere, sed spiritualis sic pascitur istis alimentis ut multa intelligat carnalis autem, id est parvulus in Christo tamquam pecus Dei, ut multa credat que intelligere nondum potest, tamen eosdem cibos omnes habent. Huius autem etatis vespera est, de qua Dominus ait^ac: Putas veniens Filius hominis inveniet fidem super terram. Post illam vesperam fiet mane cum ipse Dominus in claritate venturus est. Tunc requiescent cum Christo ab omnibus operibus suis hi quibus dictum est^ad: «Estote perfecti sicut Pater vester qui in celis est». Tales enim faciunt opera bona valde. Post talia enim opera speranda est requies in die septimo que vesperam non habet. Nullo ergo modo potest dici quemadmodum fecerit Deus celum et terram et omnem creaturam quam condidit, sed ista expositio per ordinem dierum sic indicat quasi historiam rerum factarum ut predicationem futurorum maxime observet. Si autem aliquem monet quod in istis etatibus seculi duas etates primas denis generationibus advertimus explicari, tres autem consequentes singule quatuordecim generationibus contexuntur. Sexta vero ista nullo generationum numero definita sit? facile est videre etiam in unoquoque homine duas primas etates infantiam et pueritiam corporis sensibus inherere qui sensus corporis quinque sunt: visus, auditus, gustus, olfactus et tactus. Quinarius autem numerus duplicatus (quoniam duplex est sexus humanus unde generationes tales existunt: masculinus et femininus) denarium numerum facit. Iam vero ab adolescentia et deinceps ubi ratio incipit in homine prevalere accedit quinque sensibus cognitio et ratio quibus vita regitur et administratur ut iam septenarius numerus esse incipiat qui similiter duplicatus quatuordecim generationibus eminet et apparet. Quas habent tres etates consequentes, adolescentis scilicet invenis et senioris. Senectutis vero etas, sicut in nobis, nullo statuto annorum tempore definitur sed post illas quinque, quantumquisque vixerit, senectuti deputatur; sic in ista etate seculi non apparent generationes definite, ut occultus sit ultimus dies quem utiliter Dominus latere oportere demonstrat. ^S

^z Gn. 1, 24: « Dixit quoque Deus: Producat terra animam viventem in genere suo, iumenta, et reptilia, et bestias terrae secundum species suas. Factumque est ita ».

^aa Cf. Act. 11, 7: « Audivi autem et vocem dicentem mihi: Surge, Petre: occide, et manduca ».

^ab Act. 11, 9.

^ac Lc. 18, 8: « Dico vobis quia cito faciet vindictam illorum. Verumtamen Filius hominis veniens, putas, inveniet fidem in terra? »

^ad Mt. 5, 48: « Estote ergo vos perfecti, sicut et Pater vester caelestis perfectus est ».

^S ¶Codd. : Rusch, om. T21 To86a

^marg.| Mystice igitur perfecti sunt celi etc. Quia⁹⁹ post illorum quasi sex dierum id est¹⁰⁰ opera bona valde, speret homo quietem perpetuam et intelliget¹⁰¹ quid sit. Requievit Deus septima die ab omni opere suo quia et ipse in nobis hec bona operatur qui ut operamur¹⁰² iubet. Et recte ipse requiescere dicitur quia post hec omnia opera nostra requiem nobis prestabit. Quomodo¹⁰³ enim recte paterfamilias dicitur edificare domum cum, ut edificent operarii sui iubet, et requiescere cum¹⁰⁴ post perfectionem fabrice illis quibus imperabat {t. 1: Erfurt, f. 4va; facsim., p. 8a} permittit ut vacent et iocundo otio perfruantur.^T

