Hugo de Sancto Caro

Capitulum 31

Numérotation du verset Ier. 31,1 

In tempore illo
dicit Dominus ero Deus universis cognationibus Israel et ipsi erunt mihi in populum
Numérotation du verset Ier. 31,2 

hec dicit Dominus invenit gratiam in deserto populus
qui remanserat gladio
vadet ad requiem suam Israel
Numérotation du verset Ier. 31,3 

longe Dominus apparuit mihi et in caritate perpetua dilexi te ideo attraxi te miserans
Numérotation du verset Ier. 31,4 

rursumque edificabo te
et edificaberis virgo Israel adhuc ornaberis tympanis tuis
et egredieris in choro ludentium
Numérotation du verset Ier. 31,5 

adhuc plantabis vineas in montibus Samarie
plantabunt plantantes et donec tempus veniat non vindemiabunt
Numérotation du verset Ier. 31,6 

quia erit dies
in qua clamabunt custodes in monte Samarie1
1 in monte Samarie] om. Weber
in monte Ephraim
surgite et ascendamus
in Sion ad Dominum Deum nostrum
Numérotation du verset Ier. 31,7 

quia hec dicit Dominus: Exultate in letitia Iacob
et hinnite contra caput gentium
personate canite et dicite salva Domine
populum tuum reliquias Israel
Numérotation du verset Ier. 31,8 

Ecce ego adducam eos de terra aquilonis
et congregabo eos
ab extremis terre inter quos erunt cecus et claudus
CLAUDUS. Qualibus per Heliam dicitur usquequo claudicatis utroque pede ? Sed in Christo postea cucurrerunt et qui ambulabat in tenebris vidit lucem magnam.et pregnans
et pariens
simul cetus
magnus revertentium huc
Numérotation du verset Ier. 31,9 

in fletu venient
et in precibus deducam eos
et adducam eos per torrentes aquarum
in via recta
et non impingent in ea quia factus sum Israeli pater
et Ephraim primogenitus meus est
Numérotation du verset Ier. 31,10 

audite verbum Domini
gentes et annuntiate insulis que procul sunt et dicite
qui dispersit
Israel congregabit eum et custodiet eum sicut pastor gregem suum
Numérotation du verset Ier. 31,11 

redemit enim
Dominus Iacob et liberavit eum de manu potentioris
Numérotation du verset Ier. 31,12 

et venient
et laudabunt
in monte Sion
et confluent ad bona Domini
super frumento et vino
et oleo
et fetu pecorum
et armentorum
eritque anima eorum
quasi hortus irriguus
et ultra non esurient
Numérotation du verset Ier. 31,13 

tunc letabitur virgo
in choro iuvenes et senes simul
et convertam luctum eorum in gaudium
et consolabor eos et letificabo a dolore suo
Numérotation du verset Ier. 31,14 

et inebriabo
animam sacerdotum pinguedine
et populus meus bonis meis adimplebitur ait Dominus
Numérotation du verset Ier. 31,15 

hec dicit Dominus vox in excelso audita est lamentationis fletus et luctus Rachel plorantis filios suos et nolentis consolari super eis quia non sunt
Numérotation du verset Ier. 31,16 

Hec dicit Dominus: Quiescat
vox tua a ploratu et oculi tui a lacrimis quia est merces operi tuo
ait Dominus et revertentur
de terra inimici
Numérotation du verset Ier. 31,17 

et est spes novissimis tuis
ait Dominus et revertentur filii ad terminos suos
Numérotation du verset Ier. 31,18 

audiens audivi Ephraim
transmigrantem castigasti me et eruditus sum quasi iuvenculus
indomitus converte me et revertar
quia tu Dominus Deus meus
Numérotation du verset Ier. 31,19 

postquam
enim convertisti me egi penitentiam et postquam ostendisti mihi
percussi femur meum
confusus sum et erubui
quoniam sustinui opprobrium adolescentie mee
Numérotation du verset Ier. 31,20 

si filius honorabilis
mihi Ephraim si puer delicatus
quia ex quo locutus sum
de eo adhuc recordabor eius
idcirco conturbata sunt viscera mea
super eum miserans miserebor eius ait Dominus
Numérotation du verset Ier. 31,21 

statue tibi speculam
pone tibi amaritudines
dirige cor tuum in viam directam in qua ambulasti
revertere virgo Israel revertere ad civitates tuas istas
Numérotation du verset Ier. 31,22 

usquequo deliciis dissolveris filia vaga
quia creavit Dominus novum super terram
femina
circumdabit virum
Numérotation du verset Ier. 31,23 

hec dicit Dominus exercituum Deus Israel adhuc dicent
verbum istud in terra Iuda
et in urbibus eius cum convertero
captivitatem eorum benedicat tibi Dominus
pulchritudo iustitie
mons sanctus
Numérotation du verset Ier. 31,24 

et habitabunt
in eo Iudas
et omnes civitates eius
simul agricole
et minantes greges
Numérotation du verset Ier. 31,25 

quia inebriavi
animam lassam et omnem animam esurientem saturavi
Numérotation du verset Ier. 31,26 

ideo
quasi de somno suscitatus sum
et vidi et somnus meus dulcis mihi
Numérotation du verset Ier. 31,27 

ecce dies veniunt
dicit Dominus et seminabo domum Israel et domum Iuda
semine hominis
et semine iumentorum
Numérotation du verset Ier. 31,28 

et
sicut vigilavi super eos ut evellerem
et demolirer et dissiparem et disperderem
et affligerem sic vigilabo super eos ut edificem et plantem
ait Dominus
Numérotation du verset Ier. 31,29 

in diebus illis non dicent ultra patres comederunt uvam acerbam
et dentes filiorum obstipuerunt
Numérotation du verset Ier. 31,30 

sed unusquisque in iniquitate sua morietur
omnis homo qui comederit uvam acerbam obstupescent dentes eius
Numérotation du verset Ier. 31,31 

ecce dies veniunt dicit Dominus et feriam domui Israel et domui Iuda fedus novum
Numérotation du verset Ier. 31,32 

non secundum pactum quod pepigi cum patribus vestris
in die qua apprehendi manum eorum
ut educerem eos de terra Egypti pactum quod irritum fecerunt et
ego dominatus sum
eorum dicit Dominus
Numérotation du verset Ier. 31,33 

sed hoc erit pactum quod feriam cum domo
Israel post dies illos
dicit Dominus dabo legem meam
in visceribus eorum
et in corde eorum
scribam eam et ero eis
in Deum et ipsi erunt mihi in populum
Numérotation du verset Ier. 31,34 

et non docebunt ultra vir proximum suum et vir fratrem suum dicens cognoscite Dominum omnes enim cognoscent me a minimo eorum usque ad maximum ait Dominus quia propitiabor
iniquitati eorum et peccati eorum non ero memor amplius
Numérotation du verset Ier. 31,35 

hec dicit Dominus qui dat solem in lumine diei ordinem lune et stellarum in lumine noctis qui turbat mare et sonant fluctus eius Dominus exercituum nomen illi
Numérotation du verset Ier. 31,36 

si defecerint leges iste
coram me dicit Dominus tunc et semen Israel deficiet
ut non sit gens coram me cunctis diebus
Numérotation du verset Ier. 31,37 

hec dicit Dominus si mensurari potuerint
celi sursum et investigari fundamenta terre deorsum
et ego abiciam universum semen Israel propter omnia que fecerunt dicit Dominus
Numérotation du verset Ier. 31,38 

ecce dies veniunt dicit Dominus et edificabitur civitas
Domino a turre
Ananeel usque ad portam Anguli
Numérotation du verset Ier. 31,39 

et exibit ultra norma mensure in conspectu eius super collem Gareb et circuibit Goatha
Numérotation du verset Ier. 31,40 

et omnem vallem cadaverum
et cineris et universam regionem mortis usque ad torrentem Cedron et usque ad angulum porte Equorum orientalis sanctum Domini non evelletur et non destruetur ultra in perpetuum.

