Glossa magna

<26.3229-2> Herberti de Bosham prothemata in Psalmos

Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,1 
marg.|A a Primo quid sit Psalterium ad litteram. - Primo videndum quid sit Psalterium ad litteram. De hoc Cassiodorus in principio explanationis sue super Psalterium sic aitb: “Psalterium est, ut Hieronymus ait, in modum delte littere formati ligni sonora concavitas obesum ventrem in superioribus habens ubi cordarum fila religata, disciplinabiliter plectro percussa suavissimam dicuntur reddere cantinenam huic cithare positio videtur esse contraria dum quod ista in imo continet, illud conversa vice gestat in capite”c.
a ¶Nota : Le corps d’ouvrage des quatre manuscrits de la Grande glose de Pierre Lombard comprend un certain nombre de sentences patristiques additionnelles, certaines en inclusion dans les colonnes principales du corps d’ouvrage, d’autres dans les marges. A la fin de chacun des deux tomes du Psautier (Cbg150, f. 184r-184v : Ps 1-94 ; Ox2051, f. 140-141  : Ps. 1-146), une série de scholia complète les ajouts du corps d’ouvrage. Dans Cbg150, la série s’interrompt au Ps. 94 un peu avant la fin du f. 184 ; un « va-cat » marginal rubriqué indique que le copiste aurait dû s’interrompre après le scholion qui concerne le dernier psaume du volume (Ps. 73). Dans Ox2051 la série est complète depuis le premier des prothemata jusqu’au Ps. 146. Il faut en déduire que le texte de Ox2051 est la version originale, ajoutée à la fin de l’oeuvre. Dans un second temps, quelqu’un a estimé utile d’insérer à la fin du premier volume les scholia qui concernaient son contenu. Emporté dans son élan, le copiste a poursuivi la copie jusqu’au Ps. 94. Certains scholia, plus didactiques et personnels, renvoient à un certain « H. » qui n’est autre qu’Herbert ; d’autres sont de purs extraits patristiques plus proliques que ceux du corps de la glose et quasi littéraux. Nous éditons ici les 14 premier scholia qui ont valeur de prothemata. Les autres scholia rapportés en fin d’ouvrage, commentent des passages particuliers de la Glose : ils sont publiés en leur lieu sous le lemme attributif <scholion Herberti> : voir Ps. 4, 6, 7, 10* (non transcrit), 15*, 16*, 17*, 21*, 22*, 23*, 25*, 54, 68, 70*, 72*, 73*, 74*, 84:6*, 84:13*, 85*, 88*, 90*, 93*, 94.1*, 94.2*, 95*, 96*, 97*, ... 146*. Le découpage et la numérotation des scholia sont de notre fait ; ils corrigent le ms. lorsque le copiste a dissocié ou associé certains textes de manière inappropriée. Les scholies sont repérables dans le site Sacra Pagina par les expressions indexées (cf. formulaire de recherche avancée > rechercher une mention d’autorité dans le texte édité > <scholion>, <scholion Herberti>.
– Certaines sentences sont des compléments qui pallient des manques du commentaire de Pierre Lombard (v. g. Ps. 73)
– Les sentences les plus personnelles, probablement herbertiennes, prennent la forme de questions soulevées par le commentaire de Pierre Lombard. En pionnier de la méthode scholastique, leur auteur commence par avancer une ou plusieurs sentences patristiques qui semblent contredire la thèse de la Magna Glossatura. Une « solutio » cherche ensuite à lever la contradiction et s’achève parfois par un propos plus contextuel, faisant appel à l’expérience du maître, à l’observation de données factuelles ou aux pratiques liturgiques contemporaines (scholion 8 ; In Ps. 54, etc.).