^T ¶Codd. : Do17/1 ( § 13) T21 To86a ( § 9 non contuli ) Rusch

⁹⁹ etc. quia] om. T21

¹⁰⁰ id est] om. T21

¹⁰¹ intelliget] -gat T21

¹⁰² operamur] operaremur T21

¹⁰³ Quomodo] quando T21

¹⁰⁴ ut edificent... cum] om. hom. T21

^marg.| ISIDORUS. Moraliter. Habet unusquisque nostrum in nostris operibus et recta vita tamquam distinctos istos sex dies post quos debeat quietem sperare. Primo die lucem fidei quando primum visibilibus credit propter quam fidem Dominus visibiliter apparere dignatus est. Secundo die factum est tamquam firmamentum discipline quod discernit inter carnalia et spiritualia opera, sicut firmamentum¹⁰⁵ inter inferiores aquas et superiores. Tertio die quo mentem suam ad proferendos bonorum operum fructus preparat et erigit. Separata enim¹⁰⁶ labe et fluctibus temptationum¹⁰⁷ carnalium tamquam aridam terram¹⁰⁸ habet mentem videlicet tamquam¹⁰⁹ a perturbationibus maris, ut iam possit dicere."Mente servio legi Dei¹¹⁰, carne autem servio legi peccati"^ae.^U

^ae Cf. Rm. 7, 25: « Igitur ego ipse mente servio legi Dei, carne autem, legi peccati ».

^U ¶Codd. : T21 ( § 14) To86a ( § 10 non contuli ) Rusch

¹⁰⁵ firmamentum] om. T21

¹⁰⁶ et erigit separata enim] separata T21

¹⁰⁷ temptationum] cogitationum pr. m. T21 , + vel temptationum al. m. interl. T21

¹⁰⁸ terram] om. T21

¹⁰⁹ videlicet tamquam] om. T21

¹¹⁰ lege Dei] le. e. d. T21

^marg.| ISIDORUS. ¹¹¹ Mystice. In principio fecit Deus celum et terram . Spirituales scilicet¹¹²* qui celestia meditantur; et terram id est carnales terrenum¹¹³ hominem imitantes. Terra autem erat inanis et vacua; hoc est caro nostra antequam doctrine accipiat formam¹¹⁴. Tenebre erant super faciem a<byssi> quia peccati obscuritas et ignorantie cecitas tegebat corda nostra. Spiritus Domini ferebatur super aquas, hoc est super cor tenebrosum et fluidum ut in spiritu subsistentes requiesceremus et flatu eius vivificaremur, cuius unda abluimur. Dixit quoque Deus: Fiat lux, id est appareat illuminatio fidei. Prima¹¹⁵ enim die lucem fidei dedit quia prima est in conversione fides, unde primum mandatum est:"Dominus Deus tuus unus est"^af. Propter hanc fidem Christus visibiliter apparuit presentie sue gratia dividens lucem, id est filios Dei, qui et¹¹⁶ lucis a tenebris, id est a¹¹⁷* peccatoribus, hos appellavit diem illos noctem. Unde^ag:"Fuistis aliquando tenebre nunc autem lux in Domino".^V

^af Dt. 6, 4: « Audi, Israel: Dominus Deus noster, Dominus unus est ».

^ag Eph. 5, 8: « Eratis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino. Ut filii lucis ambulate ».

^V ¶Codd. : Md31 (§ 24) Rusch ; sparsim contuli: T21 (§25) ; non contuli: To86a (§ 19) {MM2023}

¹¹¹ Isidorus Md31 T21 To86a ] Idem Rusch

¹¹² scilicet] om. Rusch

¹¹³ terrenum Rusch (Albnegru, Erfurt, Graz, facsim.) etc.

¹¹⁴ accipiat formam Rusch ] inv. Md31, capiat formam T21

¹¹⁵ Prima Md31 T21 ] Primo Rusch

¹¹⁶ qui et] om. Md31,et T21

¹¹⁷ a Md31 T21 ] om. Rusch

^marg.| Die¹¹⁸ secunda posuit firmamentum, sanctas scilicet Scripturas in Ecclesia, de quibus dicitur^ah: «Liber sicut celum¹¹⁹* plicabitur». Hoc firmamento¹²⁰* discernit aquas, id est populum angelorum quibus non est necesse ut in lectione audiant verbum Dei. Sed illud firmamentum posuit in sublime, super infirmitatem inferiorum populorum, ut suspicientes in eo cognoscant, qualiter discernant¹²¹ inter carnalia et spiritualia, quasi inter aquas superiores et inferiores. ^W