Capitulum 31

Numérotation du verset Ier. 31,1 
marg.| Ecce turbo Domini. Prius promisit liberationem de captivitate Babylonica, ut sic per prosperitatem sibi a Deo promissam corda audientium emolliret ad penitentiam. Sed quia his auditis pauci ad hec promissa applicaverunt cor suum, id est intelligentiam et voluntatem, ut sic essent populus Dei et Dominus esset Deus eorum. Ideo in principio huius capituli turbinem captivitatis et furorem vindicte a Domino egrediendum super eos predicit ; postea autem in consolationem et in mitigationem comminationum prospera promittit penitentibus. Totum enim hoc capitulum, immo et totus liber interscalariter loquitur de penis malorum, de promissionibus penitentiam. Dividitur autem hoc capitulum in duodecim partes. Primo, penam et vindictam malorum et incredulorum Iudeorum predicit. Secundo, populum flagellatum et inter flagella penitentem gratiam inventurum in deserto sue captivitatis predicit, que gratia est prosperitas in civitatis reedificatione et in pristini decoris sive ornatus recuperatione, vinearum plantatione {4. 246ra} solemnitatum observatione et ipsius civitatis Hierusalem frequentatione in festivitatibus in lege determinatis, ibi : In tempore illo. Tertio, locum captivitatis eorum, de quo se educturum eos dicit, determinat et universitatem redeuntium et letitiam eorum in redeundo declarat, ibi : Ecce ego adducam eos. Quarto, Propheta omnes tam propinquos, quam remotos ad audiendum prosperitatem eorum invitat, quomodo, scilicet Dominus tamquam bonus pastos oves suas dispersas congregaturus sit in terra sua et ibi eos omnium bonorum abundantia repleturus, ibi : Audite verbum Domini. Quarto, loquitur de decem tribubus, quarum calamitatem per fletum Rachel matris earum ostendit ; Rachel enim fuit mater Ioseph, cuius filius fuit Ephraim, de cuius stirpe fuerunt Reges decem tribuum et ideo nomine Ephraim frequenter decem tribus appellantur, ibi : Vox in excelso. Sexto, predicit prosperitatem decem tribuum quoad quosdam, scilicet paucos, qui redierunt cum duabus tribubus et eorum penitentiam se audisse Dominus ostendit, unde et penitentiam et confessionem eorum ibidem ostendit, ibi : Quiescat vox tua. Septimo, invitat eos, ut amplius peccata sua preterita considerent et penitentiam et emendationem pristini erroris proponant, ibi : Statue tibi speculam. Octavo, loquens ad duas tribus, eas ad reditum de Babylone invitat et prosperitatem sibi futuram in terra sua declarat, ibi : Revertere virgo Israel. Nono, loquitur contra murmurantes, qui dicebant se non tantam penam meruisse et Deum eos pro peccatis patrum suorum iniuste punivisse, ibi : In diebus illis non dicent ultra. Decimo, Dominus federis et legis renovationem promittit, ibi : Ecce dies veniunt. Und ecimo, populi illius iugem et perennem stabilitatem ostendit per legem nature, scilicet per stabilitatem Solis et Lune et eorum multitudinem celorum comparat immensitati, ibi :   Hec dicit Dominus, qui dat Solem. Ult imo, limites, sive terminos civitatis reedificande describit, ibi :   Et edificabitur civitas a Domino. Not a ergo quod Iudei ea, que hic dicuntur, dicunt pro parte esse facta in reditu de Babylone et ea que facta fuisse astruere non possunt, futura esse in adventu sui Messie, quando dicunt auream Hierusalem conscendere : Hieronymus autem omnia, que hic dicuntur de pena malorum, per Romanos completa esse asserit, vel in futuro in Inferno complenda. Prosperitatem autem, que hic promittitur, ad conversionem eorum refert, qui per Apostolorum predicationem penituerunt et omnia ad Ecclesie edificationem asserit referenda. Primo ergo predicens afflictionem Iudeorum incredulorum dicit.
marg.| {a} Ecce turbo Domini. Hec magis ad captivitatem factam per Romanos referuntur ; sed tamen verius ad diem Iudicii, quando Dominus veniet cum turbine et furore malis. Unde Na. 1.a. Dominos emulator et ulciscens, Dominus ulciscens et habens furorem, ulciscens Dominus in hostes suos et irascens ipse inimicis suis ibidem. Dominus in tempestate et turbine vie eius. Is. 30.f. Ecce nomen Domini venit de longinquo, ardens furor eius et gravis ad portandum, spiritus eius velut torrens inundans ad perdendas gentes in nihilum. Mal. 3. Quis poterit cogitare diem adventus eius ? So. 1.c. Vox diei Domini amara, tribulatur ibi fortis. Is. 25.b. Spiritus robustorum quasi turbo impellens parietem. Dicit autem.
marg.| {d} Furor egrediens, procella ruens. Mod o enim latet furor eius, quia adhuc non assumpsit tempus ad iudicandum iustitias. Furor inquam.
marg.| {e} In capite impiorum conquiescet. Cap ut impiorum sunt Demones, vel Dei filium blasphemantes, vel contra eius veritatem predicantes, qui sunt caput, quoad peccatorum magnitudinem. Furor Domini modo transit per {4. 246rb} iustos, sed in futuro fundabitur super Demones et peccatores. Ps. 124. Non relinquet Dominus virgam peccatorum super sortem iustorum. Sed dicitur Isai {e} c. 30.g. Erit transitus virge fundatus, quam requiescere faciet Dominus super eum.
marg.| {d} Non avertet iram indignationis Dominus, donec faciat et compleat cogitationem cordis sui. Hic , donec, est inclusivum, quasi totum complebit furorem suum super malos, sicut hoc ante completionem se completurum cogitavit, ut sicut precogitavit et predixit Hierusalem ab exercitu Chaldeorum destruendam, in hoc opere compleat. Unus enim apex, sive unum iota non preteribit a lege, donec omnia fiant, ut dicitur Mt. 5.b. Unde dixit Noemi ad Ruth : Ruth. 3.d. Exspecta, filia, donec videamus, quem exitum res habeat, neque enim cessabit, nisi compleverit, que locutus est. Unde Is. decimo quarto f. Iuravit Dominus exercituum dicens : si non, ut putavi ita erit et quomodo mente tractavi, sic eveniet ut conteram Assyrium in terra mea et in montibus meis conculcem eum.
marg.| {e} In novissimo dierum intelligetis ea. Sic ut enim sapientia, vel ars artificis non potest cognosci, donec post opus completum ; nec Medicine industria donec fuerit sanitas consecuta ; sic ea, que predixit Dominus esse vera, non possunt intelligi, donec post illorum completionem Supra 23.d. In novissimis diebus intelligetis consilium eius. Ps. 72. Existimabam, ut cognoscerem hoc, labor est ante me, donec intrem in sanctuarium Dei et intelligam in novissimis eorum. Ideo dictus est, Iacob tota nocte luctasse cum Angelo, id est Iudei cum sacra Scriptura : Gn. 32.f. Erat enim tenebrosa aqua in nubibus aeris : Et tenebre erant super faciem abyssi. Et ideo fatigabantur ad intelligentiam illius inveniendam, quasi per totam noctem laborantes et ideo nihil invenientes. Unde Iudit. 9.b. Tenebre fatigaverunt eos, tenuit pedes eorum abyssus. Sed Sole orto tunc quievit Iacob dicens : Vidi Dominum facie ad faciem et salva facta est anima mea.
marg.| {f} In tempore illo cum scilicet hec impleta fuerint.
marg.| {g} Ero Deus universis cognationibus Israel quasi omnes, id est multi de omnibus, scilicet tam de Iudeis quam de gentibus credent in me, ut colant me fide, spe, caritate et obsequii exterioris exhibitione tamquam Deum. Et hoc dicit quoad reliquias, que salvate sunt de Iudeis, vel que salvande sunt in fine et de gentibus conversis. Unde Ps. decimo septimo. Dominabitur a mari usque ad mare.
marg.| {h} Et ipsi erunt mihi in populum scilicet spiritualem, vel peculiarem, quia protegam eum ab hostibus et necessaria ministrabo, scilicet tam temporalia, quam spiritualia. Et ideo dicit : Cognationibus Israel, quia non tantum Iudei sunt de Israel, sed et omnes, qui Deo fide vivunt. Qui enim opera Abrahe faciunt, filii Abrahe sunt, ut dicitur Io. 8.e.
marg.| {i} Invenit gratiam in deserto id est in gentibus, inter quas dispersus erat. Que dicuntur desertum, quia a Deo deserte erant. Vel audivi in occulto.
marg.| {k} Populus, qui remanserat gladio id est qui remanebit, id est qui non occidetur per gladium.
marg.| {l} Vadet ad requiem suam Israel id est ad terram promissionis ; Vel Iudei, qui iram furoris Domini, quam per gladium Romanorum exercuit, poterunt evadere.
marg.| {i} Invenit gratiam in deserto id est salutem inter turbas gentilium. Et ideo.
marg.| {l} Vadet ad requiem suam Israel scilicet ad eternam vitam eis promissam per figuram repromissionis. Similiter, qui remanebunt a gladio eterne damnationis, de quo Iob. 19.d. Fugite a facie gladii, quoniam ultor iniquitatum gladius est, ibunt in requiem eternam, quia data sententia his, quibus inferatur gladius, dicetur eis. Venite benedicti etc. Mt. 25.c. Et ibid. b. Euge, serve bone et fidelis. Sed oportet quod prius invenerit gratiam in deserto, id est in penitentia, ubi est locus inveniendi gratiam. Extra enim penitentiam non est invenire gratiam his, qui peccaverunt. Ps. 62. In terra deserta, invia et inaquosa, sic in sancto apparui tibi, ut viderem virtutem tuam et gloriam tuam. Is. 55.b. Querite, Dominum, dum inveniri potest. Mt.
marg.| c. 7.a. Querite et invenietis. Sed in civitate, id est in mundana et carnali conversatione non invenitur gratia. Unde Os. 11.d. In medio tui sanctus et non ingredior civitatem.
marg.| {l} Valet ad requiem quia in deserto etiam invenitur requies, scilicet mentis : Hbr. 4.c. Relinquitur sabbatismus populo Dei. De requie eterna ibidem. Festinemus ingredi in illam requiem. Et Ez. 34.d. In montibus excelsis Israel erunt pascue earum et ibi requiescent in {4. 246va} herbis virentibus.
marg.| {a} Longe Dominus apparuit mihi. Ver ba sunt Prophete, vel populi, quasi non cito liberabit. Et est brevis duarum personarum dialogus, id est servi et Domini. Prius dicit servus. Longe Dominus apparuit mihi, scilicet mihi existenti in captivitate, Vel, Mihi, quia longe ab eo recesseram peccando. Vel hoc dicit Propheta contra pseudo, qui dicebant reditum esse prope. Sed dicit Ieremias quod immo adhuc visus est procul, quia vidit in spiritu illum reditum futurum non de prope, sed de longe. Quoad primam expositionem, Dominus apparuit Iudeis promittendo existentibus in captivitate reditum. Quoad secundam, convertendo eos ad penitentiam. Unde Lc. 15.d. Cum adhuc longe esset, vidit eum pater et misericordia motus est et occurrens cecidit super collum eius et osculatus est eum. Quoad tertiam. Hab. 2.a. Adhuc visus procul et apparebit in finem. Postea dicit Dominus respondens servo.
marg.| {b} Et in caritate perpetua dilexi te Pate t hoc non esse impletum tempore Zorobabel, quia postea capti fuerunt. Hec autem dilectio qua diligit credentes, perpetua est ; non temporalis, ut est dilectio amicorum mundi. Unde Io. 13.a. Cum dilexisset suos, qui erant in mundo, in finem dilexit eos. Prv. 17.c. Omni tempore diligit, qui amicus est et frater in angustiis comprobatur. Sed dicitur Eccl. 6.b. Est amicus socius mense et non permanebit in die necessitatis. Eccl. 25.b. Beatus, qui invenit amicum verum. Apc. 1.b. Qui dilexit nos et lavit nos in sanguine suo. Io. 15.c. Maiorem caritatem etc.
