Philippus Cancellarius

Psalmus 36

Numérotation du verset Ps. 36,1 

¶ Psalmus David1.
¶Codd. : (Ps. 36) Ω M (161vb-162rb) ΩS (264rb-va) ΩX (226rb-va) P15205 (64va-67va) P10489 ω 1 (74ra) Ps-G Rusch
1 Psalmus David ΩS ΩX P15205 P15205 ²] Ipsi David Ps-G D14 D30 | David] + hic hortatur Moysen et ad fidem demonstrans et salutem Ecclesie monet credentes D30
Numérotation du verset Ps. 36,I 

Noli emulari
in malignantibus ¦
neque zelaveris
facientes iniquitatem.
Numérotation du verset Ps. 36,2 II

Quoniam tamquam fenum
velociter arescent ¦ et
quemadmodum olera2
2 quemadmodum Ps-G D30 Rusch ] sicut Ps-R
herbarum
cito decident.
Numérotation du verset Ps. 36,3 III

Spera in Domino
et fac bonitatem ¦
et3 inhabita
3 et Hi ] om. D30*
terram
et pasceris
in divitiis
eius. 4
4 <divisio.> Domino… Hi D30 Ω M] Domino’... bonitatem ¦... terram’ ω 1, Domino… terram ΩX P15205 , Domino… bonitatem’… terram ¦ ΩS
Numérotation du verset Ps. 36,4 IV

Delectare
in Domino ¦ et dabit tibi petitiones cordis tui.
Numérotation du verset Ps. 36,5 V

Revela
Domino viam tuam et spera in eo5 ¦ et ipse
5 eo Ps-G ( C I M Q W ΦP* G ² ΨB V D ) D30 P10489 ω 1 Ω Rusch Ed1530 Clementina ] eum Cor2 (antiq.) Ps-G
faciet.6
6 <divisio.> tuam’… eo ¦ ω 1] tuam ¦… eo ’ ΩS, tuam ¦… eo Hi ΩX P15205
Numérotation du verset Ps. 36,6 VI

Et
educet quasi lumen iustitiam tuam†
et iudicium tuum
tamquam meridiem ¦
Numérotation du verset Ps. 36,7 

subditus esto Domino
et ora eum. 7
7 <divisio.> tuam+… meridiem ¦… Domino D30 Ω M] … Domino’ ω 1, tuam ¦… meridiem’… Domino’ ΩS,tuam ¦… meridiem’… Domino ΩX ; tuam ¦… meridiem… Domino’ P15205
Numérotation du verset Ps. 36,VII 

Noli emulari
in eo qui prosperatur
in via sua ¦
in8* homine faciente iniustitias.9
8 in Hi Cor2 (hebr. et ant. et grecus non interponunt ET ) Ps-G ] et praem. Ψ B² D30* ( eras. ) ΩX P10489 Ps-εPs.-Moz. Rusch |
9 <divisio.> eoD30 ΩSXω1] eo’ Ω M |
Numérotation du verset Ps. 36,8 VIII

Desine ab ira
et derelinque furorem ¦ noli emulari ut maligneris.
Numérotation du verset Ps. 36,9 IX

Quoniam qui malignantur
exterminabuntur ¦
sustinentes autem
Dominum ipsi
hereditabunt terram.
Numérotation du verset Ps. 36,10 X

Et
adhuc pusillum et non erit peccator ¦
et queres
locum eius et non invenies.10
10 <divisio.> pusillum’ ω 1
Numérotation du verset Ps. 36,11 XI

Mansueti autem
hereditabunt terram ¦
et delectabuntur
in multitudine pacis.
Numérotation du verset Ps. 36,12 XII

Observabit peccator
iustum ¦
et stridebit
super eum dentibus suis.
Numérotation du verset Ps. 36,13 XIII

Dominus autem irridebit eum ¦
quoniam prospicit
quod11 veniet12
11 quoniam... quod Ps-G ( plerique codd. et edd. ) D30 Cor2 (antiq. cum greco) Ω P10489 ω 1 Rusch cum Ps-R ] quia... quoniam Ps-G ( R F C I) |
12 veniet Ps-G D30 Ω MX P15205 Rusch ] veniat Hi ΩS P10489 ω1 Ps-γ Ps-κ, venit Ps- δ, venient Ps-ε Ps-Moz |
dies eius.
Numérotation du verset Ps. 36,14 XIV

Gladium
evaginaverunt peccatores ¦ intenderunt
arcum suum.
Numérotation du verset Ps. 36,XV 

Ut
decipiant13 pauperem
13 decipiant Hi D30 Ω 10489 ω1 Rusch ] deiciant Ps-R Clementina
et inopem ¦
ut trucident14
14 trucident Hi D30² Ω M ΩX² ω 1 Ps-G Rusch ] trucidant D30* ( ? ) ΩS ΩX* P10489 Corsiniana40E15
rectos corde.
Numérotation du verset Ps. 36,15 XVI

Gladius eorum intret
in corda ipsorum ¦
et arcus eorum15 confringatur.
15 eorum Hi Ps-G ( plerique codd. et edd. ) D30 ω1 P10489 Rusch cum Ps-R ] ipsorum Ps-G
Numérotation du verset Ps. 36,16 XVII

Melius est modicum
iusto ¦ super
divitias peccatorum multas.
Numérotation du verset Ps. 36,17 XVIII

Quoniam brachia
peccatorum conterentur ¦ confirmat autem
iustos Dominus.
Numérotation du verset Ps. 36,18 XIX

