Hugo de Sancto Caro

Psalmus 84

Numérotation du verset Ps. 84,1 

¶In finem
¶Codd. : D30 Rusch Ps-G
filiis Chore
psalmus.
Numérotation du verset Ps. 84,2 I

Benedixisti Domine
terram tuam ¦
avertisti captivitatem
Iacob.
Numérotation du verset Ps. 84,3 II

Remisisti
iniquitatem1 plebis tue ¦
1 iniquitatem plerique codd. et edd. D30 Rusch cum Ps-R] iniquitates Ps-G
operuisti
omnia peccata eorum.2
2 eorum] + diapsalma Ps-G
Numérotation du verset Ps. 84,4 III

Mitigasti omnem iram tuam ¦
avertisti
ab ira indignationis tue.
Numérotation du verset Ps. 84,5 IV

Converte nos
Deus salutaris noster3 ¦ et
3 salutaris noster Rusch cum Ps-R ] salutum nostrarum Ps-G
averte iram tuam a nobis.
Numérotation du verset Ps. 84,6 V

Numquid
in eternum
irasceris nobis ¦
aut extendes iram tuam a generatione
in generationem.
Numérotation du verset Ps. 84,7 VI

Deus tu conversus
vivificabis nos ¦ et
plebs tua letabitur in te.
Numérotation du verset Ps. 84,8 VII

Ostende nobis Domine misericordiam tuam ¦ et salutare tuum da nobis.
Numérotation du verset Ps. 84,9 VIII

Audiam
quid loquatur in me
Dominus Deus ¦
quoniam loquetur pacem
in plebem suam.
Numérotation du verset Ps. 84,IX 

Et super sanctos suos ¦ et in
eos qui
convertuntur
ad cor.
Numérotation du verset Ps. 84,10 X

Verumtamen
prope timentes
eum salutare
ipsius ¦ ut inhabitet gloria in terra nostra.
Numérotation du verset Ps. 84,11 XI

Misericordia
et veritas
obviaverunt sibi ¦
iustitia et pax osculate sunt.
Numérotation du verset Ps. 84,12 XII

Veritas
de terra orta est ¦
et iustitia de celo
prospexit.
Numérotation du verset Ps. 84,13 XIII

Etenim Dominus dabit benignitatem ¦
et terra nostra
dabit fructum suum.
Numérotation du verset Ps. 84,14 XIV

Iustitia ante eum
ambulabit ¦
et
ponet in via gressus suos.