marg.| {c} Ideo attraxi te miserans quia amor suus vinculum est, quo non attrahit. Trahit enim nos sursum Caritas, quia machina mentis vis est amoris. Ct. 1.a. Trahe me post te. Os. 11.b. In funiculis Ade traham eos, in vinculis caritatis. Vincula Ade sunt tribulatio, paupertas, vilitas, in quibus positi trahimur ad Dominum. Vincula caritatis, sunt beneficia, que nobis largitur, scilicet tam nature, quam gratie, quam glorie. Et hic triplex funiculus, qui difficile solvitur, maxime per beneficium sue Incarnationis et passionis nos trahit. Unde Io. 12.e. Cum exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum. Hi sunt panni, per quos submissos in funiculis Ieremias tractus est de lacu, ut infra 38.d.
marg.| {d} Rursumque edificabo te et edificaberis Virgo Israel quasi similis eris populo exeunti de Egypto, tunc enim virgo ductus est, quasi dicat : ad eumdem statum inducam te, in quo eras, quando adhuc non peccaveras, nec cum idolis fornicata eras, ut posset dici illud Dt. 33.d. Sicut dies iuventutis tue, ita et senectus tua. Sic et Ecclesia moderna dicitur reedificata modo, quia pro patribus antiquis nati sunt ei filii.
marg.| {e} Adhuc ornaberis tympanis tuis id est habebis musica instrumenta, quibus canebant Iudei in festis ; Unde Ex. 15.c. Sumpsit Maria tympanum in manu sua, egresseque sunt omnes mulieres post eam cum tympanis et choris. Ps. 150. Laudate eum in tympano et choro, laudate eum in chordis et organo.
marg.| {f} Et egredieris in choro ludentium quasi non eris sola, o tu Iudea, id est Ecclesia Dei ; immo cum gentium turbis Deum laudantibus, Deum laudabis, quasi in magna pace et delectatione eris cum eis. Hoc contra eos est, qui dicunt horas soli, non in choro cum aliis : Multum enim diligit diabolus solitudinem, vel singularitatem. Unde dicit 1Rg. 17.a. Date mihi virum et ineat mecum singulare certamen. De hoc ponit Ier. exemplum bonum, dicens tales similes esse Columbe, quam de grege Columbarum Accipiter separat, quam statim lacerat. Similiter, morbide oves, cum suum relinquunt gregem, tunc luporum faucibus devorantur. Unde Eccl. 4.c. Ve soli, quia cum ceciderit etc.   Vel, In choro ludentium, quia Angeli assistunt psallentibus. Unde Ps. 137. In conspectu Angelorum psallam tibi. Valde turpe est discordare in tali choro quod facit ille, cuius vox cordi non concordat. Ps. 97. Principes coniuncti psallentibus.
Numérotation du verset Ier. 31,moraliter 
marg.| {e} Adhuc ornaberis tympanis tuis. Tym panum est mortificatio carnis, qua anima ornatur, quia quanto caro {4. 246vb} attenuatur, tanto anima impinguatur. 2 Cor. 4.d. Licet is, qui de foris est noster homo corrumpatur, tamen is, qui intus est renovatur de die in diem. Ps. 80. Sumite psalmum et date tympanum. Is. 30.g. In tympanis et citharis et in bellis precipuis expugnabit eos etc.   Sequ itur.
marg.| {f} Et egredieris in choro ludentium quia debet fieri carnis mortificatio cum letitia spirituali. Unde Ps. 150. Laudate eum in tympano etc.   Lv. 23.e. Dies expiationum erit celeberrimus et vocabitur sanctus, affligetisque animas vestras in eo.
marg.| {g} Adhuc plantabis vineas in montibus Samarie in q uibus tamen post captivitatem Iudeorum alieni habitaverunt. Unde supra 27.b. Edificate domos et plantate hortos et comedite fructus eorum.
marg.| {h} Et donec tempus veniat, non vindemiabunt sicu t fit in terra ubi sunt guerre : Malunt enim habere immaturos racemos, quam hostes eorum maturos habeant. Unde captivandis Iudeis dicitur Am. 5.c. Vineas amantissimas plantabitis et non bibetis vinum earum.
marg.| Allegorice autem hoc impletum est tempore Apostolorum, qui plantaverunt vineas Domini, id est Ecclesias predicando et irrigaverunt sanguine suo et ideo comedunt modo fructum in tempore suo. Tempus enim est plantandi et tempus evellendi quod plantatum est, ut dicitur Eccl. 3.a. Unde Donec tempus veniat, non vindemiabunt immo patienter exspectaverunt fructum, nolentes colligere fructum aliquem in presenti. Iac. 5.b. Ecce agricola exspectat pretiosum fructum terre etc.   sup. 5.f. Metuamus Dominum, qui dat nobis pluviam temporaneam et serotinam in tempore suo, plenitudinem annue messis custodientem nobis.
marg.| {i} Quia erit dies in qua clamabunt custodes in monte Samarie etc.   Prin cipes et Magnates, vel etiam ipsi speculatores vinearum, qui solent facere consilia sua, quando vadunt ad aliquam solemnitatem.
marg.| {m} Surge et ascendamus in Sion etc.   ubi est Templum Domini, adorare propter largitatem eius erga nos.
marg.| {o} Et hinnite contra caput gentium quasi tantam habebitis prosperitatem quod hostibus insultabitis, sicut equus cum armatus est, hostibus hinniendo insultat. Gentes enim tunc erunt caput et Iudei cauda, scilicet in captivitate, secundum maledictionem illam : Dt. 28.d. Ipse erit in caput et tu eris in caudam, sed tempore Cyri, destructa Babylone fuerunt hostes Iudeorum in caudam et ipsi in caput. Vel.
Numérotation du verset Ier. 31,mystice 
marg.| {i} Custodes id est Apostoli et Apostolici viri, qui sunt.
marg.| {k} In monte Samarie id est custodie per sollicitudinem gregis.
marg.| {l} Et in monte Ephraim per fructum et ubertatem predicationis et bonorum operum.
marg.| {m} Surgite et ascendite in Sion quasi relinquite infima, scilicet sacrificia vetera et ad Ecclesie magna sacramenta conscendite. Is. 2.a. Surgite et ascendamus in montem Domini et ad domum Dei Iacob. Miche. 4.a. Venite, ascendamus ad montem Domini etc.   Asce ndere autem maxime precipitur Prelatis. Is. 40.b. Super montem excelsum ascende tu, qui Evangelizas Sion. Is. 62.b. Super muros tuos Hierusalem constitui custodes etc.   Sed dicitur Am. 6.a. Ve vobis, qui opulenti estis in Sion etc.
marg.| {n} Exultantes in letitia Iacob id est luctantes, ut dicitur Rm. 12.c. Spe gaudentes, in tribulatione patientes.
marg.| {o} Et hinnite contra caput gentium. Iob. 39.c. Numquid prebebis equo fortitudinem, aut circumdabis collo eius hinnitum.
marg.| {p} Salva, Domine, populum tuum, reliquias Israel. In nomine reliquiarum notatur paucitas et humilitas, quia pauci et tantum humiles salvi erunt. De primo, Mt. 20.b. Multi sunt vocati, pauci vero electi. 1Cor. 9.d. Omnes quidem currunt, sed unus accipit bravium. De secundo, Mt. 5.a. Beati pauperes spiritu etc. Mt. 18.a. Nisi conversi fueritis et efficiamini sicut parvuli, non intrabitis in Regnum celorum. De his reliquis. Is. 1. Nisi Dominus exercituum reliquisset {4. 247ra} nobis semen etc.   Et 1 0.e. Reliquie Iacob convertentur ad Deum fortem.
marg.| {a} Ecce ego adducam eos etc.   Adhu c prophetat de reversione eorum de captivitate.
marg.| {c} Inter quos erunt etc. quasi non solum divites et fortes revertentur, sed pauperes et debiles. Sic ad salutem omnes vocantur, nec in hoc est differentia apud Deum, nec personarum acceptio. Unde Sap. 4.b. pusillum et magnum ipse fecit et ipsi cura est de omnibus.
Numérotation du verset Ier. 31,mystice 
marg.| Ceci sunt simplices et ignorantes, claudi, instabiles. De quibus 3Rg. 18.d. Usquequo claudicatis in duas partes ? Mi. 4.b. Congregabo claudicantem et quem abieceram reducam. Pregnantes et parientes sunt, qui post bonum propositum exeunt ad opus. Pregnans enim non salvabitur nisi pariet. Lc. 21.d. Ve pregnantibus et nutrientibus in diebus illis. Is. 26.d. A timore tuo, Domine, concepimus et quasi parturivimus, peperimus spiritum salutis. De his autem. Lc. 14.c. Cum facis convivium, voca pauperes et debiles et claudos et cecos. In hoc ergo notatur quod de omnibus aliquos salvabit et secundum illud Io. 12.e. Si exaltatus fuero a terra, omnia etc. Mt. 12.a. Ite, dicite Ioanni, ceci vident, claudi ambulant, leprosi mundantur. Quod ad litteram, potest intelligi. Hi omnes adducti sunt de Aquilone, id est de vento frigidissimo infidelitatis.
marg.| {b} Et congregabo eos ab extremis terre id est infernalibus locis.
marg.| {d} In fletu venient Cont ra Ps. 125. Euntes ibant et flebant etc.   Sol. quod ibi notatur in, ire, hic notatur in, venire. In fletu enim venient, sed in exultatione pervenient. Mt. 5.a. Beati, qui lugent   ] etc. {e}   Et in misericordia reducam eos. Is. 54.a. Ad punctum in modico dereliqui te et in miserationibus multis congregabo te. Is. 30.d. Plorans nequaquam plorabis, miserans miserebitur tui. Sic et Iudei fleverunt, quando ducti sunt, sed cum letitia reducti sunt.
marg.| {f} Et adducam eos per torrentes aquarum quia pre desiderio veniendi in terram suam, non querunt vias rectas, sed etiam per torrentes transibunt, ut rectius et citius veniant. Vel, id est convertam eos per Apostolos et Apostolicos viros, aqua viva sapientie salutaris repletos, secundum illud. Flumen Dei repletum est aquis, parasti cibum illorum etc. vel per torrentes intellige tribulationes. Ps. 109. De torrente in via bibet. Alibi. Transivimus per ignem et aquam.
marg.| {g} In via recta quia iam non sunt claudi per inconstantiam vel perfidiam. Sap. 10.b. Iustum deduxit Dominus per vias rectas.
marg.| {h} Et non impingent in ea quia ceci iam non sunt. Quibus, cum essent ceci, dicebatur illud. Io. 9.g. Si ceci essetis, non haberetis peccatum, nunc vero quia dicitis, videmus, peccatum vestrum manet, id est quia vos videntes reputatis, cum tamen in veritate ceci sitis et ideo cecos vos reputare deberetis. Iustus non impingit in via, quando non vacillat in tribulatione. Prv. 4.b. Ducam te per semitas equitatis, quas cum ingressus fueris, non arctabuntur gressus tui et currens non habebis offendiculum. Os. ultimo d. Recte vie Domini, iusti ambulabunt in eis, prevaricatores vero corruent in eis. Is. 35.c. Hec via recta, ita ut stulti non errent per eam.
marg.| {i} Quia factus sum Israel pater id est duabus tribubus eas reducendo.
marg.| {k} Et Ephraim primogenitus meus est dece m tribus aliquos de eis cum duabus tribubus reducendo, qui cum eis captivati fuerant. Vel per Ephraim populus Gentilis, qui dicitur {4. 247rb} primogenitus, quia licet posterior filius Ioseph fuerit Ephraim, quam Manasses, tamen ius primogeniture habuit super Manassem, quia eum Manasse pretulit Iacob cancellando manus. Gn. 48.c. Sic et Iudei, licet primogeniti fuissent, scilicet in cultu Dei quam gentes, tamen Gentes modo habent ius primogeniture super Iudeos, quia Gentium illuminatio fuit Iudeorum obcecatio quod factum est per Crucis mysterium, in qua Christus manus extendit. Unde, qui ante sinistri reputabantur, ibi benedictionem dextre habuerunt et qui dextri sinistre. Ubi enim abundavit delictum, superabundavit et gratia. Romanor. quinto d. Unde Mt. vigesimo primo c. Significatur populus Gentilis per primum filium, qui dixit. Nolo ire, sed post penitentia motus fuit. Iudei autem per secundum, qui primo dixit se velle ire, sed non ivit. Sic impletur quod dicitur Mt. vigesimo b. Erunt novissimi, primi etc.   Fact us sum Israeli supra tertio f. Patrem vocabis me et post me ingredi non cessabis.
marg.| {l} Audite verbum Domini gentes etc.   Hoc verbum fuit edictum Cyri, quando dedit licentiam Iudeis redeundi. Vel est verbum Prophete invitantis omnes gentes ad considerandum Iudeorum revertentium de Babylone prosperitatem.
marg.| {d} Qui dispersit Israel congregabit eum Ps. 146. Edificans Hierusalem Dominus, dispersiones Israel congregabit etc.   Dispersit quasi non hoc attribuendum est potentie hostium, sed Domini voluntati. $mystice
