<26.11801*> Prothemata ‘Debemus intelligere’
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,1
.1
.1
prol.|
¶
A “Debemus intelligere ut cantemus humana ratione, non avium voce que docentur sonare quod nesciunt”.1
a
a
Augustinus Hipponensis
, Enarationes in Ps. 18, 2, CCSSL 38, lin. 1 sqq.: « Deprecati dominum, ut ab occultis nostris mundet nos, et ab alienis parcat seruis suis, quid hoc sit intellegere debemus, ut humana ratione, non quasi auium uoce cantemus. Nam et meruli et psittaci et corui et picae et huiusmodi uolucres, saepe ab hominibus docentur sonare quod nesciunt.»
A
¶Nota : Ces
prothemata
ou sentences liminaires sont d’origine parisienne ou du nord de la France et probablement de peu antérieure à la publication des Sentences de Pierre Lombard. Le § 26 contient une citation du
De
fide
orthodoxa
de Jean Damascène, composée à partir de la traduction de Cerbanus et de celle de Burgundio de Pise, qui se retrouve sous la même forme dans le troisième livre des Sentences (leçon
inalterabiliter
). Cédric Giraud me signale que ce fragment ne figure pas dans les recueils de sentences laonnois qu’il a étudiés. Le fragment est absent des témoins les plus anciens (
P105
Tr726
) et ajouté, seul et de seconde main, dans
P106
(GAL, sans le reste du prol. dans
P766
). Les nombreux passages parallèles notés dans
P442
ne suffisent pas à le considérer comme l’ancêtre de la série.
Ed. : M. Morard, La harpe des clercs, corpus prologorum, n° 26.
¶Codd.:
P105 , f. 1r–v: France, 1125–1150 c. = n° 5–25, 1, 3, om . 2, 4, 26.
P766 , f. 7va–vb: Rouen, s12 4/4; n°1–4 copiés à longues lignes; n° 5– 25 sur 2 col.; le n°26 copié à longue ligne, dans la marge de pied, réglée, introduit un exemplaire de la Glosa parva avec cantiques de l’Ancien Testament glosés et pièces annexes dévotionnelles qui correspondent au paysage hagiographique et liturgique de la région ecclésiastique de Rouen (calendrier f. 1v–7r et litanies f. 196 sqq. ), passé à St–Marcel de Paris, lieu de la sépulture de Pierre Lombard. L’ex-libris du 13e s. (f. 8r) et celui du 15e s. (f. 1r) attribue toute la Glose au maître des Sentences : «Istud Psalterium [suite cancellée: est ecclesie beati Marcelli iuxta Par.] et est glosatum de glosa magistri Petri Lombardi cuius corpus in [mot cancellé: prenotata (plutôt que presenti [Leroquais-P290] ecclesia solemniter requiescit. § Alii putant quod hec glosa interlinearis sit a beato Ancelmo quem, ut dicunt, memoratus doctor latius glosavit. Verum est quod glosa magistri magna est quoniam ad plenum glosavit etc. et qui vidit testimonium perhibet»; cf. f. 8r (s13 ?): «Glosa magistri sententiarum super psalterium ut quidem asserunt.»; om . (f. suivant mutilé): n° 25 (fin), 27.
P17213 , f. 5v: Paris, 1150 c.: même texte (collationé n° 1, 11, 12).
Tr726 , f. 1ra-2rb: France, 1140-1150 c. (collationné n° 1-3, 19-20, 25-27); cf. Catalogue des commentaires : Anonyme Tr726
Cf. K7 : Allemagne, v. 1200 (Glossa parva).
Cf. Rouen, BM 55, f. 2r-v: 1150-1200 (non collationné, Leroquais-P393 signale les n° 1 (incipit), 5 et 27 (explicit).
Ed. : M. Morard, La harpe des clercs, corpus prologorum, n° 26.
¶Codd.:
P105 , f. 1r–v: France, 1125–1150 c. = n° 5–25, 1, 3, om . 2, 4, 26.