Novit
Dominus
dies immaculatorum ¦
et hereditas eorum
in eternum erit.
Numérotation du verset Ps. 36,19 XX

Non confundentur16
16 confundentur Hi ΩX Rusch ] confundantur P10489
in tempore malo†
et in diebus famis
saturabuntur ¦
Numérotation du verset Ps. 36,20 

quia peccatores
peribunt. 17
17 <divisio.> malo+… saturabuntur ¦ D30 ω 1] malo… saturabuntur Ω M ; malo ¦… saturabuntur ¦ Hi ΩS, malo ¦… saturabuntur ΩX P15205
Numérotation du verset Ps. 36,XXI 

Inimici
vero18
18 vero Hi P10489 Ω ω1 Ps-G ] om. P15205
Domini mox19
19 mox Ps-G D30 ² Cor2 ( UT non est interponendum) Ω MX P10489 P15205 Rusch ] + ut Ps-G ( I² M* ) D30 * ( eras. ) ΩS ω 1 Clementina
honorificati fuerint20
20 fuerint Hi Ω P10489 ω 1² Ps-G ] fuerunt ω 1*
et exaltati ¦
deficientes
quemadmodum
fumus deficient21.
21 deficient Ps-G ( plerique codd. et edd. ) D30 Rusch cum Ps-R ] defecerunt Ps-G , deficiant ΦR*
Numérotation du verset Ps. 36,21 XXII

Mutuabitur peccator
et non solvet ¦
iustus autem miseretur
et retribuet22.
22 retribuet Hi ΩS ΩX ω 1 Rusch Ed1530 ] tribuit Ps-G (R² F* M²) D30 , tribuet Ω M P10489 Ps-G | <divisio.> peccator… soluet ¦ D30 Ω]peccator ’… soluet ¦ ω 1
Numérotation du verset Ps. 36,22 XXIII

Quia benedicentes
ei hereditabunt terram ¦
maledicentes autem
ei disperibunt.
Numérotation du verset Ps. 36,23 XXIV

Apud
Dominum gressus hominis dirigentur23 ¦
23 dirigentur Hi D30 Ω M Rusch Ps-G ] dirigetur Ps-G (Q W K ΨB²) ΩS ΩX ω 1 cum Ps-αγ Ps-Moz C Ps-Med
et viam eius
volet24.
24 volet Ps-G cum LXX Hexapl. Hieron., Ep. 106 Ps-α Ps-γ Ps-δ Ps-λ
Numérotation du verset Ps. 36,24 XXV

Cum ceciderit 25*
25 ceciderit Hi D30 ΩS ω1 Ps-G ] + iustus Ω M Rusch cum Ps-R , + peccator P10489* (cancell.)
non collidetur ¦
quia Dominus supponit26
26 supponit Hi D30 Ω P15205 P10489 ω 1 Cor2 (satis antiq. et hebr. in presenti, grecus presentis temporis) Rusch ] supponet Ps-G (Q*), supponitur ΨB
manum suam.
Numérotation du verset Ps. 36,25 XXVI

Iunior
fui etenim27 senui† et non vidi iustum derelictum ¦
27 etenim Ps-G ( plerique codd. et edd. ) D30 Ω ω1 Rusch ] nec enim P10489, et Ps-G cum Ps-R
nec28 semen eius
28 nec Cor2 (anti.) Hi ΩX] neque Ps-G ( F ) Ps-βγ, et P10489
querens panem29.
29 panem Ps-G ( plerique codd. et edd. ) Hi D30 Ω P10489 ω 1 Rusch ] panes Ps-G
Numérotation du verset Ps. 36,26 XXVII

Tota die
miseretur
et commodat ¦
et semen illius
in benedictione erit.
Numérotation du verset Ps. 36,27 XXVIII

Declina30 a malo
30 Declina] Hic est divisio in psalteriis ad usum monachorum iuxta Regulam sancti Benedicti ut Hi
et fac
bonum ¦
et inhabita
in seculum seculi.
Numérotation du verset Ps. 36,28 XXIX

Quia Dominus amat
iudicium†
et non derelinquet
sanctos suos ¦
in eternum conservabuntur. 31
31 <divisio.> iudicium +… suos ¦ ω 1 D30 ] iudicium ¦… suos Ω MX; iudicium ¦ … suos ’ ΩS
Numérotation du verset Ps. 36,XXX 

Iniusti punientur ¦
et semen impiorum
peribit.
Numérotation du verset Ps. 36,29 XXXI

Iusti autem hereditabunt terram ¦
et inhabitabunt in seculum seculi super eam.
Numérotation du verset Ps. 36,30 XXXII

Os iusti meditabitur
sapientiam ¦
et lingua eius loquetur iudicium ¦
Numérotation du verset Ps. 36,31 XXXIII

Lex Dei eius
in corde ipsius ¦
et
non supplantabuntur
gressus eius.
Numérotation du verset Ps. 36,32  XXXIV

Considerat peccator iustum ¦ et
querit mortificare eum.
Numérotation du verset Ps. 36,33 XXXV

Dominus autem non derelinquet eum
in manibus32 eius
32 manibus Ps-G ( plerique codd. et edd. ) Hi D30 Rusch cum Ps-R ] manus Ps-G
nec damnabit
eum
cum iudicabitur
illi.
Numérotation du verset Ps. 36,34 XXXVI

Exspecta
Dominum et custodi
viam eius†
et exaltabit te
ut
hereditate capias
terram ¦
cum perierint peccatores videbis. 33
33 <divisio.> eius+… te… terram ¦ D30 Ω M ω 1] eius ¦ … te ¦… terram ¦ ΩS, eius ¦… te… terram ¦ ΩX
Numérotation du verset Ps. 36,35 XXXVII