marg.| {m} Et annuntiate in Insulis, que procul sunt. Omn es peccatores sunt Insule, scilicet in salo amaritudinum et peccatorum et tribulationum positi. Et sunt procul, quia in regione dissimilitudinis.
marg.| {n} Qui dispersit Israel id est dispergi permisit per diversos errores et peccata.
marg.| {o} Congregabit eum in f idei unitate et tandem in gloria. Is. 11.c. Levabit signum in nationes et congregabit profugos Israel et dispersos Iuda colliget a quatuor plagis terre. Ad hoc enim levatus fuit in altum Crucis et exaltatus a terra, ut omnia traheret ad se, ut dicitur Io. 12.e. quasi ponens corpus suum in publicum, ut ad illud caperentur aves. Mt. 24.c. Ubicunque fuerit corpus, illuc congregabuntur et Aquile. Item sibilo quandoque capiuntur aves ; sic et Dominus per admonitiones et inspirationes et per retia predicationum. Is. 7.c. Sibilavit Dominus musce, que est in extremo fluminum Egypti et api, que est in terra Assyriorum et venient et requiescent in torrentibus vallium. De hoc Baruc. 4.f. Qui induxit vobis mala, ipse adducet vobis sempiternam iucunditatem cum salute vestra.
marg.| {p} Et custodiet eum sicut pastor gregem suum qui ponit animam suam pro ovibus suis, dicitur Io. decimo b. Is. quadragesimo c. Sicut pastor gregem suum pascet, in brachio suo congregabit agnos, fetas ipse portabit.
marg.| {q} Redemit enim Dominus Iacob et liberavit eum de manu potentioris id est diaboli, qui est potentior. Unde Iob. 41.d. Non est potestas super terram, que comparetur ei. Sed quomodo dicitur diabolus fortior homine, cum dicat Hieronymus Debilis est hostis, qui non vincit nisi volentes. Propterea Augustin. Nihil est fortius homine habente caritatem. Preterea Is. 51.g. Incurvare, ut transeamus. Preterea Augustinus. Tene voluntatem et seviat, quantumcunque voluerit, hostis. Iob. 17.a. Pone me iuxta te et cuiusvis manus pugnet contra me. Non enim posset dici quod diabolus cogeret hominem, nec etiam ante Christi Passionem, quia si sic, homini non imputaretur peccatum. Solutio : Diabolus nature conditione est fortior homine, sed homo iustus adiutorio Dei est diabolo fortior ad resistendum. Unde 1Cor. 9.c. Fidelis est Deus, qui non permittit etc.   Rede mit, non corruptibilibus auro, vel argento, sed pretioso sanguine quasi agni immaculati, ut dicitur 1Pt. 1Cor. 6.d. Empti estis pretio magno. Et ipse alligavit fortem et vasa eius diripuit, ut dicitur Mt. 12.c. Is. 49.h. Numquid tolletur a forti preda, aut quod captum fuerit a robusto, salvum esse poterit ? Equidem captivitas a forti tolletur et quod ablatum fuerat a robusto, salvabitur.
marg.| {r} Et venient in S ion materiam, vel triumphantem.
marg.| {s} Et laudabunt in montem Sion libe ratorem suum.
marg.| {t} Et confluent ad bona Domini id est ad omnium rerum abundantiam. Is. 51.d. Et nunc, qui redempti sunt a Domino, revertentur in Sion et letitia sempiterna super capita eorum. Unde dicit, confluent : Nihil enim fluit nisi ad imum, sic sola humilitas ducit ad Deum. Unde Lc. 18.c. Qui se {4. 247va} humiliat exaltabitur. Is. 2.a. Elevabit super colles et fluent ad eum omnes gentes.
marg.| {a} Super frumento, vino etc.   Per hec tria abundantia omnium terrenorum significatur ; per frumentum omne alimentum ; per vinum, omne genus potus, per oleum, omne genus condimenti. Gn. 27.f. Frumento, vino et oleo stabilivi eum.
Numérotation du verset Ier. 31,mystice 
marg.| Per frumentum quod est rubeum, fides ; per vinum quod letificat, spes ; per oleum, caritas, que supernatat. Za. 9.d. Quid bonum eius et quid pulchrum eius, nisi frumentum electorum et vinum germinans virgines ? Vel per frumentum, virtus, in quantum hominem confirmat per cordis stabilitatem. Per vinum, virtus, inquantum mentem letificat per conscientie iucunditatem. Per oleum, virtus, inquantum nos armat contra diabolum. Vel per panem et vinum, Sacramentum Corporis et Sanguinis eius. Per oleum Ordinis Ecclesiastici dignitas, vel gratiarum plenitudo. Ps. 44. Unxit te Deus, Deus tuus oleo letitie etc. vel per Hec tria tres dotes anime in gloria. Osea. ultimo c. Vivent tritico et germinabunt quasi vinea, memoriale eius sicut vinum Libani.
marg.| {b} Et fetu pecorum et armentorum. ad litteram, post reversionem suam erunt divites. Vel per pecora simplices in Ecclesia significantur ; per armenta, que sunt de cornutis animalibus, fortiores, que ventilent adversarias potestates a se et ab Ecclesia.
marg.| {c} Eritque anima eorum quasi   hortus irriguus cui nihil deest. In paradiso enim erimus plantati secus decursus aquarum, scilicet gratiarum et deliciarum.
marg.| {d} Et ultra non esurient id est in nullo deficient, ne obiiciatur illud. Eccl. 24.c. Qui edunt me, adhuc esurient. De hoc Is. 65. Ecce servi mei comedent et vos esurietis, servi mei bibent et vos sitietis ; servi mei letabuntur et vos confundemini ; servi mei laudabunt pre exultatione cordis et vos clamabitis pre dolore cordis et pre contritione spiritus ululabitis. Nm. 24.a. Quam pulchra tabernacula tua Iacob ! tentoria tua Israel, ut valles nemorose, ut horti iuxta fluvios irrigui, ut tabernacula, que fixit Dominus, quasi Cedri prope aquas. Is. 51.b. Ponet desertum eius quasi delicias et solitudinem eius quasi hortum Domini, gaudium et letitia invenietur in ea et gratiarum actio et vox laudis. Sic et in presenti anima est hortus irriguus, scilicet aquis gratiarum, in qua habitat Dominus. Ioel. 2.a. quasi hortus voluptatis terra coram eo et post eum solitudo deserti.
marg.| {e} Tunc letabitur virgo in choro scilicet Ecclesia, que est chorus Domini et virgo, quam sibi desponsavit, ut dicitur. 2Cor. 11.a. Despondi vos uni viro virginem castam exhibere Christo. Vel. Letabitur virgo, in patria, quia in premio abundabunt virgines pre aliis, scilicet propter aureolam. Unde eis debetur centesimus fructus, aliis autem sexagesimus, vel trigesimus.
marg.| {f} Iuvenes et senes simul. Sim ile 1Io. 2.c. ubi scribit Ioannes et iuvenibus et senibus simul. Unde dicit. Scribo vobis patres : quoniam cognoscitis eum, qui ab initio est : Scribo vobis iuvenes, quoniam fortes estis et verbum Dei manet in vobis et vicistis malignum. Tria igitur dicit. Virgo, per innocentiam a malo, Iuvenes, per probitatem in bono, Senes, per sapientie et scientie maturitatem. Quia Iob. 12.b. In antiquis est sapientia et in multo tempore prudentia.
marg.| {g} Et convertam luctum eorum in gaudium quan do scilicet quos terruit vilitas Passionis Christi, letificavit gaudium Resurrectionis. Sic et in futuro erit in electis, quando absterget Deus omnem lacrimam ab oculis Sanctorum, ut dicitur Apc. 21.a. Sed quid abstergit in his, qui numquam fleverunt ? Io. 16.d. Mundus gaudebit, vos autem contristabimini, sed tristitia vestra vertetur in gaudium et gaudium mundi vertetur in tristitiam ; {4. 247vb} Quia dicitur. Prv. 24.b. Risus dolore miscebitur et extrema gaudii luctus occupat.
marg.| {h} Et letificabo etc.   Unde Mt. 5.a. Beati, qui lugent, Is. 35.d. Ambulabunt, qui redempti fuerint et liberati a Domino, convertentur et venient in Sion cum laude et letitia sempiterna super capita eorum, gaudium et letitiam obtinebunt. Idem Is. 51.d. Sed ibi additur : Et fugiet omnis dolor et gemitus.
marg.| {i} Et inebriabo animam Sacerdotum etc.   Ad littera m, in reductione eorum habebunt multas victimas, primitias et decimas, quia eis magna erit abundantia pecorum et fructuum. Lv. 3.d. Omnis adeps Domini erit. Sic Apostoli in die Pentecostes pre abundantia gratie Spiritus Sancti ita fervebant quod videbantur musto esse pleni. Act. 2.b. Hic enim est calix Domini inebrians, quam preclarus, scilicet abundantia gratiarum, vel doctrine eius. Ct. 5.a. Bibite et inebriabimini carissimi, Ps. 64. Pinguescent speciosa deserti et exultatione colles accingentur. Alibi. Ps. 62. Sicut adipe et pinguedine repleatur anima mea. Hi sunt fratres Ioseph, qui inebriati fuerunt in convivio quod eis paraverat. Gn. 3.g.
marg.| {k} Et populus meus bonis meis adimplebitur hic ex parte, in futuro ex toto. Is. 60.a. Tunc videbis et afflues et mirabitur et dilatabitur cor tuum.
marg.| {l} Vox in excelso audita est. Ne quis crederet quod predictum reditum prediceret de decem tribubus, ideo hoc subditur, quasi , decem tribus ita sunt destructe quod numquam fuerunt reducte, Vox in excelso audita est, id est longe, lateque diffusa.
marg.| {n} Lamentationis in v ibratione brachiorum et capitis pre doloris magnitudine.
marg.| {o} Et fletus per lacrimas oculorum.
marg.| {p} Luctus id est planctus.
marg.| {q} Rachel plorans filios suos etc. scilicet decem tribuum, quarum Reges et maxime primus eorum Rex Ieroboam, fuerunt de Ephraim, qui fuit filius Ioseph, Ioseph autem fuit filius Rachel.
marg.| {r} Quia non sunt scilicet reversuri de captivitate, nisi quidam pauci, qui fuerunt cum duabus tribubus. Littera Septuaginta habet. Vox in Rama, qui est quidam locus iuxta Gabaa duodecim milliario a Bethleem ; Rachel enim mortua est in Bethleem pre dolore conceptus. Et de hoc sumpsit Mt. 2.c. Testimonium post interfectionem parvulorum Bethleemitarum. Sed secundum hunc sensum Matthei alio modo debet exponi. Bethleem enim est in tribu Iuda, non in tribu Ephraim, nec illi parvuli erant de tribu Ephraim, sed de tribu Iuda. Hoc ergo ideo dicitur, ut in hoc notetur exaggeratio doloris de morte illorum puerorum, qui tantus est, ut etiam mortua dicatur eos flere. Non autem dicitur eos flere Lia, de qua erant, sed magis Rachel mortua, non quia illi essent filii sui et non quia viveret, sed quia iuxta illam civitatem mortua et sepulta est et ideo dicitur flere filios suos, id est pueros, qui iuxta se positi et nati, id est iuxta suum sepulchrum interfecti sunt, quasi esset matrona
marg.| {Δ} vel mater
Numérotation du verset Ier. 31,mystice 
marg.| {l} Vox in excelso id est in celo apud Deum.
marg.| {m} Audita est quasi compatientis affectu. Tunc enim dicitur Deus audire, quando miseretur faciens quod rogatur. Ex. 3.b. Vidi afflictionem populi mei in Egypto et clamorem eius audivi.
marg.| {n} Lamentationis, fletus et luctus. Hec tria ponit contra tua peccata mundi. Lamentatio, que est in brachiorum vibratione et capitis tonsione et vestium laceratione, est contra superbiam. Luctus, qui consistit in gemitum et suspiriorum emissione, est contra luxuriam. Fletus, qui est in lacrimarum effusione, contra oculorum concupiscentiam.
marg.| {q} Rachel plorans filios suos. Rac hel interpretatur ovis, vel videns principium ; sic Ecclesia est ovis centesima, quam pastor inventam ad ovile propriis humeris reportavit. Luca 15.a. Unde in persona Ecclesie dicit David. Erravi sicut ovis, que periit. Ipsa etiam laborat tota intentione, ut suum principium, id est Christum contempletur, qui dicit Io. 8.d. Ego principium, qui et loquor vobis. Hec plorat filios suos, id est innocentes et Martyres dira passos. Non vult consolari, scilicet in presenti.