^ah Celum sicut liber plicabitur] sententia ex Is. 34, 4: « Et complicabuntur sicut liber caeli et omnis militia eorum defluet, sicut defluit folium de vinea et de ficu », ut ref. v. g. Firmicus Maternus (pseudo) [408/410 circa], Consultationes Zacchei christiani et Apollonii philosophi [CPL 0103], lib. 3, c. 10 (Oratio Apollonii), § 4, Sources Chrétiennes, 401-402, ed. I.-L. Feiertag - W. Steinmann, 1994, t. 2, p. 236.19: « ... ut cum te leuaueris confringere terram, cum sicut liber plicabitur caelum terribili que incendio cuncta soluentur... »; Germanus Parisiensis (pseudo) , Epistolae de ordine sacrae oblationis et de diversis charismatibus Ecclesiae (Expositio brevis antiquae liturgiae Gallicanae), ep. 1, c. 18, p. 348.189: « Nomina autem defunctorum ideo hora illa recitantur qua palleo tolletur, quia tunc erit resurrectio mortuorum, quando adveniente Christo caelum sicut liber plicabitur ». <Parall . > Glossa ordinaria (Gn.) Prothemata § 19; Glossa ordinaria (Ps. 93, 12) marg. <Non habet> Vetus latina database .

^W ¶Codd. : Md31 (§ 25) To86a (§ 20) (non contuli) Rusch (§ 23) T21 (Gn. 1, 8 § 6) ; om. T21 (prothemata)

¹¹⁸ Die] Isidorus praem. T21 (Gn. 1, 8 § 6)

¹¹⁹ Liber sicut celum Md31 T21 ] Celum sicut liber Rusch

¹²⁰ firmamento Md31 T21 ] firmamentum Rusch

¹²¹ discernant Md31 Rusch ] discernat T21

^marg.| Die tertia congregavit aquas inferiores et salsas, infideles scilicet concupiscentiarum et temptationum fluctibus sese quatientes; et¹²² segregavit ab eis aridam, id est fideles fontem fidei sitientes. Infideles vero coercuit ne iniquitatis sue fluctibus aridam, id est animam sitientem Deum¹²³, conturbent, sed liceat ei germinare fructus bonorum operum et diligere proximum, ut habeat in se semen secundum similitudinem suam, ut scilicet ex sua infirmitate compatiatur alii¹²⁴ indigenti¹²⁵. Producat lignum forte¹²⁶ et fructiferum, id est beneficum eripiendo oppressum et prebendo ei¹²⁷ protectionis umbraculum. ^ai ^X

^ai Cf. Isidorus Hispalensis , Mysticorum expositiones sacramentorum seu Quaestiones in Vetus Testamentum (Gn.), c. 1, 8-9, PL 83, 210: «Segregavitque ab eis aridam, populum scilicet fontem fidei sitientem, fixit que dehinc superborum limites, et coercuit eos, ne turbulentis iniquitatum suarum fluctibus aridam, id est, animam sitientem Deum, conturbent; liceat que ei germinare bonorum operum fructus secundum genus suum, diligendo proximum in subsidiis necessitatum carnalium; habeatque in se semen secundum similitudinem, ut ex sua infirmitate compatiatur ad subveniendum indigentibus. Producat et lignum forte robore, et fructiferum, id est, beneficium ad eripiendum eum qui iniuriam patitur de manu potentis, et praebendum protectionis umbraculum valido robore iusti iudicii ».

^X ¶Codd. : Md31 (§ 24) To86a (non contuli) § 21; Rusch

¹²² et] om. Md31

¹²³ sitientem Deum] inv. Md31

¹²⁴ alii] om. Md31

¹²⁵ indigenti] + et Md31

¹²⁶ forte] + scilicet Md31

¹²⁷ ei] om. Md31

^marg.| Quarta die¹²⁸* micuerunt luminaria in firmamento celi, id est legis doctores Scripture sancte inherentes, et inferioribus lumen sapientie demonstrantes. Prodiit quoque siderum turba, id est virorum doctorum scilicet et legisperitorum numerositas qui in huius vite nocte fulgentes dividant Scripture sensibilia et intelligibilia quasi inter lucem perfectorum et tenebras peccatorum, facientes signa virtutum et miraculorum que sunt in tempora et annos quia propriis temporibus vivunt et transeunt."Verbum autem Domini in eternum manet"^aj. Bene autem terra germinavit primo et postea facta sunt luminaria quia post bona opera venit illuminatio qua videtur species superne veritatis. ^Y

^aj Is. 40, 8 (Φ multique codd.); Weber: « Verbum autem Dei nostri stabit in aeternum ».