Vidi impium
superexaltatum ¦
et elevatum
sicut
cedros Libani. 34
34 <divisio.> superexaltatum ¦ et eleuatum Hi D30 ω 1 ΩX] superexaltatum et eleuatum ¦ ΩS P15205
Numérotation du verset Ps. 36,36 XXXVIII

Et transivi
et ecce non erat ¦
quesivi35 eum
35 quesivi Ps-G (Q*) Hi D30 Cor2 (grecus et hebr. et antiq. et Hier. pretermittunt ET ) Ω ω 1 Rusch cum Ps-R ] et praem. P10489* ( exp. ) Ps-G
et non est inventus locus eius.36
36 <divisio.> transivi... eum Hi D30 Ω MX ω 1] transivi’ eum’ ΩS
Numérotation du verset Ps. 36,37 XXXIX

Custodi
innocentiam
et vide
equitatem ¦
quoniam sunt reliquie homini pacifico.37
37 <divisio.> innocentiam… equitatem ¦ D30 ΩX P15205 ] innocentiam’… equitatem ¦ ΩS ω 1
Numérotation du verset Ps. 36,38 XL

Iniusti autem38
38 autem Hi Ω MX P10489 ω 1] om. ΩS*
disperibunt ¦ simul
reliquie
impiorum interibunt39.
39 interibunt Ps-G ( plerique codd. et edd. ) Ω M ΩS ΩX ω 1 P10489DD30 Rusch ] peribunt Ps-G | <divisio.> disperibunt ¦ simul D30 ΩSX ω 1] disperibunt simul ¦ Hi Ω M
Numérotation du verset Ps. 36,39 XLI

Salus autem iustorum a Domino ¦
et
protector eorum in tempore tribulationis.
Numérotation du verset Ps. 36,40 XLII

Et adiuvabit eos Dominus
et liberabit eos†
et eruet eos
a peccatoribus ¦ et salvabit eos
quia speraverunt in eo40. 41
40 eo Hi D30 Ω ω1 P10489 Ps-G ] eum Ps-G (R Q* ΦRGV) P15205 Ps-R |
41 <divisio.> eos²+… peccatoribus ¦ D30 Ω MS ω 1] eos² ¦… peccatoribus ΩX P15205 | eos4 D30 Ω MX P15205 ] eos4’ ω 1, eos ¦ ΩS |