P766 , f. 7va–vb: Rouen, s12 4/4; n°1–4 copiés à longues lignes; n° 5– 25 sur 2 col.; le n°26 copié à longue ligne, dans la marge de pied, réglée, introduit un exemplaire de la Glosa parva avec cantiques de l’Ancien Testament glosés et pièces annexes dévotionnelles qui correspondent au paysage hagiographique et liturgique de la région ecclésiastique de Rouen (calendrier f. 1v–7r et litanies f. 196 sqq. ), passé à St–Marcel de Paris, lieu de la sépulture de Pierre Lombard. L’ex-libris du 13e s. (f. 8r) et celui du 15e s. (f. 1r) attribue toute la Glose au maître des Sentences : «Istud Psalterium [suite cancellée: est ecclesie beati Marcelli iuxta Par.] et est glosatum de glosa magistri Petri Lombardi cuius corpus in [mot cancellé: prenotata (plutôt que presenti [Leroquais-P290] ecclesia solemniter requiescit. § Alii putant quod hec glosa interlinearis sit a beato Ancelmo quem, ut dicunt, memoratus doctor latius glosavit. Verum est quod glosa magistri magna est quoniam ad plenum glosavit etc. et qui vidit testimonium perhibet»; cf. f. 8r (s13 ?): «Glosa magistri sententiarum super psalterium ut quidem asserunt.»; om . (f. suivant mutilé): n° 25 (fin), 27.
P17213 , f. 5v: Paris, 1150 c.: même texte (collationé n° 1, 11, 12).
Tr726 , f. 1ra-2rb: France, 1140-1150 c. (collationné n° 1-3, 19-20, 25-27); cf. Catalogue des commentaires : Anonyme Tr726
Cf. K7 : Allemagne, v. 1200 (Glossa parva).
Cf. Rouen, BM 55, f. 2r-v: 1150-1200 (non collationné, Leroquais-P393 signale les n° 1 (incipit), 5 et 27 (explicit).
1 Debemus... nesciunt ]
om.
BL18298 (non contuli)
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,1
.2
.2
prol.|
Non desperemus si videmus cives celi agere Babylonie aliqua2 negotia, ut Ioseph in Egypto, Hester uxor regis, nec continuo gratulemur his quos videmus agere3 celestia negotia ut his qui bona dicunt sedentibus in cathedra Moysi4. Illi in terrenis rebus cor levant in celum, hi in celestibus verb<is> cor habent in terra. 5
2 agere... aliqua] agere aliqua Babilonie magna
BL18298,
agere aliqua Babilon
P105,
aliqua agere Babilonie
Tr726
3 agere]
om. BL18298
4 Moysi + et
BL18298
5 Non desperemus... habent in terra
BL18298
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,2
prol.|
Pedes Dei evangeliste; super hos lacrimas fundunt6 dum eorum misereris, capillis tergis, dum tuis exterioribus que sine sensu preciduntur sanctis subvenis.
6 fundunt ] fundis Tr726
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,3
prol.|
b Christus est camelus quoniam nemo7 sarcina8 passionis oneraret nisi ipse se in terram deponeret.
b <Paral.> = BL18298 (post § 27) P442
7 quoniam nemo ] quem nemo BL18298
P442 Tr726
8 sarcina] samna
BL18298
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,4
prol.|
9Diabolus dubitabat utrum Christus esset Deus vel homo. Cum videbat eum miracula facientem credebat esse Deum, iterum cum videbat eum famem et sitim patientem credebat esse hominem et sic non potuit eum cognoscere, unde eum invasit qui erat inmunis a peccato iniuste et ideo iuste perdidit quod tenebat.
9 Diabolus ... tenebat
P766² al. man. post.
]
om. P766*
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,5
prol.|
c Prophetia est aspiratio divina que eventus rerum vel per facta vel per dicta inmobili veritate pronuntiat.
c <Paral.> = BL18298 (non contuli); GAL § 9bis; Glose de Me Offridus § 1;
Gerhoh de Reichersberg
, In Ps. prol. (PL 193, 630B)
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,6
prol.|
6.d Multis autem modis hec gratia data est vel per operationes hominum ut fuit arca Noee et sacrificium Abrahef et transitus maris rubri, vel per nativitates ut Esau et Iacob qui futura signabant, vel per angelos sicut locuti sunt Abrahe, Loth et aliis, vel per visiones sicut Ysaye, Ezechieli et ceteris, vel per sompnia sicut Salomoni et Danieli, vel per nubem et vocem de celo ut Moysi vel adhuc aliis modis. David autem nullo horum sed celestis aspirationeg completus est, ut in libro Regumh: «Directus Spiritus Domini in David» et Dominusi «Si David in spiritu vocat eum Dominus, quomodo filius eius est»j. Spiritus Sanctus sic datus est prophetis ut aliquando pro peccatis recederet, placatusque rediret. Et sicut ait Petrusk «Non voluntate humana allata est aliquando prophetia sed Spiritu Sancto inspirati locuti sunt sancti Dei homines.» Non sunt autem a munere prophetie alieni quibus data est facultas bene intelligendi et interpretandi Scripturas.