^Y ¶Codd. Md31 (§ 27) To86a (§22) (non contuli) Rusch ; om. T21

¹²⁸ quarta die Md31 ] inv. Rusch

^marg.| Die quinta facta sunt in aquis reptilia animarum vivarum, id est homines in vitam revocati per sacramentum baptismi facta sunt volatilia, id est anime volantes ad superna. ^Z

^Z ¶Codd. : Md31 (§ 28) To86a (non contuli) § 23; Rusch ; om. T21 {MM2022}

^marg.| Sexta die produxit terra animam vivam, quando caro nostra ab operibus mortuis abstinens, viva virtutum germina parit secundum genus suum, id est vitam imitando sanctorum. Unde^ak: «Imitatores mei estote» etc. Secundum genus nostrum vivimus quando sanctos quasi proximos imitamur. Producit terra bestias, id est homines ferocitate superbientes et pecora, id est simpliciter viventes et serpentes astutos, scilicet et bonum a malo discernentes et quasi reptando scrutantes terrena per que intelligant celestia. ^AA

^ak 1Cor. 4, 16; 1Cor. 11, 1; Eph. 5, 1; Phil. 3, 17.

^AA ¶Codd. : Md31 (§ 29) To86a (§ 24) (non contuli) Rusch; om. T21

^marg.| Post hec fecit Deus hominem ad imaginem et similitudinem suam ¹²⁹, virum scilicet perfectum qui ipsam veritatem contemplando operatur iustitiam. Hic accipit potestatem piscium maris et volatilium celi pecorum ferarum atque repentium quia {t. 1: Erfurt, f. 4vb; facsim., p. 8b} spiritualis similis Deo factus omnia iudicat et ipse¹³⁰ a nemine iudicatur. Masculum et feminam creavit eos quia sicut viro mulier sic spirituali et perfecto viro minus perfectus obedire debet¹³¹. Dicitur enim eis^al: Crescite et multiplicamini et replete terram ¹³² , in spiritualibus scilicet donis ut ratio dominetur carni quasi insensato animanti et perturbationibus eius¹³³. Per¹³⁴ herbam seminalem et lignum fructuosum in escam hominibus datum intelligimus oblationes sanctorum. Unde Paulus^am: «Seminavimus spiritualia vobis¹³⁵; magnum est si carnalia vestra metamus».^AB

^al Gn. 1, 28.

^am 1Cor. 9, 11: « Si nos vobis spiritalia seminavimus, magnum est si nos carnalia vestra metamus? »

^AB ¶Codd. : Md31 (§ 30) To86a (§ 24) (non contuli) Rusch ; om. T21

¹²⁹ et similitudinem suam] om. Md31

¹³⁰ ipse] om. Md31

¹³¹ obedire debet] obediens est Md31

¹³² et replete terram] om. Md31

¹³³ eius] carnis Md31

¹³⁴ Per] om. Md31

¹³⁵ spir. vobis] inv. Md31

^marg.| AUGUSTINUS. Cum in divina Scriptura de paucis verbis plures intellectus veri et catholici habentur, illum diligamus maxime quem constat scriptorem sensisse, vel quem non impedit circumstantia Scripture si convenit cum sana fide aut saltem quem sana fides prescribit. ^an ^AC

^an ¶Fons : Cf. Augustinus Hipponensis , De Genesi ad litteram, 1, 21, 41, CSEL 28, 1, p. 31.13-22: « Et cum diuinos libros legimus in tanta multitudine uerorum intellectuum, qui de paucis uerbis eruuntur et sanitate catholicae fidei muniuntur, id potissimum deligamus, quod certum adparuerit eum sensisse, quem legimus; si autem hoc latet, id certe, quod circumstantia scripturae non inpedit et cum sana fide concordat; si autem et scripturae circumstantia pertractari ac discuti non potest, saltem id solum, quod fides sana praescribit. aliud est enim, quid potissimum scriptor senserit, non dinoscere, aliud autem a regula pietatis errare. si utrumque uitetur, perfecte se habet fructus legentis; si uero utrumque uitari non potest, etiam si uoluntas scriptoris incerta sit, sanae fidei congruam non inutile est eruisse sententiam ». <Parall . > Glossa ordinaria (Gn.) Prothemata § 1.