Psalmus 84

prol.| => Ed1496 (locatim contuli)
prol.| => Ed1703 (transcript.)
Numérotation du verset Ps. 84,1 
marg.| Benedixisti ] etc. Titulus.   [In finem filiis ] etc. In precedenti Psalmo egit de gloria et de tabernaculis eternis, {2.221vb} et de ascensu1 ad ea. In isto redit ad caput circuli2, id est ad initium gratie, scilicet ad Christi Incarnationem, que est nobis causa principalior ascendendi ad eterna tabernacula. Et notabile est, quod iste Psalmus, licet agat de Incarnatione, tamen intitulatur de Passione et trahitur vel cantatur   [filiis Chore] id est filiis Passionis Christi, qui in Calvaria crucifixus est. Chore enim interpretatur calvus, ut supra frequenter habuimus. Hoc autem competenter fit quia tota Christi vita3 fuit passio et incipit a nativitate ; unde, tempore Passionis, quando Ecclesia recitat eius Passionem4, in hymno «Pange lingua 5  » etc., incipit6 a nativitate dicens : «Vagit infans inter arcta positus presepia», etc. a Titulus satis patet. A
a ¶Fons : Hesbert, CAO, n° 8367;   Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 14481 ; Analecta hymnica 50, 71 =   Venantius Fortunatus, Carmina, t. 2.2.13 : Hymnus “Pange lingua [...] praelium certaminis”, MGH Auct. ant. 4, 1, 1881, p. 28.13 (Vagit...) et 22 (Crux fidelis...). = Hymnarium S.O.P., tempore Passionis, in: Ecclesiastica officia fratrum ordinis praedicatorum, ms. Roma, Santa Sabina, XIV-L1, f. 318r-323v, hic f. 319rb = Breviarium parisiense, tempore Passionis, Paris, BnF, lat. 15613, f. 205r -210r, Parisiis, 1250 c. <ex quo>   Hesbert, CAO, n° 8290 ;   Chevalier, Repertorium hymnologicum, n° 4019 (Breviarium OP 1575 etc.] = Hymnus “Crux fidelis”, feria VI in Parasceve.
¶Nota : L’hymne Pange lingua est la matrice de plusieurs pièces liturgiques et antiennes du répertoire grégorien ancien. Des sélections de strophes différentes ont servi à une exécution répartie entre les différents offices de la journée. Les éditeurs de la postille ont adapté le passage aux usages liturgiques de leur temps. Ainsi, à partir de 1575, l’ordre dominicain a remplacé la forme ancienne Pange lingua par la section commençant par Crux fidelis qui reprend en grande partie le même texte, mais dans un ordre différent. Cet usage nouveau ne correspondait ni à l’usage parisien, ni à la liturgie dominicaine unifiée, fixée par Humbert de Romans entre 1259 et 1267 (promulgation pontificale). Le bréviaire dit de saint Dominique, copié en Italie vers 1250, conservé à Rome (Monte Mario, Monasterium O.P., ms. 1, f. 60v3) prescrit l’hymne Vexilla regis prodeunt pour le temps de la Passion. [MM2024]
A ¶Codd. : Bg44 (215va) Ed1703 {MM2024}
1 ascensu] assensu Bg44
2 circuli] tituli Bg44
3 Christi – vita] inv. Bg44
4 eius passionem] inv. Bg44
5 Pange lingua Bg44 ] Crux fidelis Ed1703
6 incipit] patet praem. Bg44
marg.| Intentione monet ut per fidem ad Christum accedamus et7 benedictionem habere mereamur. B
B ¶Codd. : Bg44 (215va) Ed1703 {MM2024}
7 et Bg44 ] ut Ed1703
marg.| Modus. Tripartitus est Psalmus.
Primo ostendit ablationem iniquitatis a Plebe Dei per benedictionem Incarnationis Christi.
Secundo, refert et precatur Deum averti ab ira et Christi adventum propter hoc petit, ibi : Mitigasti.
Tertio, adventum Christi et quanta veniens largiatur, prophetat et ut inde certos faciat filios Chore, hoc Spiritus sancti in se loquentis auctoritate confirmat, ibi :   Audiam quid loquatur in me Dominus Deus.
Agens ergo de Incarnatione, primo ostendit utilitates ex ea nobis provenientes.
Prima est infusio gratie, que notatur, cum dicit:   Benedixisti, Domine, terram tuam. Secunda est peccati originalis remissio, que notatur, cum addit   avertisti captivitatem Iacob.
Tertia est refrigeratio contra fomitem, que notatur cum dicit:  Remisisti iniquitatem plebis tue.
Quarta est remissio peccati actualis, que notatur cum dicit:   Operuisti etc. Prophetica ergo certitudine futura quasi preterita narrans dicit:
Numérotation du verset Ps. 84,2 
I
marg.| {i} O Domine] Pater, qui quondam maledixisti terram propter peccatum primi hominis (Gn. 3.c. Maledicta terra in opere tuo), modo :
marg.| {h} Benedixisti] infundendo gratiam per secundum hominem.
marg.| {k} Terram tuam] id est Ecclesiam, populum, videlicet, Christianum, Ps. 32. Misericordia Domini plena est terra, scilicet per Christum. De quo alio in Psalmo : Quoniam dabit eum in benedictionem in seculum seculi. Et de ipso dictum est Abrahe Gn. 12.a. In semine tuo benedicentur omnes gentes. Et per illam benedictionem.
marg.| {l} Avertisti captivitatem Iacob] id est peccatum originale, per quod genus humanum captivum tenebatur a diabolo. Unde dicebat Apostolus, Rm. 6.d. Video aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis mee et captivantem me in lege peccati. Et adiungit. Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius ? Gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum, Is. 45.c. Captivitatem meam dimittet non in pretio, neque in muneribus. Et bene dicit.   [Iacob] quia non omnes accipiunt gratiam istam, nisi qui in Baptismo supplantant adversarium abrenunciantes Satane et omnibus pompis eius. Nec tantum deletur per hoc peccatum originale, sed et fomes debilitatur.
Numérotation du verset Ps. 84,2* 
moraliter
marg.| * {h} Benedixisti ] etc. Moraliter. Terra Domini quam ipse colit, ut fructum afferat, est anima fidelis, quia, cum bonum fructum affert, benedicit Dominus. Unde Hbr. 6.b. Terra super se venientem sepe bibens imbrem et generans herbam opportunam his, a quibus colitur, accipit benedictionem a Deo, proferens autem spinas et tribulos reproba est et maledicto proxima. Hec benedictio est gratie multiplicatio in presenti et glorie collatio in futuro. Hanc benedictionem debemus petere a Patre nostro celesti, sicut Axa Ios. 15.d. et Iud. 1.c. que dicebat patri suo. Da mihi benedictionem, quia terram arentem dedisti mihi, id est non benedictam, da mihi et irriguam, id est benedictam, Ez. 34.f. Pluvie benedictionis erunt.