Psalmus 36

Numérotation du verset Ps. 36,2 Sermo. 77 
prol.| De fragilitate humana comparata feno et de holerum pulmentario diaboli In Psalmo 36A
A Codd. : V9877 (42ra) Ed1523
{A} Quoniam tamquam fenum velociter arescent etc.
marg.| Fenum proprie dicitur non quolibet herba, sed prati, subtilis et delicata: que propter subtilitatem substantie cito arescit. Et designat carnales et gloriam corum temporalem. Unde Is. 40 Omnis caro fenum et omnis gloria eius quasi flos agri etc. Exsiccatum est fenum et cecidit flos. Primo est viride. Secundo defalcatur Tertio ut arescat dispergitur. Quarto in cumulum colligitur et pedibus lascivientium conculcatur. Super plaustrum portatur. {B} Iumentis in cibum datur.
marg.| ¶ Primo inquam viret, sic et carnales primo florent in temporalibus. Et potest dici pratum ridet: maxime quando quis floret in iuventute. Per homini pratum delectantur luxuriantes demones pertransire. In quorum persona dicitur. Sapientie 2 Non sit pratum quod non pertranseat luxuria nostra. Propter hunc virorem quem mundus pretendit multi decipiuntur iuvenes, de quorum vita speratur et citius sperato tolluntur.
marg.| {C} Et ita secundo fenum defalcatur. Unde cum dixisset Prv. 27 Aperta sunt prata, subiungit, et apparuerunt herbe virentes, et sublata sunt fena de montibus. Aperiuntur prata quando floret iuventus leta. Fena demontibus tolluntur quando falce mortis de medio prescinduntur. Sicut leccator carpit immaturos fructus: sic et diabolus. Is. 28 Et erit flos decidens glorie etc. quasi temperancum ante {1.152r} maturitatem autumni. quod cum aspexerit videns statim ut manu tenuerit denuorabit illud. Et Iob. 15 Ledetur quasi vinea in primo flore botrus eius, et quasi oliva proiiciens florem suum. Falsam ergo pacem pretendit mundus in iuventutis virore. quod significatur in hoc quod pueri Hebreorum ramos olivarum coram Domino portabant cum pacem non haberet civitas ad eum. Similiter et iuventa etas falsam pacem et dierum diuturnitatem pretendit cum ita non sit. Ideo dicitur Ecclesis. 12 Memento creatoris tui in medio iuventutis tue antequam veniat tempus afflictionis tue, et appropinquent anni de quibus dicas, non mihi placent.
marg.| ¶ Tertio fenum dispergitur ut arescat: {D} sic et carnales per curas et sollicitudines mundanas disperguntur et arescunt, et ab humore gratie arefiunt. Unde Sir. 14 : Insatiabilis est oculus cupidi in parte iniquitatis non satiabitur, donec consummet iniustitiam, arefaciens animam suam. {E} Tribulatio enim huius mundi et afflictio animi eos faciunt mente et corpore arescere et marcescere. Unde Iacobi primo. Exortus est sol cum ardore, id est tribulatione et afflictione, et arefecit fenum, id est carnem. Et flos eius decidit, et decor vultus eius deperiit. Boetius. Confiteor facere hoc annos sed altera causa est, Anxietas animi continuusque labor.
marg.| ¶ Quarto colligitur fenum quasi in acervum: {F} sic et carnales primo colliguntur hic in culpa: in qua sunt unanimes. Unde Prv. 1: Sortem mitte nobiscum, marsupium sit unum omnium nostrum. Et Sir. 13 : Omnis caro ad similem sibi coniungetur: et omnis homo simili sui sociabitur. Secundo colliguntur simili morte, Quia mors {1.152v} peccatorum pessima. Tertio colliguntur in simili pena, luxuriosi cum luxuriosis. Gulosi cum gulosis. Unde Mt. 13 Colligite zizania et alligate ea per fasciculos: triticum autem in horrea congregate. et Mi. 4 Ipsi non cognoverunt consilium Domini. Quia congregavit eos quasi fenum aree. De utroque dicitur Sir. 21 Stupa collecta synagoga peccantium (Ecce prima collectio) Et consummatio illorum flamma ignis: ecce secunda.
marg.| {G} ¶ Quintum est quod fenum portatur super plaustrum et stridet plaustrum, et sub feno murmurat. Sic Dominus sub peccatore qui per patientiam portatur. Amos. 3 Ego stridam super vos quasi plaustrum onustum feno. Et ad Rm. 2 An ignoras quod patientia Dei ad penitentiam te exspectat?
marg.| {H} ¶ Sextum est quod fenum datur in cibum iumentorum. Iumentum est diabolus secundum quod tentat de vitiis carnalibus: et ipsi carnales cibi eius sunt. Unde dicitur Dn. 4 Fenum quasi bos comedet. Sicut fenum est cibus iumemtorum ita olera hominum. Unde Gn. 9 Omne quod movetur et vivit erit vobis in cibum etc. quasi olera herbarum virentia tradidi vobis omnia. Iumentum dicitur diabolus quando tentat de peccatis carnalibus, homo quando tentat de spiritualibus. {I} Qui ergo carnalibus vitiis subiacent ei, fenum sunt. Qui spiritualibus ei olera sunt.
marg.| De his facit sibi poream cibum valde deliciosum et multum ei sapidum. Unde Abacuc 1a : « Incrassata est pars eius et cibum eius electus ». Hec autem olera arte componuntur. Primo olera truncantur et minutatim dividuntur et coquuntur. Secundo truncata et diminuta in vase scilicet olla vel alio colliguntur. Tertio ad hoc ut deliciosa sint et non arida arietine carnis pinguedine condiuntur. Ista olera {1. 