marg.| {r} Quia non sunt de h oc mundo, sed magis in futuro querit consolationem. Quia ut dicit Bernardus nimis delicata est divina consolatio etc.   Ps. 76. Renuit consolari anima mea, memor fui Dei et delectatus sum etc.   Vel, Plorans filios suos, quia non sunt, scilicet vivi, sed secundum animam in purgatorio sunt, pro quorum premii dilatione plorat. Vel illos, qui non sunt, id est qui a vero esse separati sunt, vel eternaliter mortui, scilicet infideles, quos vellet esse filios suos. Vel de bonis, quia non sunt, scilicet ad docendum alios.
marg.| {Θ} supra 9.a.
marg.| {4. 248ra} Δ vel mater illius loci, sicut et Patres Ecclesiarum vocamus sanctos ibi sepultos. Sed cum duodecim milliaribus distet Rama a Bethleem, quomodo ibi audita est vox plangentium innocentium ? Ideo dic quod Rama ponitur pro sua interpretatione, scilicet pro excelso, eo quod ille locus ad litteram sit in rupibus. Clamor ergo eorum ascendit in excelsum, quia clamorem eorum Deus audivit et Herodem post flagellavit. Et ideo dicitur, Rachel plorasse filios suos, quia Beniamin fuit illius filius et multi iam occisi sunt in finibus Bethleem, propter viciniam, quia Bethleem contermina est Iudee. Vel dic quod Rama, ut dictum est, est locus iuxta Bethleem et iuxta Silo pre rupibus eminens ibi autem ad litteram, fere deleta est tribus Beniamin propter uxorem Levite, ut dicitur Idc. 21.a. Unde Iudei miserabiliter planxerunt fratrum suorum mortem, ita quod vox illorum plangentium audita est in Rama et Rachel audita est plorans filios suos, id est Beniamitas, quia Beniamin sunt filius eius et in exaggeratione doloris dicta est plorasse, cum tamen esset mortua. quasi ergo dicat Propheta, sicut ille fletus inconsolabilis fuit, sic iste de destructione decem tribuum.
marg.| {a} Quiescat vox tua a ploratu quia filii tui in fine mundi convertentur ad fidem et etiam quidam, qui sunt cum duabus tribubus in Babylone, revertentur cum eis.
marg.| {c} Quia est merces operi tuo quia patres meruerant de congruo, ut filii eorum aliquando converterentur ; vel quia quorumdam respiciet Deus opera in fine, cum scilicet reliquie convertentur.
marg.| {d} Et revertentur de terra inimici scilicet illi pauci, qui convertentur.
marg.| {e} Et est spes in novissimis tuis id est in fine, vel in quibusdam humilibus de illis Iudeis, qui convertentur, vel quoad humiles Apostolos, qui conversi sunt, vel quoad innocentes occisos, qui in futuro resurgent in virum perfectum, in mensuram etatis plenitudinis Christi, ut dicitur Eph. 4.c.
marg.| {f} Et revertentur filii tui. Is. 10.e. Si fuerit populus tuus Israel, quasi arena maris, reliquie convertentur ex eo.
marg.| {g} Ad terminos suos scilicet eis promissos in eterna felicitate. Sunt enim promissi spiritualiter omni semini Abrahe spirituali.
marg.| {Θ} Sup. 9.a. Quis dabit capiti meo aquam et oculis meis fontem lacrimarum ? et plorabo die, ac nocte interfectos filie populi mei ? sup. 13.c. Deducet oculus meus lacrimam, quia captus est grex Domini.
marg.| {a} Quiescat vox tua a ploratu pro incolatu huius miserie.
marg.| {b} Et oculi tui a lacrimis pro dilatione patrie.
marg.| {c} Quia est merces operi tuo iam in spe, tandem in re, Gn. 15.a. Ego sum merces tua magna nimis. Is. 62.d. Ecce salvator tuus venit, ecce merces eius cum eo et opus eius coram illo. Tunc quiescit omnis ploratus Sanctorum. Tunc enim quiescent ab omnibus laboribus suis, quia opera eorum sequuntur eos, id est merces operum. Apc. 14.c. Merces mea mecum est, reddere unicuique iuxta opera sua.
marg.| {d} Et revertentur de terra inimici id est diaboli quod fit hic per Baptismum et Penitentiam, in futuro autem per gloriam. Baruc. 3.d. Quid est Israel quod in terra inimicorum es ? Inveterasti in terra aliena.
marg.| {e} Et est spes in novissimis tuis id est de novissimis, non de presentibus, quasi , futura bona sunt speranda, non presentia. Rm. 8.e. Spes, que videtur, non est spes, nam quod videt quis quid sperat ? Si autem quod non videmus, speramus, per patientiam exspectamus. Prv. 24.b. Comede, fili, mel, quia bonum est et favum dulcissimum gutturi tuo ; sic doctrina sapientie anime tue, quam cum inveneris, habebis spem in novissimis et spes tua non {4. 248rb} peribit.
marg.| {f} Et revertentur filii tui ad terminos suos sed servi pigri remanent in via colligentes tantum flores, ut pueri infra 48.b. Date florem Moab, quia florens egredietur.
marg.| {h} Audiens audivi Ephraim transmigrantem expo nit quod obscure dixerat, scilicet quod per Rachel intelligit decem tribus, que per Ephraim solent intelligi, qui fuit filius Ioseph et Ioseph filius Rachel. Et loquitur Propheta in persona populi transmigrantis pro peccato idololatrie in captivitatem. Et statim introducit Propheta Ephraim confitentem quod non ad perditionem, sed ad correptionem eum flagellavit Dominus ; Unde.
marg.| {i} Castigasti me Domine et eruditus sum id est ad erudiendum me flagella mihi immisisti. Unde.
marg.| {l} quasi iuvenculus indomitus quasi , multis verberibus et oneribus invitasti me, ut ad penitentiam converterer, que tamen non profuerunt, quia renui accipere disciplinam. Unde dicit alia littera. Sicut vitulus et non didici.
Numérotation du verset Ier. 31,moraliter 
marg.| {h} Audiens audivi Ephraim transmigrantem quia divitie mundi transeunt et divites subito moriuntur. Os. 6. Quid faciam tibi, Ephraim, quid faciam tibi, Iuda ? misericordia tua quasi nubes matutina et quasi ros mane pertransiens. Ps. 36. Vidi impium superexaltatum et elevatum sicut credos Libani et transivi et ecce non erat. Iob. 21.b. Ducunt in bonis dies suos et in puncto ad Inferna descendunt. Sup. 5.b. Quid nobis profuit superbia ? aut divitiarum iactantia quid contulit nobis ? Transeunt omnia illa tamquam, umbra.
marg.| {i} Castigasti me Domine flag ellando, ut pater filium, ut magister discipulum, ut sponsus sponsam.
marg.| {k} Et eruditus sum ut b onus discipulus. Quia omnis disciplina in presenti quidem videtur non esse gaudii, sed meroris : postea autem fructum pacatissimum exercitatis per eam reddet iustitie. Ps. 117. Castigans castigavit me Dominus et morti non tradidit me, id est per hoc me salvavit.
marg.| {l} quasi iuvenculus indomitus id est multo labore et verberibus eruditus sum. Eccl. 33.d. Iugum et lorum curvant collum durum et servum malum inclinant operationes assidue. Sed multi quanto plus flagellantur, tanto plus indomiti sunt et indurantur. sup. 17.a. Attrivisti eos et renuerunt accipere disciplinam.
marg.| {m} Converte me grat iam conferendo.
marg.| {n} Et convertar ego operando. Simile, sup. 17.b. Sana me, Domine et sanabor, salvum me fac et salvus ero.
marg.| {o} Quia tu Dominus quem timeo.
marg.| {p} Deus quem honoro.
marg.| {q} Meus. que m amo. Et adhuc sunt verba Ephraim post flagella Domini penitentis ad perficiendum penitentiam Dei auxilium implorantis. Cognoscens enim infirmitatem suam, scit quod ipsa penitentia non possit impleri a se, nisi Dei auxilio adiuvante. Et loquitur pro reliquis, que in fine mundi convertentur et converti ceperunt in Christi et Apostolorum predicatione, quasi dicat : penitet me, sed penitentiam sine te implere non valeo. Et loquitur pro illis, qui cum duabus tribubus in Babylone penituerunt de peccato idololatrie.
marg.| {r} Postquam enim convertisti me id est postquam me converteris, scilicet per gratiam conferendo. Non autem per me.
marg.| {s} Egi penitentiam pro peccatis satisfaciendo, per auxilium tuum, scilicet agam et hoc in fine mundi, vel in principio nascentis Ecclesie per predicationem Apostolorum, vel reditu de Babylone, quoad eos, qui erant de decem tribubus captivati cum duabus.
marg.| {t} Et postquam ostendisti mihi id est ostenderis peccata mea et penam et damnum eorum, vel tui notitiam ad penitentie fructum.
marg.| {u} Percussi femur meum sicu t solet fieri ex nimia admiratione, vel stupefactione, hoc signo indicans se ut stultum fecisse, vel errasse in his, pro quibus dolet. Vel per femur, carnis voluptas significatur, quam percutit, qui carnis voluptatem et petulantiam virtute abstinentie extinguit. De hoc Iob. ultimo a. Auditu auris audivi te, nunc autem oculus meus videt te, idcirco ipse me reprehendo, ago penitentiam in favilla et cinere. Illi femur percutiunt, de quibus dicitur Gal. 5.d. Carnem suam crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis. Ps. 44. Accingere gladio tuo super femur tuum, potentissime. Ct. 3.c. Uniuscuiusque ensis super femur suum propter timores nocturnos : Postquam ostendisti mihi, percussi femur meum, Gregorius Ut quanto summa placerent, tanto ima displicerent. Nam quanto quisque incipit superius vivere, tanto incipit inferius interire. Unde Gal. 2.d. Vivo ego iam non ego, vivit vero in me Christus. Gregorius Quanto minus se aliquis videt, tanto minus sibi displicet. Et quanto maioris gratie lumine se respicit ; tanto se esse reprehensibilem cognoscit.
marg.| {x} Confusus sum et erubui. Hec enim confusio est adducens gloriam, que consurgit ex {4. 248va} peccati cognitione, que dicit in corde hominis illud Rm. 6.d. Quem fructum habuistis tunc in illis, in quibus nunc erubescitis ? Sene. Erubuit, salva res est. Sed sup. 3.b. Frons mulieris meretricis facta est tibi, noluisti erubescere.
marg.| {a} Quoniam sustinui opprobrium adolescentie mee id est erubescentiam de his, que feci in adolescentia mea, quando scilicet post divisionem Regni statim incepi adorare vitulos. Bonum est modo erubescere de peccatis, quia qui hic non, erubescet in futuro. Is. 54.a. Noli timere, quia non confunderis, neque erubesces, non enim te pudebit, quia confusionis adolescentie tue oblivisceris.
marg.| {b} Si filius honorabilis mihi Ephraim. Vox est Domini respondentis ei quod dixerat Ephraim. Converte me et convertar. Respondet, convertam, si filius honorabilis mihi fiat, Ephraim, id est sicut filius honorat patrem ei serviendo et obediendo, ita me honoret. Vel respondentis ei quod dixerat : Convertisti me et ostendisti mihi : Et respondet Dominus : Verum est, converti et ostendi tibi, si, id est quia filius. Vel est sensus : Ita converti Ephraim et ostendi ei penitentiam et veram notitiam, non propter generis nobilitatem, aut persone dignitatem, sed si, id est quia, filius honorabilis, factus est mihi, scilicet per hoc quod ego dedi ei primogenita debita fratri suo secundum naturam, licet magis esset puer ipse Ephraim. Honorabilis autem proprie Domino est, qui humilitatem in operibus habet, Deo soli gloriam attribuendo. 1Rg. 2.f. Quicunque honorificaverit me, glorificabo eum, qui autem contemnunt me, erunt ignobiles.
marg.| {c} Si puer delicatus quia multis bonis ditavit eos Dominus et delicate nutrivit. Is. 1.a. Filios enutrivi et exaltavi, ipsi autem spreverunt me. Bar. 4.b. Obliti estis Domini, qui nutrivit vos et contristastis nutricem vestram Hierusalem. Os. 4. 11.a. Puer Israel et dilexi eum et ex Egypto vocavi filium meum.
marg.| {d} Quia ex quo locutus sum de eo scilicet per Iacob. Gn. 48.d. Ubi cum vellet Ioseph quod manum dexteram Iacob poneret super Manassen, quia maior erat, sinistram autem super minorem, scilicet Ephraim, respondit Iacob : Scio, fili mi et iste quippe erit in populos et multiplicabitur, sed frater eius minor maior illo erit et semen illius crescet in gentes.