marg.| {l} Avertisti captivitatem Iacob] id est luctatores contra tentationes servasti, ne ducerentur in captivitatem peccati, vel Inferni. Sicut de malis dicitur, Is. 46.a. Anima eorum in captivitatem ibit. Ps. 125. Converte, Domine, captivitatem nostram sicut torrens in Austro. Et si forte ante peccaverunt.
Numérotation du verset Ps. 84,2† 
de Virgine
marg.| Item de beata Virgine potest legi, que terra benedicta, id est ferax. infra «Dominus dabit benignitatem et terra nostra dabit fructum suum». De hac igitur dicit : {h} Benedixisti] etc. id est beatam Virginem, quam benedixit Deus sanctificando in utero, fomitem extinguendo, potentiam generandi illi tribuendo. De ista terra dicitur in Psalmo. Terra nostra dedit fructum suum, id est beata Virgo peperit filium. Dedit, non reddidit : quia semen non recepit. Hec autem terra benedicta non tantum fructum dedit, sed quotidie peccatoribus remedium prestat. Unde addit :
marg.| {l} Avertisti] o Christe, matris precibus.
marg.| {m} Captivitatem Iacob] non dormientium, sed reluctantium, qui contra vitia luctantur resistendo et cum Deo luctantur orando. Horum captivitatem avertit Christus precibus beate Matris eius, quia ipse nihil ei negat, quod petat, Θ et ipsa pro peccatoribus et tentatis orat. Unde vocatur advocata nostra. 3Rg. 2. dixit rex: Pete mater mea : neque enim fas est avertam faciem tuam. Et de ea dicit beatus Bernardus Ille solus a laude eius taceat, qui eam in necessitatibus suis fideliter advocatam sibi senserit defuisse. Pro his inquam orat, ne in captivitatem diaboli transeant consentiendo peccatis, vel si transierint, ut revertantur. Is. 49.g. Equidem et captivitas a forti tolletur, id est a diabolo. Vel a forti, id est per fortem mulierem, beatam, scilicet Virginem de qua proprie dicitur illud Prv. ult. b. Mulierem fortem quis inveniet. Et eius precibus.
Numérotation du verset Ps. 84,3 
II
marg.| Unde {2.222ra} Δ addit {a} Remisisti] id est refrigerasti per baptismum.
marg.| {b} Iniquitatem plebis tue] id est materiam peccati, scilicet fomitem, vel concupiscentiam. Ps. 38. Remitte mihi, ut refrigeret. Is. 40.a. Dimissa est iniquitas illius. Propter hoc de Christo, a quo sunt omnia hec beneficia dicit. Ps. 71. Descendet sicut pluvia in vellus. Pluvia enim refrigerat. Nec tantum hic, sed et actuale peccatum per Baptismum aufertur. Unde addit :
marg.| {c} Operuisti] etc. scilicet aquis Baptismi, sicut Egyptios aquis Maris rubri. Ex. 11.b. “Flavit spiritus tuus et operuisti eos mare”. Hoc bene competit Baptismo, ubi primo afflat sacerdos in aqua, insinuans quod ibi descendit virtus Spiritus sancti ad submergenda peccatab.
b Référence liturgique.
Numérotation du verset Ps. 84,3* 
moraliter
marg.| {a} Remisisti] etc. id est in confessione. Ps. 31: «Dixi confitebor adversum me iniustitiam meam Domino et tu remisisti impietatem peccati mei». 1Io. 1.d. Si confiteamur peccata nostra fidelis est Deus, ut remittat nobis omnia peccata nostra et emundet nos ab omni iniquitate nostra.
marg.| {c} Operuisti] etc. in satisfactione Prv. 10.b. Universa delicta operit caritas, id est opera facta in caritate. 1Pt. 4.d. Caritas operit multitudinem peccatorum. De hac remissione et opertione simul, Ps. 31. Beati, quorum remisse sunt iniquitates et quorum tecta sunt peccata.
Numérotation du verset Ps. 84,3† 
de Virgine
marg.| {a} Remisisti] etc. id est retro remisisti. Is. 38.b. Proiecisti post tergum tuum omnia peccata mea. Mi. 7.d. Non immittet ultra furorem suum, quoniam volens misericordiam est et deponet iniquitates nostras et proiiciet in profundum maris omnia peccata nostra.
marg.| {c} Operuisti] etc. ne videantur a Deo ad puniendum, neque ab homine ad imitandum, neque a Demone ad irridendum.
Numérotation du verset Ps. 84,4 
III
marg.| {d} Mitigasti] etc. Secunda pars, ubi primo asserit Deum averti ab ira, cum dicit.   [Mitigasti] O Deus pater.
marg.| {e} Omnem iram tuam] in adventu filii tui ita mitigasti, quod.
marg.| {f} Avertisti] id est aversus es :
marg.| {g} Ab ira] etc. ut, scilicet reconciliares tibi hominem per mediatorem Christum. 2Cor. 5.d. Deus in Christo mundum reconcilians sibi, non reputans illis delicta ipsorum, Secundo id, quod spiritu prophetico quasi preteritum affirmaverat, precatur, ut eveniat dicens.
Numérotation du verset Ps. 84,4* 
moraliter
marg.| Moraliter. {d} Mitigasti] etc. quasi dicat, remisisti et operuisti omnia peccata eorum, sed tamen non sine penitentia aliqua in presenti. Hoc est,   [mitigasti] Non dicit abstulisti, sed   [mitigasti omnem iram tuam] id est perfectam iram, que {2.222rb} erit in die iudicii, mitigasti et convertisti in temporalem penam. Vel   iram que non est omnis pena, vel ira, sed quasi nulla pena vel ira respectu future. Is. 64.c. Ne irascaris Domine satis. Iob. 35.d. Nunc enim non infert furorem suum Deus, nec ulciscitur scelus valde. Eccl. 36.d. Si est lingua curationis, est et mitigationis et misericordie, id est si tu habes linguam curationis in confessione et Christus habebit linguam mitigationis et misericordie in peccati remissione. Unde 2Rg. 12.d. Dixit David ad Nathan. Peccavi Domino. Dixitque Nathan ad David. Et Dominus transtulit peccatum tuum a te. Eccl. 6.a. Dulce verbum multiplicat amicos et mitigat inimicos. Et per istam iram mitigatam.
marg.| {f} Avertisti] homines.
marg.| {g} Ab ira indignationis tue] Homines enim per peccata ad illam iram futuram sicut oves currunt non considerantes pericula, sed quandoque Dominus per temporalem iram averit istos sic currentes, quod petebat Ier. 10.d. dicens Corripe me Domine, verumtamen in iudicio et non in furore tuo. Is. 12.a. Confitebor tibi Domine, quoniam iratus est mihi, conversus est furor tuus, scilicet in penam temporalem et consolatus es me, per hoc. Unde dicebat Iob. 6.b. Hec mihi sit consolatio, ut affligens me dolore non parcat.