153r } truncantur et per minutias dividuntur quando corda eorum qui spiritualibus vexantur nequitiis, per invidiam, rancorem, iram, et odium, et curas alias discerpuntur. Quando vides aliquem alii invidere et de aliena felicitate torqueri, vel ira trucidari dic quod serviens diaboli et coquus est et quod truncat id est minutatim discerpit olera diaboli. Unde de invido dicitur, carpitque et carpitur Una. Et Act. 8 Audientes autem hec dissecabantur in cordibus suis et stridebant dentibus suis. Secundo truncata in vase simul ad coquendum colliguntur, et hoc fit quotiens nequam homines et invidi, ut plus possint, conspirationibus et colligationibus sociantur quasi porea diaboli quod faciebant Pharisei et Scribe. De quibus Io. 11 « Collegerunt pontifices et pharisei concilium » etc. Eodem modo quicumque faciunt collectiones in capitulis de seipsis poream diabolo preparant. Habet ergo coquos qui sibi poream faciunt diabolus. Inter clericos, scilicet canonicos in ecclesiis; inter claustrales, in monasteriis; inter cives in conviviis ; inter scholares in scholis et in gymnasiis1, hi significantur per demoniacum quem Dominus interrogat. Mc. 5 Quod tibi nomen? Et respondit ‘legio’ et dicitur de isto neque catenis quis qua poterat eum ligare, quoniam sepe catenas et compedes comminuerat. De hoc dicitur Sir. 26 A tribus timuit cor meum: et in quarto facies mea metuit. Delaturam seu potius zelaturam civitatis, collectionem populi, calumniam mendacem.
a Hab. 1.
1 gignasii V9877 f. 44rb5
marg.| {K} Tertio, ad hoc ut non sint arida arietum pinguedine, condiuntur. Habet enim Ecclesia suos arietes: maiores scilicet in capitulis. Habet monasterium suos arietes scilicet maiores in monasteriis, scilicet priores et subpriores2*. Habet communitas suos arietes {1. 153v } scilicet maiores in monasteriis scilicet priores et suppriores. Habet communitas suos arietes maiores in eis: iuratos et scabinos. Habet et schola suos arietes, doctores in scholis. Hi vere dicuntur arietes qui habent cornua utriusque Testamenti. De quibus in Psalmo « Montes exultaverunt sicut arietes » etc. Arietes duces gregis sunt magni doctores. Agni ovium sunt scholares. Et iterum. « Induti sunt arietes ovium » scilicet scientia et virtute. Et valles id est laici et quicumque minores   abundabunt frumento . Alioquin dicitur de his Lam. 1 : « Facti sunt principes eius sicut arietes » non invenientes pascua. Abierunt absque fortitudine. Hos intendit diabolus carnifex mactare, et quasi per frusta dividere scilicet per sollicitudines et curas diversas et schismata multa discerpere ut olera sua possitim pinguare. Quanto enim maiori scientia vel virtute preminent, tanto sibi eos diabolus ad hec reputat aptiores.
2 sub priores V9877 ] suppriores Ed1523
marg.| Unde Ez. 34b « Pone ollam eneam et mitte in eam aquam ». Pecus pinguissimum assume. congere frusta eius in ea. Hec olera diabolus diligenter coquit dum in istis ignem discordie vel ire, vel concupiscentie cuiusque appositis faculis, et aliis suggestionum fomentis, incendit. Unde Os. 7 Applicuerunt quasi clibanum cor suum cum insidiaretur eis. Omnes succensi sunt, quasi clibanus a coquente. Non dormivit tota nocte coquens eos. « Pone inquit ollam »c etc. Olla ista unitas est conspirationis. {L} Hec olla non dicitur terrea sed enea. Terrea olla est fragilis, enea fortis. Quid ergo est enea olla nisi conspiratio fortissima et iuramentorum colligationibus firmata? Unde vix potest aliquid contra ipsam resistere. Unde Sir. 13 Quid communicabit cacabus ad ollam? Quando intra se conflixerint confringetur. « Mitte in eam aquam ». « Aque multe populi multi ». In eam aquam ponere est multos in {1. 154r } unitate prava sociare. Pinguissimum pecus assume. Pecus pingue artista. pecus pinguius, decretista: pecus pinguissimum theologus utpote habens pascua meliora. Pecus pinguissimum occiditur quando huiusmodi colligationibus etiam theologus qui maxime deberet resistere, irretitur. Per frusta discerpitur, quando huc et illuc diversis curis, diversis consiliis agitatur: et in eius pinguedine in gravem Dei iniuriam olera diabolo condiuntur. Quia sicut dicitur Lv. 3 Omnis adeps erit Domini. Potius deberent sancti et theologi se ab his carnalibus separare. Sicut dicitur de Helia Sir. 48 Et surrexit Helias propheta quasi ignis, et verbum ipsius quasi facula ardebat. Et Sir. 47 Quasi adeps separatus a carne, sic David a filiis Israel. Apponuntur huic olle, faces invidie, fomenta discordie: et non cessat bullire. Unde Iob. 41 Fervescere faciet quasi ollam profundum mare. Olla dum nimis bullit, foras aqua exit: sic dum arietes tales per usurpatio nem et presumptionem bulliunt, nonnulli hoc advertentes ab eis recedunt. Olla Domini conditur caritate: de qua Prv. 15 Melius est vocari ad holera cum caritate, qua ad vitulum saginatum cum iurgio.
b Revera : Ez. 24, 3.
c Ez. 24, 3.
Numérotation du verset Ps. 36,21 
Sermo 78
prol.| De creditoribus a quibus mutuo accipit peccator et de usurarii fraude. In Psalmo 36.3
3 om. codd.
marg.| {M} Mutuabitur peccator et non solvet etc.
marg.| Duo sunt creditores a quibus mutuatur peccator : Deus et diabolus. A diabolo mutuatur peccator monetam scilicet peccatum. Monete huius fabricatores vel percussores sunt omnes qui verbo vel facto vel consilio vel exemplo sunt peccatorum incensores, sicut adulatores, vetule stupri conciliatrices. De quibus Ier. xxiii « Confortaverunt manus pessimorum {1.155r} ut non converteretur unusquisque a malitia sua. » Diabolus autem est ut usurarius. Usurarius vult accipere ex pacto supra sortem. {N} Sic diabolus sub gravissimis commodat usuris. Cuius usure sunt eterna pena pro momentanea delectatione. Unde Ecclesi<astic>i 20d : « Datus insipientis non erit tibi utilis. » Oculi enim septemplices sunt. Exigua dabit, et multa improperabit. Item ab hoc ex pacto vult te teneri. Unde Is. 28 : « Percussimus fedus cum morte, et cum inferno fecimus pactum. » Preter usuram quam exspectat supra sortem vult usurarius servitia accipere iterum. Sic et diabolus preter penam eternam exigit