^AC ¶Codd. : Md31 (§ 21) T21 ( § 19) To86a (§14) ( non contuli ) Rusch ; om. Md31

^marg.| AUGUSTINUS. Si qua obscura legimus que possunt sane variis exponi sententiis, nullam precipitanter affirmemus ne forte eam velimus ¹³⁶* esse Scripture sententiam¹³⁷ que nostra est cum potius Scripture sententiam debeamus facere nostram. ^AD

^AD ¶Codd. : Md31 (§ 22) T21 ( § 20) To86a (§ 15): non contuli, Rusch ; om. Md31

¹³⁶ eam velimus] inv. Rusch

¹³⁷ sententiam] om. Md31

^marg.| AUGUSTINUS. In narratione rerum gestarum¹³⁸ non omnia secundum figuralem tantum¹³⁹ intellectum accipimus¹⁴⁰ sed quedam secundum fidem rerum gestarum asserenda et defendenda¹⁴¹ sunt. Querendum ergo¹⁴²* quomodo preter allegoricam significationem dictum sit : In principio creavit Deus celum et terram . In principio scilicet temporis vel quia primo facta sunt; vel in principio id est¹⁴³ Dei Filio¹⁴⁴* qui ait^ao Ego «principium qui et loquor vobis». Celum et terram spiritualem corporalemque creaturam intelligunt, vel corporalem¹⁴⁵ tantum per celum superiorem, per terram inferiorem, vel utriusque informis materia dicta est celum et terra. Spiritualis enim vita sicut in se est, non conversa ad creatorem informis est. Conversa vero ad eum formatur. Corporalis autem per privationem omnis corporee¹⁴⁶ qualitatis que apparet in formata materia. Vel¹⁴⁷ celum est creatura spiritualis que ab exordio quo facta est et perfecta et beata semper est. Terra vero corporalis materies adhuc imperfecta quia terra inquit erat invisibilis et incomposita etc. Ubi videtur informitatem significare corporalis substantie. Utriusque tamen informitas hic significari potest: Corporalis in eo quod dictum est. Terra¹⁴⁸* erat invisibilis et incomposita. Spiritualis autem in hoc. Tenebre erant super faciem abyssi ut abyssum tenebrosam naturam vite informem intelligamus nisi ad creatorem convertatur in quo solo formatur et illuminatur ne sit tenebre vel abyssus.^AE

^ao Cf. Io. 8, 25: « Dicebant ergo ei: Tu quis es? Dixit eis Iesus: Principium, qui et loquor vobis ».

^AE ¶Codd. : Md31 (§ 18) T21 (§ 15) Rusch . Non contuli : To86a (§ 11) z0090 (§ 1) .