marg.| Vel sic [Mitigasti omnem iram tuam] id est omnem vindictam, scilicet presentem, purgatoriam et gehennalem. Has mitigat Dominus puniendo citra condignum.
marg.| Vel [Omnem iram tuam] presentem, scilicet subtractionis gratie, presentis diffidentie, materialis pene. Secundo id, quod predixerat et affirmaverat, precatur, ut eveniat. Et primo petit gratiam dicens.
Numérotation du verset Ps. 84,5 
IV
marg.| {h} Converte nos] ad fidem Christi filii tui.
marg.| {i} O Deus] pater   [salutaris noster] qui nos salvare disponis per filium tuum. Ps. 97. Salvabit, vel salvavit sibi dextera eius et brachium sanctum eius.
marg.| {k} Et averte iram tuam a nobis] quam habes erga genus humanum propter peccatum primi parentis. Et ostendit magnum desiderium suum idipsum repetens per alia verba.
Numérotation du verset Ps. 84,5* 
moraliter
marg.| {h} Converte nos, Deus salutaris noster] id est simul verte ad te, nos aversos a te, corde, ore, opere, consuetudine. His quatuor modis avertitur homo a Deo. Et convertere se debet ad ipsum. Unde Ct. 6.d. quater dicitur, Revertere, revertere, Sunamitis, revertere, revertere, De aversione. Is. 49.c. Aversi sumus, ne iremus post tergum Domini. De conversione Lam. ult. d. Converte nos, Domine, ad te et convertemur. Post impetrationem gratie necessaria est dimissio pene. Unde subdit.
marg.| {k} Et averte iram tuam a nobis] id est penam peccati, precipue eternam dimitte nobis. Eccles. 5.b. In peccatores respicit ira illius. Is. 9.d. In omnibus his non est aversus furor eius. Vel   [Averte iram tuam] ne, scilicet respectu ire serviamus ex timore. 1Io. 4.d. Perfecta caritas foras mittit timorem. Iste versus cantatur in completorio in principio, ad denotandum et petendum plenam conversionem, que erit in patria ubi completa erunt omnia, ubi motus animi in Deum convertentur. Modo enim corpus, quod corrumpitur, aggravat animam, ne omnino possit ad Deum ita ex toto converti. Ideo Apostolus volens omnino secundum totum cor suum converti ad Dominum clamabat Rm. 7.d. Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius ? Dico   [Averte iram tuam a nobis] Et vere tu avertes.
Numérotation du verset Ps. 84,6 
V
marg.| {l} Numquid] etc. differendo adventum filii tui et prolongando exilium nostrum ?
marg.| {m} Aut extendes] etc. id est in sempiternum, non mittendo filium, qui nos reconciliaturus est ? quasi dicat, non ita facies, sed potius mittes. Unde sequitur :
Numérotation du verset Ps. 84,6* 
moraliter
marg.| {l} Numquid enim   in eternum irasceris nobis] quasi dicat, non irasceris in eternum. Hab. 3.a. Cum iratus fueris, misericordie recordaberis. Et maxime   [nobis] qui sumus fragiles. Gn. 6.a. Non permanebit spiritus meus in homine in eternum, quia caro est. Is. 57.d. Non in sempiternum litigabo, neque usque in finem irascar. Questio est, si sapientia Dei per Apostolos loquitur, vel locuta est, utrum ira Dei per eorum successores litiget : Ex ira enim Dei est litigatio. 2Tim. 2.d. Sed mansuetum esse ad omnes.
marg.| {m} Aut extendes iram tuam a generatione in generationem ?] quasi dicat, non. Vel secundum litteram Hieronymi :   Numquid in eternum irasceris nobis, extendens iram tuam in generationem et generationem ? quasi dicat licet tu irascaris propter peccata nostra usque in tertiam et quartam generationem, non tamen in eternum irasceris nobis, precipue nobis, qui diligimus te. Ex. 20.a. Ego sum Dominus Deus tuus, fortis, zelotes, visitans iniquitatem patrum in filios usque in tertiam et quartam generationem eorum, qui oderunt me et faciens misericordiam in millia his, qui diligunt me. Hoc est enim, quod subdit.
Numérotation du verset Ps. 84,7 
VI
marg.| {n} Deus] Pater.
marg.| {o} Tu conversus] ab illa ira per satisfactionem filii.
marg.| {p} Vivificabis nos] per gratiam.
marg.| {2.222va} Δ {a} Et plebs tua] fidelis.
marg.| {b} Letabitur in te] per devotionem. Et ut hoc cito fiat.
Numérotation du verset Ps. 84,7* 
moraliter
marg.| {n} Deus tu conversus] aliquando ab ira ista.
marg.| {p} Vivificabis nos] Dominus aversus est ab impiis propter peccata. Ier. 18.c. Dorsum et non faciem ostendam eis. Hab. 1.c. Mundi sunt oculi tui, Domine et respicere ad iniquitatem non poteris. Convertit autem se ad bonos et ad penitentes de peccatis per propitiationem. Ps. 98. Convertere, Domine, usquequo et deprecabilis esto super servos tuos. Sap. 4.c. Gratia Dei et misericordia est in Sanctos eius et respectus in electos illius.
marg.| {n2} [Conversus] autem ad eos vivificat eos, sicut conversus ad Petrum et respiciens eum, vivificavit eum. Lc. 22.g. Conversus Dominus respexit Petrum et recordatus est Petrus verbi Domini, etc. Et egressus foras flevit amare, quasi dicat, qui mortuus erat per peccatum, vivificatus est per penitentiam. * Lc. 15.g. Frater tuus hic mortuus fuerat et revixit, perierat et inventus est. Et de hac vivificatione sequitur gaudium et humilitas. Unde addit :
marg.| {a} Et plebs tua] id est se viles et humiles reputantes.
marg.| {b} Letabitur] non in mundo, sed   [in te] Ps. 31. Letamini iusti in Domino. Lc. 12.d. Nolite timere pusillus grex, quia complacuit Patri vestro dare vobis Regnum. Illi vero vehementer et perfecte gaudent et letantur in Domino, qui perfecte cognoscunt quantam gratiam Dominus eis fecerit. Unde orat.
Numérotation du verset Ps. 84,8 
VII
marg.| {c} Ostende] etc. id est Filium tuum, per quem misereberis, nobis in carne visibilem exhibe. Ps. 47. Suscepimus, Deus, misericordiam tuam in medio Templi tui.
marg.| {d} Et salutare tuum] id est Iesum, qui nos salvabit.