– Ces scholia et surtout leur méthode éclairent les phylactères ‘contradictoires’ associés aux figures des Pères et auteurs carolingiens, positionnés par l’ornemaniste en marge de certains passages des manuscrits : « Ego non approbo » (Cbg150, f. 10v ), « Ego aliter » (f. 43, 43v, 82, 90v, 102v, 123, 146v, 147v, 180v), « Non ego » (In Ps. 41, f. 33v), « Cave » etc. Ces manchettes historiées sont destinées à attirer l’attention des lecteurs soit sur les ‘sentences additionnelles’ ajoutées par l’éditeur des manuscrits en marge ou en inclusion, soit sur des scholies jadis écrites à la mine de plomb, puis effacées après avoir été soit reportées à l’encre sur la page, soit recopiées sur des feuillets annexes conservés, comme Cbg152, f. 184, ou perdus. Les scholies éditées ici illustrent cette pratique codicologique. Nous avons édité dans notre thèse de doctorat (La harpe des clercs, Paris IV-Sorbonne 2008) – et nous publierons sur Gloss-e dès que possible – plusieurs scholies de l’édition herbertienne de la Grande Glose sur les Psaumes, retrouvées dans les marges d’autres manuscrits plus tardifs, sans manchettes historiées bien sûr. [MM2022] [rév. 2023]
b ¶Fons : Cassiodorus, Expositio psalmorum, praef. § 4, CCSL 97, lin 2 sqq.
c Ce texte est reproduit en guise de préface dans le Psautier en lettres d’or de Charlemagne dit ‘de Dagulf’ (Wien, ONB, 1861 f. 17r ).
A ¶Codd. : Cbg150 , f. 184ra-vc . – Edd. excerpta (§ 8) Cf. M. R. James , The Western Manuscripts in the Library of Trinity, t. 1, Cambridge, 1900, p. 192. - L.   Delisle , Journal des savants, 1900, p. 617 , 731 .
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,2 
marg.|Augustinus de eodem Psalmo septuagesimo super « Nam et ego confitebor tibi in vasis Psalmi »d. Interest aliquid inter psalterium et citharam. Interesse dicunt qui norunt eo quod concavum illud lignum cui corde supertenduntur ut resonent in superiore parte habet psalterium cithare inferiore. Idem Psalmo octogesimo super « Sumite psalmum » e . Psalterii et cithare hec differentia est quod psalterium lignum illud concavum unde canore corde redduntur in superiore parte habet. Deorsum feriuntur corde ut desuper sonent. In cithare vero hec eadem concavitas ligni partem inferiorem tenet.
d Ps. 70, 22.
e Ps. 80, 3.
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,3 
marg.|Secundo an unus psalmigraphus fuerit seu plures. – Secundo videndum an unus fuerit psalmigraphus vel plures. Fuerunt nonnulli doctores ecclesiastici et sunt aliqui adhuc qui nequaquam omnium horum centum quinquaginta psalmorum qui in hoc Psalterii codice continentur solum David auctorem esse asse<re>rent, sed eos potius psalmos ab illis compositos quorum interdum nominibus inscripti sunt, ut Idithun, Asaph, filiorum Chore et similium. Unde in quodam prologo qui inscribitur prologus Augustini super psalterium sic habetur.
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,4 
marg.| ¶ Diversa sunt genera prophetie et primum1 cuius hec vox vel in qua persona sit proprie dictum aut cur titulum non habet requiramus. Centum itaque et quinquaginta psalmos esse, nulla dubitatio est et qui psalmus quotus sit vel a quo recitatus sit, titulorum inscriptione ostenditur. Non enim omnes Psalmi a David edita sunt. Ipse enim David ex omni populo quatuor principes Spiritu sancto mundatos elegit quorum nomina sunt Asaph, Eman Ethan et Idithun ut quandocumque divinus Spiritus intrasset, hymnum Deo canerent. David ergo solus novem psalmos ore proprio cecinit, reliqui autem ab illis quatuor principibus iuxta titulorum inscriptiones sunt dicti.
1 primum] coniec.