d <Paral.> = BL18298 (non contuli) ; GAL § 9bis; Glose de Me Offridus § 1;
Gerhoh de Reichersberg
, In Ps. prol. (PL 193, 630B)
e Cf. Gn. 6-7.
f Cf. Gn. 22, 13
g aspiratione ] + intus edoctus Spiritu in eo loquente Cassiod.
h 1Rg. 16, 13.
i Mt. 22.
j Mt. 22, 45.
k 2Pt. 1, 21.
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,7
prol.|
l Iditum, Asaph, Etan et Eman, filii Chore et ceteri huiusmodi non fuerunt auctores psalmorum sed prepositi artificibus qui psalmos personabant tribus modis: vel humana voce, vel musicis instrumentis, vel communiter utroque modo; et hoc dupliciter vel per10 vocem instrumento vel per11 instrumentum voce. Unde et nomina illorum, ut honorem de ministerio sumerent, titulis inseruntur, maxime pro significatione rerum. Psalmus vero est instrumenti sonus, canticum humane vocis cantus in laudem Dei. Psalmi canticum cum12 post instrumentum vox cantici psalmus, cum post vocem instrumentum.
l <Paral.> = BL18298 (non contuli) P442
10 per ] post
P442
11 per ] post
P442
12 cum ]
om. P442
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,8
prol.|
m Multe persone loquentes inducuntur, nec semel una res dicitur. Undique enim admonet, docet ut nullus locus sit ignominie13 cum tam neccesse est scire.
m <Paral.> = Ars487 n° 17.2#; Cum istud B, n° 5 (P12006) ; <Paral.> = BL18298
BL17392 (231rb)
13 sit ignominie ] ignorantie sic
P442 ,
ignorantie
BL18298
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,9
prol.|
n Moyses assumptus de aqua scilicet significat Israelitas de mari rubro, Christianos de baptismo assumptos.
n <Paral.> = BL18298 P442
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,10
prol.|
o
Hieronymus
p. Si quis miratur quod tropologia miscetur historie audiat quod non semper metaphora14 historie allegoriam sonat quia sepe historia ipsa metaforice15 texitur.
o <Paral.> = BL18298 (non contuli) ; Cum istud § 4.2.
p
Hieronymus,
Comment. in prophetas minores, In Abacuc, 2, 3, CCSL 76A, lin.954-955): «Quod si quis dixerit: ecce in historiae expositione dum nescis, allegoriae clausus es retibus, et tropologiam historiae miscuisti. audiat non semper metaphoram historiae, allegoriam consonare, quia frequenter historia ipsa metaphorice texitur, et sub imagine mulieris uel unius uiri de toto populo praedicatur».
14 metafora
P105ra3
15 metaphorice
P442
] + et
BL18298
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,11
prol.|
q Materia est integer Christus. Intentio16 conformare ei.
q <Paral.> = BL17392 (231rb) ; BL18298 (post Debemus § 27) ; Glosa minor n°18, 19.
16 Intentio ] + est
P17213
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,12
prol.|
r
Liber Hymnorum.
Hymnus est laus Dei cum cantico. Vel
liber soliloquirorum
quia a solo Spiritu Sancto accepit sine alio17 magisterio vel quia dignius aliis de Christo prophetavit.
r <Paral.> = BL18298 P442 RG57
17 alio] aliquo
BL18298
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,13
prol.|
s Primus psalmus est18 quasi titulus et prefatio totius libri et ideo caret titulo quia plene de beato viro de quo sequentes19 singula dicunt, vel quia Esdras20 non ausus fuit titulum ponere videns in sequenti <psalmo> Christum hunc psalmum caput libri appellasset.
s <Paral.> = P442 BL17392 (231rb) + GAL § 21 et K7m2 ; cf. Glose de Me Offridus § 13.3.
t Cf. Ps 39, 8
Ps 39, 8
.