marg.| {e} Da nobis] ut sit hostia tibi placita pro peccatis nostris. Ioannis 3. bc: “Sic Deus dilexit mundum ut Filium suum unigenitum daret, ut omnis, qui credit in ipsum, non pereat, sed habeat vitam eternam”.
c Io. 3, 16.
Numérotation du verset Ps. 84,8* 
moraliter
marg.| {c} Ostende] etc. id est fac nos perfecte cognoscere magnam misericordiam tuam, ut non pro peccatis desperemus, sed in misericordia speremus. Ps. 5. Speravi in misericordia Dei in eternum. Unde cantat Ecclesia in Quadragesimad: “Tribularer, si nescirem misericordias tuas, Domine : Tu dixisti. Nolo mortem peccatoris”, etc. Multi etiam sunt, qui misericordiam iam in se factam non cognoscunt, vel quia sunt stulti, vel quia ingrati. Unde bene petit,   [Ostende] etc. Lam. 3.c. Misericordie Domini est, quia non sumus consumpti, id est quod patres nostri gentiles et multi infideles perierunt et non nos, misericordie Dei est. Item quanta misericordia est Dei in nos, qui pro nobis dedit Filium et exposuit morti ? Unde Rm. 8.f. Qui proprio filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum, quomodo non omnia cum illo nobis donavit ? Que vox, que poterit lingua retexere beneficia Dei ? Sed quia qui ostendit pulchras et pretiosas merces emptori pauperi, irritat appetitum eius et concupiscentiam, iuxta illud Sap. 10.b. Iustum deduxit Dominus per vias rectas et ostendit illi Regnum Dei : Ideo subdit.
d ¶Fons : Hesbert, Corpus antiphonalium officii, n° 7778.
marg.| {d} Et salutare tuum] id est salutem eternam.
marg.| {e} Da nobis] quasi dicat, non habemus, unde emamus. Ct. 8.c. Si dederit homo omnem substantiam domus sue pro dilectione, quasi nihil despiciet eam. Hec dilectio est ipse Deus. Io. 4.d. Deus caritas est, etc.
Numérotation du verset Ps. 84,9 
VIII
marg.| {f} Audiam quid loquatur] Tertia pars, ubi Sancti Spiritus in se loquentis auctoritate confirmat, se certum esse de adventu Christi, quem predixerat et petierat. Dicit ergo.   [Audiam] id est aure cordis percipiam.
marg.| {g} Quid loquatur in me] id est quid inspiret cordi meo.
marg.| {h} Dominus Deus] per spiritum propheticum. Et quid audies ? Pacem.
marg.| {i} Quoniam] etc. futuram.
marg.| {k} In] id est super.
marg.| {l} Plebem suam] mittendo Filium, qui erit prolocutor pacis nostre ad Deum. Hbr. 1.a. Multifarie multisque modis olim Deus loquens Patribus in prophetis, novissime diebus istis locutus est nobis in Filio. Prolocutor autem fuit pacis inter Deum et hominem. Unde Iob 33.c.e de homine dicitur : «Appropinquabit anima eius corruptioni et vita illius mortiferis. Si fuerit pro eo angelus loquens unum de similibus8 ut annuntiet9 hominis equitatem, miserebitur eius et dicet : Libera eum ut non descendat in corruptionem, inveni in quo ei propitier». Glossa Gregorii f : “Angelus iste Christus accipitur, qui pro nobis Patri loquitur unum de similibus” per hoc quod se nobis similem ostendit.
Ipse autem mediator in eo miseretur hominis, quia formam hominis sumpsit et ita in quo ei propitier10, inveni, ac si aperte dicatur, quia nullus hominum fuit, qui coram Deo intercessor iustus pro hominibus appareret, memetipsum ad propitiandum hominibus hominem feci et dum me hominem exhibui, in quo iuxta {2.222vb} hominem hominibus propitiarer, inveni. Sed in plebe Dei sunt duo genera hominum, scilicet perfecti et imperfecti. Unde subdividendo, subiungit. [=> v. IX] C
e Iob. 33, 23-24.
f Glossa ordinaria (Iob. 33:23) .
C ¶Codd. : Bg44 (215ra-b) Ed1496 Ed1703
8 unum de simil. Ed1496 Ed1703 ] sic Hugo cum Philippo presbytero, Iuliano Eclanensi, Gregorio Magno, Glossa ordinaria, Littera communi (cf. BIblia communis. La Vulgate du Moyen Âge tardif, loc. cit., apparat. )
9 annuntiet] annuntient Bg44
10 propitier] propitiet Bg44
Numérotation du verset Ps. 84,9* 
moraliter
marg.| Moraliter. {f} Audiam quid loquatur in me Dominus Deus] Dominus loquitur in homine, quandocumque homo bonum cogitat, aut proponit. Unde Bernardus: Sciendum est, quia cum in corde mala versamus, nostra cogitatio est ; cum bona, Dei sermo est : illa cor nostrum dicit, hec audit.D
D ¶Codd. : Ed1496 = Ed1703
marg.| {e} Quoniam loquetur pacem in plebem suam] Bernardus g"Pacem, pietatem, iustitiam Deus in nobis loquitur, nec talia cogitamus ex nobis sed audimus in nobis. Ceterum, homicidia, furta, blasphemie et alia mala que cogitantur", non Dei sermo sunt, sed hominis cogitatio, vel diaboli immissio. Mt. 15.b. De corde exeunt cogitationes male, homicidia, adulteria, fornicationes, furta, falsa testimonia, blasphemie. Ps. 13. « Dixit insipiens in corde suo : non est Deus ». Sunt autem « immissiones per angelos malos »h ; quale fuit illud Io. 13.a. cum misisset diabolus in cor, ut traderet eum Iudas Simonis Scariothis, etc. E
g ¶Fons : Cf. Bernardus Claraevallensis, Sermones super Cantica Canticorum, sermo 32,  5, in : Bernardi opera, ed. J  . Leclercq, C.H. Talbot, H.M. Rochais, 1957, t. 1  , p.   229. 17 sqq.: «Itaque pacem, pietatem, iustitiam Deus in nobis loquitur; nec talia nos cogitamus ex nobis, sed in nobis audimus Ceterum homicidia, adulteria, furta, blasphemiae, et similia his, de corde exeunt, nec audimus ea, sed dicimus. Denique DIXIT INSIPIENS IN CORDE SUO: NON EST DEUS». [MM2024]
h Ps. 77, 48.
E ¶Codd. : Ed1496 = Ed1703
marg.| Et addit beatus Bernardus i :"Verum quis ita diligens est motuum11* suorum, vel factorum observator, ut liquide discernat inter morbum mentis et morsum12 serpentis ? Quis pure discernere valeat malum innatum et malum seminatum ? Hoc nulli mortalium possibile puto, nisi qui a Patre spirituum acceperit. Nam « delicta quis intelligit ? »j Nec multum refert nostra scire unde est nobis malum dummodo inesse sciamus. Vigilandum est potius, undecumque sit, ne consentiamus. F