angustias et labores quos multiplices peccator sustinet in procuranda voluptate sua. Utrumque notatur Prv. 14. Cum dicitur, Risus dolore miscebitur et extrema gaudii luctus occupat. Numquam vellet usurarius sibi illud restitui quod credidit ut multiplicentur usure, ita ut ex toto fiat non solvendo. Sic et diabolus numquam vellet peccatorem relevari a peccati obligatione per confessionem: sed semper precium debiti multiplicari ita ut non sit solvendo dum desperet. Sicut dicitur de Cain. Qui dixit Gn. 3 Maior est iniquitas mea qua ut veniam merear. Tandem usurarius occupat non solum omnia bona, sed etiam filios et filias pro debito suo. Sic et diabolus corpus et animam et omnia opera. Sic fecit Ade, qui cum non esset solvendo diabolo, omnem eius posteritatem sibi occupavit. Hinc dicitur Ps. cviii. Scrutetur fenerator omnem substantiam eius. Et hoc significatum est 4Rg. 4 Mulier dixit Heliseo. En venit creditor ut tollat duos filios meos. Heliseus autem fecit oleum abundare dicens, de parte solve debitum: tu autem et filii tui vivite de reliquo. Sic et Christus duplicem attulit misericordiam. liberantem a delicto culpe, et conservantem in statu gratie {1.155r} unde ex usuris et iniquitate redimet animas eorum. He sunt ergo cause quare dicitur. Mutuabitur peccator et non solvet etc.
d Sir. (Eccli.) 20, 14.
marg.| {O} ¶ Secundus creditor est Dominus qui liberat a peccato. Unde Prv. 22 Pauper et dives scilicet creditor obviaverunt sibi etc. quod fuit in Christo: qui pauper fuit secundum humanam naturam. dives secundum divinam, vel pauper genus humanum. Hic creditor homini mutuatur per seipsum quandoque: quando per servos et ministros suos. per seipsum scilicet omnia bona naturalia et gratuita. Hec sunt talenta eius et moneta. Unde dicitur Mt. 25 Homo quidam peregre proficiscens etc. Per ministros suos qui sunt nostri benefactores. Nec etiam alienos ab his reputo persecutores. Quotiens ergo a quocumque beneficium receperis reputa per illum illud a Deo tibi mutuatum, cuius ille servus est. Eodem modo dico de bono verbo, ut de predicatione vel bono consilio. Unde Sir. 18. Nonne ardorem refrigerabit ros? Sic et verbum melius qua datum. {P} Persecutores etiam nostri in hoc ministri Dei sunt et iniuriam quam nobis inferunt debemus mutuum reputare. Quia homini iniuriis si eas remittamus, possumus debita nostra exsolvere: vel pro eis que Deo debemus homini persecutores tamquam debitores nostros pro nobis debemus delegare. Miro enim modo homini creditores in ipso suo mutuo nobis fiunt debitores: et licet vulgariter persecutores dicantur. potius tamen dicendi essent benefactores, et adiutores quantum ad nos: et si non quantum ad eos. per eos enim materiam habemus liberandi nos a debitis nostris si iniuriam sustinemus et non nos vindicamus. Unde Sir. 28 Relinque proximo nocenti tibi: et tunc deprecanti tibi peccata solventur. Dominus autem paratus est debitum debito compensare. Unde dimittite et dimittemini. Dic ergo quando receperis iniuriam vel contumeliam. Hodie {1.155v} lucratus sum unde possum me absolvere: non iniuriam alia iniuria vindicare. Quia hoc esset aurum commodatum tibi, proiicere et te novo debito obligare. Unde ad Rm. 12 {Q} Non vos vindicantes carissimi.
marg.| ¶ Nota autem quod Dominus sive commodet per se sive per ministros suos: cum fenore vult recipere: sive sint talenta bonorum naturalium sive gratuitorum. Hec enim cum gratiarum actione et etiam cum multiplicatione debes Deo reddere. Unde damnatur qui abscondit talentum in terra: et dicitur. Mt. 25 Nonne oportuit pecuniam meam dare nummulariis etc. Eodem modo, si committat verbum bonum per predicatorem, debes multiplicatum reddere, quia verbum Dei semini comparatur: quod bona terra reddit cum fenore. Unde Lc. 8 Exiit qui seminat etc. Semem quod cecidit in bonam terram fecit fructum centuplum. Eodem modo quando persecutionem persecutor exercet, reddere debemus fructum cum fenore gratiarum: et non per iniurias sed per beneficia respondere, immo adsistere iuxta illud Rm. 12 Si esurierit inimicus tuus etc. Sic enim faciens congeres carbones ignis super caput eius.
marg.| {R} ¶ Sunt autem quodam vitia que vitare debemus circa mutuum diaboli. et circa mutuum Dei. Circa mutuum diaboli primum vitium est illud mutuum reputare inventionem, sicut quidam qui ita gaudent de opportunitate peccandi ac si invenissent thesaurum, non attendentes sub quantis usuris oporteat hoc solvere: immo videtur gratis acceptum. de hoc dicitur Sir. 29 Multi quasi inventionem estimaverunt fenus. hoc ipsum commune est circa mutuum Domini. Si enim receperis a Deo bona multa non debes stulte efferri et quasi inventionem reputare, sed cum timore cogitare te obligatum esse. Quis gaudebit de eo quo obligatus est? Unde Lc. 7 Quis eum plus diligit? Respondit, Cui {1.156r} plus donavit etc. ideo sive in bono sive in malo mutuo debes stricte computare tecum: iuxta verbum Sir. 42 Datum et acceptum omne describe.
marg.| {S} ¶ Secundum est non libenter cito reddere, sed cum molestia. Unde Sir. 29 Multi prestiterunt molestias iis qui se adiuverunt. Donec accipiant manus dantis osculantur et in promissionibus humiliant voces suas: et in tempore redditionis postulabitur tempus, et loquentur verba tedii et murmurationis: et tempus causabitur. In malo etiam sicut in mutuo peccati non debemus dilationem querere in reddendo. Unde Sir. 5 Ne tardes converti ad Dominum etc.