18 est ]
om. BL18298 P442
19 sequentes] sequente
BL18298
20 Esdras
P442 K7,
Hesdras
BL17392 (231rb)
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,14
prol.|
u Quasi ita agat vos qui per Adam cecidistis conformanini huic secundo quia beatus est iste; secundus vir21 primo contrarius.
u <Paral.> = BL18298 Tr881 P442 ; =aussi GAL (V36 f. 3vb)
21 vir]
om. BL18298
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,15
prol.|
v Astra22 grece stella inde astericus. Nota ut omissa illuscescant obelus grece, sagitta que confodit superflua.
v <Paral.> = BL18298 P442
22 Astra ] Aster
BL18298 P442
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,16
prol.|
w Numquam tacet nobis Dominus sed semper est respondere paratus, si in Scripturis consulamus linguam eius quotidie in manibus gestamus23.
w <Paral.> = BL18298 P442
23 gestamus] portamus
BL18298
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,17
prol.|
x Tanta est malorum multitudo vel consuetudo ut bonus non audeat reprehendere vel si ausus fuerit, facilius erumpat reprehensio vel reclamatio eorum qui male vivunt quoniam vox libera eorum qui bene vivunt.
x <Paral.> = BL18298 P442
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,18
prol.|
y
Hieronymus: Multa genera sunt christorum : Patriarche dicti sunt christi: «Nolite tangere christos meos»z; in Paralipomenon dicuntur christi omnes qui de Egypto egressi sunt. Crisma in Exodo fit, unde sacerdotes unctiaa. Est aliud unguentum quo reges inunguntur24, sed hec duobus modis, quia si David est et Salomon et fortis25 manu et pacificus cornu ungitur26. Si Hieuab et Azahel27 lenticula, quod est vas fictile. Sed28 Cyrus, rex Persarum et Medorum, qui Israel relaxavit: «Hec dicit Dominus christo meo Cyro»ac – quod non sinunt29 sequentia de salvatore accipi ut quidam putabant. Est et unguentum propheticum quo precipitur Helye30 ut ungat Heliseum in prophetamad. Super omnia est unguentum spirituale quod dicitur oleum exultationis quo Christus unctus pre participibus qui habent crisma baptismi; quod si perdit31 quis non desperet quia de reparando crismate scribitur in Levitico quod cum lepra alicuius fuerit emendata32 mittat ei sacerdos oleum in manu sinistra et cetera que ibi dicuntur et ipse vocetur christus Dei. Hec33 autem <restat> quod idem homo frequenter ungitur, ne sit occasio ruine negligenti. Sufficit enim leproso ut, post34 primum unguentum perditum, unguatur secundo, sed ille sepe ungitur qui semper proficit, et de oleo leprosi venit ad oleum populi, inde ad sacerdotale de quo ad crisma pontificis, a pontifice ad regem, a rege ad patriarchas, a patriarchis ad Christum35.
y <Paral.> = BL18298 ; Glossa parva, avec variantes. Pour les sources, se référer à ce passage.
z 1Par. 16, 22; cf. Ps 104, 15.
aa Cf. Ex. 30, 30 et passim.
ab 4Rg. 9, 3.
ac Is. 45, 1: «Hec dicit Dominus christo meo Cyro, cuius apprehendi dexteram, ut subiiciam ante faciem eius gentes, et dorsa regum vertam, et aperiam coram eo ianuas, et porte non claudentur.»
ad 3Rg.19, 16.
24 reges inunguntur] in reges unguntur
BL18298
25 fortes] fortis
BL18298
26 ungitur] unguitur
BL18298
27 Aziel
P105
28 +et
BL18298 P105
29 quod non sinunt ] et non iu…unt
P105
(
obsc
.)
30 Helie
P105
31 perdit] perdet
BL18298
32 emendata] mundata
33 Hec] Hoc
BL18298
34 post
P105
] propter
P766
35 Christum] regem
praem. BL18298
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,19
prol.|
Augustinus: Non declines ad dexteram ut de iustitia tua36 presumas ad regnum. Non ad sinistram ut de misericordia Dei presumas ad peccandum. ae
ae <Paral.> = BL18298
36 iust. tua] tua iustitia
BL18298
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,20
prol.|
Opera que viduntur laudabilia preter fidem sic sunt ut maxime37 vires et cursus celerrimus extra viam.af
af <Paral.> = BL18298 (non contuli)
37 maxime ] magne
BL18298 Tr726
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,21
prol.|
Amor omnia operatur, bona et mala, nec vacare potest. Purga ergo amorem tuum, aquam fluentem in cloacam; converte ad ortum38. «Amor Dei et proximi caritas dicitur; seculi cupiditas»ag. ah
ag
¶Fons :
Petr. Abelardus
, Sic et Non, q. 138, sent. 8, B. Boyer / R. McKeon, 1976-1977, p. 471.29: «Amor Dei, amor proximi caritas dicitur; amor huius saeculi, cupiditas».