i ¶Fons : Cf. Bernardus Claraevallensis, Sermones super Cantica Canticorum, sermo 32,   6, in : Bernardi opera, ed. J  . Leclercq, C.H. Talbot, H.M. Rochais, 1957, t. 1  , p.   229. 28 sqq.: «Verum quis ita vigil et diligens observator motionum internarum suarum, sive in se, sive et ex se factarum, ut liquido ad quaeque illicita sensa cordis sui discernat inter morbum mentis et morsum serpentis? Ego nulli hoc mortalium possibile puto, nisi qui illuminatus a Spiritu Sancto speciale accepit donum illud quod Apostolus, inter cetera charismata quae enumerat, nominat discretionem spirituum. Quantumlibet enim quis, secundum Salomonem, omni custodia servet cor suum, et omnia quae intra se moventur vigilantissima intentione observet, etiamsi diuturnum forte in his habuit exercitium et frequens experimentum, non poterit tamen ad purum in se dignoscere discernere ve ab invicem malum innatum et malum seminatum. Nam DELICTA QUIS INTELLIGIT? Nec multum refert nostra, scire unde inest nobis malum, dummodo inesse sciamus; vigilandum potius et orandum, undecumque sit, ne consentiamus Denique orat Propheta contra utrumque malum, dicens: AB OCCULTIS MEIS MUNDA ME, DOMINE, ET AB ALIENIS PARCE SERVO TUO». [MM2024]
j Ps. 18, 13.
F ¶Codd. : Bg44 (215va) Ed1496 Ed1703 {MM2024}
11 motuum Bg44 Ed1496 ] mortuorum perperam Ed1703
12 morsum Ed1703 ] morbum Bg44
marg.| ¶ Loquitur autem Dominus tripliciter videlicet13
-  In plebem historice.
-   Super sanctos allegorice.
-   In eos qui convertuntur ad cor tropologice.G
G ¶Codd. : Bg44 (215va) Ed1496 = Ed1703 {MM2024}
13 Loquitur... tripliciter videlicet] Dominus loquitur Bg44, Loquitur... tripliciter Ed1496
Numérotation du verset Ps. 84,9† 
IX
marg.| {m} Et super] etc. id est perfectos.
marg.| {n} Et in eos qui convertuntur ad cor 14 id est ad compunctionem et penitentiam, de hoc quod aversi erant a Deo, hi sunt imperfecti. Et quia locutus fuerat de adventu Salvatoris, ostendit, de qua regione orietur, scilicet de Iudea, cum subiungit.H
H ¶Codd. : (v. 9IX ad litteram) Ed1496 Ed1703 {MM2024}
14 qui convertuntur ad cor Ed1496 ] etc. Ed1703
Numérotation du verset Ps. 84,IX 
moraliter
marg.| {m} Et super sanctos] id est clericos, est verbum Domini quasi onus grave. Ier. 23.g. Onus Domini ultra non memorabitur, quia onus erit unicuique sermo suus15. Is. 46.c. Redite prevaricatores ad cor. Homo fugit cor suum aliquando, aliquando autem cor fugit hominem. Ps. 39. Et cor meum dereliquit me. Quando homo non vult aspicere scelera sua, tunc homo fugit cor suum, Eccl. 21.b. Qui timet Deum, convertetur ad cor suum.
15 suus] om. Ed1496
marg.| {l} In plebem suam] Tria sunt genera hominum, scilicet laici, clerici et religiosi. Et in hos et super omnes hos loquitur Deus pacem, non dissensionem. Quia ut dicitur 1Cor. 14.g. Non enim dissensionis est16 Deus sed pacis. Primum genus intelligitur per plebem, secundum per sanctos, tertium per eos qui convertuntur ad cor. I
I ¶Codd. : Ed1496 = Ed1703 {MM2024}
16 enim dissensionis est] est dissensionis Ed1496
marg.| Est autem triplex pax, quam his tribus generibus hominum loquitur Deus, scilicet pax reconciliationis ad Deum; pax pectoris ad seipsum ; pax temporis ad proximum. De prima Is. 27.b. Faciet pacem mihi, pacem faciet mihi. De secunda. Io. 16.g. Hec locutus sum vobis, ut in me pacem habeatis. De tertia Rm. 12.d. Si fieri potest, quod ex vobis est, cum omnibus hominibus pacem habentes.
marg.| Primam pacem loquitur Deus omnibus, sed laicis appropriate, quia illam debent habere. Sine illa enim non est salus. Sine autem duabus aliis possunt laici salvari, quia in tumultu seculi et litibus sunt. Secundam loquitur clericis et religiosis, sed clericis appropriate, qui ut solis spiritualibus intendant, redditus ecclesiasticos habent. Nec oportet eos intendere negotiationibus, aut laboribus, sicut laicos. Tertiam autem proprie loquitur religiosis, quibus proprie competit lites nullas habere. Et ipsis puto illud preceptum Evangelicum traditum esse. Qui aufert que tua sunt, ne repetas. Lc. 6.e. Et 1Cor. 6.b. Iam omnino delictum est in vobis, quod iudicia habetis inter vos, quare non magis fraudem patimini? Quare non magis iniuriam accipitis ? Sed vos iniuriam facitis et fraudatis. Et licet ita sint diversi status hominum, tamen in quolibet potest homo acceptus esse Deo. Hinc est, quod sequitur:
Numérotation du verset Ps. 84,10 
X
marg.| {o} Verumtamen prope] etc. quasi dicat loquetur pacem super plebem suam, id est super omnes communiter.   [Verumtamen] salutare ipsius Dei, scilicet Christus, erit   [prope timentes eum] id est inter Iudeos : quia acceperunt spiritum servitutis in timore. Rm. 8.c. Licet enim per eum data sit pax communis tam Gentibus, quam Iudeis. Unde Lc. 2.b. {2.223ra} Δ dictum est. Et in terra pax hominibus bone voluntatis. Tamen specialiter missus est ad oves, que perierunt domus Israel, ut ipse dicit Mt. 15.c. Et quod predixit, expressius aperit, cum subiungit.
marg.| {a} Ut inhabitet gloria] id est Filius Dei gloriosus.
marg.| {b} In terra nostra] id est in terra promissionis. Prv. 10. Gloria Patris est Filius sapiens.
Numérotation du verset Ps. 84,10* 
moraliter
marg.| {o} Verumtamen prope timentes eum salutare ipsius] id est Christus per gratiam. Vel   [salutare] id est salus, quasi dicat, sive de isto, sive de illo, sive de tertio statu sit * homo, dum tamen timeat Dum ut debet, in statu salvandi est et Dominus est cum eo. Act. 10.e. In veritate comperi, quoniam non est personarum acceptor Deus, sed in omni gente, qui timet Deum et operatur iustitiam, acceptus est illi. Ps. 144. Prope est Dominus omnibus invocantibus eum in veritate. Ita prope est.
marg.| {a} Ut inhabitet] etc. id est gloriosa Trinitas in cordibus nostris. Io. 14.c. Si quis diligit me, sermonem meum servabit. Et post ad eum veniemus et mansionem apud eum faciemus. 3Rg. 8.b. Implevit gloria Domini domum Domini.