marg.| {e} Adhuc recordabor eius exeq uendo promissionem. alia littera habet, Recordabor eius,   quia verba mea fuerunt in eo scilicet in corde eius per fidem et opere per obedientiam.
marg.| {f} Idcirco conturbata sunt viscera mea super eum id est condolebo et compatiar miserie eius, scilicet convertendo eorum reliquias, vel aliquos ex eis, ut preexpositum est. Sicut et Mt. 23.d. Quoties volui congregare filios tuos quemadmodum gallina etc.   In q uo ostendit affectum compassionis sue erga nos. Iob. 7.d. Quid est homo, quia magnificas eum etc.   Sic et Ioseph viscera mota sunt super fratres suos, qui tamen ei multas iniurias fecerant. Gn. 43.g. Os. 1.c. Conversum in me cor meum, pariter conturbata est penitudo mea, non faciam furorem ire mee, non convertar ut disperdam Ephraim, quoniam Deus ego et non homo. Unde.
marg.| {g} Statue tibi speculam. Qui est in specula, res videt a longe. Est ergo sensus. Vide antiqua beneficia, que feci patribus tuis et antiqua peccata et super hoc confusionem et amaritudinem sustine, secundum illud Apc. 2.b. Memor esto, unde excideris et age penitentiam et prima opera fac. Similiter hoc dicitur cuilibet.
marg.| {g} Statue tibi speculam scilicet ut videas a dextris presentem prosperitatem, quam brevis sit et inutilis et ideo non amanda. Et a sinistris presentem afflictionem, quam momentanea sit et levis et utilis et ideo non timenda. 2Cor. 4.d. Illud quod in presenti est momentaneum et leve tribulationis, {4. 248vb} etc.   Item sursum gaudia Paradisi, deorsum supplicia Inferni et ante mortem imminentem et retro vitam preteritam. Is. 22.b. Pone mensam, contemplare in specula. Hab. 2.a. Super custodiam meam stabo et figam gradum super munitionem et contemplabor, ut videam, quid dicatur mihi. Sic illa quatuor animalia Apc. 4.b. Habebant oculos ante et retro.
marg.| {h} Pone tibi amaritudines pres entes miserias, futura supplicia, divinam iustitiam, iudicii severitatem, peccata preterita. Is. 38.c. Recordabor tibi omnes annos meos in amaritudine anime mee, Ez. tertio 2. Comedi librum et amaricatus est venter meus. Et ut ibidem d. dicitur : Abiit amarus in indignatione spiritus sui. Multi ponunt sibi delicias, quia tantum bona, que diligunt, contemplantur, nec attendunt quod ille delicie tendunt ad eternam damnationem. Gregorius Sibi mens electorum amaritudines ponit, quando in virtutum pace constituta, dum mala insidiantia conspicit, secura quiescere non consentit. Unde. In pace amaritudo mea amarissima.
marg.| {i} Dirige cor tuum in viam rectam ut m ala non agas, vel bona incaute facias, vel de altitudine status, vel dignitatis alicuius superbia, vel de iustitia in crudelitatem cadas, vel de pietate in remissionem, vel de mansuetudine in torporem.
marg.| {k} In qua ambulasti scilicet in patribus tuis, vel quondam, scilicet in via lata mandatorum Dei, a qua declinare a sinistris, vel e dextris non debemus. Aggei. 1.b. Ponite corda vestra super vias vestras. Hoc fit, quando scientia mensurat actiones, ut secundum eam operemur. Inde est quod rationale iungebatur superhumerali. Ex. 28.e. Vel ad litteram loquitur de reversione, Dirige cor etc. quasi , diligenter attende viam, per quam ambulasti in captivitatem, quia per eam reverteris.
marg.| {l} Revertere ad civitates tuas id est fac opera, quibus merearis reverti.
marg.| {m} Istas quas captivas reliquisti, que quondam fuisti virgo, scilicet antequam verum sponsum amitteres per idololatriam. Vel. Ad civitates Ecclesie.
marg.| {n} Usquequo delitiis dissolveris, filia vaga id est per varios vagans errores et seculi luxus. supra 3.a. Tu autem fornicata es cum amatoribus multis, tamen revertere ad me et ego suscipiam. Ct. 6.d. Revertere, revertere, Sunamitis. Hanc enim virginem sibi desponsavit Dominus in iustitia et iudicio, in misericordia et miserationibus, ut dicitur Os. 2.d. Sed per idololatriam et alia peccata ab ea adulterata est. Per quem autem fiat hec reversio spiritualis, scilicet per Christum subdit.
marg.| {o} Quia creavit Dominus novum super terram quasi , revertere et bene poteris, quia creavit, id est creabit novum quod virgo peperit quod fuit homo vivens sine peccato quod Deus natus quod homo credidit. Is. 66.c. Antequam parturiret, peperit, antequam veniret tempus partus eius, peperit masculum, quis audivit umquam tale, aut quis vidit huic simile ? Eph. 4.f. Induite novum hominem, qui secundum Deum creatus est in iustitia et sanctitate veritatis. Ipse enim novus dicitur, quia quicquid in eo factum, est novum. Generationem enim illam quis enarrabit ? Ipse creatus solus est in iustitia : Omnes enim concepti sunt in peccato. Unde dictus est : Germen iustum. supra 23.a. id est iustus in germine. Triplici vetustate senuerat mundus, scilicet culpe, miserie, veteri lege. Prima patet in primorum parentum inobedientia et in Angeli primi superbia et eius contra hominem invidia, in et ira Cain et eius cupiditate et in luxuria Lamech. Secunda vetustas est quadruplex, scilicet benefaciendi difficultas. Unde dicitur Ade : Maledicta terra in opere tuo. Gn. 3.c. Secunda pronitas ad malum. Unde Ibid. Spinas et tribulos germinabit tibi. Tertia est moriendi necessitas ibid. Donec revertaris in terram, de qua sumptus es. Quarta labor ibid. In sudore vultus tui vesceris pane tuo. Tertia est vetustas legis, que erat in preceptis multis et asperis, sacramentis umbraticis, promissis terrenis. Sed ut dicitur Apc. 21.b. Ecce nova facio omnia. Vetustas enim culpe renovata est per fidei et gratiarum novitatem. Act. 15.e. Fide purificans corda eorum. Vetustatem miserie, spe renovavit in nobis, in se autem re, quia, Rm. 8.a. Spe salvi facti sumus. Veterem autem legem renovavit, levia et pauca dando mandata nova. Unde Io. 13.d. Mandatum novum do vobis et sacramenta innovantia et que figurant efficientia et promissa eterna. Dicit, novum, quia opere tantum Spiritus sancti non aliquo alio opera facta est hec nativitas.
marg.| {p} Femina circumdabit virum in g remio uteri sui, quasi , non creabit, vel generabit, vel aliquo {4. 249ra} opere alio humano faciet, sed tantum, circumdabit, quib tantum erit templum, sive habitaculum eius. Virum, perfectum scientia et virtute. Za. 6.c. Vir oriens nomen eius. Femina, Maria. Is. 7.c. Ecce Virgo concipiet et pariet filium. Bene autem dicit. Usquequo deliciis etc. quasi . Ideo iam non debes solvi deliciis, quia creavit etc.   Ex q uo, scilicet vides Christum incarnatum, in presepio positum, colaphis cesum, Cruci affixum. Iudei autem moliuntur fabulose hoc exponere, dicentes, Deum facturum novum, id est nova et inaudita, quando Iudeos de fragilitate et quasi femineo statu reducet ad fortem et stabilem statum, scilicet in eorum reversione.
marg.| {a} Cum convertero captivitatem eorum scilicet illos captivos in terram suam, vel in Ecclesiam per fidem. Hoc inquam dicent.
marg.| {b} Benedicat tibi Dominus pulchritudo iustitie id est in quo est pulchritudo omnium virtutum. Et.
marg.| {c} Mons sanctus bene dicat tibi Dominus. Ecclesia est mons sanctus, in quo beneplacitum est Deo habitare in eo, mons coagulatus, mons pinguis. Is. 2.a. Venite ascendamus ad montem Domini et ad domum Dei Iacob et docebit nos vias suas et ambulabimus in semitis eius. Ecclesia etiam est pulchritudo iustitie. Hec enim est Bethleem, id est domus panis, id est omnium virtutum et gratiarum habitaculum. Vel sic Dominus, qui est pulchritudo iustitie, immo est ipsa iustitia. Iustitia enim est cingulum lumborum eius et fides cinctorium renum eius. Ipse enim est plenitudo omnium virtutum, de cuius plenitudine omnes accepimus, ut dicitur Io. 1.b. Et qui est mons sanctus, id est super quem est edificata Ecclesia. Is. 2.a. Mons preparatus domus Domini, in vertice montium, elevabitur super colles et fluent ad eum omnes gentes, Super quem civitas non potest abscondi, ut dicitur Mt. 5.b. Iste inquam, benedicat tibi. Nm. 6.d. Sic benedicetis filiis Israel et dicetis eis, benedicat tibi Dominus et custodiat te, ostendat Dominus faciem suam tibi et misereatur tui. Convertat Dominus vultum suum ad te et det tibi pacem ibid. Et invocabunt nomen meum super filios Israel et ego benedicam eis. Unde a solo Deo potest fieri benedictio.
marg.| {d} Et habitabunt in eo Iudas et omnes civitates eius, simul agricole et minantes greges quasi in reversione omnes civitates eorum reedificabuntur et omnes, qui erunt ibi, erunt simul in pace et erunt divites.
Numérotation du verset Ier. 31,mystice 
marg.| Per Iudam, Ecclesia confitens Deum fide et opere et predicatione significatur. Per civitates particulares Ecclesie, simul in fide unitate, in morum concordi conversatione, in mutua caritate congregate. Act. 4.f. Multitudo credentium etc. Ps. 67. Qui habitare facit unius moris in domo. Has civitates sic congregatas letificat fluminis impetus. Per agricolas, Predicatores, qui Ecclesiam colunt vomere predicationis. 1Cor. 4.b. Dei agricultura estis. Per minantes greges, Prelati, qui sunt Pastores ovium. Is. 11.b. Vitulus et Leo et Ovis morabuntur simul et puer parvulus minabit eos. Sicut Moses minabat gregem ad interiora deserti. Ex. 3.a.
marg.| {e} Quia inebriavi animam lassam. ad litteram omnibus bonis replebuntur in terra sua.
Numérotation du verset Ier. 31,mystice 
marg.| Inebriavi animam lassam alim ento Corporis et Sanguinis mei. Ct. 5.a. Comedite amici et inebriamini carissimi. Hac ebrietate inebriatus est Ioseph cum fratribus suis. Gn. 44.g. scilicet in meridie.
marg.| {f} Et omnem animam esurientem saturavi id est qui laboraverunt et iustitiam esuriunt et sitiunt. Tales enim {4. 249rb} saturabuntur hic et in futuro. Iob. 3.c ibi requieverunt fessi labore et quondam vincanti pariter requieverunt. Is. 28.c. Hec est requies mea, reficite lassum et hoc est meum refrigerium. Io. 7.f. Qui sitit, veniat ad me et bibat. Et bene dicit, esurientem et lassam, quia illi soli, qui deficiunt a saturitate carnalis delectationis et a fortitudine mundi, vel corporis saturabuntur. De primo Lc. 1.e. Esurientes implevit bonis. De secundo Is. 40.g. Qui sperant in Domino, mutabunt fortitudinem, scilicet mundi, assument pennas sicut Aquile, current et non laborabunt, ambulabunt et non deficient, quia, scilicet habent fortitudinem Dei. Gregorius Virtute mentis ascendente, fortitudo carnis torpescit. Unde Iacob, quia angelum tenuit, mox uno pede claudicavit, ut dicitur Gn. 32.g. Ps. 83. Concupiscit et deficit anima mea in atria Domini. Ps. Replevit animam inanem et animam esurientem satiavit bonis.
marg.| {g} Ideo quasi   de somno suscitatus sum. Aud itis promissionibus Domini, respondet populus quasi evigilans a somno corporis et hoc pre magnitudine promissi. Sicut Iacob audito quod Ioseph viveret, quasi de gravi somno evigilans surrexit, ut dicitur Gn. 45. Sic isti commoti his promissionibus surrexerunt ad bene agendum, qui quasi ante torpebant. Sic etiam auditis promissionibus eternis, debemus operari, ut dicitur Gn. 49.c. Isachar asinus fortis, vidit requiem quod esset bona et terram quod esset optima et supposuit humerum suum ad portandum.