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,5 
marg.|Hinc conici potest quod secundum Augustinum, si tamen Augustini verba sunt, non unus tantum fuerit auctor Psalmorum.
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,6.1 
marg.|Quod idem et in quadam epistola que inscribitur Hieronymi presbyteri"ad Cyprianum presbyterum"’ multo evidentius affirmatur : « Prius te Cypriane presbyterorum studiosissime » et infra. f Sequitur de Moyse qui non solum nobis quinque reliquit libros Genesim, Exodum, Leviticum, Nu<meri>, Deuteronomium sed et undecim quoque psalmos ab octogesimo nono cuius principium est « Domine refugium factus es nobis » usque ad nonagesimum nonum qui inscribitur « psalmus in confessione ». Sequitur : Illud autem quod pene pretii asserens inter undecim Moysi Psalmos, etiam nonagesimum octavum esse in quo positum est g  : « Exaltate Dominum Deum nostrum et adorate scabellum pedum il<lius>, Moyses et Aaron in sacerdotibus eius et Samuel in his qui invocant nomen eius ». Videtur nostre sententie contraire quomodo Moysi sit qui Samuelem nominet quem multa post tempora fuisse cognoscimus.
f ¶Fons : Cf. Hieronymus , Epistulae, ep. 140.1-4, CSEL 56, p. 269.3-272.27.
g Ps. 98, 5-6.
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,6.2 
marg.| Cuius questionis facilis solutio est. Prophetatum (!) nomen esse Samuelis qui tanti meriti fuit ut cum Moyse poneretur in Ezechiele si steterit Moyses et Samuel iuxta illud exemplum quando homo Dei loquitur in Samariah : « ‘altare, altare’ hec dicit Dominus : Ecce filius nascetur David. Iosias nomen eius ». Sciamus quoque errare eos qui omnes psalmos David arbitrantur et non eorum quorum nominibus inscripti sunt. Une et hunc psalmum volunt sub nomine Moysi a David esse compositum quod scilicet legis dator communem humani generis offensam et calamitatem et deinde exspectationem salutis sacro ore describat.
h Cf. 3Rg. 13, 1-2.
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,7 
marg.| Ex hac epistola quam tamen plerique nequaquam esse Hieronymi aiunt, claret evidentissime plures fuisse psalmigraphos. Verum, amoto omni apocryphorum velamento, Hieronymus hoc idem per varia explanation<es> non suarum loca quas non dico super psalmos sed etiam super alios utriusque Testamenti libros edidit, manifeste declarat que ultimo ponitur : « Scio quosdam » etc.
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,8.1 
marg.| ¶ In quodam etiam psalterio qui aureis litteris totum fuit magnifice exaratumi, in archivis reposito apud Sanctum Dionysium Francorum apostolum2 sic scriptum repperij : « Liber Psalmorum, quamquam uno concludatur volumine, non est tamen uno3 factore. Decem enim4 prophete sunt qui eos diverso tempore scripserunt, id est Moyses, David, Salomon, Asaph, Eman, Ethan et Idithun5, filii Chore, Assur6 et Eliazab et7 Esdras8. Nonnulli etiam Aggei et Zacharie esse existimantur. De his ergo9 qui sine titul<is> sunt, traditio vera10 talis est ut cuius auctoris prescriptio precesserit, ceteri qui sine titulo sequuntur, ipsius esse creduntur. Est autem hic liber allegoricis ac typicis sacramentis signatus. Specialiter tamen11 quod natus Dominus12, quod passus, quod resurrexit13, pene omnis14 psalmorum resonat organum15*. Sciendum16 quod apud Hebreos omnes Psalmi permixti fuerint17 et inordinati. Quos quidem primus Esdras in unum volumen collegit18 et in ordinem numerumque disposuit ac per occultum sacramenti mysterium aliis alios pretulit ordine dum posteriores videantur in tempore. Nam secundum historiam tertius Psalmus quinquagesimo19 posterior est sed propter mysterium in ordine prior est. Sic enim habentur et ceteri quia Spiritus20 eos preordinavit ut voluit ». His autem verbis mineo colore prescriptum fuit de libro Isidori.