marg.| {2.223rb} Vel sic. [Ut inhabitet] etc. id est bonum testimonium in conscientia nostra. 2Cor. 1.c. Gloria nostra hec est, testimonium conscientie nostre. Rm. 8.c. Ipse Spiritus reddit testimonium spiritui nostro, quod sumus filii Dei. Hoc testimonium conscientie, ut dicit beatus Bernardus , in tribus consistit. Necesse est enim primo omnium credere, quod remissionem peccatorum habere non possis nisi per indulgentiam Dei ; deinde, quod nil boni operis habere possis, nisi dederit ipse ; postremum quod vitam eternam nullis possis operibus promereri. Et postea dicit beatus Bernardus Hec velut quoddam fundamentum fidei sunt habenda. Et quomodo haberi possit et acquiri gloria ista, ostendit beatus Bernardus per textum sequentem, dicens sic: Habitat gloria in terra nostra et misericordia et veritas obvient sibi, iustitia et pax osculentur. Hoc est, quod sequitur.   [Misericordia et veritas] etc. Et potest esse consequens eius, quod predicit sic.   [Ut inhabitet gloria in terra nostra. Misericordia et veritas obviaverunt sibi] etc.
Numérotation du verset Ps. 84,11 
XI
marg.| {c} Misericordia] etc. Hic determinat Propheta, quos comites habuit Christus. Et sunt quatuor, duo sunt misericordia et veritas. Unde dicit.   [Misericordia] etc. in Christo.   [Misericordia] scilicet Evangelii in gentibus, que longe erant.   [Et veritas] legis impleta in Iudeis, qui prope. Io. 1.b. Lex per Moysen data est, gratia et veritas per Iesum Christum. Gratia est misericordia in dimittendo peccata, veritas in adimplendo promissa. Hi duo comites quasi precedunt Dominum, secundum quod in Psalmo dicitur. Misericordia et veritas precedent faciem tuam. Alii duo sequuntur, de quibus dicit.
marg.| {e} Iustitia] etc. id est coniuncte sunt in Christo, sicut duo in osculo coniunguntur. Christus enim iustitiam fecit, satisfaciendo pro peccatis nostris et pacem reconciliando nos Patri. 2Cor. 5.d. Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi, non reputans illis delicta ipsorum. Et quomodo facta sunt hec. Per Incarnationem Filii Dei : Unde subdit.
Numérotation du verset Ps. 84,11* 
moraliter
marg.| {c} Misericordia] Dei remittentis peccatum.
marg.| {d} Et veritas] hominis accusantis seipsum. Hec duo sibi obviant et concurrunt in vera confessione, secundum quod dicitur supra in Ps. 31. Dixi, confitebor adversum me iniustitiam meam Domino et tu, etc.
marg.| {e} Iustitia] hominis satisfacientis et de se ipso iustitiam facientis Deo.
marg.| {f} Et pax] Dei recipientis ad penitentiam.
marg.| {g} Osculate sunt] secundum quod dicitur Lc. 15.d. De filio prodigo revertente ad patrem, quod cum adhuc longe esset, vidit illum pater eius et misericordia motus est et accurrens cecidit super collum eius et osculatus est eum. Is. 32.d. Erit opus iustitie pax. Beatus Bernardus Ubi compungitur quis, iam tunc eum misericordia prevenit, sed nequaquam egredietur, donec veritas confessionis occurrat.   [Misericordia et veritas] etc. Beatus Bernardus Videre mihi videor quatuor his virtutibus amictum hominem primum ab ipso sue creationis exordio. Misericordia custodiebat. Veritas docebat. Iustitia regebat. Pax fovebat. Sed miser homo descendit de Hierusalem in Hiericho et incidit in latrones, qui spoliaverunt eum, nec poterat ablata recipere vestimenta, nisi Christus amitteret sua. Et infra. Gravis inter virtutes contentio, veritas et iustitia miserum affligebant, pax et misericordia iudicabant ei esse parcendum : Iudex ait. Inhonesta est virtutum contentio, fuit mors bona et habet utraque quod petit. Vel omnia ista dicantur de homine, ut dicatur.   [Misericordia et veritas obviaverunt sibi] In homine   [Iustitia et pax] in eodem   [osculate sunt] Misericordia in concupiscibili. Veritas in rationabili. Iustitia in irascibili. Pax in sensu carnali. Prima duo sibi obviant, alia duo osculantur se post bellum. De quo Gal. 5.c. Caro concupiscit adversus spiritum et spiritus adversus carnem. Secundum autem primum sensum procedamus.
Numérotation du verset Ps. 84,12 
XII
marg.| {h} Veritas] id est Christus, qui dicit Io. 14.a. Ego sum via, veritas et vita.
marg.| {i} De terra orta est] id est de beata Virgine, que dicitur terra propter suam humilitatem. Terra enim est humilius elementum. Unde de ipsa dicitur Is. 45.b. Aperiatur terra et germinet Salvatorem, id est appareat humilitas beate Virginis humiliter consentientis verbis Angelicis et dicentis. Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum verbum tuum et sic concipiat Salvatorem. Unde beatus Bernardus quasi loquens ei dicit. Quid tardas ? quid trepidas ? profer verbum et suscipe Verbum. Deinde ostendit Propheta, que secuta sunt ex adventu Salvatoris. Primum est iustificatio. Unde dicit.
marg.| {k} Et iustitia] etc. scilicet per gratie infusionem, sicut Sol nos respicere dicitur, quando radios suos ad nos dirigit. Ps. 89. Respice, Domine, in servos tuos et in opera tua et dirige filios eorum. Secundum est peccatorum remissio. Unde dicit.
Numérotation du verset Ps. 84,12* 
moraliter
marg.| {h} Veritas de terra orta est] quasi dicat, terra nostra germinat nobis satis spinas et tribulos. Gn. 3.c. quos sarculo vere confessionis rescindere et eradicare oportet. Nam ut dicit 1Io. 1.d. Si dixerimus quoniam peccatum non habemus, nosipsos seducimus et veritas in nobis non est.
marg.| {k} Et iustitia de celo prospexit] id est procul aspexit ad futuros peccatores terrendos. Iustitia enim in celo, vel de celo orta est, quando Lucifer peccans proiectus est. Sed de celo ad homines prospexit, ut exemplo illius homines corrigantur. 2Pt. 2.a. Si enim Deus Angelis peccantibus non pepercit, sed rudentibus Inferni detractos in Tartarum tradidit cruciandos in iudicium reservari ; supple nec hominibus parcet. Et posset aliquis querere. Possem ne facere iustitiam ? Et respondet : Ita.
Numérotation du verset Ps. 84,13 
XIII