¹³⁸ gestarum] factarum Md31

¹³⁹ figuralem tantum] figuratum Md31, figuratum tantum T21

¹⁴⁰ accipimus] accipiuntur T21

¹⁴¹ defendenda] deferenda T21

¹⁴² ergo Md31 T21 ] + est Rusch

¹⁴³ est] + in T21

¹⁴⁴ Dei Filio Md31 T21] inv. Rusch

¹⁴⁵ corporalem] corpoream Md31

¹⁴⁶ corporee] Md31

¹⁴⁷ Vel] et T21

¹⁴⁸ Terra Md31 T21 ] + autem Rusch

^marg.| GREGORIUS. ¹⁴⁹ * Querendum est quomodo Deus cuncta simul condidit dum idem Moyses ex dierum mutatione variante distincte creata describit. Sed rerum substantia simul¹⁵⁰* creata est, simul vero per species formata¹⁵¹* non est. Et quod simul extitit per substantiam materie non simul apparuit per speciem forme. Cum enim simul factum¹⁵² celum terraque dicitur, simul spiritualia et corporalia, et quicquid de terra producitur, simul factum indicatur¹⁵³*. Sol, luna et¹⁵⁴ sidera quarto die in celo facta¹⁵⁵ perhibentur, sed quod quarto die processit in specie, primo die in celi substantia extitit per conditionem. Primo die terra creata dicitur, tertio arbusta condita et cuncta terre virentia describuntur. Sed quod¹⁵⁶ die tertio in speciem prodiit prima die¹⁵⁷ in ipsa terre substantia conditum fuit. Hinc Moyses distincte per omnes vel singulos dies¹⁵⁸ omnia condita retulit, et tamen omnia simul¹⁵⁹ creata subiunxit¹⁶⁰ dicens^ap: «Iste sunt generationes celi et terre quando create sunt in die quo fecit Deus¹⁶¹* celum et terram et omne virgultum agri antequam oriretur¹⁶²* in terra omnemque herbam¹⁶³ regionis». Qui enim diversis diebus creatum celum, et¹⁶⁴* terram, virgultum herbamque narraverat, hic uno die facta manifestat ut ostenderet quod omnis creatura simul per substantiam extitit quamvis¹⁶⁵* non simul per speciem processit. Unde^aq:"Creavit Deus hominem ad imaginem et similitudinem¹⁶⁶ suam"."Ad imaginem Dei¹⁶⁷* creavit illum, masculum et feminam fecit eos". Femina nondum ¹⁶⁸ facta iam homo masculus et femina perhibetur sed, quia ex Ade latere¹⁶⁹* erat processura in illo iam computatur per substantiam a quo fuerat producenda per formam. In minimis quoque¹⁷⁰ licet hec¹⁷¹ considerare, herba enim cum creatur¹⁷²*, nondum¹⁷³ in illa fructus necdum fructus sui semen ostenditur. Inest tamen ei¹⁷⁴ fructus et semen quia simul sunt in radice substantie que non simul prodeunt per temporis incrementa.^AF ^ar

^ap Gn. 2, 4-5.

^aq Gn. 1, 26-27: « Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram [...] |. Et creavit Deus hominem ad imaginem suam: ad imaginem Dei creavit illum, masculum et feminam creavit eos. ».

^ar ¶Fons : Gregorius Magnus, Moralia in Iob, lib. 32, par. 12, CCSL 143B : « Rursum quaerendum est, quomodo deus simul cuncta condidit, dum moyses sex dierum mutatione uariante distincte creata describit. Quod tamen citius agnoscimus, si ipsas causas originum subtiliter indagamus. Rerum quippe substantia simul creata est, sed simul species formata non est; et quod simul exstitit per substantiam materiae non simul apparuit per speciem formae. Cum enim simul factum caelum terra que describitur, simul spiritalia atque corporalia; simul quicquid de caelo oritur; simul factum quicquid de terra producitur indicatur. Sol quippe, luna et sidera quarto die in caelo facta perhibentur; sed quod quarto die processit in specie primo die in caeli substantia exstitit per conditionem. Primo die creata terra dicitur, et tertio arbusta condita, et cuncta terrae uirentia describuntur; sed hoc quod die tertio se in specie protulit, nimirum primo die in ipsa de qua ortum est terrae substantia conditum fuit. Hinc est quod moyses et distincte per dies singulos condita omnia rettulit; et tamen simul omnia creata subiunxit dicens: istae generationes caeli et terrae, quando creatae sunt in die quo fecit dominus caelum et terram; et omne uirgultum agri, antequam oriretur in terra, omnem que herbam regionis. Qui enim diuersis diebus creatum caelum et terram, uirgultum, herbam que narrauerat, nunc uno die facta manifestat, ut liquido ostenderet quod creatura omnis simul per substantiam exstitit, quamuis non simul per speciem processit. Hinc illic quoque scriptum est: creauit deus hominem ad imaginem suam, ad imaginem dei creauit illum, masculum et feminam fecit eos. Necdum enim eua facta describitur, et iam homo masculus et femina perhibetur. Sed quia ex adae latere erat procul dubio femina processura, in illo iam computatur per substantiam, a quo fuerat producenda per formam. Considerare tamen haec et in minimis possumus, ut ex minimis maiora pensemus. Herba namque cum creatur, necdum in illa fructus, necdum fructus sui semen ostenditur. Inest uero ei etiam cum non apparet fructus et semen, quia nimirum simul sunt in radicis substantia quae non simul prodeunt per temporis incrementa». [MM2023]