marg.| {h} Et vidi id est apprehendi quod non ante deprehendebam.
marg.| {i} Et somnus meus dulcis mihi sicu t quando homo de tribulatione liberatus est, ipsa tribulatio preterita dulcis est ei. Sic quando Iudei conversi erunt, vel in terram suam ducti, dulce erit eis quod de tanta tribulatione liberati sunt. Vel sic. Propheta de somno corporis suscitatus, per hoc quod spiritu prophetico vidit Christum de femina nasciturum et passurum et resurrecturum de somno mortis, somnum contemplationis adiit, tantis promissionibus consolatus. Et iste somnus, scilicet contemplativorum est dulcis, primus autem gravis et torpidorum. Unde Ct. 5.a. Ego dormio, scilicet somno contemplationis et cor meum vigilat, scilicet a somno corporis. Eccles. 5.c. Dulcis est somnus operanti, sive parum, sive multum comedat. Prv. 3.c. Si dormieris, non timebis, quiesces et suavis erit somnus tuus. Sed quomodo dicitur quiescere et non timere, qui somno contemplationis est sopitus, cum dicat Gregorius mens plus illuminata, plus metuit. Et Prv. 28.b. Beatus homo, qui semper est pavidus. Sol. Dicitur dormire securus securitate spei ; quod autem dicit Gregorius de via fidei et cognitionis intelligitur, quando, scilicet homo de peccatis cogitat et nescit illa esse sibi dimissa et de iustitia Dei cogitat et ideo timet. Sed spes dicit in corde hominis. Si ambulavero in medio umbre mortis etc. vel de Martyre expone, qui quando moritur, quasi de somno excitatur, quia statim ad vitam oritur eternam, ut non quasi sit mors, sed quasi a somno evigilatio. Tunc enim incipit videre facie ad faciem, que ante per spem et contemplationem contemplabatur quasi somnians. Unde Act. 7.g. Obdormivit in Domino etc.   Sic evigilans invenit somnum dulcem. De quo Ps. 4. In pace in idipsum dormiam et requiescam etc.   Ut p ossit dicere illud. Ego dormivi et soporatus sum et exurrexi et adhuc sum tecum.
marg.| {k} Et seminabo domum Israel id est decem tribuum, quoad illos, qui redierunt.
marg.| {l} Et domum Iuda duar um tribuum.
marg.| {m} Semine hominum et semine iumentorum id est abundabunt in pecoribus et hominibus, quasi multi et divites erunt. Sed melius exponitur de Ecclesia, id est multiplicabo sapientes et idiotas in Ecclesia. Unde Ps. 35. Homines et iumenta salvabis, Domine. “Quia non est personarum acceptor Deus”a nec est distinctio Iudei et Greci, ut dicitur Rm. 2.b. Vel de   semine hominum et semine iumentorum, id est novo et Veteri Testamento quod hodie impletum est, quia modo ubique seminatur utrunque Testamentum. Is. 27.b. Qui egredientur impetu a Iacob, implebunt faciem orbis semine.
a Act. 10, 34.
marg.| {n} Et sicut vigilavit super eos scilicet ad puniendum. Dicitur enim Dominus dormire, quando dissimulat peccata hominum et tacet impio conculcante iustiorem se. Ideo dicit Ps. 53. Exurge, quare obdormis, Domine.
marg.| {o} Unde Ut evellerem eos de terra sua.
marg.| {p} Et demolirer vine as et plantas alias.
marg.| {q} Et dissiparem terr as eorum, vel agros.
marg.| {r} Ea disperderem civi tates et castella.
marg.| {s} Et affligerem in c aptivitate eos. Vel quinque verba penalia ponit, contra quinque sensuum {4.249va} delectationem et propter quinque, que in peccato sunt, scilicet noxie cogitationes, prave affectiones, consensus, operationes, consuetudines. Lam. 1.e. Vigilavit iugum iniquitatum eius in manu eius.
marg.| {a} Sic vigilabo super eos a di ssimulatione, qua quasi dormiens tacebam, cum opprimerent eos hostes eorum. Unde de hac dissimulatione potest exponi in persona Domini illud supra. De somno suscitatus sum et tamen iste somnus fuit a Domino, quia hec flagella immisit ad eorum correctionem.
marg.| {b} Ut edificem civi tates.
marg.| {c} Et plantem terras.
marg.| Vel Edificem in virtutibus. Et plantem, in virtutum radicatione, supra 1.b. Ut evellas et destruas etc.   Ante vigilabat super nos Dominus ad percutiendum, peccatis nostris irritatus et ad iracundiam provocatus, modo autem vigilat super nos ad edificandum morte filii placatus.
marg.| {d} In diebus illis non dicent ultra. Hic loquitur contra murmurantes, qui dicebant quod non meruerant mala, que eis comminabatur Ieremias ; sed Dominus iniuste volebat eos punire propter peccata patrum suorum, cum scriptum sit Ez. 18.e. Filius non portabit iniquitatem patris. Dicebant ergo esse malum patres peccare et inde filios puniri, sicut malum est quod.
marg.| {e} Patres comederunt uvam acerbam et dentes filiorum obstupuerunt. Sim ile Ez. 18.a. Quid est quod inter vos parabolam, id est veram Dei sententiam convertistis in proverbium istud, dicentes : Patres comederunt uvam acerbam et dentes filiorum obstupuerunt ? Vivo ego, dicit Dominus, si erit ultra vobis parabola hec in proverbium : Ecce omnes anime mee sunt, ut anime patris, ita anima filii. Anima, que peccaverit, ipsa morietur, quasi pro proprio peccato non pro alterius. Quia Sap. 1.c. Deus mortem non fecit : Impii autem manibus et verbis accersiverunt illam. Et hoc est.
marg.| {f} Sed unusquisque in iniquitate sua morietur quasi , non peccatis patrum puniti sunt, sed propriis, quia patrum imitatores sunt. Et sic intelligitur illud Ex. 20.a. Ego sum Deus Zelotes, qui reddo peccata patrum in filios usque in tertiam et quartam generationem eorum, qui oderunt me et facio misericordiam in millia his, qui diligunt me. Ex. 34.a. Domine Deus miserator et clemens etc.   qui reddis iniquitatem patrum filiis, ac nepotibus in tertiam et quartam progeniem. In hoc enim Dei patientia et misericordia magna est quod non statim punit peccatores : In hoc tamen punit eos, qui peccata patrum imitantur. Uva autem acerba est fructus ante tempus et hec est omnis peccati delectatio, vel mundi, quia non erit tempus delectandi donec in futuro. Gregorius Qui iam uvam acerbam comedit, dentes eius obstupescunt, quia qui presentis mundi delectatione pascitur, in terrenis eius sensus ligantur, ut iam spiritualia mandare, id est intelligere nequeat, quia unde in exterioribus delectati sunt, inde in intimis obstupescunt, ut quod sapit interius, sentire non possint : Et hoc est dentes obstupescere. Eccles. 10.c. Ve tibi terra, cuius Rex puer est et cuius Principes male comedunt. Prv. 1.c. Usquequo parvuli diligitis infantiam etc.   Is. 18.c. Ante messem totus effloruit et immatura perfectio germinavit.
marg.| {g} Ecce dies veniunt, dicit Dominus. Hic promittit veteris legis renovationem. In superioribus enim et vetustatem {4. 249vb} culpe ostendit et vetustatem pene tollendam promisit, quia omnes novitates nobis contulit ille novus homo, quem femina circumdedit.
marg.| {h} Et feriam domui Israel et domui Iuda id est conversis ad Deum, tam de decem, quam de duabus tribubus, vel de gentibus et Iudeis, quorum non est distinctio apud Deum, quoad hoc novum Testamentum. Immo ut dicitur Mc. ultimo d. Ite, predicate Evangelium omni creature.
marg.| {i} Fedus novum id est Testamentum novum, in quo fecit nobis Dominus pactum quod si observemus, dabit nobis premium eternum. Unde dicitur fedus a feda porca ; quia sicut in pactis antiquitus animal immundum trucidabatur et sanguis eius fundebatur et dicebatur, sic effundatur sanguis eius, qui hoc pactum violaverit ; sic Christus quasi trucidatus est et sanguis effusus, ut timeamus quod si hoc in viridi fuerit, multo magis in arido fiat, si Testamentum sanguinis eius, id est novum Testamentum per sanguinem suum confirmatum transgressi fuerimus. Unde Is. 61.c. Dabo opus eorum in veritate, scilicet umbras legalium cessare faciendo et fedus perpetuum feriam cum eis. Feriam, quasi de manu in manum, dedi eis, ut sicut feci, ita faciant. Vel de manu in manum, quia utramque manum in Cruce posui ad confirmandum hoc Testamentum et promissiones in eo factas quod has dabo omnibus illud implentibus, secundum illud Is. 55.b. Ego testem populis dedi eum.
marg.| {k} Non secundum pactum quod pepigi cum patribus vestris. Ill ud enim in duris lapidibus scriptum est, quia et dure nationi et incredule datum est. Hoc autem in tabulis cordis carnalibus, non atramento, vel stylo visibili, sed spiritu Dei vivi, immo et naturaliter scriptum erat in corde hominis novum Testamentum. Sed quia per peccata erat obscuratum et oblivioni traditum, per Spiritum sanctum dicitur scribi, quia per eum ad memoriam revocatur. Et etiam ipse Spiritus primo hoc in cordibus scripsit, quando impressit homini rationem naturalem, qua naturaliter gentes ea, que sunt legis, facerent. De hoc Ez. trigesimo sexto f. Auferam a vobis cor lapideum et dabo vobis cor carneum.
marg.| {m} In die, qua apprehendi manum eorum. Sic ut mater apprehendit manum pueri, ut faciat eum transilire lutum quod per se non potest puer ; sic Dominus manum Iudeorum apprehendit, ut faceret eos de Egypto transire, quia per se non poterant. Ez. 20.c. In die illa levavi manum meam pro eis, ut educerem eos de terra Egypti in terram, quam promiseram eis fluentem lacte et melle, que est egregia inter omnes terras. Sic manum suam levavit in Cruce, ut nos de luto peccati, mundi et Inferni ad se traheret. Non enim voluit Pharao dimittere populum, nisi in manu forti. Unde Ez. 20.f. Congregabo vos de terris, in quibus dispersi estis in manu valida et brachio forti. Ideo dicit Ps. 143. Emitte manum tuam de alto, eripe me etc.   Quia de Egypto, id est de tenebris mundi, vel peccati, vel inobedientie non possumus sine Dei adiutorio exire. Unde. Ps. 72. Tenuisti manum dexteram meam   ] etc. {n}   Pactum quod irritum fecerunt tran sgrediendo.
marg.| {o} Et ideo , ego dominatus sum eorum, Apparet dominium alicuius in alio, quando eum affligit. Unde Ps. 9. Cognoscetur Dominus iudicia faciens, qui modo ignoratur esse Dominus iniurias patiens. Modo enim quasi servus videtur Dominus, qui tot mala tam patienter quotidie patitur. Sed quando accepit tempus, ut etiam iustitias iudicet, apparebit Rex et Dominus, quando faciet iudicium et iustitiam in terra, ut dicitur supra 23.a. Ez. 20.f. In manu forti et in brachio extento et in furore effuso regnabo super vo {s} {p}   Post dies illos scilicet Incarnationis, Passionis, Resurrectionis, Ascensionis.
marg.| {q} Dabo legem meam in visceribus eorum et in corde eorum scribam eam. Hoc ad differentiam veteris legis, que scripta fuit in lapideis tabulis. Ps. 36. Lex Dei eius in corde ipsius. Per cor, ratio, per viscera, affectus interior. Et he sunt due tabule cordis, ut sicut corde credimus et voluntate, sic affectu amemus. Prv. 3.a. Fili mi, ne obliviscaris legis mee et precepta mea cor tuum custodiat, misericordia et veritas te non deserant, Circumda eas gutturi tuo et describe in tabulis cordis tui. Sic impletur illud Is. 51.b. Lex a me exiet et iudicium in luce populorum requiescet. Is. 2.a. De Sion exibit lex et verbum Domini de Hierusalem.
marg.| {r} Et ero eis in Deum eos a malo custodiendo et in bono promovendo.
marg.| {s} Et ipsi erunt mihi in populum pecu liarem, qui habeat Deum sibi appropinquantem, ut dicitur Deuteronom. 4.a.