i ¶Nota: Ce manuscrit est non identifié ou perdu à ce jour. Selon la Grande Chronique de St-Denis, il s’agirait d’un psautier ayant appartenu à Hildegarde (+783), épouse de Charlemagne : « Regina vero mortua, cum bona eius mobilia ut constituerat pauperibus et ecclesiis rex distribui iussisset, psalterium eius, litteris aureis scriptum, ecclesie beati Dionysii contulit, precipiens ut illud inter iocalia cetera ecclesie servaretur » (Paris, BnF, nal 1798, f. 144v , s15). Les leçons de Cbg150 sont peut-être des empreintes de ce manuscrit perdu. Herbert nous apprend en outre que le titre de la préface isidorienne y était rubriqué.
j ¶Fons : Cf. ed. De Bruyne, Préfaces de la Bible latine (Ps.), § 19 (Isid. 1), p. 67 (ex Saint-Gall, Stiftsbibliothek, cod. 27 (I), p. 5  : « De libro sancti Isidori », Donaueschingen 177 (d), P16744 (p), f. 168r.
2 apostolum] apostolorum perpera Delisle
3 uno] + eodemquem Bruyne
4 enim Cbg150 cum P16744] + pene Bruyne
5 et Idithum Cbg150 Bruyne (d) ] Idithum et Bruyne, et Idithun et Bruyne (I)
6 Assur Cbg150 Bruyne (I)] + Elcana Bruyne (cett.)
7 et] sive Bruyne
8 Esdras] scrips., Esdra Bruyne
9 ergo] autem Bruyne
10 vera Cbg150 P16744 Donaueschingen177] veterum Bruyne
11 tamen] autem Bruyne
12 Dominus] om. Bruyne
13 resurrexit] + Christus Bruyne
14 pene omnis] hoc omnium Bruyne, omne P16744, omnis Donaueschingen177
15 organum Bruyme] corr., organus Cbg150
16 Sciendum] + tamen Bruyne
17 fuerint Cbg150 Donaueschingen177] fuerunt Bruyne (cett.)
18 collegit] coegit Bruyne
19 Ps. quinquagesimo] quinquagesimus psalmus Donaueschingen177
20 Spiritus Cbg150 Bruyne (I)] + sanctus Bruyne (cett.)
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,8.2 
marg.| ¶ Ex his itaque que induximus satis liquere debet, secundum quosdam doctores ecclesiasticos, plures fuisse Psalmorum auctores. Verum Cassiodorus sensit aliter et aliter dicit Augustinus sensisse in principio explanationis sue super psalmos sic dicensk : « In primo libro Paralipomenon legitur cum propheta David devota Domino etate senuisset, quattuor millia iuvenum ex Israelitico populo elegisse qui psalmos, quos ipse Domini aspiratione protulerat, organis, cytharis, nablis, tympanis, cimbalis, tubis, propriaque voce in magnam iocunditatem superne gratie personarent. Que, suavis adunatio tribus partibus divisa constabat, rationalis pertinebat ad humanam vocem, irrationalis ad instrumenta musica, communis autem de utrisque partibus aptabatur ut et vox hominis certis modulationibus ederetur et instrumentorum melos consona vicinitate coniungeret. Sic suavis illa et iocunda musica Ecclesiam catholicam tali actu predicebat que ex diversis linguis varioque concentu in unam fidei concordiam erat Domino pr<est>ante creditura ». Ex quo numero nomina frequenter in titulis invenimus, ut Idithun, Asaph, filii Chore et his similia non quia ipsi, ut quidam volunt, auctores fuere Psalmorum sed quoniam prepositi artificibus administatores earum rerum probabiles exciterent ut honorem de tali commemoratione sumerent qui officio sancto devotis mentibus serviebant, maxime quia et nomina eorum congruos intellectus rerum indicare noscuntur. Non enim supradicti viri ad Psalmos faciendos electi sunt, sed eos congregatos tantum legimus ad canendum ; psalmigraphos autem fuisse, nulla historia testatur et presumptivum est dicere, quod nulla possit auctoritate firmari. Psalmos enim ad solum prophetam David pertinere, certis declaratur indiciis. Denique in