marg.| {l} Etenim Dominus dabit benignitatem 17   ] scilicet benignissime nobis condonando peccata nostra18 et est emphatica locutio. Tertium est bonorum operum multiplicatio. Unde dicit.J
J ¶Codd. : Bg44 (215rb) Ed1703 {MM2024}
17 dabit benig.] etc. Ed1703
18 nostra Ed1703 ] om. Bg44
marg.| {m} Et terra nostra dabit fructum suum 19   ] Terra scilicet liberi arbitrii fructum bonorum operum. De his habetur Osee 6.b.k «Quasi20 diluculum preparatus est egressus eius». Hoc quantum ad duo prima potest dici, scilicet quantum ad infusionem gratie et dimissionem peccatorum. Diluculum enim radios lucis emittit et tenebras fugat, scilicet adventus Christi et egressus eius a Patre et de ventre Virginis. Radios gratie21* emisit et tenebras peccatorum fugavit. Quantum autem ad tertium, scilicet ad multiplicationem bonorum operum, addit : Et veniet nobis quasi imber temporaneus et serotinus terre; imber temporaneus22, id est primi temporum23, facit segetes germinare, serotinus facit grana ingrossari et maturescere. Sic adventus Domini in nobis per gratiam prevenientem facit in nobis semina boni propositi germinare et per gratiam sequentem bona opera maturescere. Et hec duo notantur hic secundum diversas litteras quia Hieronymus l dicit sic :   Terra nostra dabit germen suum 24   *; littera autem nostram habet   [Fructum suum] . Sed quia tanti Domini tam utilis adventus sine precone nec25* fuit, nec esse debuit, bene de eo subiungit. [=> v. 14] K
k Os. 6, 4.
l Hieronymus : id est Psalterium iuxta Hebreos (Ps-H 85:13)
m Littera nostra : Psalterium gallicanum hic Psalterio romano concordans (Ps-G = Ps-R)
K ¶cCodd. : Bg44 (215rb) Ed1703 {MM2024}
19 dabit... suum Bg44 ] etc. Ed1703
20 Quasi Ed1703 ] Qui Bg44
21 gratie Bg44 ] om. Ed1703
22 et serotinus... temporaneus] om. hom. Bg44
23 temporum] temporis Bg44
24 germen suum Bg44 ] etc. Ed1703
25 nec Bg44 ] non Ed1703
Numérotation du verset Ps. 84,13* 
moraliter
marg.| {l} Etenim Dominus dabit benignitatem] id est ex benignitate sua dabit tempus penitentie, ut fiat iustitia in terra nostra. Rm. 2.a. Ignoras, quoniam benignitas Dei ad penitentiam te adducit.
marg.| {m} Et] facta est iustitia in terra nostra.
marg.| {n} Terra nostra] scilicet terra corporis, terra liberi arbitrii.
marg.| {o} Dabit] voluntarie.
marg.| {p} Fructum suum] scilicet fructum penitentie. Mt. 3.b. Facite dignos fructus penitentie. Et qui ita fecerit, habebit quod supra dictum est, quia Deus habitabit in eo. Hoc est, quod sequitur.
Numérotation du verset Ps. 84,14 
XIV
marg.| {q} Iustitia ante eum ambulabit 26   ] id est Ioannes Baptista precursor erit Christi. De quo Lc. 1.g. dixit pater eius. Tu puer Propheta Altissimi vocaberis : preibis enim ante faciem Domini parare vias eius, scilicet viam Baptismi et viam penitentie. Et bene dicitur Ioannes, iustitia, quia iustissimus fuit, teste Domino, qui dixit Mt. 11.b. Non surrexit inter natos mulierum maior Ioanne Baptista. Iustitia etiam fuit, secundum quod vulgariter dicitur, id est iustitiator austerissimus carnis sue, secundum quod describitur austeritas vite eius Mt. 3.a. Unde bene subditur hic de ipso.
26 ante eum amb. Bg44 ] etc. Ed1703
marg.| {2.223va} Δ {a} Et ponet] etc. scilicet in via penitentie quam predicabat, quam preparare venerat. Multi autem predicatores sunt qui parant viam predicando, sed tamen non ponunt in ea gressus suos quia non faciunt quod dicunt. De quibus dicit beatus Gregorius : Forte ideo contemptum temporalium predicant, ut illa soli habeant, nam paupertatem predicant ut medicamentum et eam fugiunt, ut venenum.
Numérotation du verset Ps. 84,14* 
moraliter
marg.| {q} Iustitia] quam fecit homo de seipso.
marg.| {r} Ante eum] id est ante Deum.
marg.| {s} Ambulabit] quasi dicat si precedat iustitia, statim sequetur Deus. Ps. 88. Iustitia et iudicium preparatio sedis tue.
marg.| {a} * Et ponet] etc. id est per viam iustitie veniet. Is. 46.d. Prope feci iustitiam meam et non elongabitur et salus mea non morabitur. Vel de adventu ad Iudicium potest exponi.   [Iustitia ante eum ambulabit] id est necesse est homini, ut antequam veniat iudex, iustitiam faciat. Eccl. 18.c. Ante iudicium para iustitiam,   [Et ponet] Deus   [in via] etiam sic parata, id est in iustitia hominis   [gressus suos] Veniens enim ad iudicium etiam iustitias iudicabit, sicut dicit supra. Cum accepero tempus, ego iustitias iudicabo. Notandum autem, quod multiplex est osculum, videlicet bonum et malum.
marg.| ¶ Osculum bonum :
- Unionis naturarum. Ct. 1.a. Osculetur me osculo oris sui.
- Penitentie. Lc. 7.g. Maria non cessavit osculari pedes Domini.
- Reconciliationis. Lc. 15.d. Cecidit super collum eius et osculatus est eum.
- Congratulationis. Ct. 8.a. Quis det, ut inveniam te foris et deosculer te ?
- Federis. Gn. 31.g. Laban osculatus est filios suos et filias.
- Gratie. Prv. 24.c. Labia deosculabitur, qui recta verba respondet.
- Obedientie. Gn. 27.d. Da mihi osculum, fili mi.
- Glorie. 1Rg. 10.a. Tulit Samuel lenticulum olei et effudit super caput eius et osculatus est eum et ait, ecce unxit te Dominus super hereditatem suam in principem.
¶<Osculum> malum :
- Meretricis. Prv. 7.b. Apprehensumque deosculatur iuvenem.
- Fraudis. Prv. 27.a. Meliora sunt vulnera diligentis, quam fraudulenta odientis oscula.
- Superbie. Iob. 21.c. Si osculatus sum manum meam.
- Avaritie. 4Rg. 19.d. Dereliqui mihi in Israel septem millia virorum, quorum genua non sunt curvata ante Baal et omne os quod non adoravit eum osculans manum.


Comment citer cette page ?
Martin Morard, ed., Hugo de Sancto Caro. Postilla in totam Bibliam (Ps. Psalmus 84), in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2024. Consultation du 21/12/2024. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/editions_chapitre.php?id=hug&numLivre=26&chapitre=26_84)
Signaler un complément d'information

Notes :