marg.| {T} ¶ Tertium est non totum reddere quod est commune etiam et in bonis et in malis. Quia de omnibus bonis gratie reddende, et de omnibus malis plena confessio facienda. contra quos dicitur Sir. 29 Stolidus (alias solidi) vix reddet dimidium. Oportet tamen totum reddere. Unde Mt. 5 Non exies inde, donec reddes novissimum quadrantem.
marg.| {V}¶ Tria sunt alia vitia que non communia sed locum habent in bonis. Primum est quod debitor abscondit se a suo creditore. Et hoc vitium quasi hereditarium est nobis a patre primo Adam qui Domino ipsum querenti dixit Gn. 3 « Domine audivi » etc. et abscondi me etc. contra quos dicitur Sir. 29 Repromissorem fugit peccator et immundus. Et 22 Amicum salutare ne confundaris. Secundum est sibi ascribere quod aliunde accipitur. Sir. 29 {X} Bona verba repromissoris sibi ascribit peccator. {Y} Tertium est quocumque ingratitudo. Unde in eodem. Ingratus sensu dereliquit liberantem se. Talis autem meretur sibi alias non subveniri. Quia sicut vulgariter dicitur. Si non deesset bonus solutor, non deerit bonus commodator vel creditor. {1. 156v } Unde Sir. 29 Confirma verbis et fideliter age cum eo et in omni tempore invenies quod necessarium est. {Z} Ultimo notandum quod Dominus est curialis creditor. Multi enim nolunt credere quia putant aliquos non esse solvendo et permittunt illos perire. Quia propter pauperiem et inopiam non dimittit nobis commodare et ita facit sicut precepit fieri. Sir. 29 Propter mandatum assume pauperem et propter inopiam eius ne dimittas eum vacuum. perde pecuniam propter fratrem et amicum et non abscondas illam sub lapide in perditionem.
Numérotation du verset Ps. 36,37 
Sermo 79
prol.| ¶ De duplici mensa scilicet consolationis seu voluptatum et tribulationis seu adversitatum, et de reliquiis utriusque.B In Psalmo 36 4
B Codd. : V9877 (45rb)
4 om. codd.
Custodi innocentiam et vide equitatem, quoniam sunt reliquie homini pacifico etc.
marg.| {A} Duplex est mensa. Mensa consolationis, et mensa tribulationis, utraque habet tempus suum. Mensa tribulationis in presenti habet tempus suum, et non mensa consolationis, econtrario mensa consolationis futuri status est et non mensa tribulationis: ita ordinavit Deus, nec aliter esset nisi malitia hominum permutaret. Si enim omnes sicut invitati sunt sederent in presenti ad mensam tribulationis: In futuro sederent ad mensam consolationis. Sed quia permutant, hic sedere volentes ad mensam consolationis, ideo in futuro sedebunt ad mensam tribulationis. Unde Lc. 16 : “Abrahe dixit dives. Pater Abraham miserere mei et mitte Lazarum ut intinguat extremum digiti sui in aquam, ut refrigeret linguam meam quia crucior in hac flamma. Et respondit Abraham : Fili recordare quia recepisti bona in vita tua et Lazarus similiter mala ; nunc {1. 157r } vero consolatur, tu vero cruciaris ». Et hoc significatum est Gn. 48 Ubi dicitur quod Iacob posuit dexteram suam super caput Effraim qui erat positus ad suam sinistram. Sinistram posuit super caput Manasse qui erat ad dexteram commutans manus: significans quod qui sunt hic ad sinistram per tolerantiam tribulationis, erunt in futuro ad dexteram per gaudium consolationis et econverso: et ideo dicitur Ct. 2 En iste stat post parietem nostrum respiciens per fenestras, prospiciens per cancellos. Hec est equitas, magna Dei. Non enim equum esset ut fieret transitus de deliciis ad delicias. Unde Hieronymus. Delicatus es miles si vis hic gaudere cum mundo et in futuro regnare cum Christo. Immo sicut dicitur Prv. 14. Extrema gaudii luctus occupat. Et Sir. 32 Ante grandinem preibit coruscatio et ante verecundiam preibit gratia. Timeant ergo grandinationem qui presentis gaudii transitoriam habent coruscationem. Iustus itaque et innocens hec attendit, et iuxta verbum, Senece sapiens non se mutat: sed aptat tempori. Quia ergo novit tribulationem propriam esse presentis temporis: sustinet patienter. Quia sicut dicitur Ecclesiastes 3e : « Omnia tempus habent et suis spatiis transeunt cuncta sub celo ». Unde ad Hebreos 12f : « Omnis disciplina in presenti videtur non esse gaudii sed meroris. Postea autem fructum pacatissimum exercitatis per eam reddet iustitie ». Propterea dicitur iusto : Custodi innocentiam non querens hic delicias quia suum tempus non habent, et vide equitatem, predicte scilicet permutationis que iustissima est. Unde et bene in Apostolo sequitur ad Hebreos 12g : « Propter quod remissas manus et soluta genua erigite, et gressus rectos facite pedibus vestris ut non quis {1.157v} claudicans erret, magis autem sanetur. Pacem sequimini cum omnibus et sanctimoniam, sine qua nemo videbit Deum ». Hoc est quod dixit innocentiam. Et subiungit, reliquie sunt homini pacifico. {B} et Nota quare dixit reliquie etc. Nullus consueverat comedere reliquias mense sue, sed pauperibus distribuende reservantur. Cum igitur duplex sit mensa. Mensa consolationis, mensa tribulationis. Ideo non vocantur electi Dei ad mensam consolationis in presenti, et si vocati fuerint nolunt sedere, scientes quod non est presentis temporis. et si quid gustaverint non sapit eis: et quasi abominabile eis coguntur euomere. Non propter saturitatem (sicut dicitur Sir. 31 Si coactus fueris comedere multum, surge e medio et vome et refrigerabit te) sed propter insueti cibi et non temporanei abominationem. Unde et honorem quem receperat ipse Dominus Iesus Christus in Ramis palmarum, statim ne quid deberet mundo exsoluit per sequentem ignominiam passionis. Unde In Psalmo dicitur : Exprobraverunt commutationem Christi tui. {C} Sedent