Apocalypsi21 volens istud opus intelligi solius meminit David dicens : Hec dicit sanctus et verus qui habet"clavim David qui aperit et nemo claudit, claudit et nemo aperit". In evangelio quoque Phariseis ipse Dominus dicit : « Quomodo ergo David in spiritu vocat eum Dominum dicens : ‘Dixit Dominus Domino meo’ » etc. Unde probatur universos psalmos non multorum existere sed tantum ipsius quem a Domino constat esse nominatum. Usus quoque catholice Ecclesie, Spiritus sancti inspiratione generaliter et immobiliter tenet ut quicumque eorum cantandus fuerit, qui diverso nomine prenotantur, lector aliud predicare non audeat nisi ‘Psalmus David’. Quod si essent pro<pr>ii id est aut Idithun aut filiorum Chore aut Asaph aut Moysi, eorum nomina utique predicarentur sicut in evangeliis fit quando aut Marci aut Luce aut Matthei aut Ioannis vocabulo pronuntiantur. Quod etiam secutus pater Augustinus congruenter omnes psalmos dicit esse davidicos. Alibi etiam dicit ipse Augustinus quod David librum Psalmorum in numero centum quinquaginta Psalmorum composuerit, ut Psalmo 150 in fine.
k Cf . Cassiodorus , Expositio Psalmorum, præf., c. 2  , CCS L 97, lin. 3-16.
21 Apocalypsi] Apochalipsi Cbg150
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,8.3 
marg.| ¶ Item in Septimo decimo de Civitate Dei: Procurrente igitur per tempora civitate Dei, primo in umbra futuri in terrena scilicet Hierusalem regnavit David. Erat autem David vir in canticis eruditus qui armoniam musicam non vulgari voluptate sed fideli voluntate dilexerit, eaque Deo suo qui verus est Deus mystica rei magne figuratione servierit. Diversorum enim sonorum rationabilis moderatusque contentus, concordi varietate compactam bene ordinate civitatis insinuat unitatem. Denique omnis fere prophetia eius in Psalmis est quos centum quinquaginta liber continet quem « Psalmorum » vocamus. In quibus nonnulli volunt eos solos factos a David qui eius nomine inscripti sunt. Sunt item qui putant non ab eo factos nisi qui prenotantur « Ipsius David ». Qui vero habent in titulis « Ipsi David » ab aliis factos parte ipsius fuisse coaptatos. Que opinio voce evangelica salvatoris ipsius refutatur, ubi ait quod ipse David in spiritu Christum dixerit esse Dominum suum quoniam centesimus nonus sic incipit : « Dixit Dominus Domino meo, sede a dextris meis donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum ». Et certe idem Psalmus non habet in titulo « Ipsius David » sed « Ipso David » sicut plurimi.
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,8.4 
marg.| ¶ Mihi autem credibilius videntur estimare qui omnes illos centum et quinquaginta psalmos eius operi tribuunt eumque aliquos prenotasse, etiam nominibus aliorum aliquid quod ad rem pertineat figurantibus, ceteros autem nullius hominis nomen in titulis habere voluisse, sicut ei varietatis huius dispositionem, quamvis latebrosam non tamen inanem, Dominus inspiravit. Nec movere debet ad hoc non credendum quod nonnullorum nomina prophetarum, qui longe post David regis tempora fuerunt, quibusdam p<s>almis in eo libro leguntur inscripta et que ibi dicuntur velut ab eis dici videntur ; neque enim non potuit propheticus spiritus prophetanti regi David hec etiam futurorum prophetarum nomina revelare ut aliquid quid<em> eorum persone conveniret prohetice cantaretur, sicut rex Iosias exorturus et regnaturus post annos amplius quam trecentos cuidam prophete qui etiam facta eius futura predixit, cum suo nomine revelatus est.