^AF ¶Codd. : Md31 (§ 34 ) T21 ( § 25 ) z0090 (sparsim contuli) Rusch To86a ( § 18 non contuli )

¹⁴⁹ Gregorius Md31] om. Rusch, Au’ vel Ab’ T21

¹⁵⁰ substantia simul Md31 ] materia simul T21, + vel substantia marg. al. m. T21 ^† ( pr. m. ), simul materia Rusch

¹⁵¹ per species - formata] inv. Rusch

¹⁵² factum T21 z0090 Rusch ] om. Md31

¹⁵³ factum indicatur Md31 T21 z0090 ] facta indicantur Rusch

¹⁵⁴ et z0090 ] om. Md31

¹⁵⁵ in celo – facta z0090 ] inv. T21

¹⁵⁶ quod] qui z0090, om. Md31

¹⁵⁷ prima die T21 z0090 Rusch ] quod primo die Md31

¹⁵⁸ omnes... dies] singulos Md31, singulos dies vel omnes T21

¹⁵⁹ tamen... simul] inde simul omnia creata Md31, tamen simul omnia T21 z0090

¹⁶⁰ subiunxit] subiungit Md31

¹⁶¹ quo fecit Deus Md31 T21 ] quando Deus fecit Rusch

¹⁶² oriretur Md31 T21 ] orietur Rusch

¹⁶³ herbam] + totius z0090

¹⁶⁴ et Md31 T21 ] om. Rusch

¹⁶⁵ quamvis Md31 T21 ] que Rusch

¹⁶⁶ et similitudinem] om. Md31

¹⁶⁷ Dei Md31 ] suam T21, om. Rusch

¹⁶⁸ fem. nondum] inv. Md31 z0090

¹⁶⁹ Ade latera Md31] inv. T21, Adam latere Rusch

¹⁷⁰ quoque] quo T21

¹⁷¹ hec] hoc z0090

¹⁷² creatur] conformatur T21, prodit et formatur Rusch

¹⁷³ nondum] necdum Md31 z0090

¹⁷⁴ ei tamen] inv. Md31, ei nomen tamen z0090

^marg.| +BEDA. ¹⁷⁵ Septem sunt celi quorum hec sunt¹⁷⁶ nomina: aer, ether, olympum, spatium, et igneum firmamentum, celum angelorum et Trinitatis. Hieronymus autem dicit celum Trinitatis primum, secundum angelorum, tertium firmamentum.^AG

^AG ¶Codd. : T21 (§ 6) To86a ( § 6) Do17/1 ( § 6) ( non contuli ); om. Md31 Rusch

¹⁷⁵ Beda] Be. Rusch

¹⁷⁶ quorum hec sunt] om. To86a

^marg.| +STRABO. In principio creavit Deus celum et terram . Celum non visibile firmamentum sed empyreum id est igneum vel intellectuale quod non¹⁷⁷* ab arbore sed a splendore igneum dicitur quod statim repletum est angelis. Unde^as «Cum me laudarent astra matutina» etc. Et nota hic tria¹⁷⁸ commemorari¹⁷⁹ elementa nomine celi aerem colligimus, nomine terre ipsam et ignem qui in ea latet, quarti id est aque in sequentibus fit mentio.^AH

^as Iob. 38, 7.

^AH ¶Codd. : Md31 (§ 33) T21 (1ra § 23) To86a ( § 16) ( sparsim contuli ) ; om. Rusch

¹⁷⁷ non Md31 T21] si Rusch

¹⁷⁸ hic tria T21 Rusch] inv. Md31

¹⁷⁹ commemorari T21 Rusch ] memorari Md31

<03. Genesis*>

<03.1> Prothemata laodunensia