ah <Paral.> = BL18298 (non contuli)
38 ortum] + suum
BL18298
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,22
prol.|
Qui sperat eterna non a Deo per Christum impius est. Similiter et qui a Deo39 sperat sed non eterna licet pro bonis operibus.ai
ai <Paral.> = BL18298 (non contuli)
39 Deo
BL18298
] Christo
P105
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,23
prol.|
Sub arbore fici, sub conditione carnis iniquitate conceptus, vidit Dominus, idest misertus est per gratiam non debitam. Aliter essent sola40 folia sine fructu, dolus in spiritu.41
40 sola ]
om. P105
41 <Paral.> = BL18298
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,24
prol.|
Ex nobis vilescimus, ex precio nostro digni sumus, non tamen superbi. Qui timet vellet non esse gehennam. Qui amat iustitiam vellet non esset mala, etsi non esset gehenna.aj
aj <Paral.> = BL18298 (non contuli)
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,25
prol.|
42Tota vita iusta43 debet esse quasi stabulum viatori44, non quasi domus habitatori et adhuc in via divertuntur45 ad refectionem non ad defectionem46.
42 <Paral.> = BL18298
43 vita iusta ] vita ista
BL18298 P105,
via ista
Tr726
44 viatorum
P105
45 divertuntur ] divertimur
P106 Tr726
46 ad refectionem… defectionem P105 ]
om.
P106 (fin de f.; le f. suivant, dernier du cahier, est mutilé au ras de la marge de couture, ainsi que le premier f. du cahier suivant.)
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,26
prol.|
B
Ioannes Damascenus
ak: «Inconverse et inalterabiliter unite sunt sibi ad invicem nature, nec divina a propria simplicitate distante, nec humana, aut conversa in deitatis naturam, aut in non existentiam divisa47, ex duabus una facta composita natura».
ak
¶Fons :
Ioannes Damascenus,
De fide orthodoxa, III, 3, Cerbani versio, c. 47 (Buytaert, p. 392.1-6; PG 94, 988). inalterabiliter = Burgundionis versio (éd. cit. p. 173.1) | sibi ] ad invicem Cerbanus Burgundio >
Petr. Lomb.
, Sent. III d. 7 c. 1 § 9 (ed. Brady, lin. 5): «Ut enim ait Ioannes Damascenus, inconverse et inalterabiliter unitae sunt ad inuicem naturae, neque divina distante a propria simplicitate, neque humana aut conversa in deitatis naturam, aut in non exsistentiam divisa, neque ex duabus una facta composita natura».
47 divisa ] suit un mot effacé ou graté, probablement neque conformément au texte de Cerbanus
P766
Numérotation du verset
Ps. Prol.11801*,27
prol.|
48«A Nazareth potest aliquid boni esse?»al, quasi desperans hec dicitur49 et50 dicit Augustinus
51 non approbari a /
P105
f. 1va/ prudentioribus, potius quod affirmaret ut peritus legis et prophetiarum52 quod a Nazaret posset aliquid boni esse.
al Io. 1, 46.
48 <Paral.> = BL18298
49 hec dicitur ] h’c diceret
Tr726,
hoc diceret
BL18298
50 et ] set
BL18298 Tr726
51 Augustinus ] + hoc
BL18298 Tr726
52 prophetiarum] prophetarum
BL18298
Comment citer cette page ?
Martin Morard et alii, ed., Glossa ordinaria cum Biblia latina ( ), in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2025. Consultation du 11/03/2025. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/editions_chapitre.php?id=liber&numLivre=26&chapitre=26_Prol.11801e)
Martin Morard et alii, ed., Glossa ordinaria cum Biblia latina ( ), in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2025. Consultation du 11/03/2025. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/editions_chapitre.php?id=liber&numLivre=26&chapitre=26_Prol.11801e)
Notes :