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,8.5 
marg.| ¶ Igitur, si secundum Augustinum, David horum omnium scilicet centum quinquaginta Psalmorum, fuit auctor sicut et Cassiodorus dicit Augustinum sensisse, dicetur prologus ille quem supra posuimus, scilicet « Diversa sunt genera prophetie » etc. non Augustini esse sed potius, sicut multi astruunt, apocryphus, nisi forte quis dicere malit nequaquam in iam dicto prologo Augustinum negare omnes psalmos a David compositos sed tantum editos ut alius componeret, videlicet David, alii vero hymnizantes, pronuntiarent scilicet quattuor millia iuvenum quos ex populo Israelico elegit.
Numérotation du verset Ps. Prol.3229-2,9 
marg.|Tertio : Qui fuerunt expositores Psalmorum. – Tertio videndum est de psalmorum expositoribus et de commendatione Psalterii. De hoc Cassiodorus, primo libro de institutione divinarum Scripturarum sic ait l  : «  Psalterium in quibusdam psalmis Hilarius, Ambrosius, Hieronymus, in omnibus tamen Augustinus, studiose nimis latiusque tractavit ex quibus iam duas decades Domino prestante collegi, a quo, ut fieri solet, mutuans lumen de lumine aliqua de ipso, Domino largiente conscripsi, ut illud in me dictum, Mantuani vatis veraciter impleretur 'Et argutos inter strepere anser olores' - ubi nullam causam digressiva relatione miscuimus, sed in vicem annotationum breviter de singulis locis diximus, quod textus ipsius qualitas expetebat. Quem si aliquis dignatus fuerit post tales viros fortasse relegere, cognoscet, sicut et alii Patres sententia indubitata dixerunt, de Scripturis divinis emanasse quod doctores secularium litterarum ad sua studia postea transtulerunt. Que nos, ut se locus attulit, Domino iuvante quantum valuimus (nisi fallor) ostendimus. Legendus est etiam libellus Athanasii, Alexandrine civitatis episcopi, quem Marcellino post egritudinem in locum refectionis dulcissime destinavit, qui inscribitur de libro Psalmorum; ubi diversa commonens virtutem operis ipsius munitissima discussione patefecit, diversos hominum casus cum suis remediis suaviter introducens. Psalterium est enim quedam celestis sphera stellis densa micantibus, et, ut ita dixerim, quidam pavo pulcherrimus qui velut oculorum orbibus et colorum multiplici et decora varietate depingitur; paradisus quin etiam animarum, poma continens innumera quibus suaviter mens humana saginata pinguescat ».
l Cassiodorus , Expositio Psalmorum, præf., c. 4  , CCS L 97, p. 20-21.
prol.| [Sequentia : vide infra <scholion Herberti> Glossa magna in Ps. 4, 6, 7, 10, 15, 16, 17, 21, 22, 23, 25, 54, 68, 70, 72, 74, 84:6, 84 :13, 85, 88, 90, 93, 94, 95, 96, 97... .]



Comment citer cette page ?
Martin Morard, ed., Petrus Lombardus, Magna Glossatura (Ps. Herberti de Bosham prothemata in Psalmos ), in : Sacra Pagina, IRHT-CNRS, 2024. Consultation du 08/05/2024. (Permalink : https://gloss-e.irht.cnrs.fr/php/editions_chapitre.php?id=magna&numLivre=26&chapitre=26_Prol.3229-2)

Notes :