marg.| {t} Et non docebit ultra vir proximum suum quia per hanc legem novam remota omni duritia, de cordibus lapideis, ut dicitur Ez. 36.f. Dabo vobis cor novum et spiritum novum infundam in cordibus {4. 250ra} vestris et auferam a vobis cor lapideum et dabo vobis cor carneum. Tunc non indigemus doctrina, scilicet exteriori, quia nec illa sine hac valet. Quia Io. 14.d. Ille vos docebit omnia. Ideo ergo dicit quod   ultra non docebit, vir proximum suum quia de omnibus docet unctio, ut dicitur 1Io. 2.d. quasi , ut tunc doctrina nulli homini sit attribuenda et non necesse habebitis ut aliquis doceat vos. Gregorius Nisi intus sit, qui doceat, lingua Doctoris exterius in vacuum laborat. Nec tamen doctor cessare debet quin quod valet faciat. Iuxta illud. 1Cor. 3.b. Ego platavi, Apollo rigavit, Deus autem incrementum dedit.
marg.| {a} Omnes enim cognoscent me etc.   Hoc fuit in primitiva Ecclesia, quando fere totus mundus crediderat. Ex hoc sumitur illud. Io. 6.e. Erunt omnes docibiles. Dei. Is. 54.d. Ponam omnes filios tuos doctos a Domino. Ps. 147. Non fecit taliter omni nationi et iudicia sua non manifestavit eis. Spiritus enim sanctus, qui spirat ubi vult, ut dicitur Io. 3.a. adducit secum notitiam Dei et omnium virtutum possessionem. Unde Sap. 7.b. Venerunt mihi omnia bona pariter cum illa. Loquitur autem de scientia rei, non de vocabuli, que per acquisitionem, non per gratiam habetur, quam Philosophi habuerunt. Qui cum Deum cognovissent, non sicut Deum glorificaverunt, ut dicitur Rm. 1.b.   Quia propitiabor etc.   In p rimo adventu.
marg.| {c} Et peccati eorum etc.   ad p uniendum in secundo. Ps. 31. Beati quorum remisse sunt iniquitates et quorum tecta sunt peccata, beatus vir cui non imputavit etc.   Is. 65.c. Non erunt in memoria priora. Unde et quod prius dicit, omnes cognoscent me, potest intelligi de futura cognitione, que erit facie ad faciem. Tunc enim erunt populus Domini et ipse erit Deus eorum, quando nihil erit quod eos a Deo separet, sed replebuntur omnes gaudio cum vultu suo et delectabuntur in dextera eius usque in finem. 1Cor. 13.d. Nunc cognosco ex parte, tunc autem cognoscam, sicut cognitus sum. Io. 3.a. Similes ei erimus, quia videbimus eum sicuti est. Hanc visionem petebat Moyses a Domino. Ex. 33.c.   Ostende mihi faciem tuam, ut sciam te et inveniam gratiam ante oculos tuos. Et respondit ei. Ego ostendam tibi omne bonum.
marg.| {d} Qui dat Solem in lumine diei. Hic ostendit populi et legis nove stabilitatem. Qui dat Solem, quasi mihi, qui tanta facio et feci, credere debetis et sperare quod, quia hec facio, potero et vobis hec promissa reddere.
marg.| {e} Ordinem Lune et stellarum in lumine noctis. Gn. 1.b. Luminare maius, ut preesset diei, luminare minus, ut preesset nocti. Ps. 135. Qui fecit Solem in potestatem diei et Lunam et stellas in potestatem noctis.
marg.| {f} Qui turbat mare etc.   per fluctuum et gurgitum motiones, quia ipse tonat in nubibus et sic mare per tempestates turbat.
marg.| {g} Si defecerint leges iste coram me id est ordines et constitutiones quas imposui rebus inanimatis, quasi dicat : sicut ordo rerum et superiorum, inferiorum non potest mutari, nisi secundum Dei voluntatem, que rebus tales ordinationes naturales imposuit.
marg.| {h} Tunc et semen Israel deficiet id est populus Domini voluntate Dei perpetuus erit, scilicet quoad bonos, qui solum sunt populus Domini, in quibus numquam deficiet Ecclesia. Quia Mt. ultim. d. Vobiscum sum usque ad consummationem seculi. Deficient quippe homines quoad vitam corporalem et corruptibilem, sed assumpta {4. 250rb} vita immortali, numquam amodo deficient, ut celi et terra et aqua deficient secundum superficiem, vel speciem exteriorem. Quia dicit. Ps. 101. Celi peribunt et ut vestimentum veterascent, sed secundum substantiam numquam deficient. Vel quantum est de se deficient, sed non divina voluntate. Plato. Natura quidem dissolubilia sunt, voluntate autem mea indissolubilia. Contra ergo illos est hoc, qui mundum esse perpetuum dicunt, scilicet hunc visibilem, secundum hanc speciem exteriorem, quia celi peribunt. Et Celum et terra transibunt. Et Mt. ultim. d. Usque ad consummationem seculi. Et contra etiam illos, qui dicunt aliam non esse futuram vitam, que sit perpetua.
marg.| {i} Ut non sit gens etc. id est in beneplacito meo.
marg.| {k} Si mensurari. (Aliud exemplum ad idem ) potuerint celi sursum, ut eorum altitudo possit ratione humana cognosci.
marg.| {l} Et investigari fundamenta terre deorsum ut s imiliter ratione possint comprehendi.
marg.| {m} Et ego abiiciam universum semen Israel quasi sicut predixi non possunt fieri, ita ego non abiiciam. Sic et Dominus sepe comparat impossibilia impossibilibus, ut cum comparat divites intrare in Regnum celorum, ad Camelum intrare per foramen acus : Mt. 19.c. Multi Iudei ex hoc loco gloriantur quod non poterunt damnificari. Sed male applaudunt sibi, quia hoc non dicit Dominus de singulis Iudeis, sed de universo eorum populo, quia revera non abiecit totum illum populum, sed quosdam assumpsit et adhuc assumet et alios abiecit et multos adhuc abiiciet.
marg.| {n} Ecce dies veniunt dicit Dominus et edificabitur civitas. Hic describit terminos civitatis reedificande in eorum reditu.
marg.| {p} Domino id est ad honorem Domini.
marg.| {q} A turre Ananehel id est a loco illo, in quo erat hec turris.
marg.| {t} Usque ad portam anguli id est usque ad illum locum, in quo fuerat porta, que sic dicebatur.
marg.| {s} Et exibit etc. quasi non miremini, si tantam describit civitatem, que reedificabitur, quia, exibit normam, quam, scilicet prius habuit.
marg.| {u} Super collem Gareb. Sic vocabatur quidam collis, super quem edificabatur civitas.
marg.| {Δ} {a} Et circuibit.
marg.| {n} Ecce dies etc. Revera secundum Hieronymum nulla litterali expositione debet hoc totum exponi, immo ipsa littera est prophetia de statu moderne Ecclesie. Unde sic.
marg.| {o} Et edificabitur civitas id est Ecclesia, de qua Ps. 45. Fluminis impetus letificat civitatem Dei. Alibi. Ps. 86. Gloriosa dicta sunt de te civitas Dei.
marg.| {q} A turre Ananehel id est ab obedientia, sic enim interpretatur Ananehel. 1Rg. 15.e. Melior est obedientia, quam victime. Hec est prima porta Ecclesie, vel Religionis, ut communiter exponamus hoc de utroque. Mi. 4.c. Et tu turris gregis nebulosa.
marg.| {r} Usque ad portam anguli id est ad renuntiationem seculi, vel vite mundane, que est porta intrandi ad Religionem, vel in Ecclesiam, ubi sicut in muro in angulo duplex paries iungitur. Vel est finis duarum linearum, quia debet homo presentem miseriam ad futuram gloriam compensare et tunc facile contemnet omnia presentia. De hac civitate. Prv. 18.d. Frater qui adiuvatur a fratre quasi civitas firma, quia debet ibi esse uniformitas vite, que significatur per uniformitatem ordinis vestimentorum servorum Salomonis, quam admirata est Regina Saba. 3Rg. 10.a.
marg.| {p} Domino. non mundo ubi intratur per cupiditatem, ut Gabaonite qui se reddiderunt Israelite propter defectum temporalium : Ios. 9.c. Ideo Lc. 9.g. Cum dixisset quidam Domino : Magister sequar te quocunque ieris, dixit ei Dominus : Vulpes foveas habent et volucres celi nidos, filius autem hominis non habet, ubi reclinet caput suum. Item non diabolo per ambitionem. Is. 14.d. Ascendam in celum, id est in Religionem et similis ero Altissimo, id est Abbati, vel Priori. Item non homini per inanem gloriam. Am. 5.g. Numquid hostias et sacrificium obtulistis mihi in deserto ? quasi , non, sed magis vobis. Item non sibi per proprie necessitatis revelationem, ut illi, quibus dicit Dominus Io. 6.c. Queritis me, non quia vidistis signa, sed quia de panibus manducastis et saturati estis. Sed. Dominus, id est ut ibi obsequamur Domino et confiteamur, ut ibi pascamur per sanctam meditationem et cubemus per conscientie tranquillitatem. Ct. 1.b. Ubi pascas ubi cubes in meridie.
marg.| {s} Et exibit etc.   quia debent habere tales vite eminentiam et perfectionem super mensuram vite mundanorum, vel laicorum. Mt. 19.c. Si vis perfectus esse etc.   Norm a est fides Catholica, que superextenditur per operum supererogatione {s} {t}   In conspectu etc.   per sanctam contemplationem. Ez. 1.c. Unumquodque ante faciem suam gradiebatur.
marg.| {u} Super etc.   quod interpretatur incolatus, vel scabies : Ut simus quasi advene et peregrini super terram, non querentes hic manentem mansionem et subdentes nobis carnales voluptates. Vel potest dici de Ecclesia quod exiit normam mensure, quia continet modo malos cum bonis, qui tamen mali ad eam non pertinent merito licet numero, qui sunt alieni et reprobati a Deo per peccatum.
marg.| {Θ} {a} Et
marg.| {4. 250va} {Δ} {a} Et circuibit Goatha nome n loci.
marg.| {b} Et omnem vallem cadaverum. For te hec erat vallis Tophet.
marg.| {c} Et cineres. For te locus erat, in quo iaciebantur fundamenta altaris.
marg.| {d} Et universam regionem mortis. For te sic dicebatur locus damnatorum, vel suspensorum.
marg.| {f} Et usque ad angulum porte equorum. Sic dicebatur quedam porta.
marg.| {g} Et non destruetur ultimo etc.   Hoc referunt Iudei ad suam auream Hierusalem, que tanto spatio, ut dictum est, protendetur.
marg.| {Θ} {a} Et circuibit Goatha quod interpretatur gyratio, scilicet conscientie proprie per sollicitam discussionem.
marg.| {b} Et omnem vallem cadaverum id est mundum, qui totus in maligno positus est. Ad quem debet extendi Religio, vel Ecclesia per latitudinem caritatis, vel affectum compassionis. Vel in hoc notatur peccatorum consideratio.
marg.| {c} Et cineres per proprie fragilitatis et mortis considerationem. Ps. 101. Cinerem tamquam panem manducabam. Gn. 18.d. Loquar ad Dominum meum, cum sim pulvis et cinis.
marg.| {d} Et universam regionem mortis per Inferni meditationem. Is. 38.b. Vadam ad portas Inferi.
marg.| {e} Usque ad torrentem Cedron ubi erat hortus, ubi traditus est Dominus, ad Passionis Christi meditationem. Cedro enim interpretatur tenebre. Est ergo considerare quod Dominus passus est ab his, qui habebant tenebras ignorantie. Si enim cognovissent, numquam Dominum glorie crucifixissent, ut dicitur. 1Cor. 2.b.
marg.| {f} Et usque ad angulum porte equorum. Per angulum porte equorum, spes resurrectionis significatur. Equi namque sunt corpora electorum. Unde Apc. 19.d. Exercitus, qui sunt in celo, sequebantur eum in equis albis, vestiti byssino albo et mundo. Porta ergo est Christus. Angulus autem est una fides omnium per ipsum resurgentium. Vel equi sunt boni claustrales, qui habent Deum sessorem. Porta est exitus ab hac vita. Angulus porte est deflexio ab hac vita misera, que fit in morte. Prima linea huius anguli est reflexio a seculo ad claustrum ; secunda ab hac miseria ad gloriam.


Comment citer cette page ?
Martin Morard, ed., Hugo de Sancto Caro. Postilla in totam Bibliam (Ier. Capitulum 31), in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2024. Consultation du 21/11/2024. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/editions_chapitre.php?id=hug&numLivre=34&chapitre=34_31)
Signaler un complément d'information

Notes :