autem divites huius mundi ad mensam consolationis cuius reliquie eorum non sunt, sed pauperum. et pauperes Christi reliquias exspectant. Unde Lc. 16 « Homo quidam » etc. epulabatur quotidie splendide. Et erat quidam mendicus nomine Lazarus qui iacebat ad ianuam eius ulceribus plenus, cupiens saturari demicis que cadebant de mensa divitis: et nemo illi dabat. Erit autem quando finita mensa dabitur illis de reliquiis et plus erit in reliquiis in infinitum qua fuerat in mensa. quod significatum est Io. 6 ubi dixit Dominus: Colligite fragmenta ne pereant. Collegerunt ergo et impleverunt fragmentis duodecim cophinos ex quinque panibus hordeacis et duobus {1.158r} piscibus. Econverso electi Dei nunc sedent ad mensam tribulationis. Et quia non est consuetum quod quis suas comedat reliquias, ipsi eas non comedunt, sed suis pauperibus reservant. Et sicut nunc fuerunt pauperes divitum huius mundi, ita econtrario divites huius mundi pauperes eorum erunt. Et habebunt reliquias de mensa tribulationis et plus erit in reliquiis in infinitum qua in mensa. Vellent si possent habere reliquias de mensa consolationis, sed habere non poterunt: et hoc est quod ut dicitur Lc. 16 Dives dixit Abrahe : « Pater Abraham miserere mei, et mitte Lazarum » etc. Reliquias ergo habere non poterunt quia pauperum Dei sunt, immo edent pauperes et saturabuntur et laudabunt Dominum.
e Qo. 1, 3.
f Hbr. 12, 11.
g Hbr. 12, 12-14.
marg.| {E} ¶ Vel reliquie improprie possunt accipi, ut quod post mensam relinquitur, id dicatur reliquie, eius quod post mensam illam sequitur, non tamen sunt fragmenta eius. Sed hec mensa consolationis presentis nullas habet reliquias, que pertineant ad consolationem, quia post ipsum illis qui sederunt ad ipsam, nulla restat consolatio, scilicet tribulatio: nisi forsitan hoc contingat ex parcitate sumentium. {F} Quam. n. mensa nullas habeat reliquias faciunt tria: scilicet paucitas epularum, consumptibilitas earum, et voracitas edentium. Post mensam igitur consolationis ponitis non remanent reliquie alicuius consolationis, et hoc proptur paucitatem epularum et earum consumptibilitatem: quia pauce sunt delectationes huius mundi, et minime, et consumptibiles ut nebule. Unde Sapientie 5 Spes impii quasi lanugo que a vento tollitur, et tamquam spuma gracilis, que a procella dispergitur. Hoc ipsum facit voracitas edentium que tanta est quod plus sumpsissent, si plus habuissent, et ita voraciter sumunt, quod nihil remanet. Unde dicitur Iob. 27 Dives cum dormierit nihil secum auferet. Et si quereret vbinam sunt? Respondendum esset ei: stulte tu omnia {1.158v} vorasti. Sed electi Dei, si forte aliquando vocati fuerint ad consolationes mundi, parce sumunt: et ideo eis reliquie remanent: sicut dicitur Sir. 21 Utere quasi homo frugi his que apponuntur tibi. Isti enim sunt, unde Abdias in principio: Si fures introissent ad te: si latrones per noctem, quomodo conticuisses? Nonne furati essent sufficientia sibi? Si vindemiatores introissent ad te, Numquid saltem racemum reliquissent tibi? Et idem ad finem. {G} Et non erunt reliqui domus Esau: quia Dominus locutus est.
marg.| ¶ Similiter mensa tribulationis presentis non habet reliquias alicuius tribulationis, quia electi Dei qui tamquam convive sederunt ad mensam illam, nihil habebunt postea tribulationis, sed consolationem, nisi forsitan hoc contingat ex parcitate sumentium: quia ut dictum est, parcitas sumentium facit superesse reliquias. Verum Sapientie 3 In paucis vexati, in multis bene disponentur. Consumptibilitas etiam tribulationum facit electis non superesse earum reliquias, quasi enim nebule transeunt eis, et sicut vapor. {H} Unde Iob. 6 Qui timet pruinam irruet super eum nix. Et ibidem. Fratres mei preterierunt me sicut torrens qui raptim transit in convallibus. Unde vocatur transitus virge: Is. 30 Et erit transitus virge fundatus, quam requiescere faciet Dominus super eum. Sanctis est virge transitus, sed malis fundatus. et permanens. Voracitas etiam edentium facit non superesse reliquias. Avide enim sancti sumunt tribulationes tamquam delicias. {I} Unde Dt. 33 Inundationem maris tamquam mel sugent. Malis autem qui parce sumunt de hac mensa, siquando vocantur, et fastidiunt, magne et multe reliquie remanent. Quia in presenti propria hec omnium erat mensa et debebat quisque de ea iocunde sumere et avide: sed multi avide sumunt de mensa consolationis, et ideo nulle huius restant eis reliquie: de mensa autem {1.159r} tribulationis sumunt parce, et ideo multe restant. Sir. 11 Est homo laborans et festinans et dolens, impius: et tanto magis non abundabit scilicet in temporalibus bonis. Qui nolunt modo plene tribulationes sumere, tunc cogentur bibere: sicut si diceretur alicui, oportet te bibere totum usque ad fundum potionem hanc sive absynthium. Unde Apocalypsis 18. Quantum glorificavit se et in deliciis fuit: tantum date illi tormentum et luctum. Econtrario fiet de bonis. Quia enim hic avide biberunt tribulationes, nulle restabunt. Unde Is. li. Ecce tuli de manu tua calicem soporis, fundum calicis indignationis mee. Non adiiciam ut bibas illum ultra.


Comment citer cette page ?
Martin Morard, ed., Philipus Cancellarius, Summa super Psalterium (Ps. Psalmus 36), in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2025. Consultation du 03/04/2025. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/editions_chapitre.php?id=phi&numLivre=26&chapitre=26_36)
Signaler un complément d'information

Notes :